schouw

Colofon

Verbeelde Beweging

Zichtbare beweging op het Koningsplein te Arnhem

Afstudeerverslag- Martijn kaandorp

Academie van de Bouwkunst ArtEZ - Master Architectuur

Mentor - Hugo de Clerq

Begeleiding - Annemariken Hilberink, Ralph Brodrück & Wouter Hilhorst

Afstudeercoördinator - Gerard van Heel

Secretaris - Gerd-jan Oud

Datum - 3 april 2022

Trefwoorden - Architectuur, Afstudeerverslag, Arnhem, Wederopbouw, Plein, Dans, Koningsplein, Klooster, Kapel

Woord vooraf

Beste lezer,

Voor u ligt de scriptie van mijn afstudeerproject aan de Academie van Bouwkunst ArtEZ te Arnhem. Als afsluiting van de masterstudie wordt een door mijzelf geformuleerd afstudeervoorstel verder onderzocht, ontworpen en uitgewerkt. Dit verslag bestaat uit de tekstuele uitleg van mijn onderzoek en het ontwerpvoorstel dat hieruit volgt.

De zoektocht naar een ontwerpopgave startte al ver voor mijn afstuderen. Vanaf jonge leeftijd ben ik namelijk al gefascineerd door historische steden en het dwalen door die steden. Wat mij zo aan historische steden aanspreekt kan ik slecht verwoorden en beperkt zich tot een gevoel. Dit gevoel is te beschrijven in termen van eeuwigheid, het beleven van lang vervlogen tijden, ambacht, waaruit blijkt dat ik lijdt aan heimwee naar de tijd waarin ik niet geleefd heb.

Arnhem, de plek waar ik gedurende mijn studie ben gaan wonen, was bij uitstek de plek waar ik kon dwalen. Na de lezingen of ateliers aan de academie waarin ik veel inspiratie en informatie ophaalde kon ik mijn hoofd even helemaal leeg maken. Verwonderd door het tafereel wat zich in de stad afspeelde dwaalde ik van straat naar straat, ik liet me leiden door de aantrekkingskracht van de stad. Vaak moest de telefoon eraan te pas komen om de weg terug naar m’n studentenkamer te zoeken.

Een plek in de stad wist me keer op keer te ontwaken uit mijn dwaaltocht, deze plek is het Koningsplein aan de Beekstraat met prominent in het midden de Waalse kerk, een vreemd-vormig plein met een veelheid aan bouwstijlen. Het lijkt alsof er nooit de moed is geweest om deze plek in te vullen.

Het Koningsplein blijft me fascineren, hoe kan het zijn dat er in een stad als Arnhem een plek is ontstaan die uiterst vreemd is en waarbij elke vorm van samenhang ontbreekt?. Deze fascinatie heeft me doen besluiten om het Koningsplein als onderwerp van mijn afstudeeropgave te maken.

Samenvatting

In deze afstudeeropgave wordt onderzocht hoe de huidige situatie van het Koningsplein verbeterd kan worden tot een prettige plek, met de visie om eerst de ruimtelijke stedenbouwkundige situatie te verbeteren en er vervolgens een functie aan toe te kennen.

Het afstuderen bestaat uit twee fases, de onderzoeksfase en de ontwerpfase. De conclusies die uit de onderzoeksfase naar voren komen zijn in het ontwerp geïmplementeerd. Het onderzoek bestaat uit de volgende onderwerpen:

De historie van de stad

Met behulp van historische kaarten is de historie van de stad onderzocht.

Het klooster aan de beek

Een van de oudste kaarten uit 1650 laat zien dat op de plaats van het Koningsplein het Agnietenklooster heeft gestaan, doormiddel van literatuuronderzoek is er meer kennis vergaard over het klooster.

Tweedeling

De kaarten vanaf na 1945 laten zien dat een groot gedeelte van de zuidelijke binnenstad herbouwd is. Op basis van literatuur, luchtfoto’s en kadastrale gegevens is onderzocht welke delen van de stad herbouwd zijn.

Overgangsgebied

Het Koningsplein ligt tussen de historische binnenstad en de herbouwde zuidelijke binnenstad. Middels locatiebezoek, schetsen en analyses zijn de verschillen van deze twee gebieden vastgelegd.

Een goed plein

Om onderzoek te doen naar wat een goed plein is zijn verschillende pleinen bezocht en geanalyseerd, Onderzocht is wat de sfeer op de verschillende pleinen is en hoe deze gecreëerd wordt.

Locus van het collectieve geheugen

Hier is onderzocht wat andere architecten hebben geschreven over de stad.

Conclusies vooronderzoek

Het huidige Koningsplein kent een rijke en bewogen geschiedenis. Een belangrijke gebeurtenis is de oprichting van het Agnitenklooster in 1420. Hierdoor ontstond een kloostercomplex rondom de Kloosterkapel die vandaag de dag nog steeds aanwezig is op het plein.

De Tweede wereldoorlog heeft veel schade aan en rondom het plein aangericht. Het lijkt alsof het plein nooit helemaal is ingevuld of is “geheeld”. Een belangrijke opgave wordt dus het helen van het plein.

De bombardementen tijdens de slag om Arnhem 1944 hebben de stad letterlijk in tweeën gedeeld en hebben ervoor gezorgd dat er een groot contrast is ontstaan in stedenbouw. Opvallend is de schaalsprong tussen de historische en de wederopbouw bebouwing. Het Koningsplein ligt tussen deze twee gebieden en vormt een overgangsgebied tussen historische en wederopbouwbinnenstad.

Om een fijne plek te ontwerpen is er meer nodig dan het verbeteren van de stedenbouwkundige situatie van het Koningsplein. Belangrijke elementen die nodig zijn bij het creëren van een goed plein zijn veiligheid en geborgenheid, een eenduidige omkadering met goede

verhoudingen draagt hier aan bij. Elementen zoals een trap of fontein zorgen voor verblijfskwaliteit.

De tekst van de Italiaanse architect Aldo Rossi: “De stad is de ‘locus’ van het ‘collectieve geheugen’ “op dezelfde manier als de feiten zich inschrijven in het geheugen, komen nieuwe feiten op en vestigen zich als vormen in de stad. Op die manier doorkruisen de grote ideeën de geschiedenis van de stad en geven haar vorm.” Gaf inzicht dat aldus Rossi een stad een verhaal kan vertellen en dat een architect en architectuur een bijdrage kan leveren aan het verhaal van de stad. Deze tekst gaf inspiratie om een functie te zoeken die representatief is voor Arnhem. Uitkomst van de zoektocht is om een danscampus te creëren op het plein.

Dans zichtbaar maken in de stad en een verhaal laten vertellen is een fantastische uitdaging, om dans te beoefenen zijn er pragmatische ruimtes nodig, echter spreken deze ruimtes in tegenstelling tot de dans zelf niet tot de verbeelding. Een zekere poëtische lading heb ik in het ontwerp kunnen toevoegen door thema’s uit die dans zoals ritme, licht/donker, zweven, spanning, doorkruisen en choreografie te onderzoeken en toe te passen in het ontwerp

Ontwerp

Het ontwerpt is verder uitgewerkt met onderstaande thema’s

Inkaderen pleinen

Zoektocht naar de juiste verhouding open /gesloten plein

Verschillende pleinen verschillende sferen

Door het inkaderen ontstaan verschillende pleinen die elke een eigen sfeer krijgen

Uitstraling gebouw

Matrealisatie, gevelprincipes en overgangen.

Onderbrengen dans Functie

Inpassen dansfuncties in de in hoofdlijnen vastgelegde stedenbouwkundige situatie en verschijningsvorming

Relatie dans en architectuur

Vastleggen van thema’s in dans en architectuur.

Choreografie

Dans beleefbaar en ervaarbaar maken in ontwerp middels vastgelegde thema’s

Tijdens het ontwerp is getracht zo veel mogelijk te onderzoeken middels maquettes. De maquettes staan niet los van de digitale uitwerking, het gaat om een wisselwerking tussen analoog en digital ontwerpen.

De gecreëerde maquettes, tekeningen en visualisaties zijn verwerkt in dit verslag en geven zo een weergave van het ontwerp en het ontwerpproces.

Inleiding

Het in de Tweede wereldoorlog vernielde Arnhem heeft veel historische gebouwen verloren, de wederopbouw ging verder dan het herstellen van oorlogsschade. De wederopbouw werd aangegrepen om gedeeltes van de binnenstad te saneren, de verkeerssituatie te verbeteren en de industrie te verplaatsen.

De historische binnenstad met haar kleinschalige bebouwing met rijke detaillering en grote verscheidenheid aan vorm textuur en kleur, geeft de passant de gelegenheid om te (ver)dwalen. De historische binnenstad staat in haaks contrast met de wederopbouw binnenstad waarbij elk gebouw een duidelijke functie heeft en er tussen de gebouwen veel ruimte is.

Het Koningsplein is een vreemd-vormig plein waarbij elke vorm van samenhang ontbreekt en bevindt zicht precies tussen de historische en wederopbouw binnenstad.

De opgave die ik mijzelf heb gesteld is om de huidige situatie van het Koningsplein te verbeterd tot een prettige plek, met de visie om eerst de ruimtelijke stedenbouwkundige situatie te verbeteren en er vervolgens een functie aan toe te kennen. Het ontwerp dient tevens de harde overgang tussen de historische en wederopbouw binnenstad vloeiend te maken, waardoor de bezoeker langzaam over kan gaan in de schaalsprong.

Er wordt bewust gekozen om eerst de stedenbouwkundige situatie te ontwerpen om te voorkomen dat de functie gaat bepalen hoe de gebouwmassa en de stedenbouwkundige situatie vorm krijgt.

Deze opgave is specifiek gericht op het Koningsplein maar zou op veel meer locaties in Nederland geprojecteerd kunnen worden, er zijn namelijk erg veel steden die tijdens de Tweede wereldoorlog gebombadeerd zijn en na de oorlog herbouwd zijn met wederopbouw architectuur.

Inhoudsopgave

Woord vooraf Samenvatting Inleiding Inhoudsopgave

Vooronderzoek

De historie van de stad P.13

Het klooster aan de beek P.17

Tweedeling Overgangsgebied

P.21 P.23 Een goed plein P.31 De locus van het colletieve geheugen P.35

Visie en concept

Visie Concept P.37 P.37

Onderzoek geïmplementeerd in ontwerp

Rijke en bewogen historie Het helen van het plein Schaalsprong Een fijne plek Het verhaal van de stad

Ontwerp

P.39 P.39 P.45 P.47 P.49

Inkaderen pleinen P.51 Verschillende pleinen verschillende sferen P.53 Uitstraling gebouw P.55 Onderbrengen dansfunctie P.61 Relatie dans en architectuur P.77 Choreografie P.93

Conclusie en Reflectie

Conclusie Reflectie

Literatuurlijst

Literatuurlijst

Bijlage

Afstudeervoorstel schouw 1 schouw 2 schouw 3 P.93 P.95

P.97