15 kuenta i poema
Ban keiru i deskubrí Kòrsou Ilustrashon di Ariadne Faries
Regalo di Siman di Ban Lesa E buki akí ta un regalo pa e muchanan di Kòrsou. For di e momentu di apertura ofisial di e Siman di Ban Lesa 2019 por haña e buki gratuitamente na tur libreria ora kumpra un buki pa mucha, tanten tin na stòk.
Uitgever
Kontenido Ranella ke bira turista
Alvin Inecia ............................................................................................................................... 4
Angelo ku fakansi
Crisèn Schorea ...................................................................................................................... 7
Nan a keda atras
Dennis Rafael ........................................................................................................................ 9
Aventura ku Dòlfein
Mila Dorothea ........................................................................................................................ 11
Kori na Kòrsou Outornan Alvin Inecia (Tio Ali), Crisèn Schorea, Dennis Rafael, Diana Lebacs, Dith Martis, Ilse Schoobaar-Anthony, Ingomar Martie, Jeroen Hoogerwerf, Loekie Morales, Mercée Doran, Merly Augusta/Ariadne Faries, Mila Dorothea, Roselyn Jobse-Jessurun, Rudolf Crispulo i Viola Ravenstein
Ilustrashon Ariadne Faries
Merly Augusta i Ariadne Faries ............................................................................... 14
E kartanan misterioso
Diana Lebacs ........................................................................................................................ 16
Nanzi i e sòpi di plèstik Jeroen Hoogerwerf ........................................................................................................ 20
Ban keiru i deskubrí Kòrsou Tradukshon Hulandes-Papiamentu Diana Lebacs Tradukshon Papiamentu-Hulandes Jeroen Heuvel Mavis Ersilia (Kori op Curaçao) Diseño gráfiko De Grafische Keuken Ariadne Faries Redakshon Diana Lebacs - Papiamentu Jeroen Hoogerwerf - Hulandes
Shòròmbu den e bario tra’i lomb’i djo
© 2019 Biblioteka Nashonal Kòrsou Frank Martinus Arion © 2019 Levendig Uitgever Ilustrashon © 2019 Ariadne Faries
Ingomar Martie .................................................................................................................... 25
Spoki den Octagon
Loekie Morales ................................................................................................................... 29
Turista
Dith Martis-Leito ................................................................................................................ 33
Ian ku Nia ke konosé lanthùis na Banda Abou
Mercée Doran ..................................................................................................................... 36
Ban keiru ku bùs
A realisá e buki akí ku koperashon di Banco di Caribe, Biblioteka Nashonal Kòrsou Frank Martinus Arion, Curaçao Hospitality & Tourism Association (CHATA), Curaçao Tourist Board (CTB), Curoil, Maduro & Curiel’s Bank, Mangusa Hypermarket, Mensing’s Caminada i Samsom Bookstores
Ilse Schoobaar-Anthony .............................................................................................. 24
Roselyn Jobse-Jessurun ............................................................................................. 40
E pisina skondí den kueba
Rudolf Crispulo ................................................................................................................... 42
Ban Kòrsou
Viola Ravenstein ............................................................................................................... 46
ISBN 978 94 91740 90 9 NUR 277
3
Ranella ke bira turista ‘Pero ta dikon bo ta pensa asina?’ yùfrou a puntra Sally. ‘Pasobra tur mucha ke ta su amiga. Tur kos k’e papia tur hende ta hari. Manera kos ta masha kos e ta.’ Yùfrou mester a bolbe koregí Sally: ‘Bo mes ta tende kon bo ta papia di otro mucha? Ranella no ta papia asina di niun mucha. Por ta p’esei tur hende gusta ku Ranella?’ ‘Mi n’ sa yùfrou.’ Sally a rospondé. Ta parse ku e bia akí yùfrou su palabranan a tochi Sally su kurason. I el a bisa yùfrou: ‘Mi tambe ke hasi algu pa mustra ku mi por.’ Yùfrou a gusta e lastu frase ei. El a bisa Sally: ‘Awèl ta bon. Bo tambe tin mag di hasi un charla mésun dia ku Ranella.’ ‘Yès, yès!’ Esei so Sally a bisa. Yùfrou a puntra kiko ta e tópiko. Sally a pidi yùfrou pa e keda un sorpresa. Yùfrou a bisa: ‘E por keda sorpresa pa klas, pero ami si mester sa.’ E ora ei Sally a bisa yùfrou. Yùfrou a hari, mustra Sally su dùim i bisa: ‘Hopi bon.’ Su manisé yùfrou a bisa klas di e kambio. Ranella di: ‘Danki Dios, ya mi no ta keda mi so. Bon biní Sally.’ I Ranella a lanta bai duna Sally man i bis’é: ‘Éksito’. Sally no a bisa nada.
… Awe den klas yùfrou a puntra e muchanan kiko nan ke bira dia nan bira grandi. E muchanan a duna tur sorto di kontesta. For di koredó di dòmtrùk te dòkter. Pero e kontesta ku a hala yùfrou su atenshon ta esun di Ranella. Ranella ke bira turista. Esaki si ta straño. Nunka promé yùfrou no a haña un kontesta asina. P’esei yùfrou a puntra: ‘Ranella sa kiko ta un turista?’ Ranella a rospondé: ‘Si yùfrou, mi sa.’ E ora ei yùfrou a bisa Ranella: ‘Awèl bon. Otro siman Dioske yùfrou ke bo splika klas, kiko ta un turista.’ Ai, Ranella a bira kontentu. Papia dilanti di klas ta su kuki. Mashá e gusta. Djis despues bèl a bati. Muchanan a supla bai p’afó. Pero no tur. Un a keda den klas. Yùfrou a puntra: ‘Sally no ta bai afó awe?’ El a rospondé: ‘Nò yùfrou, mi ke papia ku yùfrou.’ Yùfrou di: ‘O, di kiko asina? Yega serka!’ Sally a kana bai sinta mas serka yùfrou. Yùfrou di: ‘Bon, bisa mi! Ta kiko a bai robes?’ Sally a rospondé kara harí: ‘Nada no a bai robes yùfrou! Pero mi tambe ke duna charla.’ Sally a kue yùfrou di sorpresa. Yùfrou di: ‘Charla?’ Sally a rospondé: ‘Si yùfrou, meskos ku e Ranella ei.’ Mesora yùfrou a koregí Sally bisando: ‘Warda mi un ratu. Sally a lubidá kon ta papia na e skol akí?’ ‘Nò yùfrou, despensa yùfrou,’ Sally a bisa. I nan a sigui papia. Poko poko yùfrou a bin saka’fó ku Sally ta yalurs. Segun Sally tur hende ta pensa ku Ranella ta mas sabí kuné.
é ta rei. Pa ora e bai e konta kon bon el a pasa na Kòrsou. Ami ke bira turista. Mi ke keiru rònt mundu. Awor ku bo sa kiko ta un turista, bo tambe ke bira? Pens’é. Danki pa skucha.’ Ora klas a kaba di bati man yùfrou a yama Ranella danki. I den mésun rosea el a yama Sally dilanti. A kai un silensio. Sally a kuminsá bisa: ‘Título di mi charla ta: E barku di turista a yega Kòrsou.’ Tabatin un par di mucha ku a hala un rosea grandi. Pero un si a bisa: ‘Ai nòòò, meskos atrobe yùfrou?’ Yùfrou a bisa ku tono severo: ‘Zita, ta un straf bo ta buska? Bo no ta kòrda e regla?’ Zita a bisa: ‘Si yùfrou. Despensa Sally.’ Yùfrou a pidi Sally pa kuminsá di nobo. I Sally a kuminsá.
tin charla. P’esei sin bira bira yùfrou a yama Ranella dilanti pa presentá su charla. Ranella a tuma palabra i bisa: ‘Ta fásil pa splika kiko ta un turista. Un turista ta un hende ku ta biaha hopi. Tin hende ta biaha hopi pa trabou o pa nogoshi tambe. Pero e turista ta biaha pa plaser. Pa pasa dushi. E turista ta keiru rònt mundu pa konosé otro hende i otro kultura. E ta biaha ku barku o avion. Un kos si! Kaminda e yega e ke sinti ku ta un rei a yega. I … ku e ta bon biní. Pasobra pa bira un turista no ta barata. Mester traha duru, spar hopi pa paga barku o avion. Anto ora yega un pais mester paga taksi, mester paga hotèl. Mester kome, bebe, keiru i duna teps. Unda ku un turista pasa e ta laga hopi sèn atras. P’esei na Kòrsou tambe nos mester laga e turista sinti ku ta
I asina dianan a bai te porfin e dia mes a yega. Pa Ranella esaki ta un dia gewon. Un dia mas pa hasi algu ku e gusta hasi. Pa Sally si esaki ta un dia grandi. Un dia pa mustra ku e ta mes sabí ku Ranella. Ranella ta trankil. Sally si ta nèrvioso. I porfin bèl a bati pa tur hende drenta klas. I manera tur mucha a sinta, yùfrou a kuminsá. No tabatin nada di splika. Tur mucha sa ki regla tin ora
5
4
5
Ranella ku Sally a tene man. Tabata un Man di Amistat. Den esei Zita a hisa su man. Ora yùfrou a dun’é bùrt el a bisa: ‘Yùfrou, mi ke kambia. Dia mi bira grandi mi ke bira Politur! Ha ha ha …’
‘E barku di turista a yega Kòrsou. El a mara na Mega Pir. Bòshi hende a baha for di e barku. Si, bòshi turista. Kiko nan a bin hasi? Unda nan tur ta bai? Ta nos datu ku nos infrou nan a bin wak? Nò, Kòrsou tin hopi mas. Datu ku infrou tambe ta nos tesoro. Pero e tesoro mas grandi ku Kòrsou tin ta Dushi Hende. Hende amabel, kla pa laga e turista sinti ku ta é ta rei. Tambe Kòrsou tin su Punda i Otrabanda. Anto meimei di Punda ku Otrabanda nos Bahia Santa Anna. E porta di nos pais. Ku nos brùg di ponton, ku ta habri i sera porta di Kòrsou. Pero nos tin hopi mas tesoro. For di Banda Riba te Bándabou. Hopi playa limpi i bunita. Playa Maripampun pariba i Playa Lagun pabou. Nos tin lanthùis yen di historia. Lanthùis Chobolobo p’ariba i Lanthùis Dokterstuin p’abou. Na Bándabou tin Parke Nashonal Shete Boka. Hopi yu di Kòrsou mes no a bishitá Shete Boka ainda. Turistanan si ta bai tur ora. I boso ta kere mi por lubidá Christoffel Park. Pero Bándariba no ta ked’atras ku su Parke di Avestrus. Tambe Sea Aquarium i un Dierentuin ku ta kedando masha bunita. Pero sea ta pariba o pariba, tur ta tesoronan di Kòrsou. I Kòrsou tin un Politur tambe. Polis pa sirbi i protehá turista. Turista bo ke ta? Kuminsá na Kòrsou. Ban konosé e Tesoronan di Kòrsou! Danki.’ E aplouso no a laga warda riba dje. Sally a haña hopi aplouso. Hopi komentario a bai bin den klas. Yùfrou a sinta trankil wak nan. Den esei, Ranella a lanta bai duna Sally man i bis’é: ‘Hopi bunita! Bo a siña mi hopi! Danki Sally!’
Angelo su fakansi Dòkter a bisa ku ta Sende Paga, i a dun’é remedi pa keintura i p’e pèshinan seka i kura. Promé ku bai kas nan a pasa Den Paradera serka Dinah Veeris pa nan buska Korona di La Birgen. ‘Kiko esei ta,’ Angelo a puntra ku un stèm poko slap. ‘Ta un yerba pa bo baña kuné, e ta freska i yuda aliviá e kishikishi,’ mama a splik’é.
Alvin ”Tio Ali” Inecia
Angelo a lanta kontentu. ‘Tres mas,’ el a bisa su mes na bos haltu. E falta drumi tres anochi mas segun su kalènder pa nan bai Orlando, Universal studios, pa wak the Avengers.
E biahe no por a sigui mas. I pa algun dia Angelo a keda tristu, pero mama a plania un aventura p’e kaba di kura i sak’é fo’i kas. ‘Nos ta ban bira turista riba nos mes isla, Kòrsou tin hopi lugá pa eksplorá!’, mama a bisa.
Lihé el bisti p’e bai skol. Tabata último dia promé ku fakansi i ta yen di spèl i wega nan a keda di hasi. Nan lo pasa dushi bai gol. Siguiente dia mama a drenta Angelo su kamber i bisa: ‘Mòru bon dia, mama su ‘legria, kuantu anochi mas falta … ‘ Pero a reina un silensio, ku a pone mama keda un poko den suspenso. Despues di un ratu, leu ayá, mama a skucha un gruñá, kasi yorá: ‘Ablif mama?’
Wèl, ora el a drenta Kueba di Hato, e no por a kere su wowonan. El a drenta un mundu misterioso di murayanan di piedra, ku ta forma yen di figura kurioso. Un mundu sukú, kaminda raton di anochi nanishi largu, ta bula bai bin, sin hasi boroto, sin dal den otro.
Dos dia mas, el a pensa, ma e n’ por a bis’é na bos haltu. Kurpa tabata kayente, slap, kansá, sin forsa, sin zjeitu, sin grasia, anto no kier a stòp di grawatá! Angelo su kurpa tabata tur rebultá. Tur na pèshi manera bral ku awa aden.
6
7
E dia siguiente nan a gosa sin fin, den un supmarin. Un boto tur na glas. Unda ku bo bira tabatín kos di mira. Piská, turtuga, koral pero tambe shushi, ku den laman hende a laga atras.
Nan a keda atras
Hesus el a gosa na Parke di Avestrus. ‘Kon bini mi por para riba un webu di avestrus sin e kibra?’ El a keda pensa, miéntras e tabata duna nan kuminda. Imaginá bo! Angelo pará ku lomba pa nan, teniendo e baki ku dos man. Anto bùrt pa bùrt i masha lihé dos kabes tabata pasa fo’i tras di su garganta bin dilanti, piki kuminda, bai patras, te ora n’ sobra nada mas. Sobrá di e fakansi a sigui bishita na Akademia di Dòlfein, Lanthùis Dokterstuin, Seru Kristòf, Museo di Mucha, diferente laman i lanthùis, Sea Aquarium, Snoa, Playa Kanoa, Shete Boka, Hòfi Pastor, Willemstad i hopi lugá mas. Promé dia di skol despues di fakansi, Angelo tabata kontentu di topa bèk ku su amigunan. ‘Kon a bai na Orlando,’ su amigunan a puntr’é. ‘Mi n’ bai mas,’ Angelo a respondé, ‘ta hopi mas dushi pa ta turista, riba bo mes isla!’
Crisèn Schorea
8
‘Si, bosnan por bai. Bosnan no ta tuma lugá di ningun hende,’ ami a kontestá. Djis depues e konvoi a yega pa buska nos ku ta bai. E dos amigunan no a pèrdè pa gana i a drenta konvoi, bai para riba e rèki riba e di tres stul. Nan tabata atmirá e paisahe segun ku nos tabata bai, rumbo pa kaminda di Hato. Nan a tene duru pa nan no kai riba ruta. Na Roi Indjan nan a sali for di konvoi. E kantidat di abeha, ku tabata bula riba e fuente i roi di awa natural, a hala nan atenshon. Bilòti kier a keda einan, pasobra e temperatura tabata fresku, manera e ta gusta. ‘Ban Bilòti, ban lihé. Ata e hendenan ta bolbe drenta konvoi. Hasi lihé. Tin hopi kos ku nos tin ku wak ainda,’ Tòrchi a grita ora ya e tabata na porta pa drenta konvoi. ‘Mi ta bini, mi ta bini,’ Bilòti a kontestá leng’afó. El a drenta nèt ora ku e shofùr a kita e kaha pa e mes drenta. E kaha tabata sirbi komo un trapi pa por a drenta e konvoi, komo ku e tret di mas abou di e entrada dje konvoi ta poko haltu. Mesora e konvoi a sali i asina nos a pasa Aeropuerto Hato i a bai e gròtnan. E duo amigu a bira loko di nan kabes, ora nan a tende kuantu kueba tin ei banda. E dos amigunan a bula bai te na haltu aya pa nan disfrutá di e ambiente húmedo ei banda. Ora ku nan a regresá, ya e hendenan a kuminsá subi e 49 trapinan pa drenta e gròt. Nan a bula pasa tur hende, i a pasa un pasá drenta e kueba via di e tralinan ku ta proteh’é kontra di intrusonan. ‘No sigui ban. Eiden ta sukú!’ Tòrchi a splika su amigu di infansia. ‘Pa nos no pèrdè i keda akiden.’
Un djasabra mainta ami, ‘turista na kas’, tabata sintá den mi outo, ta warda pa bai un tur turístiko. Mi tabata mi so ainda. Manera e tabata sa ku mi por a papia i komprondé idioma di bestia i insektonan, Bilòti, un barbulètè djispou, a aserká mi. Ku un stèm fini el a puntra mi: ‘Shon a mira Tòrchi? Mi amigu? Mi ta ward’é yega pa nos bai keiru.’ Mi a keda asombrá. El a bini serka ami, pa hasi e pregunta ei. Mi a drei wak rònt. ‘Ta ku mi mes.’ Promé ku mi por a kontestá, Bilòti a kontinuá: ‘At’ei! Até ta bini.’ Mi a buska den e direkshon ku e tabata wak. ‘Ta ken ta Tòrchi? Na unda?’ mi a puntra, pasobra mi no ta mira ningun hende ta bini. Tin un otro insekto. E dos amigunan a bula para riba mi winshil. Despues di a papia un ratu, nan tabata bula hunga ku otro. Bientu tabata fresku i tabata supla basta duru. I e tambe tabata hunga ku nan. Nan tabata move di un banda pa otro riba bientu su ala dushi. ‘Shon no tin amigu?’ Tòrchi, e bákatòr pretu pretu a puntra mi, ora ku el a yega para band’i mi. ‘Si ... Mi tin amigu. Nan ta na nan kas. Ami a bini pa bai un tur pa konosé Kòrsou.’ ‘Warda, Shon. Kiko ta un tur?’ Bilòti a puntra mi ku un kara djispou asina, tanten e tabata laga bientu karisiá su alanan. ‘Wak ... Un tur ta kaminda un grupo di hende huntu ta bai un òf mas kaminda pa nan konosé e atrakshonnan di nan pais. Hopi biaha ta bai den konvoi. Tin un guia ku ta splika tur kos.’ ‘Ang... Nos tambe por bai anto.’ E barbulètè djispou a drei bisa su amigu Tòrchi.
9
kla. Tin un buraku grandi habrí den plafòn di e parti ei. Ta ei ta Bentana. Sigui bai tras di e hendenan.’ Ora e amigunan a tende esaki mesora nan a bula bin nos tras. Ya nos tabata yegando serka di e Kaida di awa. E beyesa akí a fasiná e dos amigunan tambe, i pa nada nan no kier a skit. Nos a keda un ratu kaba nos a kana bai Bentana. Ora a kaba, a paga e lusnan. E dos amigunan a keda den sukú. Mi no sa kon a para nan. Dia bo bai Gròt di Hato wak si bo ta topa un barbulètè ku un bákatòr ku otro brasá.
Djis porta a habri i a sende e lusnan. E dos amigunan a bai dilanti i a mira algun kos pretu ta bula den plafòn di e gròt. ‘Ta kiko e kosnan ei?’ Bilòti a puntra? ‘Nan ta masha hopi.’ ‘Mi n’ sa. Ban wak ta kiko.’ Bisando asina Tòrchi a bula bai ariba, siguí pa Bilòti. Diripiente un stèm duru a zona nan tras. ‘Kiko bosnan ta hasi aki den? Esaki ta nos kas.’ E dos amigunan a drei wak i a topa masha raton djanochi rònt di nan. ‘Nò, ta keiru nos a bin keiru ku e hendenan.’ Nan dos a bisa den koro. ‘Ta nos ta biba aki. Si bo ke sigui biba, bai Bentana. Aki ta sukú pa boso. Di aki bo tin ku bai, mas patras, na bo man drechi. Ei ta
Dennis A Rafaël
10
Aventura ku Dòlfein Kada biaha bosnan ta hasi meskos.’ Ora nan a kaba ku e parti di praktiká, Marion ta klap den su man. ‘Tin pregunta riba loke mi a kaba di demostrá i splika?’ ‘Nòòòòò,’ tur partisipante ta grita den kor. ‘Bon, por bai den lugá di kambia paña i bisti zuèmbruk òf zuèmpak. Nos ta warda bosnan pafó. Tin lòker kaminda por warda pertenensianan.’ Asina Marion a kaba di papia, e ku Elza ta kana bai para na entrada pa bai e laguna kaminda e dòlfeinnan ta. Despues di un ratu poko poko e partisipantenan ta yega serka. Tanchi Tatika ta sintá kaba den tribuna te dilanti pa e no pèrdè nada. Tin un fotógrafo ku ta saka potrèt. E so tin mag di yega serka. Sobrá hendenan tin di saka potrèt for di den tribuna. Tanchi Tatika ta stot su amiga Mary ku su èlebog: ‘Ata nan ta bini’ E ta bisa ku un stèm entusiasmá. Mary ta wak den e direkshon. Nan ta tende kla klá kon Marion ta bisa: ‘Kana bai na e laguna, baha e trapi i drenta awa. Lokual ku mi a mustra aworei nos ta bai trein den awa promé bai landa òf snòrkel. Kada persona ta duna e señalnan ku bo kier pa e dòlfein hasi. Tin di tene kuidou pa no hasi señal robes.’ ‘Sííííí’, e partisipantenan ta grita duru. ’Start. Kòrda riba e sekuensia.’ Nan ta hasi e señalnan den awa. ‘Hasi nan un tiki mas suave. Hopi bon’, Marion ta hisa su dùim na laira. ‘Treiner ta kuminsá promé.’
‘Tanten bosnan ta warda e treiner, ami ku Mary ta bai den boto pa opservá e piskánan den laman,’ Tanchi Tatika ta bisa. Artje i Edmund ta hari i gosa un bòl. Semper nan kier a bishitá Seaquarium. P’esei grandi tabata nan sorpresa ora nan a tende ku Tanchi Tatika a gana dos entrada pa Dolphin Academy pa snòrkel ku dòlfein. Un ratu despues un treiner ta bin yama tur e partisipantenan pa bai den un otro espasio. ‘Bon biní na Dolphin Academy. Mi nòmber ta Marion. Band’i mi, kolega Elza. Nos ta treiner.’ Awe mainta tin ocho partisipante. E grupo ta mesklá, mi ta mira; sinku mucha muhé i tres mucha hòmber. Promé ta haña informashon, despues instrukshon. Riba e tereno di Parke Seaquarium tin tres diferente kompania ubiká. Dolphin Academy, Animal encounter i Terapia ku dòlfein. Nos ta kubri e parti di Dolphin Academy. Dòlfein ta animalnan mashá sosial, kariñoso i nan gusta interaktá ku hende. Nos a sigui un treinen spesial pa traha komo treiner di dòlfein. Akinan ta trein dòlfein pa duna show tur dia na diferente orario pa públiko. Ta usa sierto señal ku man. Ora dòlfein komprondé un señal e ta reakshoná riba dje. Kada un biaha ku e hasi su kenshi bon e ta haña piská komo rekompensa òf un karisia. E ta keda kontentu pasó esei ta su kuminda. Dòlfeinnan ku nos tin aki ta e sorto ku yama ‘Tuimelaar’. Awor mi ta demostrá e señalnan ku ta hasi ku man pa ora bai den e laguna. Paga bon tinu.’ Ku hopi atenshon e partisipantenan ta sigui Marion su mannan. ‘Wak bon, mi ta ripití e señalnan.
Riba señal di Marion e dòlfeinnan ta hasi kenshi. Marion i Elza ta traha huntu. Despues di kada kenshi nan ta duna e dòlfeinnan mas masbangu.
11
wowo asina hanchu habrí. E dòlfein ta landa bai serka nan. Artje ku su kara harí i kontentu ta baha for di e dòlfein. Públiko sintá riba tribuna ta bati man miéntras Elza ta tira un par di piská p’e dòlfein. Marion ta puntr’é ku asombro: ‘Ta kua señal b’a dun’é? Esei tabata dòlfein Chabelita. Kasi sigur bo a hasi un señal un tiki otro. Nos a keda babuká ora el a subi laman ganchu. Tur kos a bai bon si?’ Artje ta kontestá: ‘Bou di awa ta mashá bunita mes. Mi a wak hopi piská di tur koló, turtuga i koral bunita. E awa ta limpi, kristalino. Ta manera e rayonan di solo ta bria den laman. Hasta tin un par di dòlfein ku ta biba den laman ganchu. Mi a mira nan den grupo ta landa.’ ‘Pffff, Marion ta supla rosea afó. ‘Tabata dos minüt di suspenso,’ e ta bisa, mustrando riba su oloshi. Edmund ta hala bin serka.
‘Ken ta na turno?’ Marion ta puntra. Bùrt pa bùrt e partisipantenan ta haña turno pa hasi nan aktividat ku dòlfein. Edmund ta bisa Artje: ‘Abo ta na bùrt. Bo ta esun último pa snòrkel.’ Riba señal di Artje un dòlfein ta landa bini. Artje ta ten’é na su ala. E dòlfein ta kuminsá landa pokopoko. Di ripiente e ta sambuyá bai bou di awa. Artje ta ten’é duru na su ala. E ta landa bai den profundidat. Artje su kurason ta bati te den su garganta. Rápido e dòlfein ta landa sali for di laguna i bai den laman ganchu. Artje ta kalma pasó e dòlfein a pasa bou di Artje i lag’é sinta riba su lomba. Mas mihó Artje ta tene na dje. Manera un spitbot e dòlfein ta kore bou di awa. Na un dadu momentu e dòlfein ta blas awa manda laira i subi ariba bèk. Edmund, Marion i Elza ta pará den laguna ta tene nan rosea aden. Kara spantá, dos
12
di e dia ei mi ta’tin deseo di bin landa ku dòlfein. Awor mi tambe por mustr’é di nos.’ ‘Ki bo ta pensa, Mary. Un biaha nos dos tambe bin tuma terapia pa baha un poko strès?’ Tanchi Tatika ta puntra harí. Mary ta respondé ku un smail: ‘Nos mester di un terapia bèrdè. Si por tin e posibilidat ei lo mi ta den, sigur.’
‘He eh, di bèrdat nos a spanta un ratu si. Kasi sigur Chabelita sa bai mas biaha serka nan. Kon hundu el a bai?’ ‘Segun mi e ta di trein pa no bai muchu hundu. Dushi sí,’ Artje ta kontestá. Despues di e aventura bou di awa Artje i Edmund ta sali pa bai topa ku Tanchi Tatika i Mary. Tanchi Tatika i Mary ta brasa nan di alegria. Nan ta kumpra e vidio i e potrètnan. Den outo kaminda pa kas nan no por a stòp di hasi prèt di loke a pasa Artje i dòlfein Chabelita. Artje ta bisa: ‘Tanchi, ta akinan Sara a bin hasi terapia ku dòlfein. Nan ta duna terapia na personanan ku tin un desabilidat. Sara ta un tiki outista. Parse ku e terapia ta pone e hendenan desaroyá mas mihó. Sara a mustra mi su pòtretnan i vidio. El a keda dos siman huntu ku su mayornan, den un hotèl djis serka Parke Seaquarium. For
Mila Dorothea
13
Kori na Kòrsou
Mira un turista ei Su kara ta felis Ata, ta Kori, e gusta biaha El a bin konosé nos pais Kori a keiru Bándariba Kori a keiru Bándabou Awor Kori a bin mira Kiko tin na Klein Kòrsou Ya Kori a mira mondi ku biná, kueba di raton i seru ruman Kòrsou chikí ta interesante Ma kiko lo tin den laman? Bunita bista, Kori, esei tin Piská i koral di tur koló Turtuganan ta bin te kantu Pero no por mishi, mira so Kambia, Kori, kambia paña bisti bo dùikbrel lihé No lubidá di dal bo snòrkel anto kòrda kita bo sombré
Merly Augusta i Ariadne Faries
14
15
E kartanan misterioso e lusnan di tráfiko i kore bai Amador Nita VSBO, kaminda su yu hòmber di diesdos aña tabata den brùgklas. Ora el a para dilanti di e skol, ata Denzel ei pará ku dos alumno mas. ‘Nan tambe por bai ku mi, tata?’ Komosifuera no ta kos di puntra mes, ya el a habri porta di outo pa nan. ‘Epa, ta asina kosnan ta bai?’ Rutilio ker a sklama, pero e muchanan a bula den outo kaba. ‘Tata, esakinan ta Roangelo i Mona Lisa,’ Denzel a presentá su kompañeronan di klas na su tata. ‘Halo Mona Lisa, halo Ro…angelo,’ Rutilio a spèl prudentemente. ‘Bingo,’ Roangelo a bisa djingueri. ‘Mi papa yama Robert i mi mama Angela. Pero komo ku mi ta un mucha hòmber, e nòmber a bira Angelooo.’ ‘Kreativo,’ Rutilio a sonreí. Nan tabata kore riba e brùg grandi i wak abou riba Bahia Santa Ana. ‘Chèk e kos ei!’ Mona Lisa a sklama. ‘Dos krusero! Wow!’ ‘Awe ta mi dia,’ Rutilio a reakshoná, gosando samsam kuné. ‘Hopi turista,’ Denzel di. ‘Nos tambe mag di bai keiru? Tòg nos ta liber.’ ‘Siii,’ Mona Lisa a grita di alegria. ‘Ban dal un kareichi.’ ‘Oké,’ Rutilio a bisa. ‘Awe boso ta turista lokal ku ta bai keiru huntu ku turista djafó. Pero promé ku tur kos boso ta bai yama bisa boso mayornan.’ T53 a baha brùg i awor e tabata pasa riba e viadukto ta kore bai megapir. Nan dilanti
Momentu ku T53 tabata kore ku su minibùs riba kaminda di Nieuwe Haven den direkshon di brùg Juliana, su selular a kuminsá toka un melodia. T53 su nòmber realmente ta Rutilio pero tur hende tabata yam’é T53 komo e tabata e guia di turista di mas konosí i favorito di Kòrsou. Aworakí tambe e tabata rumbo pa Tula megapir unda un krusero gigantesko a kaba di mara. Den bida diario e tabata shofùr di taksi, pero ora tin krusero na e megapirnan Jackie Voges, Tula òf na Matheywerf na entrade di haf, e tabata bisti su pèchi di guia di turista. Semper Rutilio tabatin su selular riba spiker di bos. E sa gusta reakshoná unbé pa e no pèrdè ni un kliente. E no a bira wak e number pasobra e tabata tras di stürwil. Pero el a pensa ku tabata su amigu Dino ku gusta hasi chansa i bini ku sùrprais. ‘Ku T53. Bisa mi ta ken, i mi ta yega bela yen.’ ‘Kumbai tata,’ e bos alegre di un mucha hòmber tabata zona den T53 su orea. ‘Ablif?’ Rutilio a puntra i el a wak prekupá. ‘Bo no ta den klas? Basta bo no a hasi ko’i malmucha?’ ‘Nò tata. Nos ta liber. Tata por bin buska mi? Mama no por sali fo’i trabou.’ ‘I ami si,’ Rutilio a hari den djente, miéntras el a tira un bista riba su oloshi. Esaki si no tabata pas den su skema. Si e tarda muchu, e otro taksistanan i bùsnan di turista ta bai ku tur turista dilanti di su nanishi. Pa su suerte e tabata riba Fokkerweg ainda, direkshon pa brùg. No tabatin otro manera di hasi ku lora na man robes, na altura di
Sentenáres di turista tabata pará riba pir. Guianan di turista tabata zuai ku nòmber di nan bùs, ya asina e turistanan sa ta serka ken nan mester ta. Animá e grupo pa T53 a drenta bùs. Rutilio a yama kada pasahero na su nòmber.
e kruseronan a reis bai laira manera dos kastio. ‘Hòòòmbu,’ Roangelo a suspirá impreshoná. Nan a kore pasa The Cinemas i Hotèl Renaissance. Un ratu despues T53 a stashoná su bùs banda di e pir, den un di e sitionan indiká.
17
16
17
El a presentá su mes, splika tokante e rekorido i konta un chiste ku a kai na smak. Tur hende tabata na harimentu. E èis a kibra, tur hende tabata sinti nan mes bon ku otro. I nan a gosa un mundu ku tres mucha di e isla tabata kompañá nan. E promé atrakshon tabata na Bándariba, parti ost di Kòrsou. Denzel a kere ku nan lo a kore bai na plantashi di Aloë òf na parke di Avestrus. Pero Rutilio a para na un otro sitio. ‘Aki nos ta na Amazonia,’ el a konta. ‘Òf mihó bisá: E Kulturanan Pèrdí. Den e área akí ántes tabata biba indjannan Arawak, e promé habitantenan di Kòrsou.’ Nan tabata atmirá e área bunita bèrdè, e ruinanan bieu, e paranan ku koló bibu i e rèptilnan eksótiko. Tabata un suerte ku nan tabata den kouchi será, ku eksepshon di e yuananan. ‘Masha apart,’ e turistanan a bisa. Bèk den bùs Denzel a nota ku tabatin un karta riba e stul di su tata. ‘Hè? Lesa mi, tin skibí,’ el a bisa sorprendí. Niuskir el a habri e karta. Na bos haltu el a lesa: Kore bai na Museo Aereonóutiko, den besindario di Tera Kòrá. Paga tinu riba e flecha kòrá. ‘Papa,’ Denzel a grita. ‘Papa mester lesa esaki.’ ‘Kiko? Ta un kaminata di búskeda esaki ta para bira?’ Rutilio a hari. ‘Awèl, ban partisipá dushi asina, no!’ Esaki tabata primintí di bira aventuroso. Rutilio a konta e turistanan kiko tabata pasando. Nan a biba kompletamente ku e mensahero misterioso. Un museo di historia di aviashon di Kòrsou. Balapena eksperensiá algu asina. Fundadó di e museo a drecha henter su kurá i su kas manera un museo. Tur sorto
di avion i otro artefakto tabatin di mira. Durante e rekorido den e museo i e kurá Denzel no a mira ningun karta. Tampoko e no a tribi puntra e supervisor si el a mira algu ku parse un karta. Nèt ora el a kana sali for di e porta di kurá pa bai bùs, su bista a kai riba brasa di un káktùs ku tabata pik sali afó den banda. Awèl si! Tabatin un karta hinká na un di e sumpiñanan. Ta ken ta hasi e kosnan aki, Denzel tabata puntra su mes, miéntras e tabata blo hari. Tabata prèt si.
18
Kore bai na e museo di Kaha di Òrgel na Leliënberg, el a lesa. Den un mínimo di tempu tur hende tabata den bùs i nan a shef bai museo di Kaha di Òrgel. Yegando e museo ya kaba tononan di muzik di kaha di òrgel a enkontrá nan. Un guia a laga nan sera konosí ku Serapio Pinedo, e gran konstruktor di òrgel di e isla. Djei e rekorido a kuminsá. E turistanan tabata blo sklama: ‘Que bueno, que rico, amazing, I love it, wat bijzonder, sehr gut, muito bom.’ Roangelo, Mona Lisa i Denzel tabata grita: ‘Esta dushi!’ E ora ei Roangelo a ripará e flecha kòrá riba e bòter di awa di lamunchi ku Denzel a bebe te na mitar. Ku lèter chikí, ku steft koló di enk blou tabatin skibí: Parke Kristòf. Paga tinu riba e fleche kòrá. Bou di kantamentu duru nan a tumba pa seru San Kristòf, e seru di 372 meter di altura di Kòrsou. Rutilio a kore bai ariba te na fin di e pista di outo. Ei nan a baha for di outo. ‘Kiko awor?’ Rutilio a puntra su mes. ‘Ai, mira.’ Un di e turistanan a weta e flecha kòrá. E tabata mustra den direkshon di un patruli smalitu. Nan a kana den mondi será. Tur kaminda tabatin kos di deskubrí. Manera e lèternan riba un pida baranka ku su forma poko apart: Buska e awa. Awa? Aki? Meimei den mondi? Nan a sigui kana, un ora kasi riba rudia, otro ora kanando stret atrobe. E patruli tabata baha kada bes mas tantu. E ora ei nan a mira algu ta lombra te abou aya: awa. Un lago? Nan a kana yega serka, kohé di sorpresa. Den e lago leli blanku grandi tabata drif. Barbulètè, para i insekto tabata bula riba e lago.
Meimei di naturalesa di Kòrsou algu asina bunita. Tin hende ku sa esaki? Nan a kai sinta na rant di e lago. Mona Lisa a parti shimaruku i mango. ‘Pero ta ken a buta tur e kartanan anto?’ Denzel a puntra. E no a kaba di papia ku un hende a subi e lago den un boto di rema. E hende tabata karga un bandera ku riba dje pará: Stima Kòrsou! Rutilio a keda boka habrí. ‘Dino, nèkdó! Ta kiko bo a sinta inventá atrobe.’ Dino a rema bini kantu i e dos amigunan a bati otro riba skouru i nan no por a stòp di hari. E turistanan a bisa ku nan a gosa. ‘Esta un bunita isla,’ nan di. ‘Solo, laman, habitantenan i tur e sitionan asina spesial. Nos ta bini bèk sigur. Masha danki. Rutilio, Denzel, Roangelo i Mona Lisa.’ Rutilio a siña nan ku masha danki ta nifiká hartelijk bedankt, thank you very much, muchas gracias, danke schön, mercí beaucoup i muito obrigado. Karanan di Rutilio, Denzel, Roangelo i Mona Lisa tabata bria manera e solo di Kòrsou.
Diana Lebacs
19
Nanzi i e sòpi di plèstik tene i e ta drei e waya di heru lòs e for di e saku di plèstik rònt di e pata. ‘Ata, ta kla,’ e ta bisa, ‘kon bini bo ku un saku asina na bo pata?’ ‘Ta hende ta benta nan potoshi pa nan kuenta riba playa. Nanzi, ta birando un porkeria grandi riba nos isla,’ Pelikano ta bisa, miéntras ku su ala, e ta frega su pata ku ta hasi due. ‘Awèl si,’ Nanzi ta murmurá. ‘Por ta abo mes tin ku paga tinu unda bo ta kana. Bo ta bai kue mi piská awor?’ ‘Esun di mas grandi ku mi por haña, Nanzi, komo danki spesial na bo,’ Pelikano ta bisa.
Nanzi, e araña, ta sintá den veranda di su kas di playa. Den un palu un trupial ta kanta su kantika. Awe mainta el a skibi un karta pa su primu Anansi na Sürnam. El a hinka e karta den un bòter di plèstik bashí i tir’é den laman. Bientu i koriente ta favorabel awe. Asina e bòter ta yega playa di Sürnam lihé sigur, pa su primu risibí e karta. Oma a duna Nanzi un saku di mangel. E ta kome nan ku smak aworakí. ‘Mmm, esaki ta smak stròbèri, dushi yu,’ Nanzi ta bisa den su mes. ‘I esunnan di banana ta asta mas dushi.’ E ta laga e papelnan di mangel bula bai gewon. Ata nan ta bula bula, bin kai den laman i sigui drif riba e olanan.
Pelikano ta bula bai pa bai kue piská. Nanzi ta drenta su kas pa kue e barbekiú. E ta pon’é kla riba playa, pa akiratu e bai grel su piská dushi asina. Ora Nanzi a kaba di pone tur kos kla, ata Pelikano ta bula bin atrobe. Nanzi ta kue e piská for di Pelikano su pik i ta yam’é masha masha danki. ‘Paga tinu riba plèstik i sushi riba tera i den laman!’ e ta yama Pelikano su tras miéntras esaki ta bula bai.
‘Ousilio! Ousilio!’ Nanzi ta tende un bos grita masha duru. E ta bula lanta for di su stul di zoya i kore subi playa. Ta Pelikano. Tin un saku di plèstik i un waya di heru pegá na su pata i e no por bula ni kana mas. ‘Yuda mi, yuda mi, no,’ Pelikano ta yora. ‘Mi ke yuda bo, Pelikano, basta akiratu bo kue un piská pa mi. E ora ei mi tin kos di kome awenochi,’ Nanzi ta bisa ku un harí grandi riba su kara. ‘Si, yuda mi no, yuda mi, mi ta tur pegá den e plèstik kèns akí,’ Pelikano ta lamentá. ‘Awèl, bo ta kue un piská pa mi?’ Nanzi ta puntra un bia mas.
E ora ei Nanzi ta grel su piská riba e barbekiú. E ta ta kom’é ku smak i ta bah’é ku un kola. E ta purba di tira e bleki mas leu posibel den laman. E ta kana bai patras di kas ku e barbekiú i basha e karbonnan den mondi pa nan kuenta. ‘Awawau! Ta ken ta tira kos kayente riba mi kabes?’ Konènchi ta grita. ‘Ata, sòri,’ Nanzi ta bisa. ‘Mi no a mira bo sintá meimei dje matanan.’ ‘Ta abou tira e karbonnan kayente asina
‘Si, yuda mi pa kaba, Nanzi, mas aworó mi ta kue algun piská pa bo,’ Pelikano ta grita, kasi desesperá. E ora ei Nanzi ta kue e pata di Pelikano
20
Konènchi i Nanzi ta karga e kanoa hiba playa. Ya Turtuga ta drumi warda den ola di ref. ‘Mi ta landa bai dilanti pa mustra boso e lugá,’ Turtuga ta bisa. I asina nan ta bai. Konènchi i Nanzi den e kanoa, miéntras nan dos ta pagai mas lihé posibel. Turtuga ta landa nan dilanti mas duru ku e por. ‘Aki, at’ami akí,’ nan ta tende Pelikano yama. E ta pegá den tur sorto di potoshi den laman. ‘Parse un laman di sòpi,’ Konènchi ta bisa. ‘Esta un porkeria,’ Nanzi ta murmurá. ‘Ta ken ta tira e kosnan ei den laman pa nan kuenta asina?’ ‘Djis saka mi for di e ròmel akí,’ Pelikano, ku awor no ta pegá ku un pata so, pero tambe ku un ala na tur sorto di plèstik i kabuya, ta snek.
asina den mata? Unbé tur kos ta kue kandela akibanda. Ku mi kasá ku mi yunan den nos kueba aserka!’ ‘O, o, no bin gaña mi ku nan ta dje kayente ainda,’ Nanzi ta bisa. ‘Nan no ta okashoná niun sorto di kandela.’ Konènchi ta sigui kik poko mas. Djei nan ta tende un bos ta yama for di playa: ‘Nanzi, unda bo ta? Nanzi!’ Ta Turtuga ta kana bini riba playa. Bon ya, kana, e ta un bon landadó. Pero pa kana den e santu lòs ei di playa no ta asina fásil pa un turtuga. ‘Ahan, at’ abo ei Nanzi, pa suerte,’ Turtuga ta bisa. ‘Tin un problema grandi riba laman. Pelikano a pega den un sòpi di plèstik. Banda di e ref, den e awa ayabanda. Boso tin ku yuda mi. Mi so no por sak’é.’ ‘Pelikano? Esta un para kabesura. Awetardi mes mi a kaba di liber’é di un saku di plèstik i waya di heru.’ ‘Kon nos por yuda awor?’ Konènchi ta puntra. ‘Ami no sa landa mes. Nanzi tampoko.’ ‘Mi tin un kanoa patras di mi kas,’ Nanzi ta bisa. ‘Nos por us’é. I mmm, despues Pelikano por sigui kue mas piská pa mi.’
Konènchi i Nanzi ta hala e boto pegá ku Pelikano. Konènchi ta kanfuñá tur e kabuya i plèstik na Pelikano su ala. Nanzi ta ranka e plèstik for di e pata. I Turtuga ta wanta e boto pa esaki no muf.
21
Dicho hecho. Turtuga a landa bai pa buska kuminda. Konènchi i Nanzi a pagai playa bèk. I Pelikano a hiba e bòter ku karta pa su amigu Kodyo, pa e duna primu Anansi e karta di Nanzi.
Komo ku nan ta traha huntu asina bon, Pelikano ta lòs masha lihé di e sòpi di plèstik. ‘Danki, danki, danki, kon mi por gradisí bosnan?’ Pelikano ta kanta viktoria. ‘Emmm... podisé nos por kue un piská?’ Nanzi, ku semper tin hamber, ta piska. ‘Hepa, ta kiko esaki ta?’ Turtuga ta bisa. ‘Aki tin un bòter ku un karta aden. Mei mei dje sòpi di plèstik.’
Anochi Nanzi i Konènchi ta sinta dushi di nan den veranda. Nan ta ches algun mangel mas i bebe un bleki di kola. E biaha akí si e ta konsiderá ku ta mihó e tira e papelnan i e bleki den ko’i sushi. Awor ku el a mira e sòpi di pléstik i e porkeria riba playa ku su mes wowonan, e sa mihó. E anochi ei, ora Nanzi ta riba kama, e ta pensa un plan pa, huntu ku tur bestia riba e isla, nan limpia tur playa i laman. Pasobra dia ku su primu Anansi bini di bishita, e isla mester ta limpi si!
‘Hùh,’ Nanzi ta murmurá, ‘esei ta mi karta den bòter ku mi a pòst pa mi primu Anansi na Sürnam.’ ‘E kos ei no por, tòg,’ Pelikano ta bisa. ‘Asina mas i mas sòpi di plèstik so bo ta okashoná. Mi amigu surnameño Kodyo kasualmente ta di bishita aki. Lo e mester ta un kaminda aki na playa awor. E por hiba bo karta Sürnam.’
Jeroen Hoogerwerf
22
23
Ban keiru i deskubrí Kòrsou Ayera nochi mi a soña ku m’a keiru den avion. Ami ku mi mama a biaha bon bistí den nos yapon. Huntu nos a subi seru atmirá un gran paisahe. Kaba nos a bai laman landa den e awa blou.
Nos tur dos a respondé: boso mester bishitá e isla dushi di Kòrsou boso tur ta bon biní. Nos a konta di Otrobanda, Punda, Skarlo, Pietermaai. Bándariba, Bándabou i tambe di nos Annabaai.
Kore hunga den e santu blanku, limpi i kayente. Tur kaminda ku nos a pasa yen turista nos a mira. Nan ta gosa, nan ta gaba kon bunita e isla ta. Tambe nan a puntra nos unda mas por bishitá.
Tur nos bichnan maravioso nos a mustra riba potrèt. Nos a konta ku na Kòrsou ta trata tur turista bon. Ora ku porfin m’a spièrta ku mi mama band’e mi mi a sa ku den mi soño ta Kòrsou mes m’a bishitá!
Ilse Schoobaar-Anthony
Shòròmbu den e bario tra’i lomb’i djo yuana. For di mainta tempran, promé ku solo sali, Shòròmbu su patruya di yagdó ta sali prepará pa kapturá mas tantu yuana posibel. Pareu nan ta kana drenta mondi bon armá ku chincha, kabuya, kuchú, tas pretu i hèmber.
Mi ta kòrda un époka di no mashá tempu pasá. Área di Bándabou tabata pèstá ku galiña di palu. Di un dia pa otro e pèst a bira un bendishon. Yuana a bira e bestia faborito pa kome p’e hendenan di Bándabou. Nan tabata hasi di tur kos un tiki ku yuana despues ku nan kaptur’é na diferente forma. Hendenan di ántes a bini ku tur tipo di trampa primitivo pa gara galiña di palu. Yuana ta un bestia lihé, pues yagdónan ta’tin ku ta sabí. Unabes ku nan kapturá nan presu, nan tabata kita su kueru, limpi’é i sea nan tabata mul’é pa traha balchi òf kushin’é komo sòpi òf stobá. Karni fásil i barata ku tabata pone mucha i grandi smùl ku smak. Shòrombu tabata un mener ku for di yòn tabata konosí p’e bon sòpi di yuana ku e tabata bende. Ningun yuana no por a skapa su gara i ningun djadumingu tabata falt’é pa tin un sukulento wea di sòp’i yuana pa tur habitante di Bándabou. Pero riba un dia Shòròmbu a topa ku un yuana hopi pekuliar, ku a ret’é di un forma nunka bisto.
Tiwa ku wela Sisi Tiwa ta un yuana demasiado grandi pa su edat, ku ta biba huntu ku su wela Sisi, ku ta un kolebra. Hopi tempu pasá yagdónan a mata Tiwa su mayornan. Promé ku e ta’tin konosimentu. Pa kasualidat Sisi, un kolebra bieú, a lastra pasa i sinti piká pa Tiwa. For di e dia ei el a adoptá Tiwa i nan a biba felismente huntu. Sisi a siña Tiwa hopi kos, inkluso un sekreto di un sekto skondí di kolebranan. E arte di: hipnosia. Riba un dia Tiwa ku Sisi ta sintá pafó’i nan hòl den lodo, ta praktiká algu ku Sisi ta yama: ‘Skelment’i wowo.’ Sisi ta sintá riba un taki di zoya i Tiwa ta sigui su instrukshonnan sintá abou na suela. ‘Ha ha … Nò Tiwa, manda bo pòpch’i wowo lenks mas paden! Kòrda ku bo tin ku wak kompletamente skel!’ Tiwa ta hasi tur esfuerso pa hasi loke su wela ta bis’é. Ma algu ta interumpí nan, un man grandi ta forma un sombra riba nan. ‘Nòòò, no bai ku mi Tiwa!’ Tur loke e yagdónan por skucha ta: ‘SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!’
Ta djadumingu. E dia faborito pa hopi hende ku ta biba na Bándabou. Un di e motibunan dikon djadumingu ta tantu gustá, ta pasó Shòròmbu ta parti sòp’i yuana pòrnada pa tur ku pasa ku nan kòmchi na su rèstorant na e bario ku yama Tra’i lomb’i djo, un kaminda den Bándabou. Pa por alimentá tur e hendenan di Bándabou, Shòròmbu mester kushiná hopi sòpi i pa hopi sòpi mester di hopi
24
E man grandi ta primi Tiwa su kabes kontra di lodo. Mesora Tiwa ta bai leu. E man ta his’é i bent’é den un saku pretu.
25
wak Tiwa ku rabia den wowo. Tiwa ta bira tur dos su pòpchinan di wowo den diferente direkshon pa loko. Tiwa: ‘Bo tin flor den bo man, bo ta desesperá pa hink’é den un vas!’ Mesora Shòròmbu ta kana rònt den kushina mal bruá den buska di un vas. E ta bira kohe un wea, yen’é ku awa i pone e machete aden. Shòròmbu ta pega su plant’i mannan kontr’i otro i bisa entusiasmá: ‘Esta bunita, bo ta lusi mi presioso flor …’ E ta wak e wea yená ku awa, dekorá ku un machete, ku un mirada romántiko. Tiwa ta harié kuchikuchi, e ta baha for di mesa pokopoko. Purá e ta kohe direkshon pa port’i kushina. E ta kla pa skapa i tuma su libertat bèk, pero su konsenshi ta traha kuné.
Den kushina di Shòròmbu Tiwa ta spièrta den un sitio húmedo. Huma kayente ta kalentá su sanger frui. Rònt di dje ta sukú i e ta sinti presensia di mas yuana abou i ariba di dje. ‘Kiko ta bai pasa?’ Tiwa ta puntra. ‘Shhhhhh… keda ketu, kèns! Hunga ròl’i morto!’ otro yuana ta bisa. Den bèrdat tur e yuananan den e saku skur tabata hunga ròl di ta morto. Tiwa ta slùip lastra pokopoko subi bai ariba den e saku. For di e apertura di e saku e ta weta un wea gigante yená ku awa ta saka stom riba kandela. Nos tur ta bai bira kuminda pa hende, e ta pensa. Tiwa ta lastra pusha su kurpa grandi te ora ku e pasa dor dje apertura di e tas. E ta sali kana riba un mesa, i mek pa bula bai riba flur. Netamente na e momentu ei Shòròmbu ta kana drenta kushina, kantando ku smak: ‘La- Di- Da- Ra, La- Di- Da- Ra…’
Tiwa ta disidí di bira bèk pa bai yuda e otro yuananan ku ta kapturá den e saku. E ta klèm su uñanan den e pi’e mesa i gatia subi bai ariba. Unabes Tiwa ta serka di e saku pretu e ta maniobrá alrededor dje apertura ku su boka. E ta trèk ku trèk te ora e logra hancha e buraku pa asina sobrá por sali pafó. Pareu ku Tiwa su delaster halá, un klap duru ta spanta te paralisá nan tur.
Shòròmbu ta weta e yuana ku a skapa for di e tas pretu riba su mesa den kushina. ‘Hei! Nò, nò! Pa wea ku bo!’ Mesora Tiwa ta bula abou sin duda i kuminsá kore rònt den kushina. Tiwa su rabu ta dal kontr’i pia di mesa, ko’i shushi i di tur kos ku ta den kaminda. Ma tòg e ta sigui kore i sapatiá pa su bida.
BAM!!! Shòròmbu a bira dal e porta di kushina sera rabiá. Tiwa ta logra bula fo’i mesa riba suela promé ku Shòròmbu yega serka. Shòròmbu ta kohe e apertura dje saku strak tene, niun yuana no por sali afó mas. E ta hisa e saku yená ku yuana i bai direkshon di stof kuné. Na kaminda ketu bai Shòròmbu ta trata di trapa Tiwa ku su pianan, ma Tiwa ta logra skapa delaster un purbá.
Shòròmbu ta su tras ku asina un machete den su man. E ta zuai ku e machete rabiá i desesperá. E ta dal e pega den kash’i kushina, riba mesa di kushina i te asta den port’i frizjidèr. Na momentu ku Shòròmbu ta purba di ranka e machete saka fo’i dje port’i frizjidèr, Tiwa ta probechá kore subi riba mesa. Shòròmbu ta logra saka e machete i bira
26
27
SNEK! Fo’i patras di porta Tiwa ta slùip Shòròmbu. E ta sinti piká p’é i kier yud’é. Pokopoko e ta kana yega serka, gara e saku pretu bashí i presentá dilant’i Shòròmbu kuné. Shòròmbu ta kla pa dal Tiwa ku kualke un pal’i lele funchi ku e haña den bisindario. Tiwa ta wak Shòròmbu ku wowo skel. ‘Awe Shòròmbu ta parti ‘te di sak’i kapturá yuana’!’
‘No ta nada maldito bestia! Abo ta un, pero mi tin hinter un saku yen!’ Shòròmbu ta zuai ku e saku di yuana bai bini riba e wea yená ku awa kayente. ZWUF!!! Nan ta bai lenks. ZWUF!!! Nan ta bai rèks. ZWUF!!! Tiwa ta bula sali repentinamente dilanti di Shòròmbu. E ta bula pasa riba e wea kayente. Stom kayente ta pika su kueru. Turesten e ta zueif bai kai n’e otro banda dje wea, e ta wak Shòròmbu ku wowo skel stret den wowo. ‘Bo ta desesperá pa un baño bon kayente!’ Tiwa ta hera e wea i kai pisá riba mesa. BUDUM! Shòròmbu ta lòk bista riba e wea di awa na kandela. E ta laga e saku yená ku yuana kai riba suela. BAP! Mesora e yuananan ta kore sali for di e saku. ‘Abrenusia!’ Shòròmbu ta kohe e wea kayente tene i his’é. Di bia e ta basha e awa herebé riba su kurpa. ‘Ah, esta dushi mi kueru ta kima!’ Tiwa ku sobrá ta hari Shòròmbu ku smak. Pero no a tarda muchu pa Shòròmbu sali fo’i dje hipnósis di doló ku su kueru ta hasi. Shòròmbu grita: ‘AUUU!! Maldita sea!’ Shòròmbu ta benta e wea den direkshon dje bestianan ku ta bou di harimentu. Nan tur ta kore sali bai yen di alegria.
E mèrdia ei habitantenan di Tra’i lomb’i djo a bebe ‘te di saku di kapturá yuana’, bou di un ambiente ameno, kompañá pa Shòròmbu ku su kuenta tokante di kon e yuana, a pon’é hasi kosnan kontrali.
Ingomar S. Martie
Te di sak’i kapturá yuana. Shòròmbu ta kai na suela i kuminsá yora desesperá. Shòròmbu ta lamentá: ‘Kiko mi ta duna mi hendenan di Tra’i lomb’i djo awor?’
28
Spoki den Octagon? pretu ta lombra den solo. E fèrf di e hèki di palu a skama por kompletu. Pokopoko Seng ta ranka kita un pida fèrf seku. Seng ta bira kara wak patras. Ku su dede e ta hasi seña yama Kecha ku Zita. ‘Ban! Hasi lihé,’ e ta bisa. Porfin Kecha i Zita tambe ta yega na e sitio. Kecha ta kinipí wowo kontra e lus di solo fuerte. Zita ta pone su man na su wowonan pa e por wak mihó. Un di e bentananan ta un tiki habrí. ‘Paden ta mustra skur. Bo ke pa nos bai wak mas di aserka?’ Sin warda un kontesta, Seng ta pusha e hèki habri. E ta drenta e kurá. ‘Abo ta riska bai paden?’ Kecha ta puntra. ‘Kompologa. Ta p’esei nos t’aki.’ Zita ta wak rònt di dje. ‘No tin niun hende,’ e ta bisa ku bos abou. E ta kue Kecha su man tene. Huntu nan ta kana drenta e kurá. Banda di un palu haltu nan ta keda para. E blachinan ta shakashá den bientu. Òf ta bini e zonidu ta bini for di e edifisio...
Ta na final di añanan setenta. Solo ta kima na ekuator. Kecha, Seng i Zita, tres prima ta belenkiá riba rant di stupi. Nan sayanan ta bula bai bin. Kada bia nan ta buska kaminda tin sombra. Unda nan ta bai? Kiko nan tin pensá di bai hasi? Kecha, Seng i Zita ta drenta un hanchi smal, ku ta sali pa laman. Nan ta kana kantu di kosta riba piedanan rondó grandi. Solo ta reflehá den superfisie di laman. Kecha ta kita pipita di sodó for di su frenta. E ta frega su wowonan kontra e lus fuerte di solo. Seng ta esun ku ta kana bai dilanti mas lihé den direkshon di playa Hala Kanoa. E no tin kunes ku su sapatu i pianan ta muha. Seng ta warda un ratu riba e otronan. ‘Wak, ata un edifisio straño ei ku ocho huki, kantu di laman,’ e ta bisa. ‘E dak parse un kupel.’ ‘Ta un edifisio masha bieu esei,’ Zita sa. ‘Niun otro edifisio ta dje úniko ei.’ ‘Kiko tin eiden?’ Kecha ta puntra. ‘Laga nos ban investigá,’ Seng ta kontestá. E ta gatia kantu di un par di baranka grandi. Kecha i Zita ta siguié. Nan ta baha na e otro banda di e barankanan. Olanan grandi i blanku ta bati kontra di kosta. E olanan ta hul e santu plam’é for di otro. Awa ta skuma i bùbel den tur direkshon. ‘Kuidou, ata un ola grandi mas ta bini,’ Kecha ta grita. E no ke bira papa muhá. Zita ta hera di slep riba un baranka. Nèt na ora e sa di wanta su mes pa e no kai. Ya Seng ta masha leu mes ta kana bai dilanti i awor e ta pará pegá pegá ku e edifisio straño. E edifisio tin ocho huki. Awa salu a daña e murayanan. E kupel
Kecha i Zita ta lur for di tras di e palu. Ta kiko ta bai pasa awor? E Seng ei no, semper e tin brio. At’é pará dilanti di e porta ku forma di un bog. Seng ta purba di habrié. Nada di moveshon. E ta subi e stupi i ku su skouru e ta pusha kontra di e porta. Bingo! E porta ta hasi un zonidu di kiñè kiñè i ta habri na skref. Seng ta bira wak su primanan. ‘Ei, ban boso tambe. Mi so no ta drenta, tende,’ e ta bisa. ‘Nos ta bin yuda bo.’ Zita ta ranka Kecha huntu kuné.
29
‘Mi pianan ta tembla, mi ta kasi dal abou,’ Zita ta bisa ketu ketu. Su wowonan ta grandi di spantu. E zonidu di suspiro pisá ta bolbe lanta, awor mas intenso. Di ripiente pipmentu i un zonidu hororoso… Ta manera ku un hende ta keñando. Zita, Kecha i Seng ta hala bèk ku spit. ‘Hooo, hooo, akiden tin spoki!’ Kecha ta grita. ‘Hala kita!’ Zita ta atvertí. ‘Di bèrdat ta spok akiden!’ Ku spit di welek nan ta basha kareda subi e pat di kurá. Ei, nan ta para ketu, for di nan rosea.
Un pia un pia Seng ta drenta. Zita i Kecha ta sigui su tras. Un poko skiu nan ta wak rònt di nan. ‘No tin niun hende,’ Seng ta bisa ku bos abou. ‘Klaro ku nò, ‘ Zita ta bisa hari hari. ‘Che... ta hole mùf, hòmbu.’ Kecha ta mira un kashi di glas. E ta kana bai serka. ‘Ais, esta bunita, tayónan dòrná. ‘Chèk ayabanda, un sèt di muebel antikuá. Warda… un stul di zoya di ántes! Wep mi, wep mi, zoya zoya mi,’ Seng ta kanta pokopoko. Ku kuidou Seng ta subi riba e stul. E muebel ta krak di tur banda. Despues Zita i Kecha tambe ke zoya.
Un señora a kaba di baha for di su outo. ‘Kon bini boso ta para hala rosea grandi asina?’ e ta puntra. E muchanan ta mustra den direkshon di e edifisio ku e kupel pretu. ‘No bisa mi ku boso a drenta paden, wèl?’ e señora ta puntra. ‘Eiden ta masha peligroso. Pronto ta bai restorá e edifisio akí.’ Kara di e muchanan ta papia historia. ‘E lugá ta spok, señora. Tin spoki ta dualu eiden, Kecha ta bisa. ‘Sin gaña, tin poko zonidu straño ta sali for di ayaden,’ Zita ta respaldá. ‘Spoki ku ta keña i hala rosea pisá…,’ Seng ta komplementá. E señora ta wak e muchanan manera e no ta kere nan. ‘Lo no ta boso mes suspiro i keñamentu boso tabata tende eiden? Sabiendo ku boso no mag ta eiden?’ Ku un ekspreshon di chèrchè riba su kara e ta kana bai.
Turesten Seng ta kana bai na e espasio den banda. Meimei tin un kama chikitu ku un muskitero. Riba e mesita di anochi tin algun lantèrnu bashí. E kashi di paña di mahòk, e klechinan di kama i e muskitero tur ta bou di stòf. Kaweta, Seng ta habri e kashi di paña. Na e momentu ei e ta tende un zonidu masha straño... Di bèrdat e kas akí ta inhabitá? Seng ta keda para steif manera un hende ku a guli un palu di basora. E ta sinti kon su kurason ta bati di sustu. Ùg, ùg, ùg! Ffffffft! Ousilio!’ e ta grita i saka un kareda kore bai pafó. Zita ta bula lanta for di e stul di zoya. Huntu ku Kecha e ta kore Seng su tras. E muchanan ta skonde tras di un palu. Nan ta lanta orea. Un zonidu komosifuera un hende ta halando rosea pisá, ta resoná den e edifisio. I poko despues… kièèèk, kièèèk. ‘Ata, wak, e bentana ta move masha pokopoko,’ Seng ta bisa ku bos abou. Kecha ta sakudí kabes. ‘A…a…anto e zonidu pisá ei?’ e ta gaga ku miedu.
30
Seng, Zita i Kecha ta kore bai serka Wela. Nan ta konta tokante e edifisio di ocho huki ku e kupel pretu.
31
nagmèri,’ Kecha ta hari. ‘Nos ta bai konta nos kompañeronan di klas kon spesial nos isla ta,’ Seng ta bisa.
‘Tin un kashi di glas ku tayónan dòrná,’ Kecha ta bisa. ‘E kama ta hopi chikitu,’ Zita ta konta. ‘I ainda e stul di zoya ta zoya,’ Seng ta bisa. ‘Ahan, boso a drenta den Octagon,’ Wela ta bisa. ‘Esei tabata kas di ruman muhé di Simón Bolívar. E ta e libertador heróiko di nos pais bisiña Venezuela. Den siglo pasá Bolívar tabata keda aya, serka su ruman muhé. Apsolutamente boso no mag drenta eiden aworakí. Ta masha peligroso, pasobra un ora pa otro e dak por basha aden. Pa motibu di e airu di laman salu e murayanan ta kibrando na pida pida. P’esei e lugá parse un kas di zumbi asina.’ ‘Pero sin gaña, nos a tende zonidu ku ta duna rel, Wela. Tabata manera un hende tabata suspirá pisá,’ Kecha ta ripití. E otronan ta sakudí kabes. ‘Lo ta e bientunan ku ta burdugá. Esei sa sosodé mas biaha den edifisio bieu,’ Wela ta trankilisá nan. ‘Aki poko tempu lo e ta bunita renobá, meskos ku hopi otro edifisio den Pitermai. E ora ei sigur boso por bai aya ku ekskurshon di skol. Octagon ta un di e monumentunan di mas importante den Willemstad,’ Wela ta konta. ‘Dikon e ta asina importante pa nos isla?’ Kecha ta puntra pa sa. ‘Eiden ta biba un historia importante di tantu Venezuela ku Kòrsou. Ayaden Simón Bolívar tabata traha plannan grandi, huntu ku nos Pedro Luis Brion. Nan ker a bringa kontra Spanónan. Si, pa liberá henter Sur Amérika di e konkistadornan. Bolívar ker a forma Estadonan Uní di henter Sur Amérika. Paisnan ku ta papia ún idioma i ku ta traha huntu. ‘Un bunita plan,’ Zita ta bisa. ‘Danki Wela, pa e historia.’ ‘Awor nos por drumi sin miedu di haña
Aña 2019, mas o ménos kuarenta aña despues, Kecha, ku a bai biba na Sint Maarten, ta bishitá Kòrsou. E ta para riba e tereno di Avila Beach Hotel. Aya, e Octagon spesial ta situá. Hopi turista ta posa dilanti di e edifisio i ta saka potrèt. E imáhennan ku Kecha tin di ántes, a bira vago. Kecha ta sonreí, e ta sintié masha orguyoso. Awor e Octagon ta un presiosidat di un monumentu. A drech’é den un Museo Bolivariano, kaminda historia di Bolivar ketu bai ta hala rosea.
Loekie Morales
Anotashon: Riba e tereno di Avila Beach Hotel tin un kupel di ocho ángulo ku ta hala atenshon. Ántes esaki tabata un haf di prosedensia temporal pa e libertador venezolano Simón Bolívar. Awendia e museo chikitu ta un oda na su ideal pa libertat. Tabata den Octagon ku Simón Bolívar a pasa algun luna, pa haña idea i forsa i reuní su trupanan pa asina kaba pa semper ku e poder kolonial spañó na Sur-Amérika. Pa un sierto periodo e ruman muhénan tabata biba den e kas di ocho ángulo kantu di laman. Bolívar mes tabata keda den un kas ku tabatin e nòmber “Kas di Pleizí”, pegá ku e haf hopi frekuentá di Willemstad. E “Kas di Pleizí” no ta eksistí mas, pero e Octagon a sabi di resistí djente di tempu balentemente. E museo ta habrí un par di mainta den siman. Ta posibel tambe pa hür e lokalidat pa kasamentu òf otro evento.
32
Turista bo karchi di banko pa paga tur asuntu, bo aparato pa saka pòrtrèt i filma, bo telefòn etcetera. Awor bo maleta ta kla? E ta bon paketá, ku paña pa bisti pa eventonan ofisial o aktividatnan deportivo, bo pañanan interior i kosmétika. Dependiendo kuanto dia bo ta keda den eksterior, por fabor, no lubidá bo remedinan i tambe un flèshlait i un paki di E.H.B.O. pa bo mes uzo o pa yuda otro! Nada prohibí ni kontra lei den bo ekipahe. Tambe un hende adulto no mester tin debe di un but di hustisia o debe di belasting, si no, bo ta keda riba tera sin por biaha! Bon biahe i un aterisahe suave!
A. Un turista Ken ta un turista? Esei ta un persona ku ta biaha, e ke konosé mas pais na mundu! E ke sa mas di e habitantenan ku ta biba den e pais! E ta puntra, buska, opservá. E ke siña, atmirá, e ke kana, filma i saka hopi pòrtrèt E ta bishitá museo E ke sa e hende su historia nan kultura, nan idioma. Tambe e ke gosa di nan naturalesa Nan kuminda e ke saboriá. E ke balia riba ritmo di nan müzik Bo tambe ke ta un turista? B. Mi tambe ke ta un turista! Sí, mi tambe ke ta un turista. Kon i kiko mi mester prepará pa biaha? Mi mester tin un pasaporte bálido. Tambe mi mester ta bon di salú. Mi mester di sèn pa paga e buelo, pa bula ku avion o nabegá den bapor. Mi mester kòrda tambe riba un seguro di biahe pa si akaso algu pasa ku mi òf mi pèrdè mi dokumentunan. Eseinan ta algu di bo propiedat. Bo dokumentonan ta un nesesidat pa biaha ku nan, esta: bo pasport,
33
C. Dikon apresiá i kuida nos turista? Na promé lugá nos mester trata tur hende ku rèspèt, komo hende, i tambe tur turista, pasobra nan bishita i nan estadia riba nos isla ta algu masha bon pa nos mes, pa desaroyo i adelanto di nos isla!
ku no ta konsiente di balor di nos isla i nos turistanan. Si bo mira sushamentu ilegal den mondi, na playa, yama Uniek Curaçao, telefon 462 8989. Biba nos isla Kòrsou!
Dikon? Nan ta kome den nos restorantnan i e negoshi ta gana mas sèn. Nan ta keda drumi den nos hotèlnan i e hotèlnan tambe ta gana sèn; e empleadonan tambe pa nan servisio. Nan ta kore den nos bùsnan, nos taksinan. Nan por hür un outo, tambe skuter òf baiskel nan por hür. Tur esakinan ta trese mas sèn den Kòrsou. Nan ta bai kumpra paña i rekuerdo di Kòrsou pa nan famianan, tambe artíkulonan di luho i perfume. Nos negoshinan i tambe tur nan trahadónan ta haña mas entrada.
Bon biní turistanan! Welcome! ¡Bienvenidos a nuestra isla! Bienvenu! See you soon! Au revoir! Ciao!
Ami sí ta kuida nos turistanan! I ami sí ta yuda kuida nos monumentunan. Ta nan ta nos tesoro nashonal. E kreashon di nos Kreadó ku mundialmente ta sufri mas tantu, ta Mama Tera (palabranan di Papa Francisco). Ban kuida nos planeta Tera. Nos ta dushi hende! Nos no ta susha nos isla ni nos laman i playanan presioso. Nos koralnan den laman tin balor pa rikesa di piská. Nan bunitesa ta fasinante i briante, ta un bista tremendo! Nos ta tira sushi den kònteiner i nos ta duna bon ehèmpel na otronan
E señora ku ta kontestá ku ta oké, mi ta puntra: ‘Dikon a bin bishitá nos isla Kòrsou?’ E ta bisa ku el a tende di Kòrsou via un amiga ku konosé e isla.
D. Ban entrevistá algun turista Ata algun turista ta sinta den sombra den Parke Wilhelmina. Hepa, nèt un bon chèns pa un entrevista! Mi ta kumindá nan i mi ta bisa mi nòmber i puntra un di nan ku mi por hasi algun pregunta.
‘Awèl, loke mi a apresiá sí ta e manera kortes ku tur hende ta kumindá otro bon dia, bon tardi na diferente idioma. Pero ... e servisio sí den negoshinan no ta masha agradabel pa kliente ni pa un turista bishitante.’
hunga un papel importante den historia di Kòrsou i Venezuela.’ ‘Kon ta bai hóben studiante, bo a disfrutá di nos isla Kòrsou?’ ‘Ami sigur, mi a gusta e playanan ku nan santu blanku i laman ku su awanan blou, i mi a hasta landa banda di turtuga na Playa Piskadó na Westpunt. ‘Komo studiante, unda mas bo a pasa dushi?’ ‘Awèl, e fiestanan i bailenan ku müzik krioyo a atraé mi i mi a gosa un bòl.’
Mester kuida nos mondinan i nos playanan. Mi ta mira hopi sushi. Un isla limpi ta kara di nos kas.
Dith Martis-Leito
‘Señor adulto ku eksperensha di biaha, kiko sí no a kai na agrado riba nos isla? Bisa mi honestamente.’
Awor ta un señor mi ta puntra: ‘Kon Señor ta haña Kòrsou su hendenan? Konta mi.’ ‘Mi ta haña Kòrsou su hendenan mashá kariñoso, e habitantenan ta papia diferente idioma.’ ‘Kua sitio na Kòrsou Señora a gusta mas?’ ‘Mi a gusta e monumentunan históriko. Mi a komprendé ku Almirante Luis Brion, Manuel Piar i Simon Bolivar tambe a
34
35
Ian ku Nia ke konosé lanthùis na Banda Abou a spanta i dal un paso patras, ora el a mira un barika hel gigante … Hopi grandi mes! Mesora el a grita Nia: ‘Nia, Nia bbbbbin wwwak… lihé!’ Nia a kore bin dilanti e tambe a spanta span dos wowo asina grandi. E barika hel gigante a bisa nan: ‘No spanta, mi no ta hasi boso nada. Mi ta un barika hel gigante i mágiko i mi yama Barimago. Mi por papia i hasi magia, mi ta gusta komplasé muchanan ku ke siña. Mi tabata bula rònt i mi a tende ku boso ke siña mas di lanthùisnan di nos dushi Kòrsou. Boso sa kiko ta un lanthùis?’ ‘Ami sa un tiki komo ku awe nos a siña di Lanthùis Jan Kock i mi sa ku tin otro tambe ku nan ta yama lanthùis manera Kas Grandi o Kas di Shon,’ Nia a bisa. ‘Bon bon, bo ta sabí Nia … !’ Barimago a bisa, i el a kuminsá bati su alanan grandi. Ian mesora a bisa: ‘Ami si no a siña di lanthùis ainda, pero mi ke konosé nan.’ Barimago a kuminsá bula den kurá di kontentu i a bisa nan: ‘Ban antó, ban ku mi. Ban riba mi lomba i mi ta bai mustra boso algun lanthùis aki na Kòrsou. Ami ke ta boso amigu.’ Asina Ian ku Nia a subi lomba di Barimago pa nan bai dal un trep riba nos dushi isla Kòrsou. Ora nan tabata bon sintá, e paseo a kuminsá. Segun Barimago ta bula e ta konta Ian ku Nia tokante e lanthùisnan. Barimago tabata konta: ‘Boso tabata sa ku tin alrededor di shen lanthùis? Tin tantu na Banda Abou, Banda Ariba i meimei di Kòrsou.’ ‘He-eh! Dje tantu ei? Nos lo por bishitá nan?’ Ian a reakshoná.
Ian ku Nia ta bisiña di otro. Nan gusta hunga ku otro. Tur mèrdia despues di kaba ku nan tarea di skol, nan ta yama otro na waya i nan ta hunga yen di wega masha dushi mes, manera skonde faha, tapa kara, bleki bleki i pele. Despues ku nan kansa di hunga den kurá nan ta bai sinta bou di un palu di mango ku tin den kurá di Ian, den banda, nèt pegá ku e waya ku ta separá Ian ku Nia su kas. E palu ta manda hopi fresku i nan gusta sinta bou di dje. Tin bia nan ta hunga wega riba nan tableta tambe. Awe Nia a bini kas ku hopi kos di konta komo ku nan a siña bou di Siensia Sosial tokante un lanthùis na Banda Abou ku yama lanthùis Jan Kock i ku te awe hende por bai bishitá. Nia a konta Ian kiko el a siña i el a bisa Ian: ‘Ian, bo ta kere nos lo por bai bishitá e lanthùis akí un dia pa mira kiko tin einan?’ Ian ku tambe a bira kaweta a kontestá: ‘Si si si, ban puntra mi tata i bo tata si nos por ban huntu djadumingu.’ Nia a bira un tiki tristu i el a bisa Ian: ‘Pero mi tata tin ku bai trabou tur dia, e no por bai ku nos.’ Diripiente nan a tende un zonidu straño, manera di un para … un flùitmentu pero duru. ‘Bo ta tende e para kanta?’ Ian a puntra Nia. ‘Si … pero e ta zona duru i serka pero mi no ta mira nada,’ Nia a. Nia a kontestá. ‘Füt füüüt… Füt füüüt’… Ora pa ora e zonidu ta yega mas serka, nan a kuminsá kana den kurá Nia a bai patras i Ian a bin dilanti. ‘Waw…. eh eh…’ Ian a bisa: ‘Esta grandi!’ Ian
36
Ian a bisa. ‘Danki Barimago, den laira bo ta mira hopi kos pareu! Yupi? Mare mi tabata un para.’ Ian tabata gosando hopi i Nia tambe. ‘Si,’ Barimago a bisa, ‘nos dushi Kòrsou ta hopi bunita. Tambe tin Lanthùis Knip, esaki ta na Wèspen.’ Ian ku Nia no por a kere nan bista di tantu lanthùis bunita ku nan tabata mira. ‘Ta asina tantu Shon tabatin aki na Kòrsou?’ Ian a puntra. ‘Si Ian, e Shonnan tabata biba den e kas grandinan akí i rònt di nan tabatin kas chikitu ku e katibunan tabata biba aden. Nan tabata traha riba e plantashi pa e Shon. Nan tabata planta, kria bestia i hasi trabou duru.’ ‘Ai nòòò! Esei si no ta dushi,’ Ian di. ‘Si ta piká, ami ta kontentu ku nos mama i tata por traha, pero nan no ta katibu,’ Nia a remarká. ‘Bon bon mi muchanan, tin hopi mas tantu lanthùis. Awe nos ta logra solamente algun di esnan di Banda Abou, pasó ta bira lat, laga nos tira un bista riba Lanthùis Cas Abou ku tambe ta un bastante bieu, kaminda nan tabata kultivá salu. Despues ku nan a atmirá e lanthùis, Barimago a kontinuá: ‘Awor mi ta sigui bula un tiki mas promé nos bai kas, pa mustra boso. Esaki ta Lanthùis Pannekoek, hopi skol a bishitá e lanthùis akí i te awe muchanan ta bin tuma lès di baile akinan …’ ‘Waw, hopi bunita esaki tambe ta,’ Nia a bisa. ‘Mi tambe lo ke bin baila akinan.’ Ian di: ‘Pues awe nos a konosé nuebe lanthùis na Banda Abou, mañan ku mi bai skol mi por konta mi amigunan.’
Nia ta bisa Ian: ‘Nò Ian, nan ta muchu hopi. Kòrda ku nos mester ta na kas trempan.’ Barimago a trankilisá nan: ‘No wòri muchanan, nos ta para na algun lanthùis so i nos ta bula rònt di nos isla i mi ta konta boso riba kua lanthùis nos ta pasando’. Barimago a bula i bula, pasa riba diferente lanthùis na Banda Abou. I el a sigui konta nan: ‘Aki nos ta mira Lanthùis Jan Kock.’ Nia di: ‘Aiiiss! Ta esaki mi a siña di dje.’ ‘Sí,’ Barimago a bisa: ‘E ta un di nos lanthùisnan di mas bieu. E ta yamá na e Shon ku a biba den dje: Jan Kock. E tabata Shon di e katibunan. E tabatin shen katibu ta traha p’e i e no tabata dje bon hende ei. E tabata gusta rabia. Den e lanthùis akí tin un oloshi di katibu bieu te ainda kologá.’ ‘Si , si,’ Nia a bisa, ‘mi a siña esei awe. E ta un bunita lanthùis.’ ‘Oké,’ Barimago di, ‘laga nos sigui keiru. Asina boso por konosé algun mas. Aki na Lanthùis Dokterstuin, ainda nos hendenan i turista ta bishit’é i kome hopi dushi den su restaurant. Kuminda krioyo.’ Mmmm, mi a haña hamber,’ Ian a bisa. ‘Pero Ian nos no por kome nada aworakí, mi ke wak mas lanthùis,’ Nia a reakshoná. Barimago a sigui bula i konta: ‘Mira aki, esaki ta Lanthùis Papaya. Tambe bo por mira aya Lanthùis Daniel i mi ta bula bai mas pabou ku boso. Na Banda Abou tin hopi lanthùis mas manera: Lanthùis Asencion, esei ta na kaminda di Barber, despues tambe bo ta mira Lanthùis Santa Martha. Einan ainda hóben ta bin hasi trabounan di obra di man i bo por hasi fiesta dushi einan tambe.’ ‘Esaki si ta hopi bunita mes, mi a gust’e!’
37
Barimago a afirmá: ‘Si, sigur sigur anto e kos di mas dushi ta ku tur ta hopi bon kuidá. Nan ta kai bou di nos tesoronan ku nos mester kuida i apresiá. Asina nos por mustra tur turista ku bin bishitá nos isla lanthùis bunita. Bon muchanan, solo ta bai baha i nos mester tumba pa kas.’ Barimago a span su alanan mas grandi ku e por i hiba Ian ku Nia kas den un kinipí di wowo. Ian ku Nia a yama nan amigu Barimago masha danki i a keda hopi kontentu ku nan paseo. Nia a bisa ku un smail riba su kara: ‘Kòrda no lubidá nos, amigu Barimago, nos tin gana di konosé mas di nos lanthùisnan.’ ‘Awe mi a bira mas sabí, amigu Barimago,’ Ian a bisa. ‘Nos ta kontentu ku bo.’ Barimago a kontestá Ian ku Nia: ‘Mi ta bini bèk serka boso pa siña boso mas, pero kòrda bisa boso amigunan kon importante ta pa kuida nos lanthùisnan i ku nan ta un parti grandi di nos historia.’ Asina Barimago a bula bai. Ian ku Nia a yam’é ayó i kontentu nan a bai nan kas. Muchanan, asina e kuenta a yega na su final.
Mercée Doran
38
39
Ban keiru ku bùs Riba kaminda pa San Pedro ata e kueba di Hato. Subi trapi altu pa drenta den e kueba, mira e espasio di fantasia.
Nos a bishitá Roi Rincon, unda awa ta sali for di tera i indjannan tabata biba. Un lugá skondí den naturalesa ku awa limpi, puru. Ban, sigui protehá i kuida nos lugánan, disfrutá i siña di nos naturalesa i siña nos historia! Nos a sigui pa sisti stoma na Jaanchi Crestian, e úniko rèstorant unda e menú ta kana i papia. … ehm e menú ta Jaanchi mes.
Esta bunita dòrná ku stalagtit i stalagmit: e forma di kono segun e awa ta drep unu unu bin abou i forma e loke ku nos ta mira.
Jaanchi su abuelo a bin biba na Kòrsou, na Bándabou. I a kuminsá kushiná i bende kuminda pa e hendenan ku ta biba aya. Te awe ta bende kuminda ku ami por a kome dushi serka Jaanchi.
Nos a sigui pa e museo di Yubi Kirindongo, ku tantu obra di arte, trahá di material resiklá, manera bùmper, mòfler, tayer di outo, palu, kabuya, kadena di heru, katròl, kaha di plèstik.
Ora nos a kaba di a saboriá e eiskrim di Jaanchi, nos a yama danki i a drenta bùs pa bai kas. Esta un dushi dia e tabata, ki eksperiensia!
Yubi ta un genio, héroe nashonal, artista del alma. Sí, Yubi tin hopi kreashon. Rònt mundu a invit’é, pa eksposishon di su obranan. Mama, tata, wela, tanchi, hiba mi mas biaha, pa mi por gosa di loke tin. I Yubi por siña ami tambe.
Mama, tata, ruman, tanchi, tio, yùfrou, mener di skol, ban bishitá tur e lugánan bunita na Kòrsou. Mi ta stima mi mes i mi famia. Mi ta kuida mi mes, mi famia i amigunan. Laga nos sigui kuida nos mes, nos kurá i nos ambiente. Esaki pa nos mes, pa biba bon. I asina nos por invitá turista, pa nan tambe bin gosa di Kòrsou i aportá na nos ekonomia. Kòrsou, Curaçao!
Mama, ki dia nos ta bai? Turista tambe sa bishitá Yubi, pa atmirá kiko tin.
Ban, ban keiru ku mi, pasobra tin hopi mas di mira.
Roselyn Jobse-Jessurun
40
41
E pisina skondí den kueba m’a kuminsá siña chines mandarin tambe. Mi wela ta paga e lès p’ami.’ Diripiente, Kariaca a kuminsá yora. ‘Mi ta malu, mi ta sinti dolónan straño! Dòkter ta bisa ku ta pasó mi ta preokupá pa mi wela ku ta malu. Ku mi tin ku dibertí pa mi kura. Ta p’esei nan a bin fakansi na Kòrsou ku mi. Mi stima mi wela masha hopi! Imaginá bo si e bai shelu laga mi! Mi tata ta bisa ku mi no ta obedesé mas, m’a bringa na skol. M’a rabia kòrta un pida di mi kabei, ta p’esei nan a pela mi asina akí . Masha mahoso!’ ‘Bo no ta niun tiki mahos, bo ta nèchi. Meskos ku un reina sin kabei. Serio. Mi ta haña bo lif. Bon, kisas ta pasó ami tin nòmber di kariño di mucha muhé anto abo kabei di mucha hòmber!’ Kariaca ta hari. Djoma ta bis’é ku e tin ku bai pero Kariaca no ke p’e bai. E ta invit’é: ‘Ban keiru den mondi!’ ‘Sin puntra mi hendenan?!’ ‘Sí. Ban!’ ‘No por! Abo no ta obedesé? Wèl ami sí, mi no ke haña straf!’ ‘Ba-an!’ ‘Nò-ò.’ ‘Ai, ban nooo?? ‘Nò!’ ‘Pliiis??’ Djoma a haña duele di Kariaca i disidí di kompañ’é. Nan a bai kana keiru pero Kariaca tabata kokochá. Nan a kana kana kana, te pèrdè. Miéntras nan tabata buska e ruta pa yega hotèl bèk, nan a mira un buraku straño den tera. Ora nan a bai mas serka, nan a ripará ku tin un trapi ta bai abou.
Ta djasabra mainta. Djoma ta sintá den e restorant di un hotèl na Bándabou. Su famia a bai pasa wikènt n’e hotèl pa selebrá su hasimentu di aña. E tabata desayunando e so, e tabata sa tur kos di hotèl pasó su tata ta taksista i su mama ta guia turista. Djoma a lanta trempan pasó el a bai drumi trempan. Su tata ku su mama sí a sigui ronka pasó nan sí a sigui fiesta te mardugá. ‘Bo tin mag di bai desayuná bo so, b’a bira mucha grandi. Pero bin bèk mesora!’ asina su mama a bis’é, zurú. Djoma a kaba di kome, i kanando ta bai kamber, el a mira un turista sintá tristu ta wak laman. Promé, Djoma a kere ku tabata un mucha hòmber, ma ora el a aserk’é, el a nota ku tabata un mucha muhé bistí na un kilòt kòrtiku. Su kabei tabata kòrtá manera di mucha hòmber. ‘Get lost!’ e mucha a grita. Djoma no a tum’é na malu. Kariñosamente el a puntra: ‘Mi por a yuda bo ku algu?’ ‘Bai laga mi!’ e mucha a bolbe grita. E no ker a papia ma Djoma a sigui hasi pregunta te e mucha a disidí di papia numa. Nan a keda kòmbersá te bira manera amigu. ‘Ami ta Kariaca, mi tin 10 aña,’ e mucha a bisa. ‘Ami ta Djoma, m’a hasi 8 aña ayera.’ ‘Djoma? Bo nòmber ta prèt!’ ‘Danki. Ounke tin bia mi no gust’é pasó e ta kaba ku ‘a’ manera nòmber di mucha muhé,’ Djoma a splika na bon ingles. ‘Mi nòmber mes ta Injomar pero nan ta yama mi Djoma pasó mi stima idioma.’ ‘Kuantu idioma bo por papia?’ ‘Papiamentu, hulandes, ingles i spañó anto
42
Bula aden bin tuma masashi!’ Djoma ta keda landa bai bin. ‘Aki e awa ta friu, aki e ta lou, anto … aki kayente! Asta ta parse k’e ta saka bùbel. Ta manera e ta herebé. Djó sa ki bon remedi e kos akí por ta p’abo!’ ‘Sali awor!!’ ‘Nò. Drenta abo!’ ‘Mi no ta na zuèmpak!’ ‘Ai, bula aden! Si bo no ke sambuyá ni landa, bin djis probechá baña! Esta dushi! Wak wak wak, wak kon e awa ta drai forma wowo di awa!’ Den esei, hopi piská chikí a rondoná Djoma, keda kishikié. Despues, un grandi blou skur tambe a landa bin aden! Djoma a spanta pero e piská a keda kishikié so, sin mord’é. Di gòlpi Kariaca a grita: ‘Turtuga!’ Un turtuga mediano tambe a move bin buska wega. Djoma a keda karisiá e turtuga riba su lomba. Kariaca a para gosa e show un ratu pero despues el a pidi Djoma pa e sali awor sí. ‘Nos mester bai bèk!’ ‘Oké, oké!’ Djoma a disidí di sali. Kariaca a rèk duna Djoma un man pa yud’é sali, pero en bes di Kariaca trèk Djoma sak’é, Djoma a ranka Kariaca lag’é basha den e pisina! Djublum! Kariaca a bai fondo, bini ariba bèk ku un smail di orea pa orea. ‘Eeesta duuushiii!! Ègt manera un pisina bèrdat! Un jacuzzi di spa ku ta duna masashi!’ Kariaca a drumi drif riba su lomba ta wak shelu, tanten k’e turtuga i e piskánan tabata karisi’é. Djoma a kuminsá bisa: ‘Ta dushi pero nos tin ku sali awor sí, mi tata ...’
‘Ta un kueba!’ Nan a baha aden. Algun kangreu a kore bai skonde! Tabatin insektonan ku parse wimpiri ta zueif den airu manera pipita di santu, ku tabata bula dòrna e lugá. ‘Hei! Wak! Diferente koló i forma di piedra!’ E barankanan tabata parse mármer brutu. ‘Wak! Un zuèmbat chikitu! Aaais, manera un tobo di piedra ku awa aden!’ Tabatin algun blachi seku – hel ku maron – ta drif aden, anto e nivel di awa den dje tabata subi-baha kònstant, sigun ku awa tabata strom subi bin den e kueba, i laba bai bèk. ‘Waaaau! Ta awa di laman, e holó di salpeter ta fuerte!’ Nèt riba e pisina, na plafònt dje kueba, tabatin un buraku via kua lus di solo tabata pasa. Via e buraku, nan a mira nubia ta pasa yama nan ayó. E zonido suave di bientu i dje palunan ku e tabata pone baila, i di e awa ku tabata drenta bin mua muraya ku vlur i bai bèk, a kalma Kariaca. ‘Mira kuantu piská kolorido!’ Djoma a haña gana di landa! Ata nan ta diskutí atrobe! Djoma ke bula den e pul, ma Kariaca no ke. Ata Kariaca ta tene Djoma! Den e tenementu, Kariaca su kadena a lòs, kai den e pisina! ‘Nòòò, ta kadena di Welaaa!’ Djoma a tira un kabes, dùik bai buska e kadena! El a hañ’é, i landa hib’é pa Kariaca. Pero e smak di salu na su lepnan i e sensashon di e awa fresku na su kurpa, a tenta Djoma dun’é deseo di sigui landa. ‘Sali awor, ei den ta peligroso!’ ‘Nada no ta pasa mi, mi ta bon landadó!
43
‘Ai, legumai tur hende. Ban sigui pasa dushi! Danki! Pabiennn!’ Kariaca a grita kontentu! Nan a sigui gosa basta ratu den e jacuzzi, ma den esei nan a tende gritamentu: ‘Indjomaaar! Kariacaaa!’ ‘Ata nos akiii!’ nan a rospondé pareu. Un bewaker a yega huntu ku nan mayornan. Djoma ku Kariaca a haña un bon skual. E muchanan a pidi despensa i konta kiko a pasa! Tata di Djoma a splika ku e lugá yama ‘Buraku di Tomasita’. Sigun nan tabata kana tur muhá ta bai hotèl, Kariaca no tabata kokochá mas. Nan a pasa piki bòter, kùp i kosnan di fom òf fòil, ku no ta pas den naturalesa limpi. Nan a bai tira nan den ko’i shushi. Asina, Djoma ku Kariaca a keda ku amistat pa semper. Nan a sigui komuniká via Internèt. De bes en kuando Djoma ta bai Merka bai bishitá Kariaca i kasi tur aña Kariaca ta bin Kòrsou bèk pa e konosé mas lugá bunita manera e jacuzzi den un kueba na Westpunt.
Rudolf Crispulo
44
45
Ban Kòrsou Bo ta ban Kòrsou? E isla chikitu ei, orguyoso, tropikal den laman Karibe kolorá na vários koló blou ku playa presioso unda bo por landa dushi keiru riba un playa, largu, hanchu i drumi ku tur bo largur’i kurpa riba santu limpi, blanku.
Bo ta ban Kòrsou? Ku su hopi destinonan turístiko kuebanan di Hato parke natural atmirabel na Bándabou lanthùisnan úniko i parke di avestrus refnan di koral fantástiko na nortkant laman brutu ku ta skuma. Sigur no . . . ora ta Kòrsou, semper mi ta kla pa bai!
Bo ta ban Kòrsou? Ku su diverso gruponan di poblashon kariñoso i ku rèspèt konosí pa nan union i lealtat edifisionan bunita históriko ku ta dòrna stat yen di koló keiru riba e famoso brùg di ponton di Otrobanda pa Punda, seif i lihé.
Viola Ravenstein
46
47
A realisĂĄ e buki akĂ ku koperashon di:
48