Samen Sterk Voor Gezondheid by Asega Media & Communication

2018

VO OR GEZONDHEID

I N T E RV I E W 'Ik was superblij dat ik toch voor een soa-test durfde te gaan'

Lekkere tips

Een gezonde start van de dag!

ONDERZOEK 'De sandwichgeneratie cijfert zichzelf vaak weg' H A P P Y O U D E R S Een pilletje voor de prijs van een biertje

Same n z wange r

Gelukkig 'zwangeren' door CenteringPregnancy

Scoren voor gezondheid

INHOUD

Inhoud 13

COLOFON

ggdhvb.nl

Redactie: ASEGA Media & Communication

Dit magazine is een eenmalige uitgave

Art direction & vormgeving: Danielle Kool

van de GGD Hart voor Brabant, uitgevoerd door

Met dank aan: Iedereen die aan deze uitgave zijn of haar medewerking

ASEGA Media & Communication.

heeft verleend. Fotografie: Thomas Boden, Camiel Donders, Iris Wuijster, Beeld

www.asega.nl - 013 545 32 98 - info@asega.nl

Werkt, Shutterstock en GGD Hart voor Brabant

VO ORWO OR D

E V E N VO O R S T E L L E N GGD Hart voor Brabant

Z WA N G E R O F N I E T ? Een slimme meid is op haar kinderwens voorbereid

H E T C O N S U L TA T I E B U R E A U VA N D E T O E KO M S T Op bezoek in Schijndel

S A M E N Z WA N G E R Gelukkig 'zwangeren' door CenteringPregnancy

W I S T J E DA T … ? Feiten en cijfers

LEKKERE TIPS Een gezonde start!

S C O R E N VO O R GEZONDHEID RKC Waalwijk en de GGD

LIEFDE & SEKS ‘Ik vond mijn eerste bezoek zeker spannend.’

LIEFDE & SEKS Onbedoeld zwanger. Wat nu?

HAPPY OUDERS Een pilletje voor de prijs van een biertje

JOUW OMGEVING De GGD zet zich in voor een veilig Brabant

OP REIS Studenten op Zuid-Afrikaans avontuur

M IC RO B IO LOG I E ‘Een gezonde omgeving creëer je met zijn allen.’

GGD ONDERZOEKT! ‘De sandwichgeneratie cijfert zichzelf vaak weg.’

D E W I J K - G G D' E R 'Geen handboeien maar aandacht en zorg op maat.'

WAT A L S H E T M I S GA AT Snel handelen in een crisissituatie

LANG & GELUKKIG Gelukkig ouder worden De verhalen van Elly, Truus en Wim

ONZE ALLEREERSTE

GGD-GLOS SY! Toen ik in 2014 voor de GGD ging werken, kwam ik erachter dat ik eigenlijk niet veel over de GGD wist. En dát is nou precies waarom we dit magazine hebben gemaakt. Want, ik realiseerde me dat ik niet de enige ben die dit heeft. Voor gemeenten, ziekenhuizen, huisartsen en heel veel andere mensen geldt dit ook. De GGD heeft best een hoge naamsbekendheid, maar wát we nou eigenlijk allemaal doen? Misschien weet je wel dat je bij ons terecht kunt voor een soa-test en voor vaccinaties als je op reis gaat. Maar we doen nog veel meer! In dit magazine geven we je een kijkje in ons werk. Compleet zijn we niet, daarvoor doen we teveel. Maar het geeft zeker een goede (en leuke!) indruk. Een tipje van de sluier: mooie verhalen over het consultatiebureau van de toekomst, tips voor een gezonde start van de dag, een reportage over ouders die een avondje op stap gaan en tegelijkertijd voorlichting krijgen over drank- en drugsgebruik. Hoe ga je hierover het gesprek aan met je kind? Ook maak je kennis met Rolf en Kevin, die op reis gaan naar Zuid-Afrika. En weet jij wat er in Brabant gebeurt als het mis gaat? Kortom: neem zeker even een momentje om onze glossy door te bladeren. Veel leesplezier!

Karin van Esch

Directeur GGD Hart voor Brabant

EVEN VO ORSTELLEN

SA M E N S T E R K VO O R G E Z O N D H E I D Gezondheid is

belangrijk.

Zo n i et h et b e l a n g r i jk ste i n

o n s leve n . Ste e d s m e e r m e n s e n ga a n b ew u ste r o m m et

gezondheid.

Natuurlijk beslis je zelf hoe jij dat doet.

Wi s t j e d a t d e G G D H a r t v o o r B r a b a n t j e d a a r b i j k a n

advi s e re n ? i nwo n e r s va n

We z i j n e r v o o r

ruim 1 miljoen

25 gemeenten

in Midden-Brabant en

B r a b a n t - N o o r d . We z e t t e n o n s i e d e r e d a g i n o m i e d e r e e n

z o g e z o n d e n ve i l i g m o g e l i jk te l ate n op g r o e i e n e n leve n .

We h o u d e n d e g e z o n d h e i d i n d e r e g i o s c h e r p i n d e g a t e n ,

moedigen gezond gedrag aan i nwo n e r s t e g e n

H i e rvo o r we rke n we

en beschermen

besmettelijke ziektes.

intensief samen

met onze partners.

Zo al s s c h ole n , z i e ke n hu i z e n , hu i s a rt s e n e n ge m e e nte n . En

met jou Samen

e n a l l e a n d e r e i nwo n e r s va n d e r e g i o.

b ouwe n we a a n e e n ge z o n de o m gev i n g.

Wa n t g e z o n d z i j n e n b l i j v e n , d a t d o e n w e

PREVENTIE 4

GEZONDE OMGEVING

met elkaar!

INZICHT

Z WA N G E R O F N I E T ?

‘RESPECT, TIJD EN AANDACHT KRIJGEN KWETSBARE OUDERS WÉL AAN DE ANTICONCEPTIE’

EEN SLIMME MEID IS O P H A A R K I N D E RW E N S VO O R B E R E I D Gezinsplanning: iets wat bij het overgrote deel van de mensen als vanzelf gaat, zorgt bij een specifieke groep voor veel problemen. Kwetsbare vrouwen én mannen die niet in staat zijn om voor één of meerdere kinderen te zorgen, moeten zichzelf kunnen beschermen tegen ongeplande en ongewenste zwangerschappen. De oplossing: vrijwillig aan de passende anticonceptie. Nadat verpleegkundig specialist Connie Rijlaarsdam van de GGD Hart voor Brabant weer

P ER SOO N L I J K E GE SP REK K EN

een case voorbij zag komen over een kwetsbare en ongewenst zwangere vrouw, startte

Het programma, dat zowel in Tilburg als in Rotterdam en sinds enige tijd ook in

zij in 2014 een pilot in Tilburg. Voor de pilot benaderde zij dertig kwetsbare vrouwen

Nijmegen draait, biedt zorg op maat. Het bestaat uit een gemiddelde tijdsinvestering

waarbij een zwangerschap in deze fase zorgelijk zou zijn en ging met hen in gesprek over

van zo’n 5 à 6 uur per persoon. Een groot deel daarvan zit in het voeren van gesprek-

hun kinderwens.

ken: over iemands kinderwens, seksualiteit en anticonceptie. Tijd, aandacht en respect maken dat mensen doordrongen raken van het feit dat een kindje stabiliteit en rust

KE NN I S I S ALLE S

nodig heeft. Iets wat zij op dit moment hun eventuele kind niet kunnen geven.

Pionier Connie ging met dertig kwetsbare vrouwen aan de slag, waarvan -zo bleekde meesten niet eens een kinderwens hadden. Hierbij is het bijspijkeren van kennis

GEEN EXC U SE S

belangrijk. Connie: “Er is namelijk zowel bij de hulpverleners als bij de kwetsbare groep

Daarnaast is er praktische ondersteuning bij het regelen van anticonceptie. Connie:

te weinig kennis over anticonceptie. Zo was er een verstandelijk beperkt stel, waarvan

“Geen geld voor anticonceptie? We hebben een potje. Liever geen mannelijke huisarts?

de man de pil slikte. Ze moeten hierover goed geïnformeerd worden en het blijkt dat de

Bij de GGD kun je terecht bij een vrouwelijke huisarts. Op alle mogelijke tegenwerpin-

hulpverlening ook niet alles weet van anticonceptie. Dat maakt het lastig om de ouders

gen wordt een oplossing afgevuurd.” En de cijfers liegen er niet om: ruim 80 procent

goede voorlichting te geven.”

gaat uiteindelijk vrijwillig over tot anticonceptie. De aanhouder wint…

W I E I S V ERANT WOORD E L I J K ? Veel instanties zien het niet als hun taak om kinderwens en anticonceptie aan te

FEITEN&CIJFERS VR IJWILLIGE ANTICONCEPTIE

kaarten. “Dat wordt gezien als eigen verantwoordelijkheid en die van de huisarts en

Het Tilburgse initiatief loopt nu vier jaar. November 2017 is er met 20

de gynaecoloog”, vertelt Connie. “Maar er wordt dan niet gekeken of een vrouw daar

instellingen een convenant gesloten in de regio Midden-Brabant. Hier-

komt. En áls ze er komt, kent de huisarts/gynaecoloog de context vaak niet. Bij goede

mee staat de continuering van het programma vast vanaf 2018. Er is

zorgverlening moet er maatwerk geleverd worden. Huisartsen schrijven bij het woord

een netwerk opgezet van zorgverleners die elkaar casussen toespelen:

'anticonceptie' conform de richtlijn meestal de pil voor. Maar, wie legt hen uit dat je

GGD, gynaecologen, huisartsen, zorginstellingen, vrouwenopvang. Na

wat betreft de complexe problematiek bij deze kwetsbare vrouwen beter voor een

gesprekken met 238 vrouwen (en inmiddels 5 mannen) in vier jaar, is

langdurig werkend middel kunt kiezen?”

ruim 80 procent overgegaan tot langdurige anticonceptie. Deze wordt door het project vergoed. Het kost ongeveer 10.000 euro aan anticonceptie per jaar voor alle vrouwen en mannen samen. Een schijntje vergeleken met de zorgkosten die ontstaan na de geboorte van een kind van een tekortschietende ouder.

CONNIE RIJLAARSDAM

AAK JE ALS H T S M O K E O T E D IEBUREAU VAN T A T L U S N O C T E H 'BIJ ET ANDERSOM' I N , S R E D U O E D AN BIJ PROFESSIONAL A

OP BE ZOE K BIJ HET CONSULTATIE BUR EAU VAN D E TOE KOM ST JENNEKE VAN BUSSEL

Op het consultatiebureau houden we samen de groei en ontwikkeling van je kind goed in de gaten. Soms krijgt hij of zij een vaccinatie. En heb je als ouder vragen, dan kun je die hier stellen. In Schijndel doen ze dit ook, maar dan op een geheel toekomstbestendige en eigen wijze.

H E T C O N S U L T A T I E B U R E A U VA N D E T O E K O M S T

EEN BEZOEK AAN HET CONSULTATIEBUREAU VAN DE TOEKOMST: HOE IS DAT? SENNA (14 JAAR), BEZOEKT DE JEUGDARTS VANWEGE HAAR MOGELIJKE ONDERGEWICHT. “Ik ben sportief en behoorlijk tenger. Mensen zeggen regelmatig tegen mij dat ik meer moet eten. Ik maak me best wel zorgen over mijn gewicht. Ik vond het ook spannend om de jeugdarts te bezoeken, omdat ik niet wist wat ik kon verwachten. Achteraf viel het me erg mee. Ik mag een afspraak maken met een diëtiste, die samen met mij naar mijn eetpatroon kijkt. Over vier maanden kom ik nog eens bij de jeugdarts terug.”

THOMAS (8 JAAR), LAAT ZIJN OREN TESTEN. “Mijn broertje moest naar de jeugdarts vanwege zijn groei. Mijn moeder vroeg of mijn oren ook getest konden worden. Ze dacht dat ik niet goed hoorde. Maar dat is niet zo. Het komt waarschijnlijk door mijn ADHD dat ik minder goed luister. Ik ben overactief en snel afgeleid. Ook in bed speel ik vaak met mijn knuffel en fantaseer ik veel. Ik vind het soms wel lastig om me te concentreren in de klas. Ook al draag ik dan een koptelefoon.”

GGD-Inspectie kinderopvang De GGD waarborgt de kwaliteit van de kinderopvang door kinderdagverblijven minimaal eens per jaar onverwacht te bezoeken en te inspecteren. Mirjam van Grinsven, eigenaar van Joepie-Kinderopvang in Nuland en Vinkel, ziet de GGD als een samenwerkingspartner. “De overheid maakt de regels en de GGD controleert ze. Zonder deze inspecties ontstaat wildgroei en die tast de veiligheid en betrouwbaarheid van onze branche aan. Het bezoek neemt gemiddeld een halve dag in beslag en bestaat uit observaties, gesprekken en documentenonderzoek. De inspecteur heeft een frisse blik en geeft nuttige tips die wij vertalen naar praktijkverbeteringen. Een echte win-win situatie.”

Vanaf 1 januari 2018 vind je in het kader van 'het papierloos werken' geen groeiboekjes meer bij de GGD Hart

Zij krijgen binnen 24 uur - ook in het weekend en tijdens

voor Brabant. Iets waar het consultatiebureau in Schijndel al anderhalf jaar geleden mee stopte. “Wij werken

feestdagen - antwoord op vragen via e-mail, WhatsApp

met de GroeiGidsApp. Want je telefoon raadpleeg je waar en wanneer je maar wilt en heb je altijd bij je.”

en andere sociale media. En ze worden gestimuleerd om

Jeugdverpleegkundige Jenneke van Bussel vertelt.

vragen te stellen. Jenneke: "Zo kun je maatwerk bieden en sluit je aan bij de ouders."

BLENDED CARE Met je tijd meegaan, betekent meer online contact. Ouders kunnen in een zogenaamd blended-care-systeem

SCHIJNDEL ON TOUR

veel informatie vinden over onderwerpen als zindelijkheid, voorkeurshouding en overgewicht. Jenneke: "De

2017 stond in het teken van de promotie van het concept.

antwoorden op de meeste vragen zijn makkelijk zelf te vinden. Op deze manier kunnen ouders dat doen waar

Het team uit Schijndel ging on tour door de regio, werd

en wanneer ze willen. En nee, niet iedereen is even digitaal vaardig. Daarom is er ook ruimte voor face-to-face

uitgenodigd door verschillende andere consultatiebu-

gesprekken."

reaus uit het hele land én organiseerde een succesvol Open Huis waar zorgverleners uit alle windstreken op

ZICHTBAARHEID VOOROP

af kwamen. Nu is het tijd voor nieuwe ontwikkelingen.

Een grote verandering ten opzichte van de oude werkwijze is dat de GGD zich richt op alle jeugd van 0 tot 18

En dat is bijvoorbeeld beeldbellen via WhatsApp. Of het

jaar. “Het voordeel hiervan is dat je meegroeit met een gezin”, vertelt Jenneke. Zichtbaarheid is een belang-

veranderen van de standaard vragenlijsten die scholieren

rijke pijler voor het Consultatiebureau van de Toekomst. Het bureau informeert ouders zorgvuldig.

op het voortgezet onderwijs invullen. Schijndel borrelt van de ideeën!

S A M E N Z WA N G E R HET TEAM VAN CENTERINGPREGNANCY

Ervaringen van een moeder MARIEKE COLLIGNON, MOEDER VAN SOOF

“OUDERS EN TOEKOMSTIGE OUDERS NEMEN MEER VAN ELKAAR AAN DAN VAN EEN PROFESSIONAL”

Samen zwanger Overgewaaid uit Amerika en sinds enkele jaren een trend in Nederland: CenteringPregnancy en CenteringParenting. In gemiddeld negen bijeenkomsten van twee uur begeleidt een professional een groep van acht tot twaalf ouders. Het doel? Praktische informatie delen en ouders bewust laten nadenken over verschillende - opvoedkundige - thema’s.

(1 JAAR): “Soof is mijn eerste kindje en ik werkte tijdens de zwangerschap fulltime. In de CenteringPregnancy bijeenkomsten sta je bewust stil bij je zwangerschap en de aanstaande geboorte. We werden echt uitgedaagd in het zelf aandragen van ideeën en vragen. Met de andere moeders heb ik nog steeds contact.”

“De kracht van CenteringPregnancy is de aandacht en tijd die je aan toekomstige ouders kunt schenken.” Aan het woord is verloskundige Evelien van der Krabben van Verloskundigen Ridderhof uit Oss. “Daarnaast draagt Centering bij aan het versterken van het netwerk van ouders”, vult Janneke van Dijk, jeugdarts bij de GGD Hart voor Brabant, aan. KIM VAN NULAND, MOEDER VAN LUUS

INT E RACT IEF

(10 MAANDEN): “Door mijn positieve ervaring

Bij de CenteringPregnancy-bijeenkomsten worden in het eerste half uur de controles, afgezien van

met CenteringPregnancy neem ik ook deel aan

het hartje luisteren, door de zwangere vrouwen zelf uitgevoerd. De volgende anderhalf uur staat in

CenteringParenting. Je vindt in zo’n groep begrip

het teken van een vooraf bepaald thema. Zo praat de groep onder begeleiding van de verloskundi-

en steun. Wanneer je je ietwat onzeker voelt, word

ge over gezondheid en de aanstaande bevalling en kraamtijd. Evelien: “De bijeenkomsten zijn heel

je goed opgevangen en ben je dit gevoel naderhand

interactief. Om een realistisch beeld te krijgen van de dagelijkse verzorging van een kindje, werken

kwijt. Ook word je aan het denken gezet door de

we bijvoorbeeld met een dagen nachtwekker. Zo maken we inzichtelijk hoe druk je kunt zijn met

vragen die anderen stellen.”

het voedings-, verschonings- en slaapschema van je baby.”

VAN PREGN ANCY N AAR PA R EN T I NG Wanneer vrouwen bevallen zijn, komen ze nog een keer bij elkaar. Daarna volgen de bezoeken aan het consultatiebureau. En ook dat gebeurt in Oss - en de gemeente Bernheze - op dezelfde manier. CenteringPregnancy loopt over in CenteringParenting. Janneke: “Voor ons is het een prettig gevoel om naast de ouder(s) te staan tijdens het groepsproces en samen tot ideeën en oplossingen te komen. Interactie is een manier om de betrokkenheid van ouders te vergroten. Bij het thema voeding maken we gebruik van afbeeldingen. Iedere ouder trekt een kaart en krijgt daarbij de vraag: mag je dit eten of drinken? Heel effectief, zonder daarbij als professional van ‘bovenaf’ te hoeven vertellen wat wel en niet verstandig is.”

VOORDELEN “Wat ik bijvoorbeeld ook zie, is dat moeders die langdurig borstvoeding willen geven, elkaar vinden bij CenteringPregnancy. En dat is alleen maar positief te noemen”, vertelt jeugdarts Janneke. Ook verloskundige Evelien ziet vooral voordelen: “Mensen leren van elkaar. Ouders en toekomstige ouders nemen meer van elkaar aan dan van een professional. Daarnaast draagt Centering bij aan het bewustwordingsproces. Hierdoor voelen zwangere vrouwen zich gelukkiger, omdat ze een positief groepsgevoel ervaren.”

'De kracht van Centering is de aandacht'

W I S T J E D A T… ?

FEITEN & CIJFERS 2017 D e G G D H a r t vo o r B r a b a n t we r k t vo o r r u i m 1 m i l j o e n i nwo n e r s va n 2 5 ge me e nte n i n M i dde n - Brab ant e n Brab ant - No ord .

Wi s t j e d a t d e G G D e e n g e z o n d h e i d s p a n e l h e e f t wa a r i n a l b i j n a 6 5 0 0 i nwo n e r s h u n m e n i n g e n e r va r i n g e n k u n n e n d e l e n ove r a l l e r l e i g e z o n d h e i d s o n d e r we r p e n ?

We g ave n i n 2 0 1 7 r u i m 3 5 0 a dv i e z e n o p h e t g e b i e d va n me d i s che m i l i e u k u nde . Dat k an b i j vo o r b e e l d g a a n ove r a s b e s t , h o u t r o o k o f ve e h o u d e r i j .

I n 2 0 1 7 k r e g e n we 7 7 6 m e l d i n g e n va n i n f e c t i e z i e k t e n . E n z o’n 1 1 0 0 t e l e fo n i s c h e v r a g e n . Wa a r va n m e e r d a n 1 0 0 ove r kinkhoest. Wi s t j e d a t z wa n g e r e v r o uwe n b i j o n s t e r e c h t k u n n e n vo o r e e n k i n k h o e s t va c c i n a t i e o m z o h u n b a by d e e e r s t e m a a n d e n n a d e geboorte te beschermen?

Ru i m 7 0 0 0 c o n s u l t e n s e k s u e l e g e z o n d h e i d p e r j a a r. Wi s t j e d a t c h l a myd i a d e m e e s t vo o r k o m e n d e s o a i s ? O n g eve e r 1 5 % va n o n z e g e t e s t e c l i ë n t e n had deze soa.

We h e b b e n z o' n 2 . 0 0 0 i n s p e c t i e s k i n d e r o pva n g u i t g evo e r d .

We z i j n vo o r a l o n z e g e m e e n t e n toezichthouder WMO bij c a l a m i t e i t e n e n g ewe l d .

Wi s t j e d a t i n 2 0 1 7 i n o n s we r k g e b i e d b i j n a 1 0. 0 0 0 b a by 's geboren zijn? En d at in het s cho olj a ar 2 016 -201 7 1 0. 6 7 5 j onge re n u it de twe ede kl as van het vo ort ge z et onde rwi js de vrage n lij st ge z ondhe id hebben ingev u ld?

Ru i m 1 5 . 0 0 0 c o n s u l t e n wa a r i n we r e i z i g e r s a dv i s e e r d e n ove r gezond op reis gaan. 2 7. 3 0 4 va c c i n a t i e s . We e t j i j wa t j e m o e t d o e n a l s j e in het buitenl and door een dier g e b e t e n o f g e k r a b d wo r d t ?

r lees je in ee Dit en veel mee tm ap de p GGDreis 9

LEKKERE TIPS

EEN SPIES ALS ONTBIJ T Superlekker en makkelijk: ontbijtspiezen met fruit. Je kind kan zelf kiezen welk fruit er op de spies mag. Een extraatje toevoegen kan met onder andere kleine stukjes brood, wentelteefjes of bananenpannenkoek.

Ook leuk voor een gezonde school trak tatie

LEKKERE TIPS VOOR EEN HEALTHY ONTBIJT! Ontbijt geeft een kind veel energie in de ochtend, het brengt de spijsvertering op gang. Een goed ontbijt voorkomt daarnaast trek in snoep of koekjes later in de ochtend. Zo kan je kind de hele dag leren en spelen!

EEN GEZONDE START! n et eeetje m r e Lekk klein be ng honi

VOLKOREN BROOD Het klinkt misschien erg standaard, maar volkoren brood is een gezonde keuze. Brood zorgt ervoor dat een kind onder andere koolhydraten, eiwitten, vezels en ijzer binnenkrijgt. Gezonde keuzes voor broodbeleg zijn onder andere groenten en fruit (zoals aardbei, komkommer, jam van blauwe bes of banaan).

GEZONDE PANNENKOEK De meeste kinderen zijn gek op pannenkoeken. Een gezondere

“ON ZE SAMEN WERKING I S ALS EEN KETEN”

(en lekkere!) pannenkoek maak je van ei en banaan. Prak één (rijpe)

Edgar van Mil is kinderarts en endocrinoloog

banaan en kluts er 2 eieren doorheen. Bak kleine pannenkoekjes in

in het Jeroen Bosch Ziekenhuis. Samen met

de pan en voeg eventueel een beetje kaneel en appel toe.

Arianne Struik is hij daarnaast auteur van het boek 'Overgewicht en obesitas bij kinderen'. “Op initiatief van het Obesity Lifestyle Intervention Centre (OLIC) van het Jeroen Bosch

BAS I SSCHOOL DEN BONGERD IN GOIRLE I S EEN GEZONDE SCHOOL

Ziekenhuis is een intensieve samenwerking tot stand gekomen met de GGD Hart voor

“Wij willen als Gezonde School aansluiten bij een gezonde

kunnen sparren en elkaar onderling tools aanreiken. We coachen niet alleen het kind,

leefstijl. Daarom vestigen we de aandacht op de tussendoortjes

maar het volledige gezin. Zo kunnen zij samen toewerken naar meer structuur.”

Brabant en de gemeente ’s-Hertogenbosch. Onze samenwerking is als een keten: we

in de ochtendpauze en de traktaties bij verjaardagen. Bewustwording bij de kinderen is het meest belangrijk. We leggen ze

“Het is belangrijk voor ouders om te weten dat wij als zorgverleners begrip hebben

uit waarom bepaalde gezonde keuzes worden gemaakt, dan

voor het feit dat overgewicht een moeilijk onderwerp is. Zij hoeven zich absoluut

begrijpen ze het ook echt. De meeste ouders zijn ook van

niet beledigd te voelen of te twijfelen over de opvoeding van hun kind, we zijn er

dit concept gecharmeerd.”

om hulp te bieden. Als de ouders zich inzetten, wordt er succes behaald op het

Nicole Eijkemans, directeur OBS Den Bongerd in Goirle.

gebied van gewicht én gedrag.”

SCOREN VO OR GEZONDHEID

gezondheid

Scoren voor

Het is belangrijk dat kinderen al op jonge leeftijd over een gezonde levensstijl leren. Daarom organiseert Stichting Samen RKC ieder seizoen het project Scoren voor Gezondheid voor de gemeenten Waalwijk en Heusden.

In samenwerking met de GGD Hart voor Brabant, de betrokken gemeenten, buurtsportcoaches en regionale sportverenigingen worden tijdens het project leerlingen enthousiast gemaakt voor een gezondere levensstijl. Zestien weken lang ondernemen de groepen 6 van diverse basisscholen allerlei leuke activiteiten, zoals (na) schoolse sport- en beweegactiviteiten, supermarktspeurtochten en een eindclinic bij RKC Waalwijk. Ook zijn er speciale lespakketten beschikbaar. Verschillende spelers van RKC Waalwijk zijn tijdens dit project rolmodel. “Het is belangrijk dat de kinderen op een speelse manier kennismaken met een gezonde levensstijl”, vertelt Anke te Boekhorst, coördinator Stichting Samen RKC. “Ze nemen dit ook heel serieus en tijdens het project worden talloze vragen beantwoord.” Zo moeten de leerlingen tijdens de supermarktspeurtocht bij de lokale supermarkt op zoek naar bepaalde producten en ter plekke opzoeken wat bijvoorbeeld de voedingswaarde van een sneetje brood is. Of hoeveel suiker er in een

Samen in de klas aan de slag met een gezondere leefstijl

blikje energiedrank zit. “Ze kijken er dan van op dat een sportdrank, zoals AA Drink bijvoorbeeld, helemaal niet zo gezond is als ze denken.” De ene school is de andere niet, concludeert ook Anke. “Op sommige scholen wordt er altijd al één uur per dag aan lichaamsbeweging gedaan. De kinderen van die scholen zijn vaak al meer bekend met een gezonde levensstijl. Het heeft ook te maken met de wijken waarin basisscholen staan en of ouders thuis ook een steentje bijdragen.” Meer weten? Check www.samenrkc.nl

LIEFDE & SEKS

'IK WAS SUPERBLIJ DAT IK TOCH DURFDE TE GAAN' Met een vreemde over je seksleven praten, dat kan best spannend zijn. Toch is het wel heel fijn om zeker te weten dat je geen soa hebt, vindt Pieter Verstraten. “Ik was na afloop superblij dat ik toch durfde te gaan, zodat ik zeker wist dat het goed zat.” HOE WAS JE EERSTE ERVARING BIJ DE GGD? “Toen ik in Tilburg kwam wonen en studeren, ging ik voor het eerst naar de GGD. Ik vond het zeker spannend! Heel apart ook om met een onbekend iemand open over je seksleven te praten. Gelukkig is het een onbekende dus maakt het veel minder uit. Ik was daarna superblij dat ik durfde te gaan, toch fijn om zeker te weten dat het goed zit.” HOE IS HET NA JE BEZOEK VERLOPEN? “Ik heb meerdere keren een test gedaan en één keer een soa gehad. Nadat ik de test had gedaan, was ik daar binnen één week vanaf. Dankzij een antibioticakuur was het snel verholpen. Vervelend was wel dat ik mijn bedpartners van daarvoor moest inlichten. Dat was best ongemakkelijk, maar wel het beste voor hen. Nu konden zij zich ook laten testen.” WAT VIND JE VAN HET TABOE DAT HEERST RONDOM SOA’S EN TESTEN? “Ik merk vanuit mijn eigen omgeving dat er soms nog een soort van taboe heerst. Veel mensen denken dat ze niet zomaar een soa kunnen krijgen of dat de kans heel klein is dat je dit krijgt. Toch kan het je zomaar overkomen. Zowel bij mannen als vrouwen is het zelfs zo, dat je het kunt hebben zonder dat je er klachten van hebt. Daar zit het gevaar! Als je je niet laat testen en wel met een soa rondloopt, dan kun je in het ergste geval zelfs onvruchtbaar worden. Daarom vind ik het belangrijk om mensen die zelf niet durven te gaan, te motiveren die check gewoon eens te laten doen. Het enige wat je hoeft te doen is even bellen. Je kunt vaak binnen een paar weken terecht. Daarnaast is het gratis tot je 25e! Het is echt geen fijn gevoel als je niet zeker weet of je iets hebt. Des te fijner is het om te weten dat je gemakkelijk van dat gevoel af kan komen.” AFSPRAAK MAKEN? 0900 3696969

'Ik

vond mijn eerste bezoek zeker spannend'

WWW.SENSE.INFO

LIEFDE & SEKS

Sense Chat

‘HET PASTE NIET, ZEG MAAR.’

IN DE GEZELLIG INGERICHTE SPREEKKAMER VOEL JE JE METEEN THUIS

KEUZEHULPGESPREK

Onbedoeld zwanger wat nu?

Je kunt erover praten met je partner, met je familie of met vrienden. Maar wat als dat niet zo vanzelfsprekend is? Of als jij en je partner er allebei heel anders tegenaan kijken? Dan biedt een keuzehulpgesprek bij de GGD misschien uitkomst. Drie vragen aan Jeske Horvers, sociaal verpleegkundige seksuele gezondheid bij de GGD.

Van maandag t/m vrijdag van 13:30 - 17:30 uur kunnen jongeren t/m 24 jaar (anoniem) chatten. Edward de Haan van de GGD Hart voor Brabant is een van de deskundigen die je kunt spreken op de chat. “De meest uiteenlopende en soms ook heftige vragen komen hier langs. Wij proberen alle vragen zo goed mogelijk te beantwoorden of bellers door te verwijzen naar websites waar ze meer informatie kunnen vinden.” Hoe ziet zo’n chat er eigenlijk uit?

Marieke

WANNEER KUN JE EEN K E UZE H UL PG E S P R E K A A NGA A N ? “Via de website van Fiom kun je door het beantwoorden van enkele vragen worden

Ik heb een jongen ontmoet en na wat handwerk

doorverwezen naar een gesprek bij ons. Je kunt ook via je huisarts een doorverwij-

wilden we seks gaan hebben. Dit lukte niet en dat was

zing krijgen. Wij plannen dan binnen drie dagen een gesprek met je in. Dit gesprek

heel erg ongemakkelijk. Op dit moment ben ik weer

vindt plaats bij de GGD in Tilburg of Den Bosch. We hebben speciaal hiervoor een

met een jongen bezig maar ik durf niet meer.

fijne, warme kamer ingericht, zodat je je direct op je gemak voelt. Dit is namelijk een

Hoe moet ik dit nu aanpakken?

14.22

belangrijk gesprek, over misschien wel de moeilijkste beslissing uit je leven.” Het allerbelangrijkste is dat je er open en eerlijk

KOM EN ER VOORAL T I E N E R M E I S J E S O P G E S P R E K ?

over bent. Je maakt je nu al druk terwijl er nog niets

“Integendeel. Het zijn vaak vrouwen, die bijvoorbeeld al een voltooid gezin hebben

is gebeurd. Als je van tevoren aangeeft dat je het

en dan toch onbedoeld zwanger zijn geworden. Maar ik sprak onlangs ook een stel

spannend vindt, is het al een stuk minder eng. Je kunt

van begin twintig. Ze waren nog niet zo lang samen. Zij was ziek geweest, door het

voor tips ook op onze website www.sense.info kijken.

14.24

overgeven werkte de pil niet en was ze zwanger geworden. Dit stel, zij 21 en hij 23, was het totaal niet eens met elkaar. Wat wij doen in zo’n gesprek, is ervoor zorgen dat

Staan er ook tips op de site voor als het de eerste

beide partijen een stem krijgen en naar elkaar luisteren. Uiteindelijk is het de vrouw

keer niet lukte? (Het paste niet, zeg maar).

14.28

die besluit wat er gebeurt, maar door erover te praten kunnen ze tot andere inzichten komen. Tijdens zo’n gesprek zie je vaak dat beide partijen elkaar beter gaan begrijpen.”

Het passen heeft waarschijnlijk te maken met

14.30

spanning. Passen doet het in principe altijd, alleen

STU R EN JULLIE HET G E S P R E K ?

door de zenuwen wil het wel eens niet lukken. Doe

“Wij stellen vragen en zijn onbevooroordeeld. Zij maken de keuze. Door vragen te

gewoon rustig aan, bouw het op, dan komt dit

stellen, gaan ze nadenken. We zorgen ervoor dat alle kanten belicht worden, zowel

vanzelf helemaal goed.

het gevoel als het verstand. Er zijn vier keuzes die mensen kunnen maken bij een onbedoelde zwangerschap: zelf opvoeden, adoptie, een pleeggezin of abortus. Elke keuze

Dankjewel, ik kijk nog wel even verder op de site.

14.31

heeft zijn voor- en nadelen. Deze bespreken wij. Wij willen dat je voor jezelf de beste keuze maakt, waar je de rest van je leven mee verder kan. We laten ze ook nadenken over de toekomst: heb je steun uit je omgeving? Hoe ga je het regelen met opvang?

Soms is een vraag via de chat niet te beantwoorden en verwijzen we

Heb je genoeg financiële middelen? Door zowel over praktische als emotionele zaken

jongeren naar het Sense spreekuur van de GGD of hun huisarts.

na te denken, kunnen vrouwen een weloverwogen keuze maken.”

FIOM EN GGD 1 op de 5 vrouwen is ooit in haar leven onbedoeld zwanger geweest, waarvan 68% ongewenst. Fiom vindt het belangrijk dat elke ongewenst of ongepland zwangere vrouw een vrije, weloverwogen keuze kan maken over het al dan niet uitdragen van haar zwangerschap. Fiom werkt op lokaal niveau samen met de GGD. Meer weten? Check www.fiom.nl

HAPPY OUDERS

'Wij staan hier met zijn

allen , omdat we ons verantwoordelijk voelen.'

HAPPY OUDERS

E EN PI L L ETJE VOO R D E P R I JS VA N E E N B IE RTJ E Wat gebeurt er allemaal tijdens het uitgaan? Wat wordt er gedronken en blijft het daar wel bij? Deze vragen houden de gemoederen van ouders bezig. Praten over alcohol- en drugsgebruik gebeurt vaak niet aan de keukentafel. Daarom organiseert Novadic Kentron samen met diverse partners, zoals de GGD, de interactieve kroegentocht Happy Ouders. Een avond waarin alle vragen worden beantwoord, informatie wordt gedeeld en ouders altijd met een hoop nieuwe kennis en tips naar huis gaan.

komen niet meer terug.” Eén ouder stelt de hamvraag: “Hoe kunnen we het dan tegenhouden?” “Gedraag je niet als politieagent. Communiceer! Vertel wat je ziet en hoe jij je voelt. Zeg dat het je raakt en dat je je zorgen maakt.”

ID-FRAUDE De politie en bureau Halt drukken de ouders ook op het hart om het gesprek aan te gaan met hun kinderen. “Je kunt van hen niet verwachten dat zij de gevolgen in kunnen schatten.

Op een doordeweekse dag verzamelen zich tientallen ouders in 013 in Tilburg. Charles Dorpsman trapt de

Het ‘lenen’ van de ID-kaart van hun zusje of neefje lijkt

avond af: “Zo’n grote opkomst is super, maar eigenlijk moeten we de ouders hebben die vanavond op de bank

heel onschuldig. Dat je daarvoor opgepakt kunt worden

zitten”, grapt hij. “Wij staan hier met zijn allen, omdat we ons verantwoordelijk voelen. We zeggen niet wat wel

door de politie en bij bureau Halt terecht kunt komen - en

en niet mag. Wij willen je informeren over drugs, de verschillende soorten en waar de gevaren liggen voor je

een aantekening voor identiteitsfraude kunt krijgen - zover

kind.” De verbazing is groot wanneer Charles vertelt dat een pilletje maar tussen de twee en vijf euro kost.

denken zij niet.”

“Pillen hoeven ook niet meer driehoog achter in een lugubere buurt gekocht te worden. Dat kan gewoon bij iemand op een feestje of festival.”

R E AC T I E S Dinah Jacobs, moeder van een dochter van zestien, na

O NG E LOO F

afloop: “Het zet je wel aan het denken. Wat is er alle-

Tijdens de kroegentocht wordt er druk nagepraat over het verhaal van Charles. Miriam Somers heeft twee

maal te doen, wat is er allemaal te krijgen? Mijn dochter

kinderen van veertien en zestien. “Ik vind het wel eng om te horen dat ze er zo gemakkelijk aan kunnen

komt gelukkig vaak zelf naar me toe met vragen over

komen. Zo kwam mijn zoon laatst thuis met een waterpijp. Dat was heel onschuldig volgens hem. Ik ga dan

dingen die ze heeft gezien. Op haar zestiende verjaardag

wel het gesprek aan met de informatie die ik heb gevonden.”

hebben we wel alcohol geschonken, maar gematigd. Ik zou dat nu niet anders doen, maar neem de tip om

H E R K E N BA A R Op de tweede locatie, Café Slagroom, laat Helder Theater een herkenbare scène zien. Het is vrijdagavond en vader is thuisgekomen na een zware werkweek. Wijntje erbij, knabbeltje op tafel. De minderjarige dochter heeft vanavond een feestje en wil wat te drinken meenemen. “Er staat nog genoeg cola en sap in de kelder”, zegt vader. Maar dat wil de dochter natuurlijk niet en het spel begint. Dankzij hun contact met middelbare scholieren weet Helder Theater precies wat jongeren doen om aan meer drank te komen. “Ga je slijmen of snijd je een gevoelig onderwerp aan, zoals pesten?” Er wordt niet met de vinger gewezen wanneer ouders vertellen dat zij het wel toestaan dat hun kinderen op hun zestiende alcohol drinken, maar ‘niet te veel’. “Maar wat is dan veel? Wat voor jou als ouder veel is, is voor hen weinig”, zegt de acteur. “Stel grenzen. Wanneer je twee biertjes afspreekt, zal je kind er misschien stiekem vier drinken, maar vrijwel nooit zes of acht. Dan gaat dat stemmetje in zijn of haar achterhoofd praten.”

D R A N KG E B R U I K Duidelijke afspraken maken is dan ook het advies van Novadic Kentron, die in Café Studio een presentatie geeft over drankgebruik: “Dat alcohol drinken niet goed voor je is, weten we allemaal. Het verschil met dertig jaar geleden is echter dat we nu weten wat de langetermijngevolgen zijn. Het brein is tot het vierentwintigste levensjaar volop in ontwikkeling. Alle hersencellen die voor die tijd afsterven door overmatig drankgebruik,

grenzen te stellen wel ter harte.”

JOUW OMGEVING

Een gezonde, veilige leefomgeving voor elke

SAMENWERKEN AAN EEN GEZONDE, VEILIGE LEEFOMGEVING

Brabander

GEZONDE LEEFOMGEVING Welke kansen voor een gezonde, veilige leefomgeving zien jullie in onze gemeente? - Gemeente

Een gezonde, veilige leefomgeving beschermt en verbetert je gezondheid. Het is een plek waar je je prettig voelt. Dagelijks hebben we te maken met de invloed van onze leefomgeving op gezondheid. Of dit nu stank- of geluidsoverlast is, een vochtige woning, gevaarlijke stoffen van de fabriek in de buurt of zorgen over windmolens en hoogspanningslijnen. De GGD adviseert gemeenten, Brabanders en andere organisaties over gezondheid, milieu en veiligheid.

HITTE Kan onze sportdag morgen doorgaan, als het buiten boven de 30Â°C wordt? - Basisschool

VEILIGHEID "Tijdens een brand in een huis hebben we de bewoners en de buren laten vertrekken. De brand is geblust. Is het veilig voor de bewoners en hun buren om weer terug naar huis te gaan? - Brandweer

VOCHT EN SCHIMMEL Er zit zwarte schimmel in de woonkamer van een jong gezin. Het gezin maakt zich zorgen. Kunnen jullie hen uitleg geven over schimmels en gezondheid? - Woningbouwvereniging

VENTILEREN De leerlingen en docenten klagen over muffe lucht en hoofdpijn als ze in het klaslokaal zijn. Kunnen jullie komen meten? - Basisschool

GELUID Ik hoor een bromtoon, wat nu? - Brabander

GEUR Het stinkt enorm in mijn tuin, ik word er misselijk van. Wat is er aan de hand en is het gevaarlijk? - Brabander

LUCHTKWALITEIT Er ligt een plan voor verbreding van de snelweg. Welke knelpunten veroorzaakt het plan voor de gezondheid van mijn inwoners? En wat zijn mogelijke oplossingen daarvoor? - Gemeente

ZWEMWATER Ik heb jeuk na zwemmen in natuurwater. Wat moet ik doen? - Brabander

BODEMVERONTREINIGING We hebben een bodemonderzoek met metingen van de binnenlucht laten uitvoeren. Daarbij zijn gevaarlijke stoffen gemeten in de kruipruimte. Moeten de bewoners nu hun huis uit? - Provincie

VEEHOUDERIJ Kunnen jullie in simpele taal aan ouderen uitleggen wat het veehouderij-onderzoek betekent voor gezondheid? - Een ouderenorganisatie

STUDENTEN OP ZUID-AFRIKAANS AVONTUUR

'Zuid-Afrika werd de ervaring van ons leven' Als Kevin en Rolf de kans krijgen om stage te lopen in het buitenland, zijn de koffers snel gepakt. Na een gedegen voorbereiding beleefden ze mooie weken op een Zuid-Afrikaanse school. Hier gaven ze kinderen naast theorie- ook sportles. Een ervaring die hen altijd bij zal blijven. Sterker nog: die voor herhaling vatbaar is!

OP REIS

‘De GGD Reist Mee app is superhandig!’

vrienden gemaakt”, aldus een enthousiaste Kevin. Waarop Rolf aangeeft dat ze graag terug willen naar ‘hun’ plek in Kaapstad. “Begin augustus gaan we voor maximaal drie maanden terug. Het is inspirerend werk en je hebt veel lol met andere jonge vrijwilligers.”

VO O R B E R E I D I N G School bereidde de studenten voor door iedere week een bepaald thema te behandelen. Rolf: “We kregen informatie over bijvoorbeeld de - omgekeerde - cultuurshock. Daarnaast kwam er ook iemand van de GGD langs. Zij praatte ons bij over reizen en gezondheid.” Dat vonden de heren best verhelderend. “Naast de standaardinformatie over inentingen hoorde ik ook dingen waar ik nooit aan gedacht zou hebben”, geeft Kevin aan. “Zoals het meenemen van ORS en Deet, waarom je ijsklontjes moet laten staan en welke veilige en legale geneesmiddelen je mag gebruiken.” Bij de GGD lieten de studenten zich inenten. Rolf: "Tegen Hepatitis A en B en DTP. Onlangs hebben we onze derde inenting gehad tegen hepatitis, zodat we nu levenslang beschermd zijn." Kevin en Rolf konden daardoor gezond genieten van hun reis. Nu is het aftellen tot augustus…

Kevin en Rolf met uitzicht op Kaapstad

IDEALE M IX De twee heren werkten - uit naam van de organisatie ‘Save’Vanuit hun accommodatie in de wijk Blouberg, vertrokken ze

D E ‘G G D R E I S T M E E ’ A P P : HOE WERKT HET?

iedere dag naar township ‘Dunoon’. Daar gaven ze kinderen

‘GGD reist mee’ is een gratis app bedoeld

van verschillende leeftijden in de ochtend theorieles, waar-

voor reizigers naar (sub)tropische

na ze in de middag sportactiviteiten verzorgden. Kevin: “Met

bestemmingen. Op deze app vind je onder

name deze mix van theorie en sport vonden we afwisselend

andere welke vaccinaties je nodig hebt

en leuk.” “We bedachten ook een pauzeprogramma, zodat de

voor je vertrekt, hoe je muggenbeten of

kinderen terwijl ze speelden ook wat leerden”, vult Rolf aan.

hoogteziekte voorkomt en wat je moet

vier weken lang op een school in een township in Kaapstad.

doen bij een honden- of apenbeet. Daar-

HEIMWEE

naast ontvang je een melding wanneer er

Na vier weken eindigde het educatieve avontuur en reisden

risico is op een gevaarlijke situatie.

de vrienden nog twee weken rond. Met een wijnroute,

Kevin: “Superhandig dat je alle informatie

een bezoek aan een National Park en een onvergetelijke

in je eigen taal kunt lezen.”

bungeejump als blijvende herinneringen. “Het werk was gaaf, de kinderen ontzettend dankbaar en we hebben veel

Iedereen draagt schimmels, bacteriĂŤn, virussen en parasieten bij zich. Maar, simpel gezegd, van sommige word je wel ziek en van sommige niet. Arts-microbioloog Suzanne Lutgens is hier dagelijks mee bezig vanuit het Regionaal Laboratorium voor Medische Microbiologie en Infectiepreventie in het Jeroen Bosch Ziekenhuis. Samen met het team Infectieziekte van de GGD zorgen zij voor een gezonde leefomgeving.

'EEN GEZONDE OMGEVING CREĂ&#x2039;ER JE MET ZIJN ALLEN'

MICROBIOLOGIE

CTERIE ZICH A B N E E T A D N E M ‘JE WIL VOORKO SMET RAKEN’ E B N E T N Ë I T A P E NDER VERSPREIDT EN A ZIJN ER RECENT GROTE UITBRAKEN GEWEEST WAAR JULLIE SAMEN HEBBEN GEWERKT? “Op dit laboratorium zijn destijds de meeste patiënten met Q-koortsinfectie aangetoond. De uitbraak heeft zich met name in de verzorgingsgebieden van het JBZ en Bernhoven afgespeeld. Ik heb dat persoonlijk niet meegemaakt, maar ik weet wel dat dat door ons laboratorium aan de GGD is OP WELKE VLAKKEN WERKEN HET JBZ EN DE GGD SAMEN?

gemeld. Wij constateren het, maken een melding en bren-

“Wij hebben met diverse afdelingen contact binnen de GGD Hart voor Brabant. Zowel voor de SOA-afdeling

gen daarbij een advies uit: ‘let op, wij zien veel meldingen

als het team Infectieziekte verzorgen wij de microbiologische diagnostiek. Wanneer het gaat om een

en denken dat het een groot probleem wordt.'”

SOA-kweek is het antwoord vaak ja of nee op de vraag of iemand bijvoorbeeld een chlamydia-infectie heeft. Daarmee zit het werk voor mij als arts-microbioloog erop. Met het team Infectieziekte hebben we langduriger

“Ik denk dat deze samenwerking zo waardevol is, omdat je

contact, omdat dat vaak om meer gecompliceerde vraagstukken gaat.”

alleen samen de situatie zo goed mogelijk kunt oppakken. Binnen het ziekenhuis én daarbuiten. Als arts-microbioloog

KUN JE DAARVAN EEN VOORBEELD NOEMEN?

ben je verantwoordelijk voor uitbraakbeheersing binnen het

“In het Jeroen Bosch Ziekenhuis hadden we recent een patiënt met MRSA, dat bleek uit een wondkweek. Die

ziekenhuis, maar dat is slechts het topje van de ijsberg. Het

patiënt was daar niet ziek van. Een MRSA is een huidbacterie die resistent is voor veel gebruikte antibiotica.

probleem is vaak veel groter en kan alleen met de kennis

Op het moment dat iemand in het ziekenhuis MRSA heeft, wil je natuurlijk voorkomen dat deze bacterie zich

en kunde van de GGD buiten de muren van het ziekenhuis

verspreidt en andere patiënten besmet raken. En vooral dat mensen er op een gegeven moment wél ziek

aangepakt worden, zodat een uitbraak beperkt wordt.”

van worden. Het was bekend dat de patiënt via het verpleeghuis bij ons terecht was gekomen. Logischerwijs kwam de MRSA daar dus vandaan en moest er onderzocht worden hoe deze bacterie zich verspreid had in het verpleeghuis. Op zo'n moment schakelen wij of het verpleeghuis de GGD in. Samen kijken we hoe groot dit probleem is en hoe we het gaan oplossen.”

TUBERCULOSE (TBC) WAT VOEGEN HET JBZ EN DE GGD TOE AAN ELKAAR?

Wist je dat…

“Op het moment dat twee of meer mensen van een afdeling van een verpleeghuis MRSA blijken te hebben,

- Wereldwijd 10.4 miljoen mensen tbc hebben?

spreken we van een uitbraak en wordt er een team gevormd waarin zowel iemand van de GGD als van

- Jaarlijks wereldwijd 1.7 miljoen patiënten

het JBZ plaatsneemt. Samen brengen wij het probleem in kaart. Wij onderzoeken de kweken en de GGD

overlijden aan tbc?

onderzoekt wie er allemaal in contact is geweest met de patiënt en zorgt voor goede voorlichting binnen deze

- In 2017 in Nederland 889 patiënten met tbc zijn

cirkel. Samen maken we een plan om de MRSA uitbraak te beëindigen: wij zijn elkaars verlengde arm. Wij

behandeld?

opereren binnen het ziekenhuis en de GGD buiten het ziekenhuis. Met onze kennis vanuit het ziekenhuis over

- 72% van de tbc-patiënten in Nederland niet van

uitbraken met bijvoorbeeld resistente bacteriën, kunnen wij de GGD goed ondersteunen.”

Nederlandse afkomst is? - De GGD alle asielzoekers uit tbc-risicolanden

MAKEN JULLIE VAAK MELDINGEN BIJ DE GGD?

screent?

“In Nederland zijn er volgens de wet infectieziekten, waarvan je bij vaststelling - en in sommige gevallen al

- Dat we bij de GGD Hart voor Brabant een eigen

bij verdenking - direct melding moet maken bij de GGD. Zo zien wij in het ziekenhuis natuurlijk sneller ver-

laboratorium en röntgenkamer hebben?

schijnselen hiervan of leggen verbanden. De laatste tijd hebben wij enkele meldingen van legionella-infectie

- Tuberculose goed te behandelen en te genezen is?

gedaan. Wanneer wij dit constateren, maken wij hiervan altijd een melding bij de GGD. Het mooie in dit geval

- We ook contacten van tbc -patiënten onderzoeken?

was dat we al zagen dat het zich vooral op één specifieke plaats concentreerde. De GGD gaat vervolgens op

- 24 maart Wereld Stop Tuberculose Dag is?

onderzoek uit om de bron te vinden, zodat de legionellabacterie niet nog meer mensen infecteert.”

‘ D E SA N DWICHGENERAT IE C I J F E RT Z ICH Z ELF VAAK WEG’ Een gezin, een baan en de zorg voor een hulpbehoevende ouder combineren: het valt niet altijd mee. Dat blijkt ook uit onderzoek naar de zogenaamde ‘sandwichgeneratie’ in gemeente Haaren, uitgevoerd door de GGD Hart voor Brabant.

GGD ONDERZOEKT! Hoe combineer je de zorg voor je gezin, een baan en sociale contacten met het geven van mantelzorg? Deze uitdagende taak is voor de sandwichgeneratie aan de orde van de dag. Een groep mensen tussen de 40 en 60 jaar die als het ware wordt gesandwiched tussen dubbele zorgtaken voor kinderen en ouders. De gemeente Haaren wilde graag meer weten over deze doelgroep en gaf de GGD Hart voor Brabant opdracht hier onderzoek naar te doen. Wendy Jeeninga, onderzoeker bij de GGD: “Wij kregen de vraag om uit te zoeken hoe groot deze groep mensen is, welke problemen zij ervaren en wat ze nodig hebben om het hen gemakkelijker te maken.”

KEN JE DE BRABANTSCAN AL?

Ruim 11.000 mensen in de gemeente Haaren blijken dubbele zorgtaken

Op deze website vind je de meest recente cijfers op het

te hebben, waarvan het overgrote deel vrouw is (71 procent). De

gebied van gezondheid van alle inwoners in Noord-

mantelzorg, gemiddeld ruim 5 uur per week, wordt meestal verleend

Brabant. Je kunt deze bekijken op gemeente- , regio- of

aan ouders of schoonouders. Zo’n 80 procent van de mensen uit de

wijkniveau. Én je kunt cijfers vergelijken met andere

sandwichgeneratie heeft naast de zorgtaken ook een betaalde baan.

gemeenten, regio’s of met heel Brabant. De Brabantscan hebben we samen met de GGD West-Brabant en de GGD

Z WA A R B E L A S T

Brabant-Zuidoost ontwikkeld. Het is zeker de moeite

De combinatie wordt door veel mensen als een flinke uitdaging gezien: 72

waard om een kijkje te nemen! www.brabantscan.nl

procent gaf aan één of meerdere problemen te ondervinden. Zij ervaren stress, of komen er niet aan toe iets leuks voor zichzelf te doen. Zo’n 20 procent vindt het combineren van de zorgtaken behoorlijk belastend en bij ongeveer een derde van de mensen biedt de werkgever onvoldoende mogelijkheden om de dubbele zorgtaken te combineren.

Als verdieping op het kwantitatieve onderzoek, sprak Jeeninga met twee inwoners van de gemeente Haaren die de zorg voor kinderen en ouders combineren. Hun persoonlijke verhalen bevestigen de resultaten van het onderzoek. “Wat me opviel, is dat de sandwichgeneratie de dubbele zorgtaken als heel normaal ervaart. Je doet het uit liefde voor je kinderen en ouders, zonder bewust stil te staan bij de vaak grote belasting. Pas als je erover gaat praten, merk je dat het ook best moeilijk kan zijn en dat je jezelf regelmatig wegcijfert. Om hulp vragen is helemaal niet gek, maar dit komt vaak niet in mensen op, omdat ze de situatie als vanzelfsprekend ervaren.”

HERKENN ING EN ERKENN ING Bijna 60 procent van de sandwichgeneratie in Haaren maakt nog geen gebruik van ondersteuning bij de mantelzorg, terwijl veel mensen dat wel zouden willen. Er is vooral behoefte aan praktische hulp, maar ze willen ook graag weten waar ze deze ondersteuning kunnen krijgen. Daarnaast hebben ze behoefte aan een financiële vergoeding en meer waardering voor hun inzet. Jeeninga: “Als gemeente is het belangrijk oog te hebben voor deze kwetsbare doelgroep. Herkenning en erkenning: daar draait het om. Onze suggestie voor de gemeente Haaren was dan ook om het onderwerp bespreekbaar te maken en aandacht te geven in allerlei vormen. Door erover te publiceren bijvoorbeeld. Maar er ligt ook een taak bij de professionals die betrokken zijn bij de WENDY JEENINGA IN HAAREN

persoon aan wie mantelzorg wordt verleend. Verder moet de gemeente zorgen voor duidelijke informatievoorziening (één loket) over het verkrijgen van ondersteuning. De resultaten van ons onderzoek zijn actief de gemeente ingebracht. Daarop hebben ze in Haaren direct actie ondernomen. Dat stemt mij als onderzoeker erg gelukkig.”

SAMENWERKING MET DE JEROMINUS ACADEMY OF DATASCIENCE (JADS)

D I T V I N D T D E W E T H O U D E R E R VA N

We hebben als GGD een schat aan informatie over de gezond-

lende signalen vanuit de dorpen, het ging ons ook persoonlijk aan. Daar moesten wij iets mee,

heid van inwoners in onze regio. Zo weten we welke risico’s

zeker met het oog op de toekomst. Door de vergrijzing zal de druk bij de sandwichgeneratie alleen

er zijn en waar kansen liggen. Maar hoe gaan we om met de

maar toenemen. Als gemeente hebben we de wettelijke taak om de gezondheid van burgers te

toenemende hoeveelheid data? Wat kunnen we daar mee?

bevorderen en de GGD is daarin onze vaste partner.

Hoe pikken we de belangrijkste informatie eruit? Sinds twee

Eén van de conclusies die we kunnen trekken, is dat mantelzorg verlenen door iedereen als heel

jaar werken we samen met de JADS: een universiteit in Den

normaal beschouwd wordt. Mensen gaan er vol voor. Dat is mooi, maar ook riskant. De belasting

Bosch gericht op data science. We werken samen aan lang-

is zwaar, zo blijkt. En dat zit hem met name in het stuk mantelzorg en niet zozeer in de zorg

durige projecten, zoals het voorspellen van zelfredzaamheid

voor de eigen kinderen. Naar aanleiding van het onderzoek hebben we de consulenten van Loket

en het voorspellen van infectieziekten (kinkhoest). En er lopen

WegWijs nog beter geïnstrueerd om mee te kijken naar de persoonlijke situatie bij het aanvragen

korte data-challenges met studenten van deze opleiding. Bij-

van bijvoorbeeld een WMO-voorziening. Is er een mantelzorger bij betrokken die mogelijk over zijn

voorbeeld: hoe maken we de informatie die we hebben visu-

of haar grenzen gaat? Mantelzorgers die langdurig een aantal uur per week mantelzorg verlenen,

eel? Door de samenwerking met de JADS kunnen we vraag-

kunnen bij de gemeente aankloppen voor hulp bij het huishouden. Mantelzorgers moeten zich

stukken oppakken met expertise op gebieden die bij ons nog in

vooral gezien en gewaardeerd voelen, daar werken we bij de gemeente hard aan. Het cadeau dat

ontwikkeling zijn.

we jaarlijks naar alle mantelzorgers sturen is hiervan een mooi voorbeeld.”

Johan van den Brand, wethouder bij gemeente Haaren ten tijde van het onderzoek: “We merkten aan alle kanten dat het onderwerp speelt binnen de gemeente. Niet alleen kregen we verschil-

DE WIJK-GGDâ&#x20AC;&#x2122;ER SLAAT EEN BRUG TUSSEN ZORG EN OPENBARE ORDE EN VEILIGHEID

Geen handboeien maar aandacht en zorg op maat Een man die overlast veroorzaakte, vertelde dat zijn bovenbuurvrouw hem nachten wakker hield. Later bleek dat de bovenbuurvrouw al lang weg was. Hij had last van wanen, doordat zijn bloedsuikerspiegel ontregeld was. Iemand met diabetes die zijn medicijnen niet ingenomen heeft, kan erg verward raken. Geen taak voor de politie, wel een zorgvraag. Eerst is het belangrijk dat deze meneer weer de goede medicatie krijgt. En daarna gaat het om: hoe voorkomen we dat dit nog een keer gebeurt? 22

DE WIJK-GGD'ER

ELKAAR KENNEN EN WETEN TE VINDEN Als wijk-ggd’er werk je nauw samen met onder andere politie, zorginstellingen, woningcorporaties, huisartsen en apothekers. “Maar ook het contact met mensen die in de wijk wonen en werken is heel belangrijk. Zij zien soms al heel vroeg dat iemand opvallend gedrag vertoont. Een mooi voorbeeld: een eigenaar van een elektronicazaak nam laatst contact met ons op. Hij vertelde dat een mevrouw de afgelopen weken al vijf keer haar telefoon had omgeruild bij hem. Het opmerken van dit soort ‘verdacht’ gedrag en SARAH VOSS, SIMONE VAN DER SANDE EN TOINE MAURIX

een melding hiervan, zorgde er uiteindelijk voor dat deze mevrouw de juiste hulp aangeboden kreeg”, legt Sarah uit.

E E N W E G U I T D E V E R WA R R I N G Onze wijk-ggd’ers zetten zich dagelijks in voor mensen die ‘gedoe’ geven. In alle gemeenten in Nederland

“Het mooie aan dit werk is dat de lijntjes

neemt het aantal politiemeldingen van mensen met verward gedrag de laatste jaren toe. Ze veroorzaken

erg kort zijn en we met veel partijen

overlast, maar hebben eigenlijk vooral een zorgvraag. De problemen spelen op het snijvlak van veiligheid en

samenwerken. Zo kunnen we in een vroeg-

zorg. En precies op dat snijvlak werkt de wijk-ggd’er. “Wij zijn de smeerolie, verbinders in het netwerk van

tijdig stadium met elkaar bepalen welke

veiligheid en zorg”, vertellen wijk-ggd’ers Sarah Voss en Esther Pullen.

aanpak en zorg iemand nodig heeft en voorkomen dat een situatie uit de hand loopt.”

Sarah en Esther zijn in 2015 samen gestart als wijk-ggd’ers in Vught. Inmiddels werken ze in een team van

Simone van der Sande, wijkagente

vijf, samen met collega’s Toine Maurix, Judith Reuvers en Kirsten Peek.

Den Dungen, Gemeente Sint-Michielsgestel.

Sinds oktober 2015 werkte de GGD Hart voor Brabant, samen met de gemeente Vught, het oorspronkelijk Amsterdamse concept wijk-ggd’er verder uit voor deze regio. Inmiddels zijn onze wijk-ggd'ers actief in Vught, Boxtel, Haaren, Oisterwijk, Sint-Michielsgestel en Heusden. Landelijk is de werkwijze in 2017 uitgerold naar 13 gemeenten. In 2018-2019 komen daar nog (ongeveer) 30 gemeenten bij.

N I E T A LT I J D D R A N K O F D R U G S I N H E T S P E L Waar komt verward gedrag vandaan? Sarah: “De oorzaken hiervan kunnen heel verschillend zijn. Iemand kan psychische of lichamelijke problemen hebben. Maar ook dementie, verslaving, sociale problemen, niet aange-

E st h e r : “I k we r d e e n ke e r geb eld door de apotheek. Iemand had al een hele tijd zijn medicijnen niet opgehaald. De apotheker maakte z i c h g r o t e z o r g e n o m d i e m e n e e r. Dát i s vroeg signalering. Hartstikke mooi natuurlijk!"

boren hersenletsel of een verstandelijke beperking kunnen een rol spelen. Vaak gaat het om een combinatie van problemen.”

TROTS Sarah: “Samen met de gemeente Vught hebben we de wijk-

V O O R KO M E N DA T H E T M I S G A A T

ggd’er een eigentijdse invulling kunnen geven. En inmiddels

Er vroeg bij zijn, daar gaat het om. “Meldingen kunnen vaak voorkomen worden door tijdig in te grijpen. Hard

hebben we ook een hele goede samenwerking met de

muziek afspelen of midden in de nacht een wasje draaien, kunnen al kleine signalen zijn dat het niet goed gaat

gemeentes Boxtel, Sint-Michielsgestel, Haaren, Oisterwijk

met iemand”, vertelt Sarah. “Wij zijn in de wijk te vinden, dichtbij. Hierdoor kunnen we snel met mensen in

en straks ook in Heusden. Daar zijn we trots op! Mensen op

contact komen. Door er vroeg bij te zijn en de juiste zorg te vinden, kan vaak voorkomen worden dat mensen

tijd helpen, zodat ze niet ontsporen. Daar gaat het om!”

ontsporen en overlast veroorzaken.”

P E R SOO N L I J K E O P LOS S I NG Als wijk-ggd’er heb je geen vaste werkwijze. Iedereen heeft z’n eigen situatie en andere problemen en iedereen heeft dus ook een persoonlijke oplossing en benadering nodig. “Soms gaat een melding over een persoon die al bekend is bij een instantie”, vertelt Sarah. “In dat geval is een telefoontje naar de behandelaar, die vaak nog niet op de hoogte was, genoeg. Onze hulp kan ook een uitgebreider traject van begeleiding en toeleiding naar zorg zijn. En soms is het nodig om ook contact te leggen met de (woon-)omgeving." “We moeten heel snel schakelen en nadenken. Gelukkig hebben we veel ruimte om vrij te denken in oplossingen”, vertelt Esther. Zij houdt contact met iedereen die nodig is. “Soms heb ik contact met een huisarts, soms met de politie, familieleden of de gemeente.”

WA T A L S H E T M I S G A A T

SNEL HANDELEN IN EEN CRISISSITUATIE GHOR EN GGD NOODMELDING: GROTE BRAND OP EEN BEDRIJVENTERREIN IN TILBURG. SLUIT RAMEN EN DEUREN. BLIJF BINNEN.

Het is zaak om de omvang van de schade in te schatten en iedereen op juiste wijze te informeren. Cindy Gielkens, 'Gezondheidskundig Adviseur Gevaarlijke Stoffen' adviseert de GHOR over het juiste plan van aanpak: “Wij informeren over de effec-

Een half uur eerder komen er diverse 112-meldingen binnen over een uitslaande

ten van gevaarlijke stoffen op direct betrokkenen en kijken naar de gevolgen voor

brand op een bedrijventerrein. Politie, brandweer en ambulance rukken uit. Een-

omwonenden. Ook adviseren we over de te nemen maatregelen. Vaak raden we

maal ter plaatse vliegen de brokstukken de hulpverleners om de oren en blijkt er

aan om een paar uur binnen te blijven. Dat is vaak veiliger dan evacueren, omdat

explosiegevaar te zijn. Hét teken om hulpdiensten uit de hele omgeving op te trom-

gifwolken na verloop van tijd overtrekken of dusdanig verdunnen dat ze geen

melen. Vanuit alle windstreken rijden er blauwe zwaailichten naar de rampplek.

gevaar meer vormen.”

Een ontploffing volgt en het vuur woedt ongecontroleerd rond. De Geneeskundige

Twee uur later. De vlammen zijn gedoofd en de gifwolk vormt geen gevaar meer.

Hulpverleningsorganisatie in de Regio (GHOR) stuurt de verschillende geneeskun-

Het veiligheidsniveau wordt teruggebracht naar neutraal en de media melden dat

dige teams aan. Algemeen Commandant GHOR Toine van Peer: “Onze eerste focus

het gevaar is geweken. Toch blijken er veel vragen vanuit omwonenden te zijn. De

ligt bij de slachtoffers. Eventuele gewonden brengen we in veiligheid en we zorgen

gemeente organiseert daarom een bewonersavond waarbij ook de GGD aanschuift.

dat iedereen naar nabijgelegen ziekenhuizen wordt vervoerd.”

Cindy: “Nu de acute fase over is en de directe gevolgen zijn opgelost, rijzen er vaak vragen over de nasleep. 'Welk effect hebben de schadelijke stoffen op de lange ter-

Een uur later. De brand verspreidt inmiddels een flinke rookpluim in alle kleuren

mijn?' Of; 'Ik had last van mijn luchtwegen, is dit ernstig?' Wij beantwoorden alle

van de regenboog. De stank is niet te harden. Meetploegen van de brandweer

vragen zorgvuldig, stellen eventueel een vervolgonderzoek in en sluiten daarna de

stellen vast dat het gaat om een flinke gifwolk die zich razendsnel verspreidt in de

case af.”

regio. Toine: “Het is nu tijd om over te schakelen naar een hoger crisisniveau. We moeten ons concentreren op de publieke gezondheid. Hiervoor winnen we advies in bij de GGD. De GHOR legt contact tussen de verschillende hulpinstanties en zorgt dat de samenwerking snel en efficiënt verloopt.”

Tijdens een ramp of crisissituaties werken de GHOR en de GGD nauw samen. De GHOR vormt de schakel tussen zorg en veiligheid. Zij zorgt

NOODMELDING: EXPLOSIE OP BEDRIJVENTERREIN TILBURG. EEN

dat verschillende hulpverleningsinstanties één keten vormen en verzorgt

GIFWOLK VERSPREIDT ZICH OVER BRABANT. HOUD RAMEN EN DEUREN

de afstemming met andere organisaties zoals brandweer, gemeente

GESLOTEN EN SCHAKEL VENTILATIE UIT. BLIJF BINNEN EN VOLG HET

en politie. De GGD coördineert alle processen die betrekking hebben op

NIEUWS VOOR VERDERE INFORMATIE.

infectieziektebestrijding, medische milieukunde, psychosociale hulpverlening en gezondheidsonderzoek na rampen.

LANG & GELUKKIG

En ze leefden nog lang en gelukkig De GGD Hart voor Brabant organiseert verschillende activiteiten voor ouderen. Zo worden er fittestdagen gehouden en verzorgt Helder Theater de voorstelling 'En ze leefden nog lang en gelukkig', met aandacht voor gelukkig en gezond ouder worden. In de bijeenkomst 'meebewegen met het leven' komen thema's als alcoholgebruik onder ouderen aan bod.

TRUUS OLÇAY (81) KOMT UIT EEN WARM NEST. ZE TROUWDE EIND JAREN ’60 MET EEN TURKSE MAN. SAMEN VOEDDEN ZIJ HUN KINDEREN ZO LIEFDEVOL MOGELIJK OP. VANDAAG DE DAG GAAT ER NOG STEEDS NIETS BOVEN FAMILIE. “Ik ontmoette mijn man bij onze buren, waar hij als gastarbeider ‘in de kost’ zat. We kwamen vaak bij elkaar over de vloer en werden verliefd. Nee, dat vond mijn moeder geen probleem. Zij was een heel open minded persoon die voor iedereen klaar stond. Een echt voorbeeld voor mij en mijn broers en zussen. Ook mijn broers en zussen sloten mijn man direct in hun hart. Ze hadden alleen wat moeite met het uitspreken van zijn naam. Hij kwam zelf met het voorstel om hem ‘Mark’ te noemen. Ook leerden mijn broers hem allerlei kaartspelletjes, want daar zijn we bij ons in de familie dol op. We verloofden ons in Ankara en trouwden in Nederland. We kregen twee zoons. Jongens die zich hebben ontwikkeld tot sociale, zorgzame mannen. Ze knuffelen uitgebreid als ze elkaar zien. Dat is typisch Turks. We hebben een hechte familieband en zien elkaar regelmatig. Maar het gaat verder dan dat; we zorgen voor elkaar. Zo komen mijn zoons regelmatig bij mijn jongste zus over de vloer. Zij is weduwe en heeft geen kinderen. Dat maakt me trots. Als ik naar mijn kleinzoon

'In

mijn familie zorgen we voor elkaar'

van 19 kijk, zie ik diezelfde lieve karaktereigenschappen terug. Hij woonde zo’n tien jaar bij mij en komt nog vaak over de vloer. Dan wil hij bijvoorbeeld op stap en zoeken hij en zijn vrienden een slaapplaats. Neem de zolder maar zeg ik dan, plek genoeg!”

WIM VAN KREIJ (80) UIT SINT-OEDENRODE HEEFT EEN MISSIE. HIJ LAAT OUDEREN BEWUST NADENKEN OVER DE INVULLING VAN HUN OUDE DAG. DE RASOPTIMIST EN FITTE TACHTIGER KRIJGT ENERGIE VAN ANDEREN STIMULEREN EN MOTIVEREN. “Als boerenzoon werkte ik een tijd in de agrarische sector en volgde de Hogere Landbouwschool en daarna in Amsterdam de sociale academie. De laatste twintig jaar van mijn arbeidzame leven runde ik een eigen onderneming en richtte ik me op recreatie en toerisme op het platteland en een agrarisch reisbureau. Na mijn pensionering deed ik veel vrijwilligerswerk. Ik heb vanaf mijn studie altijd een enorme maatschappelijke drive gehad en die heb ik nog steeds. Zo organiseer ik diverse evenementen voor senioren en treed ik regelmatig als gastspreker op bij ouderenverenigingen, vrouwenbonden en seniorenraden. Ik praat over hoe je tijdig maatregelen kunt treffen om gezond en gelukkig te blijven. Blijf in beweging, ga naar buiten en meld je aan als vrijwilliger. Maak plannen, toon initiatief en houd contacten warm. Maar ben vooral positief. Door veel boeken over positiviteit te lezen heb ik mezelf aangeleerd een positieve bril op te zetten. Mijn vrouw en ik pra-

'Maak

plannen, toon initiatief en houd contacten warm' 26

ten er ook veel over. We schreven er zelfs samen een boek over: ‘Gelukkiger Ouder Worden’. In mijn lezingen geef ik de jongere ouderen het advies mee alvast bewust bezig te zijn met je oude dag. Neem tijdig preventieve maatregelen om vallen te voorkomen. Investeer in een traplift en niet in dure verbouwingen. Zorg vooral goed voor jezelf. Lach regelmatig, laat negatieve zaken gauw los en ontmoet je medemens. Dan breekt de zon vanzelf door!

ELLY MEIJNDERS (77) LEIDDE ALTIJD EEN ACTIEF (WERK)LEVEN,

TOTDAT

NOODGEDWONGEN

MOEST STOPPEN. ZE CREËERDE HAAR EIGEN KANSEN EN LEIDT TOT OP DE DAG VAN VANDAAG EEN ZEER MAATSCHAPPELIJK BETROKKEN BESTAAN. “Als jong meisje begon ik met het geven van balletlessen. Iets wat mij veel plezier bracht. Toen mijn eigen kinderen ouder werden, koos ik ervoor te werken op een kantoor. De eerste paar jaar was dat in een functie als beleidsambtenaar. Ondertussen studeerde ik journalistiek. Ik verruilde mijn ambtenarenfunctie voor een baan in de pr. Maar de pr-wereld was me veel te vluchtig. Op dat moment speelde mijn rug me al parten. Lang zitten en staan werd een opgave. Ik streek neer op het Ministerie van VROM. Vervolgens brak er een periode aan waarin mijn gezin me nodig had, dus werkte ik dichter bij huis. Bij mijn laatste baan was ik leidinggevende van een communicatieafdeling. Rond mijn vijfenvijftigste moest ik tot mijn verdriet stoppen met werken. Staan en zitten was ondoenlijk geworden. Ik wist me twee jaar lang geen raad met mezelf. Daarna ontdekte ik het schilderen. Dit deed ik liggend. Mijn werken verkochten goed. Helaas overleed

'Positieve

gezondheid is heel belangrijk'

mijn lieve man. Door het verdriet zat ik op slot en creatief schilderen lukte niet meer, maar schrijven ging wel. Tegenwoordig zet ik mijn communicatietalenten en werkervaring in binnen het ouderenbeleid van mijn woonplaats. Ik spreek veel mensen en ga geregeld op pad. Positieve gezondheid is heel belangrijk. Ga eropuit, samen met je partner, maar leef ook je eigen leven. Dat is heel waardevol als je naaste je ontvalt.”

CONTACT 0900 463 64 43