S REET PRES ATHENS ST
ς ο π οοΤυ ύΔρόμου τ
ΜΑΚΑ», : Μ.Κ.Ο. «ΚΛΙ Σ | ΕΚΔΟΣΗ ΠΟ ΤΥ ΟΣ ΟΥ ΑΙ ΕΡ ΟΥ ΚΕΦΑΛ ΚΑΠΕΝΘΗΜ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚ ΑΘΗΝΑΪΚΟΣ ΔΕ ΟΥ ΙΝ ΩΠ ΘΡ ΤΥΞΗΣ ΑΝ ΙΣΜΟΥ ΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕ ΦΟΡΕΑΣ ΑΝΑΠ ΜΗ: 0 ΕΥΡΩ Η ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝ ΙΣ ΩΠ ΙΟΥ 2012 | ΤΙ ΕΤ Μ ΒΡ ΤΙ Μ ΚΕ ΔΕ 1 -3 ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝ 15 | ΟΣ 0 4053 | ΤΕΥΧ ISSN: 2241 -
όμου
δρ Η ιστορία του Οι άστε
Όλα είναι δρό
μος
2
ου 201 τ α δ ά λ λ Ε ν η γοι στ ς
ν της Έρευνα ω τ ά μ σ ε λ ε τ ο π research th p e d in n A Παρουσίαση Α . 2 in Greece-201 s s e n s s le e m “Ho nancial crisis” fi e th in s s e n on homeless
ές
Άστεγες ψυχ
-2012: νθρώπινο 1 α 0 ο 0 τ σ 2 » α ς α κ τ α ν ο Κλίμ γους, «επενδύ ους αστέ Στηρίζοντας τ κεφάλαιο και κοινωνικό
ρόφως
ι αντιστ α κ ή κ α λ υ φ ο στη
Από τον δρόμ
Kοινωνί
α ί μ ο ν ο κ ι α, κρίση, ο
Η ιστορία του δρόμου (αντί προλόγου και συστάσεων)
Το 2000 οι άστεγοι του κέντρου της Αθήνας, της Πλάκας, του Συντάγματος, μετριούνταν στα δάχτυλα των δύο χεριών. Κινητοποιηθήκαμε από μία βασική κοινή πεποίθηση: ότι έπρεπε αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι στερούνταν λόγου, συμμετοχής, ύπαρξης, να αποκτήσουν οντότητα.
οτοΤυύΔπρόομοςυ Αθηναϊκός Δεκαπενθήμερος Τύπος Τεύχος 0 • 15-31 Δεκεμβρίου 2012 Έκδοση: Μ.Κ.Ο. «Κλίμακα», φορέας Ανάπτυξης Ανθρώπινου και Κοινωνικού Κεφαλαίου για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού. Δεκελέων 50, Κεραμεικός, Αθήνα 118 54 Τηλ:210-3417160-2, Fax:210-3417164 Ε-mail: typos@klimaka.org.gr www.klimaka.org.gr www.klimaka-cosmos.net ISSN: 2241 - 4053 Επιμέλεια ύλης: Ευδοκία Πρασίνου Γραφιστική επιμέλεια: Πάνος Κασιάρης Παραγωγή: Γραφικές Τέχνες «Μυρίκη»
2
Ο ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ • ΤΕΥΧΟΣ 0 • 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012
M
ία οντότητα δομημένη μέσα από τη συμμετοχή στη συλλογικότητα, τη συμμετοχή στην κοινωνία, τη συμμετοχή τους στην ίδια τη ζωή. Σχηματίσαμε, λοιπόν, σταδιακά, μικρές ομάδες αστέγων, οι οποίοι μέχρι τότε αποσυρμένοι, αποσχισμένοι από τη συναισθηματική τους φύση, ζούσαν απομονωμένοι και μόνοι στους δρόμους και τις πλατείες της Αθήνας. Η πρώτη φορά όπου εκφράστηκε αυτή η συλλογικότητα είχε ως αφορμή ένα θάνατο και μία κηδεία. Η κηδεία ενός αστέγου από την Κλίμακα και τους αστέγους σηματοδότησε τη γέννηση μίας δυναμικής διαδικασίας και παρέμβασης στο ζήτημα της έλλειψης στέγης στην Ελλάδα. Αυτή η διαδικασία στην απαρχή της περιλάμβανε δωρεάν τρόφιμα από τον κρεοπώλη σύντροφο μίας πόρνης, τη φροντίδα των αστέγων από έναν πρώην ουσιοεξαρτημένο, τη συγκέντρωση ρούχων και παπουτσιών από μία αποφυλακισμένη. Οι αναμνήσεις χάνονται στο πέρασμα του χρόνου, το στίγμα όμως αυτών των φαινομενικά «παράδοξων» αναμνήσεων προσδιορίζει μέχρι σήμερα τη δουλειά μας με τους αστέγους. Δεν είμαστε ακαδημαϊκοί, δε μιλάμε θεωρητικά για ένα φαινόμενο το οποίο μελετάμε από τη θέση ενός ασφαλούς γραφείου. Οι άστεγοι είναι συνάδελφοί μας, συνεργάτες μας, συνομιλητές μας. Η Κλίμακα, μέσω της συνεχούς ανάπτυξης και εξέλιξης μίας βιωματικής γνώσης, της έλλειψης στέγης και του αποκλεισμού από την κατοικία, επεδίωξε όλα αυτά τα χρόνια την ανατροπή της συμβατικής
αναπαράστασης του αστέγου, ως ένα μονοδιάστατο υποκείμενο του αστικού χώρου. Καταφέραμε με αγώνα, δουλειά και βαθιά επικοινωνία να προσδώσουμε στο φαινόμενο της έλλειψης στέγης τις πραγματικές του διαστάσεις. Ωστόσο, τώρα, περισσότερο από ποτέ, καλούμαστε να επενδύσουμε σε αυτή την εμπειρία και να την επαναξιοποιήσουμε προς όφελος όχι μόνο των αστέγων, αλλά ολόκληρης της κοινωνίας. Η αστεγία στην Ελλάδα είναι πλέον αναμφισβήτητο γεγονός, θεώρηση για την οποία αγωνιζόμαστε εδώ και πολλά χρόνια, δεν αρκεί, όμως, πλέον μόνο η αναγνώρισή του. H έλλειψη στέγης, δεν είναι ούτε στατική εικόνα, ούτε επίκληση στον οίκτο του στεγασμένου. Πρόκειται για διαδικασία αποστέρησης υλικών αγαθών, συναισθημάτων, σχέσεων, πολιτικών δικαιωμάτων και κοινωνικών κεκτημένων. Πρόκειται για ανεπάρκεια του κοινωνικού, πολιτικού και θεσμικού πλαισίου, την ανεξέλεγκτη συνέπεια της κρίσης, τη λαϊκή και κοινωνική ανοχή στον αποκλεισμό των διαφορετικών ή διαφοροποιημένων, την απουσία της συνοχής. Σε αυτή τη βάση και με πυρήνα τους αποκλεισμένους, στοχεύοντας όμως εξίσου στους αποκλείοντες, ξεκινάμε το εγχείρημα το οποίο έχετε ανά χείρας. Άλλη μία ιστορία του δρόμου από τους τύπους του δρόμου.
Κυριάκος Κατσαδώρος Επιστημονικός Υπεύθυνος Κλίμακας Ψυχίατρος
Kοινωνία, κρίση, οικονομία Σε ένα περιβάλλον οικονομικής κρίσης, ακριβέστερα «συστημικής», υπάρχει ένα ευρύ και ολοένα διαστελλόμενο χάσμα μεταξύ του προβλήματος που αντιμετωπίζουμε και των προσφερόμενων λύσεων. Η κοινωνική αλληλεγγύη, όχι ως χαρακτηριστικό ενός κοινωνικού κράτους, αλλά ως χαρακτηριστικό μίας κοινωνίας, προκύπτει ως αντίδραση σε μία παγκοσμιοποιημένη σφαίρα όπου ο καπιταλισμός κυριάρχησε εν απουσία αντιπάλου δέους, αλλά και για την ικανοποίηση βασικών αναγκών που ικανοποιούνται ανεπαρκώς, ή δεν ικανοποιούνται καθόλου. Ωστόσο, αυτή η μετεξελικτική διαδικασία ενδέχεται να οδηγήσει σε μία κοινωνία «κινδύνων», του κινδύνου της απομόνωσης, του αποκλεισμού, της φτώχειας, της ανεργίας, της ανασφάλειας, των ανισοτήτων, της αποσυλλογικοποίησης, της εξατομίκευσης.
Η
αύξηση των αυτοκτονιών, oι «νεοάστεγοι», η αύξηση της παραβατικότητας, η οικονομική επισφάλεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν αποτελούν «φαινόμενα» ενός παθογενούς κράτους σε κρίση. Είναι οι λογικές συνέπειες ενός συστήματος που αναπτύχθηκε σε ετεροπροσδιορισμένους αξιακούς κανόνες, αποκομμένους από την κοινωνική πραγματικότητα, οι οποίοι επιβλήθηκαν από μία μισαλλόδοξη ασύδοτη ελευθερία. Και ενώ αυτού του τύπου η κρίση μπορεί να κατανοείται ως καταστροφή, αποδιοργάνωση και απειλή, μπορεί παράλληλα να κατανοηθεί ως ευκαιρία. Ο Ιπποκράτης στην ιατρική έννοια της κρίσης συμπεριλαμβάνει: «Η κρίση εμφανίζεται πάντα, όταν κατά τη διάρκεια μιας αρρώστιας υπάρχει μια αποφασιστική μεταβολή που μπορεί να οδηγήσει σε πλήρη ίαση, σε κώμα ή στο θάνατο». Αυτό σημαίνει ότι η κρίση δεν είναι το τελικό στάδιο, είναι η στιγμή στην οποία συνυπάρχει ο θάνατος με την ελπίδα. Στην παρούσα φάση, λοιπόν, αναγεννάται μία ευκαιρία. Μία ευκαιρία διαμόρφωσης εναλλακτικών μορφών κοινωνικών αντανακλαστικών και εφαρμογής μίας αναπτυξιακής κουλτούρας, βασισμένης στην κοινωνική αλληλεγγύη. Η αλληλεγγύη αυτή, ωστόσο, πλέον θα πρέπει να αναπτυχθεί από μία κοινωνία η οποία καλείται να υποστηρίξει και εν τέλει να ενσωματώσει, ανθρώπους τους οποίους φαίνεται να μη χρειάζεται το πληττόμενο σύστημα. Όταν κάποιοι άνθρωποι δε θεωρούνται πλέον απαραίτητοι για την οικονομική ανάπτυξη, η κοινωνία μπορεί και πρέπει να βρει άλλους εναλλακτικούς δρόμους.
Κοινωνική αλληλεγγύη, όμως, δε σημαίνει φιλανθρωπία και ελεημοσύνη. Η φιλανθρωπία λειτουργεί αποκλειστικά ως ανακούφιση, ανακούφιση των αναγκών του ευεργετούμενου και των ενοχών του ευεργέτη. Η εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης, κοινωνικής συμμετοχής, αλληλεγγύης και συλλογικής ανάπτυξης, αλλά και της διατήρησης και ανάπτυξης του κοινωνικού κεφαλαίου απαιτεί μία ενεργοποιό κοινωνική αντίδραση, η οποία θα υποστηρίζει την οικοδόμηση ενός κοινωνικού κράτους, το οποίο θα απαιτεί μια πιο δίκαιη κατανομή των κοινωνικών αγαθών και ευκαιριών. Υπ’ αυτό το πρίσμα, προϋποτίθεται η υπέρβαση της στείρας θεώρησης του κράτους ως μόνου καταλύτη των κοινωνικών αλλαγών, θεώρηση η οποία αποτελεί αποφασιστικό φραγμό για την ανάπτυξη κοινωνικών εγχειρημάτων και πολιτικών πράξεων στη βάση της αλληλεγγύης, αποκομμένων από εξαρτήσεις που συντελούν σε μηχανιστικές διαδικασίες και εν τέλει στην αδράνεια. Κάτω από αυτές τις συνθήκες κρίσης και κοινωνικής αποδιοργάνωσης, στόχος είναι η ενεργοποίηση των πολιτών για την ανάληψη πρωτοβουλιών δράσης σε όλους τους τομείς της κοινωνικής πραγματικότητας. Οι πρωτοβουλίες, όμως, αυτές, επιβάλλεται να συγκροτούνται στη βάση ενός εποικοδομητικού αναστοχασμού που θα επιτρέπει την ανάδυση, και στη συνέχεια την απόρριψη, όλων εκείνων των στρεβλώσεων του συστήματος που γεννούν τις ανισότητες, τις διακρίσεις και τις συλλογικές αδυναμίες. Κυριάκος Κατσαδώρος
Ο ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ • ΤΕΥΧΟΣ 0 • 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012
3
Οι άστεγοι στην Ελλάδα του 2012 Παρουσίαση Αποτελεσμάτων της Έρευνας “Homelessness in Greece-2012. An in-depth research on homelessness in the financial crisis” Θεοδωρικάκου Ο., Αλαμάνου Α., Σταματογιαννοπούλου Ε., Τούρκου Α., Καρύδη Κ., Σαραντίδης Δ., Κατσαδώρος Κ. ΚΛΙΜΑΚΑ Πρώτη παρουσίαση αποτελεσμάτων: European Research Conference “Access to Housing for Homeless People in Europe”, University of York, European Network for Housing Rights & FEANTSA.
• 33% είναι διαζευγμένοι/-ες • 47,2% έχει παιδιά • 24,8% δούλευε σε τεχνικά επαγγέλματα ή/και στον κατασκευαστικό τομέα • 30,2% έχει περάσει τουλάχιστον μία νύχτα στη φυλακή, εκ των οποίων το 58,1% για οικονομικούς λόγους • 64,8% είναι άστεγοι για λιγότερο από 2 χρόνια • Περισσότεροι από τους μισούς κινούνται στις περιοχές του ιστορικού κέντρου • Το 1/3 έχει κακοποιηθεί σωματικά τουλάχιστον μία φορά κατά την εκτός στέγης διαβίωση • 44,1% έχει πέσει θύμα ληστείας τουλάχιστον μία φορά κατά την εκτός στέγης διαβίωση
• Οι μισοί δεν αισθάνονται καθόλου ασφαλείς • Για περισσότερους από τους μισούς (52,4%) η εξασφάλιση τροφής δεν αποτελεί ένα καθημερινό πρόβλημα, ενώ αντίστοιχα δεν αποτελεί πρόβλημα για το 47,1% η ένδυση • Για το 41% είναι πρόβλημα η εύρεση χώρου για να κάνουν μπάνιο • Οι μισοί ζουν με 0-20 € τον μήνα • 63,5% των οικογενειών είναι ενήμερες για την κατάσταση του αστέγου ατόμου • Οι οικογένειες είναι κατά 67,5% εχθρικές ή αδιάφορες • 20,4% έχουν οικογενειακό ιστορικό ψυχικής νόσου
Ταυτότητα Έρευνας Χρόνος Διεξαγωγής: Σεπτέμβριος 2011 – Φεβρουάριος 2012-12-07 Τόπος Διεξαγωγής: Αθήνα (Κέντρο Στήριξης Αστέγων ΚΛΙΜΑΚΑ, Ξενώνας Αστέγων ΕΕΣ, street working) Πληθυσμός: Άστεγοι/-ες με ελληνική υπηκοότητα και αλλοδαποί που ζουν στην Ελλάδα πάνω από 8 έτη Εργαλείο & Μέθοδος: Συνέντευξη σε δομημένο ερωτηματολόγιο κλειστού τύπου, 2 ανοιχτές ερωτήσεις, ερωτήσεις αυτοαξιολόγησης Εγκυρότητα: Περιεχόμενου (σύμφωνα με εκτενή βιβλιογραφική αναζήτηση) & με τη μέθοδο των κριτών Δείγμα: 214 άτομα
4
Ο ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ • ΤΕΥΧΟΣ 0 • 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012
• 45,2 % δηλώνουν ότι δεν έχουν κανένα φίλο • 34,3% αναφέρει πως έχει ερωτικές σχέσεις και σεξουαλική ζωή • 58,1% δεν έχει κανενός είδους ιατρική ασφάλιση
• Έχει αποπειραθεί να αυτοκτονήσει τουλάχιστον μία φορά το 18,1% • Συχνή χρήση αλκοόλ δηλώνει ότι κάνει το 38,1% • 14,3% έχει κάνει χρήση ουσιών τους τελευταίους 6 μήνες (73,3% ινδική κάνναβη)
• Εξαρτημένοι από τον τζόγο κατά το παρελθόν δηλώνει το 20,8% • 48,5% νιώθει κατά περιόδους έντονη απαισιοδοξία • 29,8% θεωρεί ότι βρίσκεται εκτός στέγης λόγω οικονομικών προβλημάτων ενώ 17,3% λόγω ανεργίας
• Το 79,8% πιστεύει ότι μπορεί να αλλάξει η κατάστασή του • 46,5% ψήφισε στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές ( 4/10/2009) • 42% ψήφισε ΠΑΣΟΚ, 6% ΝΔ, 8% ΚΚΕ, 2% ΣΥ.ΡΙΖ.Α., 4% ΛΑΟΣ, 38% άλλο – δεν απάντησε • Αν γίνονταν την επόμενη ημέρα εκλογές, 31,3% θα ψήφιζε ΠΑΣΟΚ, 7,2% ΝΔ, 8,4% ΚΚΕ, 1,2% ΣΥ.ΡΙΖ.Α., 2,4% ΛΑΟΣ, 15,7% ΑΛΛΟ, 33,7% δηλώνει ότι δε θα ψήφιζε κανένα κόμμα (δεν προκύπτει η ΧΡΥΣΗ ΑΥΓΗ σε αντίθεση με exit poll Αστέγων Ιουνίου 2012) • Σε ανοιχτή ερώτηση για το ποιος ήταν ο καλύτερος πρωθυπουργός: 44,6% Κανένας, 35,9% Α. Παπανδρέου, 10,9% Κων/νος Καραμανλής, 8,7% Γ. Παπαδόπουλος • 47,6% πιστεύει ότι για την κρίση φταίνε οι πολιτικοί, ενώ 25,7% πιστεύει ότι φταίμε όλοι • 23,8% δηλώνει ότι συμμετέχει σε πορείες και κινητοποιήσεις • 86,7% πιστεύει στον Θεό • 75% θεωρεί ότι φταίει για την τωρινή του κατάσταση
• Αλληλέγγυα για τους άλλους αστέγους νοιώθει το 62,9% • Ως σημαντικότερες ανάγκες τους κατατάσσουν τη στέγαση (85,6%), την ιατρική περίθαλψη (83,1%), την εργασία (76,5%) και τη φροντίδα υγιεινής (75%)
• Σε ανοιχτή ερώτηση σχετικά με το τι πιστεύουν οι ίδιοι/ες ότι πρέπει να γίνει για να μη βρίσκονται οι άνθρωποι εκτός στέγης: 71,7% απάντησε ότι θα πρέπει να υπάρξει κρατική πρόληψη.
Από τον δρόμο στη φυλακή και αντιστρόφως Ξεκινώντας να προσεγγίζουμε τον εγκλεισμό σε σωφρονιστικό κατάστημα και την εκτός στέγης διαβίωση ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια αμφίδρομη σχέση. Αφενός η φυλάκιση ενός ατόμου μπορεί να αποτελέσει επιβαρυντικό παράγοντα για αστεγία και αφετέρου η ίδια η αστεγία μπορεί να αποτελέσει επιβαρυντικό παράγοντα για παραβατικές συμπεριφορές. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε και το εξής λυπηρό παράδοξο: πολλές φορές και ιδιαίτερα κατά τη χειμερινή περίοδο οι άστεγοι ΘΕΛΟΥΝ να συλληφθούν. Στο κρατητήριο και στη φυλακή εξασφαλίζουν μια υποτυπώδη κάλυψη των βασικών αναγκών τους δηλαδή νερό, φαγητό και ίσως και κάποιο στρώμα – για θέρμανση ούτε λόγος.
Μ
έσω της διαρκούς επικοινωνίας με κρατούμενους φυλακών καθώς και με αστέγους στο Κέντρο Ημέρας Αστέγων, στον Ξενώνα Αστέγων και στο street working έχουμε διαπιστώσει την πολυπαραγοντικότητα της αμφίδρομης σχέσης που περιγράφουμε παραπάνω. Για να βρεθεί κάποιος από το σπίτι στον δρόμο κι από εκεί στη φυλακή συντελεί πλήθος παραμέτρων από τις οποίες ενδεικτικά αναφέρουμε την ψυχική διαταραχή, τη χρήση ουσιών, την έλλειψη υποστηρικτικού περιβάλλοντος, την έλλειψη δομών και πολιτικών πρόληψης, την αποδυνάμωση του κοινωνικού ιστού κ.ο.κ. Αν επιχειρήσουμε μια αντίστροφη προσέγγιση του ζητήματος δηλαδή την πορεία που ακολουθεί κάποιος από τη φυλακή στην αστεγία θα πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας στον ρόλο και στις ευθύνες που φέρει το σωφρονι-
Άστεγες ψυχές
στικό σύστημα. Σε παλαιότερη έρευνα που πραγματοποίησε η Κλίμακα σε δείγμα 250 αστέγων βρέθηκε ότι το 25% ήταν στην φυλακή πριν βρεθεί στον δρόμο ενώ το 12 % των αστέγων που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο ήταν διαγνωσμένοι ψυχικά πάσχοντες και αποφυλακισμένοι. Τι συμβαίνει λοιπόν όταν κάποιος εκδηλώσει παραβατική συμπεριφορά και κρατείται προς σωφρονισμό; Τι έχει και τι μπορεί να του προσφέρει το σύστημα ώστε να επιστρέψει στην ελεύθερη κοινωνία σαν ένα υγιές και παραγωγικό μέλος; Εκτός από τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία αφορούν την ισότητα στη μεταχείριση, την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, την πρόσβαση στην εκπαίδευση, αγαθά που οι περισσότεροι των κρατουμένων δεν απολαμβάνουν ούτε όταν διαβιούν σε καθεστώς ελευθερίας, πώς αντιμετωπίζονται οι παράγοντες που οδήγησαν το άτομο στη φυλακή; Αν δεν είμαστε σε θέση να απαντήσουμε αξιοπρεπώς στα παραπάνω ερωτήματα φαντάζει αστείο να προχωρήσουμε στην έννοια της μετασωφρονιστικής μέριμνας. Ο νέος Σωφρονιστικός Κώδικας καλώς περιλαμβάνει ένα ολόκληρο άρθρο για ζητήματα που αφορούν τη μέριμνα της Πολιτείας πριν και μετά την απόλυση. Ωστόσο, η πραγματικότητα πάντα είναι πιο σκληρή κι αυτό μας το αποδεικνύει ένα πολύ απλό παράδειγμα. Την ημέρα που κάποιος αποφυλακίζεται ακόμα κι αν η φυλακή βρίσκεται απομονωμένη και χιλιόμετρα μακριά από κατοικημένη περιοχή είναι ζήτημα του μόλις (και πιθανότατα απένταρου) αποφυλακισμένου το πώς θα φτάσει σε αυτή. Αυτό το πολύ απλό παράδειγμα συμπυκνώνει ολόκληρη τη φιλοσοφία του συστήματος και των ατόμων που το υπηρετούν, μια φιλοσοφία που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ολιστικής και μακροπρόθεσμης οπτικής. Τον άστεγο που ξεφορτωνόμαστε όταν μπει στη φυλακή ή τον κρατούμενο που ξεφορτωνόμαστε κατά την αποφυλάκιση ανοίγοντας του απλά την πύλη, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο σύντομα θα τους βρούμε μπροστά μας για άλλη μια φορά.
Ντόροθυ Γαρώνη
Το πρόβλημα των άστεγων ζώων, ο αριθμός των οποίων αυξάνεται σημαντικά και μαζί και η κακομεταχείριση τους από την πλευρά των ανθρώπων, είναι αρκετά υποτιμημένο στη χώρα μας. Για την επίλυσή του θα χρειαζόταν η ευαισθητοποίηση των πολιτών καθώς και η στοχευμένη προσέγγιση για τη διαχείριση και τον πληθυσμιακό έλεγχο των αδέσποτων. Όπως γνωρίζουμε, το φυσικό περιβάλλον των ζώων συντροφιάς είναι στο πλευρό του ανθρώπου – ακόμα και αν πρόκειται για άστεγο. Έρευνες έχουν δείξει ότι κάποιος είναι σε καλύτερη ψυχολογική κατάσταση με έναν σκύλο παρέα, ακόμη κι αν ζει στο δρόμο. Κάτι που εφαρμόζεται ήδη αλλού και θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην Ελλάδα είναι το επίδομα σε έναν άστεγο ο οποίος να συντηρεί αδέσποτο ζώο. Αυτό φυσικά προϋποθέτει τον σεβασμό και τη συνέπεια του ανθρώπου στη φροντίδα του ζώου. Απαραίτητη προϋπόθεση π.χ. είναι ο άστεγος να παραμένει «καθαρός» από ουσίες όπως το αλκοόλ και τα ναρκωτικά. Θα μπορούσε να είναι μια καλή ευκαιρία, να συνδυάσουμε τη δύναμη που αντλεί και δίνει ο σκύλος στον άνθρωπο και αντιστρόφως. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο που ο σκύλος είναι ο καλύτερος φίλος του ανθρώπου. Ντεμιάν Κατσαδώρου Ο ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ • ΤΕΥΧΟΣ 0 • 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012
5
2001-2012: στηρίζοντας τους αστέγους,
«επενδύοντας» στο ανθρώπινο και κοινωνικό κεφάλαιο
Στη ζωή μου έμαθα ότι ο άνθρωπος δικαιούται να κοιτά τον άλλον από ψηλά μόνο όταν πρέπει να τον βοηθήσει να σηκωθεί. Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες
Α
ναμφίβολα διανύουμε μια περίοδο κρίσης, οικονομικής και κοινωνικής, που ωθεί στο όριο φτώχειας ή κάτω από το όριο της φτώχειας ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, και μάλιστα στον θάνατο, ευάλωτα άτομα που δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τη συνεχώς βαίνουσα δύσκολη πραγματικότητα. Η κρίση και οι σοβαρές επιπτώσεις της ανέδειξαν τις πραγματικές αξίες της ζωής μας. Την αλληλεγγύη, την ανιδιοτελή προσφορά μέσω του εθελοντισμού, τη συλλογικότητα, τη δύναμη του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου. Με οδηγό αυτές τις αξίες δημιουργήθηκε και λειτουργεί για περισσότερο από μια δεκαετία η Κλίμακα. Στόχος η διεκδίκηση ενεργού ρόλου μέσα στη ζωή και την κοινωνία, η κατάκτηση της αυτονομίας, της ανεξαρτησίας και της ισότιμης αντιμετώπισης εντός του κοινωνικού συνόλου. Και όλα αυτά, πέρα και μακριά από τη λογική και πρακτική της στείρας φιλανθρωπίας που προσφέρει τόσο όσο απαιτείται για την οριακή επιβίωση των περιθωριοποιημένων, διαιωνίζοντας, έτσι, τη διαβίωση στο περιθώριο και τον διαχωρισμό σε αποκλείοντες και αποκλεισμένους. Η Κλίμακα δουλεύει για αυτούς τους ανθρώπους αλλά και μαζί τους, με οριζόντια συνεργασία στην υλοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής ενσωμάτωσης, με εργασιακή ένταξη των κοινωνικά αποκλεισμένων σε δράσεις, σε ποσοστό που αγγίζει περίπου το 30% του συνόλου του έμμισθου δυναμικού. Μία από τις δράσεις της Κλίμακας, ίσως η πιο γνωστή αλλά όχι η μοναδική είναι το Πρόγραμμα Στήριξης Αστέγων. Η λειτουργία του Προγράμματος ξεκίνησε σε μια εποχή όπου η επικρατούσα άποψη της ελληνικής κοινωνίας δε συνηγορούσε υπέρ της σοβαρότητας του φαινομένου της έλλειψης στέγης, αφήνοντάς το έτσι εκτός της ατζέντας των προς επίλυση προβλημάτων. Στην πορεία του χρόνου, παρόλη την ραγδαία αύξηση του πληθυσμού των αστέγων, το πρόβλημα παρέμεινε θεσμικά ανύπαρκτο και υποτιμημένο, αφή6
Ο ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ • ΤΕΥΧΟΣ 0 • 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012
νοντας στο περιθώριο της κοινωνικής απομόνωσης και της εξαθλίωσης δεκάδες χιλιάδες συμπολίτες μας. Σήμερα, η έλλειψη στέγης όσο και η απειλή για απώλεια αυτής αφορά όλο και μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού φέρνοντας με τον πλέον δραματικό τρόπο στο προσκήνιο των εξελίξεων το πρόβλημα των αστέγων. Νo budget story Το Πρόγραμμα Στήριξης Αστέγων μέχρι και σήμερα στηρίζεται στη δύναμη του ανθρώπινου και κοινωνικού κεφαλαίου. Στην καρδιά της Αθήνας (Κωνσταντινουπόλεως 30) δίπλα στις γραμμές του τραίνου λειτουργεί το Κέντρο Στήριξης Αστέγων, χώρος πολλαπλών παρεμβάσεων και παροχής υπηρεσιών ημερήσιας φροντίδας των αστέγων. Για περισσότερο από μια δεκαετία παραμένει το μοναδικό στέκι αστέγων. Προσφέρει στους τύπους των δρόμων το πολυτιμότατο αίσθημα του ανήκειν, πολυτιμότερο ίσως αγαθό από ένα πιάτο φαγητό ή μια κουβέρτα. Στον ίδιο χώρο στεγάζεται και ο Ξενώνας Φιλοξενίας Αστέγων δίνοντας μεταξύ άλλων τη δυνατότητα φιλοξενίας σε αστέγους με προβλήματα ψυχικής υγείας. Δεν αποτελεί παροχή μόνιμου καταλύματος αλλά μίας περιόδου «ανασυγκρότησης» προκειμένου να αντιμετωπιστούν κατά το δυνατόν οι παράγοντες που οδηγούν στην απώλεια στέγης (ανεργία, ιατρικά – ψυχιατρικά προβλήματα, έξεις, διαπροσωπικές σχέσεις κ.λπ.). Με τη συμμετοχή εθελοντών αλλά και αστέγων λειτουργεί και η Ομάδα Παρέμβασης στον Δρόμο (streetwork), βαδίζοντας στη «σκοτεινή» πλευρά της πόλης, σε Αθήνα και Πειραιά, καταγράφοντας τα χαρακτηριστικά των αστέγων και τις γειτονιές που εμφανίζεται το πρόβλημα, παρέχοντας παράλληλα ενημέρωση για τις υπάρχουσες υπηρεσίες και τα είδη πρώτης ανάγκης και ιατρικής φροντίδας. Η δράση ξεκίνησε το 2001 και συνεχίζει σήμερα, 11 χρόνια μετά, να αποτελεί μία από τις πλέον σημαντικές δράσεις μας. Το Εργαστήριο Ανακύκλωσης Χαρτιού, που λειτουργεί από τον Κοινωνικό Συνεταιρισμό της Κλίμακας, “Κοι.Σ.Π.Ε Κλίμαξ Plus”, απασχολεί αστέγους οι οποίοι φιλοξενούνται στον Ξενώνα, παρέχοντάς τους εισόδημα και κοινωνική
ασφάλιση, δίνοντάς τους έτσι το εισιτήριο για να επανενταχθούν και να εξασφαλίσουν μια ζωή με εργασία, σπίτι και πάνω από όλα αξιοπρέπεια. Το καλοκαίρι του 2012, δημιουργήθηκε μια νέα πρόταση ψυχαγωγίας για όσες και όσους η διασκέδαση έχει προοπτική, το “cafe-ουζερί των αστέγων”. Δεν είναι εμπορική επιχείρηση και σαφώς δεν είναι φιλανθρωπική δράση. Δημιουργήθηκε από την ανάγκη των ίδιων των αστέγων να επικοινωνήσουν με τον κόσμο, λειτουργώντας ένα cafe-ουζερί εφάμιλλο σε ποιότητα με τα άλλα που λειτουργούν σε επαγγελματική βάση. Η απουσία τιμοκαταλόγου κάνει τον χώρο μας διαφορετικό. Όποιος έρθει μπορεί να αφήσει, αν θέλει, ό,τι θέλει στον κουμπαρά μας εν ειδη πληρωμής. Όμως, το ουζερί διαφέρει κυρίως επειδή το ανθρώπινο δυναμικό διασφαλίζει, αναλόγως της προσφοράς, ένα χαρτζιλίκι και, πάνω από όλα, την ικανοποίηση ότι “οι πελάτες” μας εκτιμούν ότι αυτός ο χώρος και οι άνθρωποί του “είναι όλα τα λεφτά!” Όλα τα παραπάνω, ελάχιστα σε σχέση με όσα θα μπορούσαν να ειπωθούν και να καταγραφούν για την πορεία μας, μας δίνουν δικαιωματικά τη δυνατότητα να πιστεύουμε και να υποστηρίζουμε εμπράκτως ότι η αντιμετώπιση του προβλήματος των αστέγων δεν είναι ουτοπία. Η ίδια η εμπειρία, όχι μόνο από τους αστέγους αλλά γενικότερα από τον κοινωνικό αποκλεισμό, μας δίνει επίσης τη δυνατότητα να γνωρίζουμε ότι η περιθωριοποίηση ατόμων και ομάδων οφείλεται στην αδυναμία του κοινωνικού συστήματος να τους εντάξει και όχι των ίδιων των αποκλεισμένων να ενταχθούν. Όσο εμείς συλλογικά ως φορείς, ή ατομικά ως εθελοντές, ως επαγγελματίες, ή ως θεραπευτές εξελιχθούμε τόσο θα μπορέσουμε να εξελίξουμε και εκείνους τους οποίους υποστηρίζουμε. Και κάτι ακόμα, αν η σχέση μας με τους “επωφελούμενους των υπηρεσιών” δεν είναι μια σχέση απελευθερωτική αλλά μια σχέση αέναης και αμφίδρομης εξάρτησης, ο στόχος της επανένταξης θα είναι πάντα μια ουτοπική προσπάθεια. Αλαμάνου Άντα Συντονίστρια Προγράμματος Στήριξης Αστέγων
Όλα είναι δρόμος
Βαθιά στη θάλασσα υπάρχουν πλούτη ασύγκριτα. Αλλά αν ζητάς σιγουριά, είναι στο γιαλό. Σααντί, Ο Κήπος των Ρόδων
Υ
πάρχουνε πολλοί δρόμοι. Εξωτερικοί και εσωτερικοί. Μερικές φορές συνθέτουν μια γεωμετρία διαφορετική από αυτή που μας έχουν μάθει στο σχολείο. Κοιτάζω πανοραμικά την κυκλοφορία το βράδυ και με «άλλα μάτια» βλέπω στα κόκκινα φανάρια των αυτοκινήτων την κυκλοφορία του αίματος και το αρτηριακό σύστημα στους δαιδαλώδεις δρόμους. Η καρδιά χτυπάει στο κέντρο με άστεγους στα πεζοδρόμια, πρεζάκια, ξένους να μαζεύουν παλιοσίδερα, μπλε στολές να μας φυλάνε και κοστούμια να βγάζουνε νόμους. Ποιος είναι ο ιός και ποια τα αντισώματα; Πού πάνε αυτά τα αμάξια κάθε μέρα; Το σύνολο ακολουθεί μια αναπόφευκτη και αδιάσπαστη αλυσίδα δράσης και αντίδρασης. Η τροφή παράγει κίνηση, η κίνηση φιλοδοξία, η φιλοδοξία εμπαθή δράση και η εξάντληση της εμπαθούς δράσης την πείνα, πάλι, για τροφή. Αυτή είναι η ζωή του ανθρώπου στο σύστημα της κυκλοφορίας του αίματος. Είμαστε ένας μικρόκοσμος σ’ ένα σώμα που νοσεί. Απλή μεταφορά; Ας είναι. Εν αρχή ην ο Λόγος και μιας και έρχονται Χριστούγεννα θα κάνω και μια νύξη στον παρεξηγημένο Χριστούλη μέσα απ’ τα δικά μου «άλλα μάτια». Αν κοιτάξουμε το νυχτερινό ουρανό θα δούμε ότι τα ουράνια σώματα ακολουθούνε κι αυτά διαδρομές. Όλα υπόκεινται σε νόμους, ακόμα και τ’ αστέρια (ευτυχώς όχι από τη Βουλή των Ελλήνων!). Είτε μας αρέσει είτε όχι. Του Έλληνα ποτέ δεν του άρεσαν οι νόμοι, αλλά ΟΛΑ υπόκεινται σε νόμους. Όλοι θα πεθάνουμε κάποια μέρα και πάει λέγοντας. Ποιους δρόμους να ακολουθήσουμε; Ποιους νόμους να ακολουθήσουμε; Θα ακολουθούμε τους ίδιους δρόμους για πάντα; Ένας δρόμος δεν οδηγεί σε κάποιον άλλο; Η μουσική των σφαιρών τραγουδάει μέρα-νύχτα στα μάτια μας. Τα ονόματα μπορούν να είναι ιδιότητες ή λειτουργίες. Ο Ιησούς ονομάζεται Χριστός λόγω μιας ιδιότητας, ενός χρίσματος το οποίο κέρδισε με κόπο. Στις εικόνες που τον αναπαριστούν με τους μαθητές του θα δεις τον ήλιο με τους πλανήτες ως δορυφό-
ρους του. Αν διαβάσεις θα καταλάβεις ότι τον ακολούθησαν συνειδητά ως δάσκαλο-θεραπευτή τους. Έννοιες μάλλον ταυτόσημες. Και ο ήλιος μας ήταν κάποτε ένας παγωμένος πλανήτης ενός άλλου ήλιου, του Σείριου. Κάτι χάνουμε καθώς μεγαλώνουμε και υιοθετούμε ιδέες και αξίες που δεν είναι δικές μας. Κάτι ξεχάσαμε συλλογικά και ατομικά, είναι η αλήθεια (α-ληθη). Χανόμαστε στις λέξεις, στις ταμπέλες. Στο νεκρό γράμμα. Στασιμότητα. Ίσως αυτό που πραγματικά θέλουμε και ψάχνουμε είναι άρρητο και πολύ απλό. Αγάπη το λένε κάποιοι μύστες ή Γνώση με γ κεφαλαίο, αλλά ας μην το προσδιορίσουμε καλύτερα γιατί θα το σκοτώσουμε. Αν θέλουμε να ΤΟ προσεγγίσουμε κάπως, εγώ θα διάλεγα το φως που τροφοδοτεί αέναα με ζωή τον μικρό ασήμαντο πλανήτη μας. Ας μάθουμε απ’ τη δασκάλα φύση και ας αφήσουμε κάτι για τη γενιές που θα έρθουν και γι’ αυτές που θα ’ρθουν μετά απ’ αυτές. Συνειδητά όμως και όχι ιδεολογικά. Όχι, επειδή είσαι χορτοφάγος ή γιατί θέλεις να σώσεις τον κόσμο (ή ακόμα χειρότερα τη χώρα σου!). Αλλά γιατί υπάρχει ένας αντικειμενικός, ζωτικής σημασίας, λόγος. Το σώμα «μας» νοσεί. Η θεραπεία είναι αυτοσκοπός. Άλλο πράμα αν θες να μείνεις άρρωστος. Ένας άλλος «Χριστός» είχε πει ότι κάθε άντρας και κάθε γυναίκα είναι ένα αστέρι. Και ίσως κάποια μέρα να γίνεις ένας ολόκληρος κόσμος, να ακτινοβολείς σαν ένας ήλιος. Δεν έχω αυταπάτες και δεν πιστεύω σε μια μελλοντική ουτοπία (άλ λωστε αυτό θα σήμαινε και ένα τέλος), α λ λ ά σ τ ην π ρ ο σ πάθεια, στην καθημερινή τριβή, στη ζωή. Οπότε ας σχετιστούμε με τον άμεσο περίγυρό μας και ας ακολουθήσουμε διαδρομές όχι μηχανικές, κυκλικές, όπως κάνουμε καθημερινά, α λ λά σ υνειδητές… σπειροειδείς… Keep walking λοιπόν και καλά Χριστούγεννα να έχουμε..
Το «cafe-ουζερί των αστέγων» Φίλες και φίλοι, πρόσφατα, στην καρδιά του Κεραμεικού, στην οδό Κωνσταντινουπόλεως 30, γεννήθηκε η ιδέα για το «cafeουζερί των αστέγων», μια νέα πρόταση ψυχαγωγίας για όσες και όσους η διασκέδαση έχει προοπτική… Κάθε Σάββατο βράδυ, ο χώρος μας, μέσα και έξω από το Κέντρο Στήριξης Αστέγων, αλλάζει και μετατρέπεται σε ένα εναλλακτικό cafe-ουζερί. Εμείς, βάζουμε τον μεζέ, τα ποτά, τη μουσική και την παρέα. Εσείς, φεύγοντας, ρίχνετε ό,τι θέλετε στον κουμπαρά μας. Το «cafe-ουζερί των αστέγων» δεν είναι μια εμπορική επιχείρηση ούτε μια φιλανθρωπική δράση. Είναι η έκφραση της ανάγκης να γνωριστούμε και να επικοινωνήσουμε μαζί σας πέρα από τα στερεότυπα και τα στεγανά που χωρίζει τους αστέγους της πόλης από την πόλη… Ο οβολός σας στον κουμπαρά – μικρός ή μεγάλος– μας δίνει τη δυνατότητα να ανέβουμε ένα σκαλί πιο πάνω στην ΚΛΙΜΑΚΑ της επανένταξης σας περιμένουμε! οι άστεγοι φίλοι
Χρήστος Αρβανίτης Ο ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ • ΤΕΥΧΟΣ 0 • 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2012
7