RS CHEPE
Cristine
ES + 9 QU
TIONS
jaargang 3 | maart 2017 | nr.47 | LIMITED EDITION
magazine
ORG S I N GEB
by magna charta
Connected Lawyer Helping you succeed in tomorrow’s world.
This EXCLUSIVE EDITION is part of the magna charta MERGERS&ACQUISITIONS magazine.
WE WE DON'T DON'T CARE CARE WHAT WHAT THEY THEY THINK THINK ABOUT ABOUT US. US. WE WE DON'T DON'T THINK THINK ABOUT ABOUT THEM THEM AT AT ALL. ALL.
2
www.avdr.nl
| maart 2017
Magna Charta magazine is een uitgave van: Academie voor de Rechtspraktijk Jaargang 3 Citeerwijze: MagnaCM, 2017-47
Contactgegevens: Academie voor de Rechtspraktijk Interne cursuslocatie Kasteel Waardenburg
Redactie: Etienne van Bladel Sharon Olivier van Genderen
G.E.H. Tutein Noltheniuslaan 7 (navigatie: nr 1), 4181 AS WAARDENBURG T: 030-220 10 70 Traditionele cursussen T: 030-303 10 70 Webinar cursussen
Ontwerp en realisatie: Mark Pollema
F: 030-220 53 27 E-mail: info@avdr.nl
Manon van Roosmalen Melanie Hament Eline van Roosmalen
Advertenties: Etienne van Bladel ISBN: 9789462286375
Behoudens door de auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave verveelvoudigd of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
maart 2017 |
3
Be the first one to read it all! 4
| maart 2017
OUT NOW! magna charta magazine presents:
FIRST LADIES OF
MERGERS& ACQUISITIONS THE M&A DINER AT KASTEEL WAARDENBURG
www.avdr.nl maart 2017 |
5
Cristine Brinkman mergers and acquisitions
6
| maart 2017
maart 2017 |
7
Cristine Brinkman (1976), advocaat, sloot zich in 2014 aan bij de net gestarte Amsterdamse vestiging van het internationale kantoor Osborne Clarke. Ze kreeg de opdracht om de praktijkgroep Ondernemingsrecht op te bouwen met een onderscheidende aanpak en een nieuwe formule binnen de Nederlandse advocatuur. Vanuit de bestaande behoefte in de markt aan meer business gericht advies - en erkenning van het belang en de kracht van sterke en persoonlijke relaties tussen advocaat en cliënt-, greep Cristine die kans en verliet de traditionele advocatuurlijke magic circle firm omgeving waar zij sinds 2001 werkzaam was. Het Amsterdamse M&A team van Osborne Clarke is momenteel 12 "man" sterk. Cristine voert binnen het team een brede, zowel advies als transactie, ondernemingsrechtelijke praktijk. Binnen deze praktijk specialiseert zij zich in binnenlandse en grensoverschrijdende overnames, joint ventures en andere samenwerkingsvormen. Ze adviseert daarnaast regelmatig over de meer algemeen ondernemingsrechtelijke vraagstukken, zoals corporate governance. Ze werkt met cliënten uit verschillende sectoren, met een focus op de sectoren Digital, Technology & Media. Naast deze innovatieve sectoren heeft ze een uitgesproken soft spot voor transactioneel Real Estate en Energy gerelateerde zaken. Als (vaste) cliënten rekent zij voornamelijk corporates, (founding) aandeelhouders & management teams en private investeringsmaatschappijen. Cristine studeerde Nederlands Recht aan de Universiteit Utrecht en heeft daarnaast postdoctorale specialisatie opleidingen afgerond op het gebied van zowel vennootschaps- en ondernemingsrecht (Grotius Academie) als real estate science (Amsterdam School of Real Estate). Gedurende haar carrière heeft zij een periode in het buitenland gewerkt (Parijs).
8
| maart 2017
0059
Connected Lawyer helping you succeed in tomorrow’s world DIGITALISERING Digitalisering – mooi mode woord, ook in de advocatuur om bijvoorbeeld maar het dossier KEI of de rubriek “Dossier Digitaal” in het advocatenblad te noemen naast de vele discussies over “De Advocaat van de Toekomst”. Wat betekent digitalisering nu eigenlijk precies? Yvonne Hofstetter gaf het antwoord in een recentelijk interview1. Een verkorte versie van haar definitie: het meten, opslaan, analyseren van feiten, omstandigheden en gegevens en vervolgens toepassen door het geven van prognoses of adviezen met als doel optimalisatie. Door digitalisering kan men in toenemende mate zelf kennis verkrijgen, al dan niet door even “te googlen”. Het heeft advocatenkantoren gedwongen om investeringen te doen in innovatie, specialisatie en digitalisering om zo bij te blijven en toegevoegde waarde te kunnen blijven leveren. Digitalisatie en innovatie leveren bewezen tijden kosten efficiëntie op en, niet geheel onbelangrijk, een stevige impuls op de onderlinge concurrentie in ons traditionele advocatenlandschap.
1 Het Financieele Dagblad, 2 februari 2017.
Digitalisering en innovatie in de advocatuur wordt, juist door de beroepsbeoefenaar, al snel gekoppeld aan een digitaal documentmanagementsysteem in plaats van de vertrouwde stapels papieren dossiers, het hebben (en efficiënt kunnen gebruiken!) van een smart-phone, twee beeldschermen op het bureau en het kunnen omgaan met social media. Recentelijk deden Dulaert en Barteling suggesties aan advocaten om futureproof te worden2; de digitale advocaat moet mee met zijn tijd, over de nodige digital skills beschikken en zijn recruitment beleid daarop aanpassen. Zeker waarheden; maar digitalisering is wat mij betreft een pre-requisite voor de advocaat van nu en al lang niet meer een doel om straks te kunnen overleven. Digitalisatie van de advocaat en praktijk is de conditio sine qua non om geloofwaardig en kostenefficiënt te kunnen adviseren aan cliënten in de maatschappij van vandaag en morgen, zeker wat betreft cliënten in de Digital sector. Digitalisering is dus niet slechts focus op de wijze van (innovatieve support voor) advisering, maar de advocaat zou digitalisering vooral moeten aangrijpen om kritisch 2 C hrist’l Dullaert en Paul Bartelings, “Zes skills om bij te blijven”, Dossier Digitaal, Advocatenblad 2017, 1, p.49.
maart 2017 |
9
naar de inhoud van de juridische advisering en omgang met cliënten en medewerkers te kijken. In het bijzonder om te beoordelen waar de toegevoegde waarde als advocaat is te realiseren.
HELPING YOU SUCCEED IN TOMORROW’S WORLD Onze beroepsgroep is opgeleid om te vertrouwen op de feitelijke status van huidige wetgeving met rechtspraak uit het verleden. Misschien loopt de advocaat daarom traditiegetrouw achter de feiten aan, is huiverig voor veranderingen en terughoudend in het uitspreken van niet op feiten gebaseerde of gedocumenteerde stellingen? Toegevoegde waarde ligt juist in de uitdaging om de cliënt te kunnen bijstaan in tomorrow’s world. Dit betekent zeker geen pleidooi dat wij advocaten een glazen bol zouden hebben wat betreft nieuwe, of mogelijk te wijzigen, wetgeving dan wel inzicht in toekomstige wettelijke uitspraken. Maar wel de uitdaging om onze cliënten bij te staan die door het toepassen van verzamelde big data en daarop afgegeven en gebaseerde prognoses of adviezen, hun business model inrichten, investeringsbeslissingen doorvoeren, risico-afwegingen maken en beleidsbeslissingen nemen. Meer en meer cliënten, óók de van oudsher meer traditionele cliënten, waarderen in toenemende mate to-the-point en cut-to-the-bone advisering en verwachten dat de M&A advocaat weer meer als trusted advisor naast de ondernemer optreedt.
10
| maart 2017
"Toegevoegde waarde ligt juist in de uitdaging om de cliënt te kunnen bijstaan in tomorrow’s world." Deze trends vinden hun oorsprong onder andere in verschuivingen in het type ondernemer achter de (hedendaagse) cliënt en de mate van verbondenheid van deze groep ondernemers. Deze verschuivingen worden op haar beurt gevoed door de ontwikkeling van de maatschappij van “statisch en individueel”, naar “flexibel en connected”. Maar hoe helpen we dan onszelf en adviseren we deze cliënt vandaag en in tomorrow’s world?
CONNECTED LAWYER Recentelijk verscheen een nieuwe editie van het Europees marktonderzoek van Osborne Clarke in samenwerking met Retail Week over “The European Connected Consumer – A life lived online”3. Illustratief uit dat onderzoek is dat de vraag “Would you prefer to have a virtual consultation based on your data and a smart database (ie. with no human intervention) over a consultation with your current doctor?” door een grote meerderheid van 69% ontkennend werd beantwoord. 3 h ttps://sites-osborneclarke.vuturevx.com/124/2302/uploads/osborneclarke-european-connectedconsumer-2016-final-(linked).pdf.
Conform de analogische vergelijkingsmethode zou die reactie dus wellicht ook gelden voor de (M&A) advocaat. Persoonlijke relaties en contacten zijn, en blijven, essentieel in de advocatuur – daar kan geen app, big data, smart phone of software tool tegenop. Naast uiteraard juridisch hoogstaand en deskundig advies, zijn persoonlijke skills zoals relatiemanagement, business development en adviesvaardigheden in de gedigitaliseerde advocatuurlijke markt dus nog steeds belangrijk voor de advocaat; zeker met 5.291
concurrerende advocatenkantoren.4 David Maister5 schreef in 2002 het boek met de titel “The trusted advisor” met daarin toen al uiteengezet, onder andere, de noodzaak voor het verkrijgen, behouden en terugwinnen van vertrouwen van cliënten voor professionele dienstverleners. Ook Dullaert onderstreept recentelijk opnieuw het belang van de persoonlijke connectie “Er is een groeiende groep klanten die kiest met haar hart. 4 B ronnen: Rabobank Cijfers & Trends, Een visie op branches in het Nederlandse bedrijfsleven. “advocatenkantoren”, 40e jaargang editie 2016/2017 en “De stand van de advocatuur 2016, SDU uitgevers”. 5 C onsultant op het gebied van professional service firms.
maart 2017 |
11
Mensen zijn op zoek naar een authentieke advocaat die als adviseur toegevoegde waarde heeft.”6 Om je als advocaat te onderscheiden met echte toegevoegde waarde, zal je moeten beschikken over daadwerkelijk aantoonbare kennis van het recht, toegepast op de business van je cliënt en sector waarin hij/zij de onderneming drijft, betrokkenheid en persoonlijke aandacht. Connected, dus vanuit de digitale en persoonlijke betekenis van het woord. Traditiegetrouw wordt de M&A praktijk juist gedomineerd door vuistdikke overeenkomsten, uitvoerige juridische analyses, vaak met een hoog juridisch theoretisch gehalte, talloze mitsen en maren en soms eindeloze hiërarchische (kostbare) hoepels van junior-associates, associates, senior-associates, partners en lead partners, resulterende in cruciale (?) wijzigingen van “will” naar “shall” in de closing documentatie. Het besef dat deze twee werkelijkheden niet samen gaan, leeft bij Osborne Clarke al geruime tijd. Sinds 2000, de opening van onze Palo Alto vestiging in Sillicon Valley, USA, adviseert Osborne Clarke veel Amerikaanse bedrijven die voet aan de grond zetten in Europa, bijvoorbeeld toonaangevende bedrijven als Facebook, GoPro, Airbnb en Beats. Bij dit soort bedrijven waren de voornoemde verschuivingen in de maatschappij destijds al lang en breed in gang. 6 Christ’l Dullaert en Monique van de Griendt, “De nieuwe advocaat, Nieuwe kansen voor ondernemende advocaten”, Sdu.
12
| maart 2017
De mensen achter deze bedrijven, de relatief jonge, techsavvy, ondernemers, veelal early adopters van new tech, hebben weinig of geen banden of ervaring met de klassieke(re) advocatuur, laat staan begrip of geduld voor onze hardcopy vier exemplaren tellende closing binders. Bij de opening van het Amsterdamse kantoor van Osborne Clarke in 2014, kregen wij in het begin geregeld reacties van deze cliënten op onze (maar) 15-regels tellende adviezen zoals “te lang” of “bullets only please”. Nu worden onze advocaat-stagiaires opgeleid met de instructie dat ze concept-emails eerst naar zichzelf moeten sturen, simpelweg om te verifiëren of de cliënt het bericht kan lezen op de iPhone zonder scrollen.
Digitalisering is dus voor een Connected Lawyer al geruime tijd de persoonlijke habitat; basis ingrediënten om geloofwaardig de cliënt connected bij te kunnen staan door middel van, bijvoorbeeld, een veilig document exchange database, deal-updates via What’s App, smartphone apps voor het digitaal inscannen en retourneren van handtekeningen voor signing en closings en software om (bruikbare!) first draft SPAs op te leveren. Concluderend, digitalisering dwingt ons tot het zijn van een Connected Lawyer.
CONNECTING M&A Naast uiteraard de taak en plicht van de advocaat om de belangen van cliënt vanuit juridisch perspectief te behartigen en zorg te dragen voor deskundig, kwalitatief hoogstaand en up-to-date advies, zal menig M&A advocaat van mening zijn dat het succesvol slagen van de deal mede afhankelijk is van het lezen, managen, luisteren naar en samenbrengen van de diverse betrokken spelers. Transacties zijn vaak bijzonder complex vanwege het bij elkaar houden van alle verschillende belanghebbenden. De verkoper, de onderneming, het zittend of vertrekkend management, de bank, de koper – allemaal met een verschillende verhouding ten opzichte van elkaar en een ander te behartigen financieel, commercieel en/ of juridisch belang. Een Connected Lawyer zal (mede) zorgdragen dat alle betrokken partijen, vlot, een bevredigende uitkomst kunnen bewerkstelligen.
In dat opzicht wil ik ook gedragsregel 17 nog maar eens vermelden: “In het belang van de rechtzoekenden en van de advocatuur in het algemeen behoren de advocaten te streven naar een onderlinge verhouding die berust op welwillendheid en vertrouwen.” Daar kan geen digitale connectie tegenop. En, M&A transacties zijn naast de intellectueel juridische uitdaging en deal dynamiek, toch op zijn minst zo plezierig vanwege de personen met wie je werkt: cliënten, collega’s, wederpartijen, adviseurs en alle overige betrokkenen. Dus, Helping you succeed in tomorrow’s world, in ieder geval met een Connected Lawyer aan je zijde.
maart 2017 |
13
14
| maart 2017
maart 2017 |
15
9
QuestionS 16
| maart 2017
Ingeborg Schepers
by Cristine Brinkman
maart 2017 |
17
Toch een korte introductie; ik Cristine (1976, advocaat en moeder van 3 kinderen), sloot me half 2014 aan bij de net gestarte Amsterdamse vestiging van het internationale kantoor Osborne Clarke. Ik kreeg de opdracht om de praktijkgroep Ondernemingsrecht op te zetten en uit te bouwen met "een onderscheidende aanpak en een nieuwe formule binnen de Nederlandse advocatuur". Wie ben jij?
Ik, Ingeborg (1982, moeder van 2 dochters), ben mijn carrière in 2004 gestart bij ABN AMRO op de afdeling Corporate Finance in Amsterdam. Daarna heb ik in Londen gewerkt en me bezig gehouden met zowel de origination als de executie kant van het M&A proces. Na een uitstapje van vijf jaar bij IMC ben ik in 2014 weer teruggegaan naar het M&A team van ABN AMRO. om een bijdrage te leveren aan de groei en internationale ambities van de bank.
Osborne Clarke onderscheidt zich in de advocatuurlijke markt met haar duidelijke sectorbenadering en sterke persoonlijke relaties. Onze kracht zit in de rol van "trusted business advisor", waar we aantoonbaar expertise en een indrukwekkend clientdatabase hebben in de sectoren Digital & Technology, Energy & Utilities, Real Estate& Infrastructure, Life Science & Healthcare, Retail, Transport & Automotive, Recruitment, Financial Services. Sectorfocus moet jou niet vreemd zijn aangezien ABN AMRO van oudsher een "sector bank" is. Binnen welke sector ben jij actief bij ABN AMRO? Er is een duidelijke overeenkomst in benadering. ABN AMRO heeft dezelfde sector- en
Ingeborg Schepers
klantfocus. Zelf werk ik in het Energy, Commodities & Transportation (ECT) sector team. ECT Clients is een belangrijke internationale klantgroep voor de bank. Binnen deze klantgroep richt ik me momenteel met name op de Energy deals.
Vraag: ABN AMRO heeft turbulente jaren achter de rug met ook koerswijzigingen. Wat is de huidige toekomstvisie en focus van de bank met betrekking tot haar M&A-koers (voorzover je dit uiteraard bekend kan maken)? Is er bijzondere aandacht voor de "nieuwe" sectoren?
De overkoepelende strategie van de bank is helder. Een van de elementen is selectieve internationale groei. Dat vertaalt zich onder andere in het uitbreiden van de Large Corporate producten (waaronder M&A) naar kantoren in landen rondom Nederland (Duitsland, België en Frankrijk). Veel van onze klanten zijn ook actief in die landen en op deze manier kunnen we deze klanten nog beter en efficiënter lokaal bedienen bij internationale deals.
18
| maart 2017
maart 2017 |
19
Ben je van mening dat een "sector focus" voor een M&A adviseur (zowel bankier als advocaat) dan wel als advocaat een toegevoegde waarde heeft voor de cliënt, of is het in de dagelijkse praktijk slechts een mooi promo praatje? Vanuit mijn ervaring zeg ik: absoluut toegevoegde waarde. In elke sector en in sommige sectoren helemaal. Je hebt alle spelers op het
netvlies, hun strategie, je hebt een duidelijk en persoonlijk netwerk en goed zicht op toekomstige ontwikkelingen. Al die dingen maken dat je de business tot in de details begrijpt, en dat is weer belangrijk om als adviseur waarde toe te voegen. Bijvoorbeeld bij het maken waarderingen en het ontwerpen van koopovereenkomsten. Met betrekking tot de juridische kant in mijn sector is op een aantal onderwerpen zeer specifieke kennis en ervaring vereist. Het is erg prettig werken met iemand die de sector kent en daardoor sneller en efficiënter kan schakelen.
Jouw sector Energy, Commodities & Transportation kenmerkt zich traditiegetrouw door de aanwezigheid van veel "intern" kapitaal en een wat meer "logge" omgeving. Dit in tegenstelling tot de sector Digital & Technology waar ik veel adviseer en behoefte is aan extern kapitaal voor snel groeiende, stimulerende en innovatieve ondernemingen en de ondernemers/oprichters vaak snel handelen, veeleisend en inspirerend zijn. Jij bent in beide sectoren actief geweest, zijn er volgens jou verschillen in het overnameproces tussen deze twee type sectoren? Er zijn in mijn ogen duidelijk meerdere verschillen in het overnameproces bij deze twee groepen, bijvoorbeeld het type financiering en investeerder, transactieduur en de rol van de M&A adviseur. Eén van de meer recente ontwikkelingen in de Energy sector is de groei van financiële investeerders in deze sector. Onder andere infrastructuur fondsen die door de komst van internationaal institutioneel geld met lagere return vereisten genoodzaakt zijn verder te kijken dan de traditionele infrastructuur projecten om de gewenste returns te blijven halen en zich nieuwe niches eigen maken. Door dit fenomeen kunnen er nieuwe spelers, vooralsnog onbekende namen in een sector, op de lijst met potentiele (financiële) kopers verschijnen en is het moeilijker in te schatten wie de ideale koper is, dit geeft het overname proces absoluut meer dynamiek.
Ik ervaar in mijn rol als advocaat duidelijk verschillen tussen de traditionele sectoren en de innovatieve sectoren wat betreft de verwachtingen, en eisen, aan mijn rol als advocaat en de omgang met cliënt en wederpartij in een deal. Zie jij in jouw sector ook ontwikkelingen wat betreft de rol van ABN AMRO en eisen/verwachtingen aan jou als adviseur en aan onze rol van advocaat? De rol van de bank bij de grote traditionele ECT klanten is over het algemeen meer financiering gedreven waarbij M&A (sector) know-how
grotendeels aanwezig is op een interne corporate finance afdeling bij de klant (oliemaatschappijen etc). Zij nemen de M&A rol vaak in eigen hand bij het verkopen van bijvoorbeeld Nederlandse onderdelen en alleen bij grote of complexe transacties worden adviseurs gebruikt. In tegenstelling tot de nieuwe toetredende financiële investeerders zoals hierboven beschreven, die wanneer zij nieuw in de sector zijn meer leunen op hun M&A adviseur en zijn/haar netwerk voor het infiltreren van een sector, introducties en waardering / analyse.
20
| maart 2017
maart 2017 |
21
Niet alle deals zijn succesvol; of voortijdig valt cliĂŤnt uit een verkoopproces of na de deal blijkt de liefde toch niet opgewassen tegen (al dan niet turbulente) veranderingen in de onderneming of invloeden van buitenaf. Vaak zijn de (afwezigheid van) "klik" tussen enerzijds management, founder(s) en anderzijds koper of nieuwe investeerder "dealstoppers". Wat zijn kenmerkende dealstoppers in jouw sector? Dat verschilt erg per sector. Je ziet dat verkopers door het toetreden van potentiele institutionele kopers met zeer lage (5-7%)
rendementsverwachtingen, hoge verwachtingen hebben. Strategen met een hogere cost of capital kunnen hier niet mee concurreren. Gevolg is dat er kopers afhaken. Een andere belemmering kan zijn de aanwezige pre-emption rechten van zittende aandeelhouders. Of cashflows die na het analyseren van de klantencontracten in due dilligence fase minder stabiel blijken dan aanvankelijk voorgesteld in het business plan. Dat kan dan later in het proces een probleem zijn.
Zijn er ook bepaalde legal issues/aandachtsgebieden in jouw sector die in (min of meer) elke deal weer punt van onderhandeling zijn? In de energy sector, met name in de olie gerelateerde business, zijn onder andere de sustainability issues. een belangrijk thema. Kosten
om te voldoen aan toekomstige vereisten of eventuele aansprakelijkheid zijn doorgaans lastig in te schatten, hangen af van verschillende stakeholders en kunnen hoog oplopen.
Tot slot, vanwege onze Amerikaanse kantoren in Sillicon Valley, San Francisco en New York hebben we al vaak in een zeer vroeg stadium een connectie met start-up of growth-stage ondernemingen die de overstap naar Europa maken dan wel een Europese (financiĂŤle) connectie (onder)zoeken. Daarnaast zijn we door onze aanwezigheid in Sillicon Valley op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen en daarmee verband houdende juridische uitdagingen. Zie jij in jouw sector op M&A gebied nieuwe of opvallende ontwikkelingen buiten Europa waar ABN AMRO mee te maken heeft? De wereldwijde olieprijsontwikkeling blijft een interessant vraagstuk en zal van grote invloed zijn op de hele sector. Mogelijk heeft het invloed op de mate van consolidatie in een aantal Energy sub sectoren. Door de verdere internationalisering van de scope van zowel kopers als verkopers zien we dat een sterk internationaal netwerk steeds belangrijker wordt. Met ECT Clients hebben we dat en zijn we als M&A afdeling goed gepositioneerd om een verdere bijdrage te leveren aan de ambities van de bank.
22
| maart 2017
Ingeborg is werkzaam bij ABN Amro Bank als Executive Director in het Corporate Finance team binnen de Large Corporates omgeving. Zij is in deze rol verantwoordelijk voor M&A deals met een focus op de Energy sector, door het ontwikkelen en onderhouden van hechte relaties met internationale key Energy spelers. Zij doet dit door gebruik te maken van een globaal netwerk, diepe sector kennis en het aansturen van een M&A executie team om valuation, strategische en overige analyses uit te voeren. Ingeborg (1982) is in 2004 afgestudeerd in Bedrijfseconomie met als afstudeerrichting Corporate Finance aan de Universiteit van Groningen en sindsdien actief binnen het M&A vakgebied, waarbij werkzaam in zowel Amsterdam als Londen in verscheidene sectoren. maart 2017 |
23
Look up
Through the t r e e s t o f e e l a s s m a ll a s y o u c a n , You hear th e c lo c k s c o u n t in g d o wn ,
The ni ghts a r e lo n g e r n o w t h a n e v e r b e f o r e , B ut now y ou s e e t h e lig h t s f r o m t h e t o wn . Tom Smi th
www.avdr.nl