Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
Σύνταξη: Κώστας Βούλγαρης, Κώστας Γαβρόγλου, Λήδα Καζαντζάκη, Γιώργος Μερτίκας, Άλκης Ρήγος, Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης, Kώστας Χριστόπουλος
ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΕΥΧΟΣ 545
26 ΜΑΪΟΥ 2013
www.avgi-anagnoseis.blogspot.com
(1863-1933)
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ
ΑΦΙΕΡΩΜΑ, 2ο μέρος
Μελετητής του δημοτικού τραγουδιού Ο Κωνσταντίνος Καβάφης ασχολήθηκε, και αυτή είναι ίσως μία λιγότερο γνωστή πλευρά του, συνειδητά και συστηματικά με το δημοτικό τραγούδι, κυρίως μέσω του δοκιμιακού/κριτικού έργου του - έργου, βεβαίως, που προϋποθέτει μία αντίστοιχη συστηματική ανάγνωση των δημοτικών τραγουδιών επί σειρά ετών. Καθώς, δε, ο ίδιος υποτιμούσε τη μη ποιητική κειμενική παραγωγή του, ξεχωρίζοντας από αυτήν ως αξιόλογες τρεις μόνον βιβλιοκρισίες του, είναι ιδιαίτερα σημαντικό το γεγονός ότι ανάμεσα στα τρία αυτά επίλεκτα κείμενα βρίσκονται, αφ’ ενός, η κριτική του για τον τόμο Εκλογαί από τα τραγούδια τού Ελληνικού λαού του Ν. Γ. Πολίτη και, αφ’ ετέρου, η κριτική του για τον τόμο Καρπαθιακά Δημοτικά Άσματα του Μ. Γ. Μιχαηλίδη. Στις κριτικές αυτές (η κριτική για το δεύτερο βιβλίο είναι οπωσΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΤΣΟΥΠΡΟΥ
δήποτε λιγότερο ευνοϊκή από εκείνη για το πρώτο) διαπιστώνονται οι πλούσιες γνώσεις τού ποιητή ως προς το αντικείμενο «δημοτικό τραγούδι», καθώς είναι σε θέση να κάνει συγκρίσεις και να παραθέτει και από άλλες αντίστοιχες συλλογές, ενώ, παράλληλα, γίνονται σαφή τα αισθητικά, εντελώς προσωπικά ενίοτε, κριτήρια που οδηγούν τις προτιμήσεις του (ή ακόμα και τις «διορθωτικές» τάσεις του). Έτσι, επί παραδείγματι, διαβάζουμε ότι προτιμά έναν στίχο ποιητικώς ανώτερο ακόμη και έναντι του αυθεντικού ή αυθεντικότερου, ο οποίος, όμως, δεν είναι εξίσου «έντεχνος» ή «ονειρώδης» και, επίσης, ακούμε τις εξομολογήσεις του σχετικά με τα μοιρολόγια, τα οποία είναι εκείνα που «απ’ όλη μας την δημοτική ποίησι» τον «ελκύουν πιότερο. Στην συγκίνησί των αφίνομαι, κ’ η υπερβολή τού θρήνου των είναι έτσι όπως την ζητεί η ψυχή μου· στον θάνατον εμπρός τέτοιον καϋμό θέλω». Στις προαναφερθείσες δύο βιβλιοκρισίες, και πάντα στο πλαίσιο της σχέσεως του κριτικού-δοκιμιογράφου Καβάφη με το δημοτικό τραγούδι, θα πρέπει, βέβαια, να προσθέσουμε «το σχέδιο εισαγωγής σε μια συλλογή δημοτικών τραγουδιών για παιδιά - συλλογή που πιθανότατα ανατέθηκε τελικά σε άλλον και εκδόθηκε ανώνυμα από τον Εκπαιδευτικό Όμιλο της Αιγύπτου», αλλά η οποία «βασίστηκε κυρίως στην δική του επιλογή τραγουδιών», ολοκληρωμένη ήδη πριν την γραφή τού «σχεδίου», όπως αποδεικνύει στην εμπεριστατωμένη μελέτη του ο Γ. Π. Σαββίδης. Η εν λόγω «ανθολογία των δημοτικών τραγουδιών
ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΕΡΓΑ / ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΚΑΒΑΦΗ David Hockney «Εικονογραφήσεις για Δεκατέσσερα Ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη» Από τη Συλλογή του British Council
Προσωπογραφία του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, 1966/67
για τα παιδιά» (1921) αποτέλεσε το κύκνειο άσμα τού Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου, το οποίο, μάλιστα, ως εκδοτική πράξη θεωρήθηκε τότε «όχι απλώς εκπαιδευτικά πρωτοποριακή μα και πολιτικά τολμηρή». Πόσω μάλλον το ίδιο το γραμμένο από τον Καβάφη «σχέδιο εισαγωγής», το οποίο χαρακτηρίζεται από τον Γ. Π. Σαββίδη ως μία «από τις πυκνότερες εκφράσεις του ‘συμπαθητικού’ κριτικού στοχασμού τού Καβάφη κατά την έκτη δεκαετία της ζωής του (1914-1923)», ενώ διαπιστώνεται ότι «η ‘αιρετική’ στιβαρότητά του ξεπερνούσε κατά πολύ τις αμήχανα ‘προοδευτικές’ προδιαγραφές των περισσότερων μελών του Ε.Ο.Α.», με τις απόψεις των οποίων διαφαίνονται ριζικές διαφορές από την πλευρά του Καβάφη. Παραθέτω εδώ, ενδεικτικά, τις τελευταίες γραμμές αυτού του «σχεδίου εισαγωγής»: «[...] είναι ένα καλό εφόδιο για έναν έφηβο όταν ανοίγει το βιβλίο κανενός σύγχρονου ποιητού, να έχει εξοικειωθεί διά της αναγνώσεως των δημοτικών ασμάτων στον λαϊκό ελληνικό στίχο με τον έμορφο ίαμβον, με τες δεκαπέντε συλλαβές του που πότε γρήγορα κ’ ελαφρά τρέχουν πότε βαρυά και βραδέως κινούνται».
Στην εποχή ακριβώς κατά την οποία ο Καβάφης απασχολείτο με την ανθολόγηση των δημοτικών τραγουδιών, πιθανότατα, δε, κατά την διάρκεια της υπηρεσιακής άδειάς του μεταξύ 23 Ιουνίου και 30 Σεπτεμβρίου 1920, θα τοποθετήσουμε, λοιπόν, την αναφορά τού πρώτου στίχου, «Αυτές τις μέρες διάβαζα δημοτικά τραγούδια», από το ποίημα «Πάρθεν» (χρονολογημένο τον Μάρτιο του 1921), το οποίο αποτελεί και το κυριότερο δείγμα τής στενής σχέσης τού ποιητή με την δημοτική ποίηση, δείγμα ενταγμένο αυτήν την φορά στο λογοτεχνικό έργο του. Η εκτενής και διεξοδική εξέταση αυτού του ποιήματος από τον Ξενοφώντα Κοκόλη (ο οποίος αξιοποιεί και τις, λίγες συγκριτικά, προηγηθείσες σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές) αποδεικνύει πράγματι ότι το «Πάρθεν» αποτελεί κορυφαίο και μάλιστα μοναδικό δείγμα τού διακειμενικού διαλόγου προσωπικής και δημοτικής ποίησης στο έργο του Καβάφη, δείγμα ανήκον στην ώριμη καλλιτεχνική του περίοδο. Σύμφωνα και με τον Ξενοφώντα Κοκόλη, στο «Πάρθεν» «περιέχεται η εκτενέστερη μέσα στο σύνολο του καβαφικού ποιητικού έργου ενσωμάτωση ασύμβατου γλωσσικού υλικού», ενσωμάτωση η οποία, ως γεγονός και μόνον, αρκεί για να δικαιολογηθεί η άποψη, διατυπωμένη από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, «ότι το Πάρθεν ‘γενετικά δεν ανήκει πουθενά’». Την αίσθηση, δε, της μοναδικότητας που μας αφήνει το «Πάρθεν», ο Ξ. Κοκόλης υποστηρίζει πειστικά πως «την χρωστούμε στο είδος τού υλικού που ενσωματώνεται», με άλλα λόγια, στην «κατασκευαστική τόλμη» τού Καβάφη να αναμείξει φράσεις, όχι λέξεις απλώς, «της ποντιακής διαλέκτου με τα συντηρητικά ελληνικά του υπόλοιπου κειμένου». Στην προρρηθείσα γλωσσική μοναδικότητα, σε συνδυασμό με μια αντίστοιχη άπαξ, ουσιαστικά, ρητή αναφορά από τον Καβάφη στον «ψυχολογικό κόμπο Άλωση της Πόλης» αποδίδεται το γεγονός ότι το ποίημα, αν και άρτιο τεχνικά, παρέμεινε ανέκδοτο. Είδαμε πόσο τα μοιρολόγια είλκυαν τον Καβάφη, πιότερο απ’ όλη μας την δημοτική ποίηση. Ο τραπεζούντιος θρήνος, λοιπόν, που ενσωματώνεται στο «Πάρθεν», και με τον οποίο συντονίζεται ο ποιητής (θέτοντας μία σειρά από ερωτήματα, τόσο, αφ’ ενός, για την πολιτική διάσταση του ποιήματος και την κίνηση προς μια αντικατάσταση του ατόμου από μια συλλογική συνείδηση, όσο και, αφ’ ετέρου, για την ένταξη του «Πάρθεν» στα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη αλλά και για το συναφές, κατά μία έννοια, ζήτημα της ορθότητας της κατηγοριοποίησης των δημοτικών τραγουδιών), τεκμηριώνει με τον πλέον έγκυρο τρόπο για έναν καλλιτέχνη, δηλαδή, με την λογοτεχνική πράξη, την προαναφερθείσα δήλωση του ποιητή. Επιπλέον διαπιστώνεται ότι, στην περίπτωση του Καβάφη, πρόκειται για μια ποίηση προσωπική που διαλέγεται μέσω σαφώς προσδιορισμένων διακειμένων με την δημοτική για να συντονιστεί, τελικά, μαζί της. Συμφωνώντας, δε, σε γενικές γραμμές, με την επεξεργαΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ