Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
Σύνταξη: Κώστας Βούλγαρης, Κώστας Γαβρόγλου, Λήδα Καζαντζάκη, Γιώργος Μερτίκας, Άλκης Ρήγος, Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης, Kώστας Χριστόπουλος
ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΕΥΧΟΣ 546
2 ΙΟΥΝΙΟΥ 2013
www.avgi-anagnoseis.blogspot.com
(1863-1933)
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ
ΑΦΙΕΡΩΜΑ, 3ο μέρος
Η Αραβική Αφύπνιση και ο ποιητής Προτού περάσω στο κυρίως θέμα μου που είναι οι απροσδόκητες και μάλλον αθέλητες συμπτώσεις της ποίησης του Καβάφη με την αφύπνιση του αραβικού εθνικισμού, ένα θέμα που φαίνεται ακραιφνώς πολιτικό, αλλά όπως θα δούμε δεν είναι, θα ήθελα να πω μερικά πράγματα για τις κυρίαρχες τάσεις της υποδοχής και της οικείωσης του έργου του Αλεξανδρινού στην Ελλάδα. Τάσεις που σε μεγάλο βαθμό συνδέθηκαν ήδη από την εποχή του μεσοπολέμου με τις ιδεολογικές αντιθέσεις μα και τις αναπάντεχες συναινέσεις των διανοουμένων, πολλές φορές μάλιστα ανεξάρτητα από την κομμαΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ
τική ή την ευρύτερα πολιτική τους θέση. Αξιοπερίεργο λόγου χάριν είναι ότι τη θεωρία του Τίμου Μαλάνου για την σεξουαλική ηδονή, ως βασικό κινητήριο στοιχείο στην καβαφική ποίηση, θεωρία την οποία υποστήριξε ολοκληρωμένα το 1933, τη χρονιά ακριβώς του θανάτου του ποιητή, στη μελέτη του Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης την αποδέχθηκαν και την αναδιαμόρφωσαν αμέσως αρκετοί λόγιοι της αριστεράς, εντάσσοντάς την στο δίπολο σχήμα πρόοδος-παρακμή: ανάμεσά τους ο Βάσος Βαρίκας, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, ο Γιάννης Κορδάτος. Άλλοι, όπως ο Κώστας Βάρναλης, παρ’ ότι αναγνωρίζουν ότι τα πρόσωπα και τα γεγονότα που ανέστησε ο Καβάφης τα «έκανε σύμβολα της σκοτεινής ζωής που υπάρχει παντού και πάντα κατά ένα τρόπο, ανάλογο» θεωρούν πως «πιο πιθανό φαίνεται [...] τα συγκαιρινά του γεγονότα τα μετατόπιζε στα περασμένα». Ανοίγοντας ίσως έτσι την προοπτική της κριτικής επαναφοράς στην υλιστική θεώρηση του ιστορικού παρόντος, κάτι που επιχείρησε συστηματικά μέσω ενός μέρους της κα-
ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ ΕΡΓΑ / ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΚΑΒΑΦΗ David Hockney «Εικονογραφήσεις για Δεκατέσσερα Ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη» Από τη Συλλογή του British Council
Η προθήκη του καπνοπωλείου, 1966/67
βαφικής ποίησης ο Στρατής Τσίρκας στο Ο Καβάφης και η εποχή του (1958) και στον Πολιτικό Καβάφη (1971). Αν και θεωρήθηκαν οι ερμηνείες του Τίμου Μαλάνου και του Στρατή Τσίρκα (και είναι) διαμετρικά αντίθετες, κινούμενες από διαφορετικές κοσμοθεωρητικές θέσεις και αντιλήψεις, σε πολλά σημεία τους είναι παραταύτα συγκλίνουσες! Και πρώτα πρώτα, στο βασικότερο: στον έμμονο προσανατολισμό τους ώστε να ανευρεθεί ο αληθειακός πυρήνας της ποιητικής έμπνευσης και της μεταφοράς, ακόμα και όταν ο προσανατολισμός αυτός καταφεύγει σε πραγματολογικά, στοιχεία που απλώς εικάζονται! Το ένα άκρο βρίσκεται στην πεισματική επιμονή του Μαλάνου να ανάγει τα πά-
ντα στα σκοτεινά ψυχοπαθολογικά ελατήρια τα οποία βαρύνονταν από την ενοχή του ποιητή για την ομοφυλοφιλία του. Μα και το άλλο άκρο, του Τσίρκα, βρίσκεται σε μια άλλη εμμονή, εξίσου δογματική με την πρώτη. Και παρ’ ότι η ελλαδική κριτική έχει αποφύγει έως τώρα να εκφραστεί ρητά, αποδεχόμενη ή όχι την ύπαρξη ενός Καβάφη πολιτικά ορθού απέναντι σε έναν άλλο «συντηρητικό» ή δοσμένο στα πάθη του, πρόκειται και εδώ για μια αντίληψη που παραμορφώνει εσκεμμένα την παρουσία περισσότερων του ενός πεδίων στην ανάγνωση αυτής της ποίησης. Η ανασκαφή των ποιημάτων την οποία επιχείρησε εκτεταμένα ο Τσίρκας έχοντας ως καταληκτικό όριο το
1911, πραγματοποιήθηκε βάσει μιας απολύτως a priori κοινωνιολογικής άποψης ότι ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα ιστορικά-μυθολογικά του παραδείγματα από τον ελληνιστικό κόσμο για να ανατάμει εμμέσως τον ταξικό χαρακτήρα της μικρής κοινωνίας του παροικιακού ελληνισμού στην Αλεξάνδρεια, να δείξει την αμέριστη συμπάθειά του στους γηγενείς Αιγύπτιους και να υποδηλώσει την σταθερή εχθρότητά του στους Άγγλους αποικιοκράτες! Υποθέσεις εργασίας που ο χρόνος και η πληρέστερη πια αρχειακή έρευνα, έδειξαν ότι δεν ευσταθούν. Τα δύο άκρα, ο Μαλάνος και ο Τσίρκας, παρακάμπτουν όχι μόνο αυτή την ίδια την ποίηση του Καβάφη αλλά και την πραγματικότητα που εκείνη μας ορίζει. Και δεν το υπογραμμίζω αυτό από κάποια δήθεν εμμονή αυστηρής προσήλωσης του μοντερνιστικού βλέμματος στο γράμμα και στα όρια του κειμένου, έστω και αν ο ίδιος ο ποιητής, όπως αναφέρει ο προσεκτικός και ιδιαίτερα ακριβής Γιάννης Σαρεγιάννης, «δεν ήθελε τα ποιήματά του να φαίνονται δεμένα με κάποια συγκεκριμένη [προποιητική] πραγματικότητα», όσο το συνδυάζω με τον ανοιχτό και πολύ σύγχρονο κατά τη γνώμη μου σχολιασμό του Γιώργου Σεφέρη, πάνω στην γνωστή, επίμαχη ερμηνεία τού «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες». Ότι πέρα από την εσφαλμένη επιχειρηματολογία του για την πηγή εμπνεύσεως του ποιήματος, κατά τα λοιπά το ποίημα «Δεν είναι [...] μήτε οπτασιακή αναπόληση, μήτε μνεία μιας ακαθόριστης μυθολογίας [...] είναι μέσα μας, τώρα˙ μπορεί να είναι σεις και εγώ και όλοι όσοι έχουν κάποια συνείδηση του κακού και της συμφοράς». Αυτό το «τώρα» είναι που μάς ενδιαφέρει στην ποίηση, γιατί μέσα από το ρευστό «τώρα» αποκαθηλώνεται κάθε αποκλειστική, άκαμπτη πραγματικότητα που απαιτούν οι ανά τις εποχές δογματικές αναγνώσεις της λογοτεχνίας. Και, κυρίως, δίνοντας μια διάσταση απεριόριστη στο παρόν, δηλαδή σε ό,τι καθρεφτίζει μέσα από εμάς το ποίημα, ως τωρινή του εκδοχή, πράγμα που επιβεβαιώνει εξάλλου και την αντοχή του, δηλαδή τη δυνατότητα ή μη του παροντικού του διαλόγου. ΑυΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ