a11890

Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

Σύνταξη: Κώστας Βούλγαρης, Κώστας Γαβρόγλου, Γιώργος Μερτίκας, Άλκης Ρήγος, Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης, Kώστας Χριστόπουλος ΤΕΥΧΟΣ 577

ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

www.avgi-anagnoseis.blogspot.com

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ Δ. ΣΧΟΙΝΑ Τα διηγήματα του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη ΣΕΛ. 1

ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ Τα διηγήματα του Πάνου Σκουρολιάκου ΣΕΛ. 2-3

BENJIAMIN ARDITI Ριζοσπαστική δημοκρατία και συλλογικά κινήματα σήμερα ΣΕΛ. 4

ΒΕΡΑ ΠΑΥΛΟΥ Ψυχανάλυση και εφηβεία ΣΕΛ. 5

ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΤΣΟΥΠΡΟΥ Χιώτικα παραμύθια ΣΕΛ. 6

ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ Τα φώτα στο βάθος ΣΕΛ. 7

ΚΩΣΤΑΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ Τεύχη περιοδικών ΣΕΛ. 7

ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Ξαναδιαβάζοντας: Κατερίνα Γώγου ΣΕΛ. 8

Ο «μυστηριώδης φίλος» είναι εδώ ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΛΑΠΑΘΙΩΤΗΣ, Ο μυστηριώδης φίλος και άλλες ιστορίες, επιμέλεια Νίκος Σαραντάκος, εκδόσεις Ερατώ, σελ.

411 Οι αληθινοί φίλοι είναι πάντα πολύτιμοι, κι ακόμη περισσότερο σε δύσκολους καιρούς. Όταν ο εκδοτικός χώρος δοκιμάζεται καθημερινά, με λουκέτα σε ιστορικούς εκδοτικούς οίκους, με εκχωρήσεις προς την πλευρά του «ευπώλητου» ή με τη μεταλλαγή της βιβλιοπαρουσίασης σε απελπισμένη αναζήτηση αναγνωστικής πελατείας, υπάρχουν ακόμα φίλοι που κομίζουν τα εξαιρετικά τους δώρα με διαΤΗΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ Δ. ΣΧΟΙΝΑ

κριτικότητα και με τους αβρούς τρόπους μιας ευγένειας που πιστεύαμε πως έχει πια απολεσθεί. Η κλασικής κομψότητας και εντυπωσιακής πληρότητας έκδοση με τη συλλογή διηγημάτων υπό τον τίτλο «Ο μυστηριώδης φίλος και άλλες ιστορίες» είναι ένα τέτοιο δώρο για τον απαιτητικό βιβλιόφιλο. Ο μυστηριώδης φίλος «έρχεται από τα παλιά»1 και ονομάζεται Ναπολέων Λαπαθιώτης. Ενδιαφέρει το σύγχρονο αναγνώστη ο ηδυπαθής εστέτ Λαπαθιώτης, ο λυρικός της χαμηλής φωνής και της εξαίτησης οίκτου2; Ενδιαφέρει το πεζογραφικό έργο ενός συγγραφέα καταχωρημένου ως ποιητή; Ενδιαφέρει, ακριβώς για να καταρρίψει τέτοιους μύθους και προκαταλήψεις που συνδέονται με το όνομά του, και για να αποδείξει, μέσω και των διηγημάτων αυτού του τόμου, τη δύναμη της χαμηλόφωνης γραφής και της άρνησης για περιχαρακώσεις. Ζώντας σε μια εποχή ρευστότητας, πολιτικής, ιδεολογικής, κοινωνικής και καλλιτεχνικής, ο Λαπαθιώτης (1888-1944), γνήσιο τέκνο του καιρού του, κινείται σε ένα πεδίο που αμφισβητεί τις οριοθετήσεις. Μεταξύ ρομαντισμού, αισθητισμού και συμβολισμού και ειδολογικά πολυσχιδές, το έργο του Λαπαθιώτη δεν μπορεί να περιχαρακωθεί σε ταυτότητες. Είτε γράφοντας ποίηση είτε μετερχόμενος τον πεζό λόγο είτε ισορροπώντας στο αντινομικό πεζό ποίημα, ο Λαπαθιώτης επιχειρούσε να βρει εκείνη την έκφραση που θα απέδιδε το χάος και την αταξία του περιβάλλοντος κόσμου, όπως λίγο πολύ συνέβαινε με όλους τους συγγραφείς της γενιάς του. Ωστόσο, ακολουθώντας την κυρίαρχη τάση της εποχής, ο Λαπαθιώτης λίγο ασχολείται με το ιστορικοκοινωνικό παρόν, προτιμώντας συνήθως την ατομική περιπέτεια και τον ευαίσθητο ψυχισμό του μοναχικού ανθρώπου.

Προσωπογραφίες και αστικά τοπία Εικόνες από την έκθεση του Δημήτρη Τζαμουράνη στο μουσείο Φρυσίρα, σε συνεργασία με την Kunsthalle Dominikanerkirche Osnabrück (Γερμανία) και την Miro Gallery Πράγα, Τσεχία) Μονής Αστερίου 3, 6 Νοεμβρίου 2013 έως19 Ιανουαρίου 2014

Τα 31 διηγήματα του τόμου αυτού χρονολογούνται, στην πλειονότητά τους, μεταξύ 1923 και 1929. Στην πραγματικότητα αποτελούν το δεύτερο μέρος3 μιας τετράτομης συλλογής (οι δύο τόμοι έπονται) των εκατό ευρισκομένων από τον επιμελητή λαπαθιωτικών διηγημάτων, που ο συγγραφέας τους διέσπειρε σε ποικίλα έντυπα της εποχής του, χωρίς να τα έχει ποτέ συγκεντρώσει σε ενιαία έκδοση. Οι χρήσιμες πληροφορίες του προσεκτικού επιμελητή για τις πρώτες δημοσιεύσεις των διηγημάτων βοηθούν τον αναγνώστη του Λαπαθιώτη να παρακολουθήσει την εξέλιξη ενός συγγραφέα, το έργου του οποίου έχει περιοδο-

The Secret, 2006, 280 x 200 cm

λογηθεί από διάφορους μελετητές. Όποιες χρονικές διαιρέσεις του κι αν έχουν επιχειρηθεί συμπίπτουν, τουλάχιστον, ως προς την εκτίμηση μιας εμφανούς μετάβασης, από την περίοδο της μαθητείας στον αισθητισμό σε εκείνην της καλλιτεχνικής διαμόρφωσης. Δημοσιευμένα κυρίως στο δημοφιλές λαϊκό περιοδικό Μπουκέτο, το περιοδικό «ποικίλης ύλης» που, ωστόσο, δημοσίευσε πολλούς αξιόλογους Έλληνες και ξένους λογοτέχνες (π.χ. Τσέχωφ, Ντοστογιέφσκι, Γκόρκι, Πούσκιν, Πιραντέλλο, Νιρβάνα, Ξενόπουλο, Ουράνη, Παπαδιαμάντη, Ροδοκανάκη κ.ά), τα διηγήματα που συγκεντρώνονται στον ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

Η ΑΥΓΗ • 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

24

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

2

Η εξανά

ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

τόμο «Ο μυστηριώδης φίλος και άλλες ιστορίες» κινούνται στο μεταίχμιο μαθητείας και διαμόρφωσης λογοτεχνικής ταυτότητας, ενώ προσπαθούν να ανταποκριθούν στις ποικίλες αναγνωστικές προσδοκίες ενός μεγάλου και ετερόκλιτου κοινού. Ο υποκειμενισμός κι η δεινή περιπέτεια της ανθρώπινης ψυχής συνιστούν προσφιλές τους θέμα και συχνά η επιστολική γραφή κι ο εξομολογητικός λόγος απηχούν μάταιες εκκλήσεις για βοήθεια. Ματαιωμένες μοναχικές ζωές, αδιέξοδοι έρωτες, γενναίες αυτογνωστικές απόπειρες ή σπαρακτικές παραδοχές (στα διηγήματα «Η καρδιά της Δώρας», «Μια φιλική κουβέντα το φθινόπωρο»), αλλά και κουβέντες που έμειναν ανείπωτες και πνίγηκαν στις τύψεις («Το συναπάντημα»), χαρακτηρίζουν τους περισσότερους ήρωες των διηγημάτων, οι οποίοι είναι συνήθως «δειλοί σε τιποτένια πράματα, όσο θαρραλέοι στα μεγάλα» («Τα περασμένα»). Φερέοικοι κι ανέστιοι άνθρωποι αναζητούν εμμονικά τη χίμαιρα («Το Διαμάντι»), συναντώντας στο δρόμο τους συνοικιακούς μικρολωποδύτες («Το καντηλάκι μέσ’ στο ‘Φτωχικό’»), αλλά και ηλικιωμένες γυναίκες που εξομολογούνται ματαιωμένους έρωτες («Ο πιερότος»). Οι ήρωες του Λαπαθιώτη είναι συχνά άνθρωποι που ζουν φειδωλά με την προσδοκία ενός σπάταλου μέλλοντος («Η προσδοκία»). Η ατμοσφαιρική σκηνογραφία, τυπικά λαπαθιωτική, παραπέμπει σε γνώριμους λογοτεχνικούς τόπους του συγγραφέα: η αποκριάτικη μεταμφίεση, οι λαϊκές συνοικίες της Χριστουγεννιάτικης Αθήνας, η ατμόσφαιρα των λαϊκών σινεμά, η συνοικιακή ταβέρνα-άσυλο για κάθε μικροαπατεώνα αναδίδονται σχεδόν από σελίδες του υπόλοιπου ποιητικού και πεζού του έργου. Αλλού, ο αναγνώστης ανακαλύπτει την Αθήνα του μεσοπολέμου με τα μάτια ενός φυλακισμένου που έχει εκτίσει την ποινή του, σε μια διαδρομή που ξεκινά από τις λαϊκές συνοικίες της αυθεντικής ζωής και καταλήγει στην αποξένωση της σύγχρονης πόλης («Ο κατάδικος»). Κοντά στην αστική εικονογραφία, η ατμόσφαιρα τσίρκου, με ηχοτοπία αρένας και ήρωες-ακροβάτες συναισθημάτων, συνομιλεί εντυπωσιακά με το γκροτέσκο («Για τα μάτια της Γιολάντας»). Οι αισθητιστικές απηχήσεις είναι γενικώς εμφανείς, όπως συμβαίνει με την παραληρηματική ξενάγηση του αναγνώστη στη ζοφερή ατμόσφαιρα φρενοκομείου και στον εφιαλτικό κόσμο των παραισθήσεων και των αναμνήσεων ενός έγκλειστου ήρωα («Η γάτα»). Απόηχοι των διηγημάτων του Πόε επιτρέπουν την είσοδο του ανοίκειου, του νοσηρού και του ανίερου («Το κρανίο»), ενώ η παγερή παρουσία του θανάτου εναλλάσσει προσωπεία και νεκρανασταίνει βέβηλα («Ο πεθαμένος», «Τα δύο αδέρφια», «Ο βρικόλακας», «Ο θάνατος»). Αλλά και τα «αιρετικά» αισθητιστικά παραμύθια του Όσκαρ Ουάιλντ, της πεζής κυρίως ποίησης, ανιχνεύονται με ευκολία στη γραφή του έλληνα θαυμαστή του («Το κρίμα ή τα μάτια του Χριστού», «Η θυσία»).

Αυτοπροσωπογραφία Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία του τόμου είναι τα κείμεναεικόνες εαυτού, οι αυτοαναφορικές καταγραφές της λογοτεχνικής διαδικασίας, οι επισκέψεις του αναγνώστη στο λαπαθιωτικό λογοτεχνικό εργαστήριο. Κατά τις επιταγές του αισθητισμού, ο Λαπαθιώτης διήγε έναν βίο «εν πνεύματι τέχνης», υιοθετώντας την αισθητιστική εξίσωση ζωής και τέχνης. Ενθρόνισε την τέχνη στην κορυφή της μέριμνάς του, προτιμώντας το καλλιτεχνικό ψεύδος από την ενεργό δράση, κατά τις ουαϊλδικές διδαχές. Προσπαθώντας να βρει τον βηματισμό του, όταν ήταν ακόμη νεαρός κοσμοπολίτης, ο ποιητής βάδιζε στα μονοπάτια των ευρωπαίων εστέτ και του αμερικανού δασκάλου τους Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Έτσι, η καλλιέργεια του ύφους και της μορφής έγινε σημαντικό μέλημά του, ώστε κάποιες φορές τα (νεανικά κυρίως) κείμενά του να μοιάζουν με ασκήσεις ύφους και να συνιστούν ενδείξεις τεχνοπάθειας. Ευλόγως το διήγημα «Ο μυστηριώδης φίλος» ανασύρεται από το σύνολο των «άλλων ιστοριών» και αποκτά την τιμητική του στον τίτλο του βιβλίου. Πρόκειται για ένα αυτοαναφορικό κείμενο, που παρακολουθεί έναν συγγραφέα (τον ίδιο;) εν ώρα δημιουργίας. Τελειομανής δημιουργός, ο ήρωας-συγγραφέας επεξεργάζεται ένα κείμενο περισσότερο από μία πενταετία. Σε συνθήκες πλήρους απομόνωσης, ολοκληρώνει ένα έργο ζωής, «το άπαντον σχεδόν» των συγγραφικών του κόπων. Αυτό συνοδεύεται από την πλήρη αποπνευμάτωση της ύπαρξης, την εξάχνωση κάθε ανθρώπινης συγκίνησης, τη διατύπωση μιας «προσωπικής κι αλλόκοτης» φιλοσοφικής θεωρίας, που δικαιώνει την ύπαρξη του συγγραφέα. Το τέλος της ζωής συμπίπτει με το τέλος του έργου. Αλλά και ο καλλιτέχνης ήρωας στο «Δυο καρδιές - η μια πιο λυπημένη» εκτιμά τη ζωή ως πεδίο διεκδίκησης υψηλών προορισμών και τις ανθρώπινες εμπειρίες ως μέσα «για την εξυπηρέτηση ορισμένων καλλιτεχνικών σκοπιμοτήτων», συντασσόμενος έτσι με τις βασικές

ΠΑΝΟΣ ΣΚΟΥΡΟΛΙΑΚΟΣ, Ξύλινα Χάλκινα Κρουστά, διηγήματα, Εκδόσεις του Αυγούστου, σελ. 86 Στον Γιώργο Μαρκόπουλο Ο Πάνος Σκουρολιάκος συγκέντρωσε κάτω από αυτό τον καινούργιο τίτλο τις δυο λιγοσέλιδες συλλογές πεζών του που πρωτοδημοσιεύτηκαν στη δεκαετία του ‘80, την Αγκούσα (1981) και την Άδεια Πλατεία (1986). Ομοθεματικές, ομόγλωσσες και γραμμένες με την ίδια περίπου συνειρμική τεχνική (εκτός από το τελευταίο πεζό, το «Αερόστατο», όπου το ρεαλιστικό πλαίσιο μιας συνάντησης φίλων ισοζυγίζεται προβλημαΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

Larve, 2013, 40 x 30 cm

αρχές του αισθητισμού. Ο ζωγράφος του διηγήματος «Ο καλλιτέχνης» παραπέμπει επίσης στις αισθητιστικές απόψεις του δημιουργού του: τελειομανής, όπως και ο Λαπαθιώτης, ο καλλιτέχνης αυτός φοβάται πως οι αλλεπάλληλες εξαντλητικές επανεπεξεργασίες του έργου του θα το απομακρύνουν οριστικά από τις αρχικές φιλοδοξίες και προσδοκίες του δημιουργού του. Έτσι, παρά την πάνδημη αποδοχή του έργου του, ο ίδιος χάνει την πίστη του στην τέχνη του και διαδηλώνει την καλλιτεχνική του αδυναμία. Η παραπάνω προσήλωση στην τέχνη καθιστά υποχρεωτικά το δρόμο του καλλιτέχνη μοναχικό, ενώ, κατά τον Λαπαθιώτη, η υπερευαίσθητη ιδιοσυγκρασία του μολύνει με την εγγενή λύπη της κάθε άνθρωπο που τον πλησιάζει. Η ζωή ενός ευαίσθητου δημιουργού περνά από προκαθορισμένα στάδια: προηγείται η νεανική αυταπάτη της ευτυχίας, ακολουθεί η εκμετάλλευση της ευαισθησίας του από τους άλλους, ενώ η συνακόλουθη απογοήτευσή του καταλήγει σταδιακά στην ακηδία κι από κει στο θάνατο («Το κορόιδο»). Έτσι, ο Λαπαθιώτης των διηγημάτων του τόμου ανατέμνει την ψυχή τού ευαίσθητου ανθρώπου και βρίσκει ως μόνη υπαρξιακή δικαίωση την καλλιτεχνική δημιουργία. Το πλούσιο χρονολόγιο που βιογραφεί λεπτομερώς το συγγραφέα στο τέλος του τόμου αναπόφευκτα καλεί σε αναλογίες. Ο συγγραφέας μοιάζει τόσο πολύ με τον καλλιτέχνη του διηγήματος «Ο μυστηριώδης φίλος»: πάλαι ποτέ σχεδόν υστερικό και κακομαθημένο παιδί, αργότερα νοσηρά αισθαντικός νέος, βοηθούσης της πλούσιας παιδείας του μετεξελίσσεται σε ένα φωτεινό πνεύμα που βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση και ακοίμητη δημιουργικότητα. Μόνο που η αληθινή ζωή δεν είναι εν τέλει τέχνη και . το πέρας της δεν συμπίπτει συνήθως με το ολοκληρωμένο έργο οι επόμενοι λαπαθιωτικοί τόμοι που υπόσχονται ο εκδότης Μανώλης Μανουσάκης κι ο επιμελητής Νίκος Σαραντάκος θα αποδείξουν, με τα πιο όψιμα διηγήματα του συγγραφέα, αν τελικώς «ο μυστηριώδης φίλος» κατέκτησε την υπαρξιακή του δικαίωση μέσω της γραφής. Ως τότε, παρακολουθούμε ευγνώμονες τις προσπάθειές του.

Η Κατερίνα Δ. Σχοινά είναι φιλόλογος 1 Αναφορά στο πασίγνωστο τραγούδι του Γ. Μουζάκη «Ένας φίλος ήρθε απόψε απ’τα παλιά».

2 Οι χαρακτηρισμοί ανήκουν αντίστοιχα στους Μ. Αναγνωστάκη και M. Vitti.

3 Προηγήθηκε ο τόμος «Τα μαραμένα μάτια και άλλες ιστορίες» από τον ίδιο εκδοτικό οίκο και, βέβαια, τον ίδιο επιμελητή.

τικά με τις διαδοχικές ανυψώσεις της φαντασίας τους) οι συλλογές αυτές, ανατυπωμένες με τη μορφή που είχαν, μας λένε εμμέσως ότι αποτελούν μια σταθερή βάση στο έργο του Σκουρολιάκου. Μπορεί τα πολύ σύντομα πεζά, όπως αυτά των Ξύλινων Χάλκινων Κρουστών, να είναι ένα είδος περιφρονημένο από εμπορικής απόψεως, αποδιωγμένο από την κεντρική σκηνή της ελληνικής λογοτεχνίας όπου κυριαρχεί εδώ και χρόνια ο πληθωρισμός του μυθιστορήματος, όμως η μικρή φόρμα που έχει δυναμική εκπροσώπηση σε άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, όπως η ιταλική, η ισπανική και η τσέχικη, είναι ένα είδος αφήγησης στο οποίο αναδεικνύεται αμέσως το ύφος και η ταυτότητα του συγγραφέα. Μινιμαλιστικές οι ιστορίες της Αγκούσας και της Άδειας Πλατείας, ολοκληρώνονται σε δυο ή τρεις το πολύ σελίδες, αλλά έχουν τη χαρακτηριστική δομική πυκνότητα και την έντονη ρευστότητα, ως προς τη σύνθεση και τον ελεύθερο χειρισμό της έννοιας του χρόνου και του τόπου, που συναντούμε επίσης στο υβριδικό είδος του πεζού ποιήματος. Στο απόσπασμα που ακολουθεί φαίνεται αμέσως η σημασία που δίνει ο Σκουρολιάκος στην υποβολή μέσω των μυθικών στοιχείων: «Η αρχή έγινε σ’ ένα χωριό ελληνικό με κάστρο και πέντε μαχαλάδες, με εφτά βρύσες κι ένα πανηγύρι στη μέση του καλοκαιριού. Με τα παιδιά που παίζανε ξυπόλητα και κουρελιάρικα κι είχανε όπως όλα τα παιδιά κουρεμένα κεφάλια κι ό,τι είχε τελειώσει ο ένας κι ο άλλος πόλεμος.» (σ.43) Τα θέματα στα πεζά αυτά που όπως είπαμε είναι συνάλληλα και ομότροπα, αφορούν στην πόλη ή στην επαρχία της ελληνικής δεκαετίας του ‘60 και του ‘70, αν και ο χρονικός τους καθορισμός δεν δηλώνεται πουθενά ρητά αλλά βγαίνει από νύξεις και πλάγιες αναφορές στα ήθη και στις συνθήκες μιας εποχής «λυπημένης», γκρίζας και εσωστρεφούς. Τουλάχιστον έτσι όπως η εποχή αυτή αντανακλάται και επιστρέφει στο βλέμμα, στη μνήμη και στα ακούσματα του συγγραφέα, ως παιδιού ή ως ενήλικου. Παντού άνθρωποι λαϊκοί, χαμηλής φωνής, μοναχικοί, ξεριζωμένοι, πλάνητες, σαλεμένοι από αδιέξοδα ερωτικά και άλλα πάθη, κλεισμένοι σε σκοτεινά επαρχιακά καφενεία και σε δωμάτια με διαπεραστική υγρασία ή περιφερόμενοι σε σταθμούς τραίνων και λεωφορείων.

Η ΑΥΓΗ • 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

25

3

σταση των λαϊκών ανθρώπων

Narrenumzug, 2013, 140 x 190 cm

Όλα είναι βυθισμένα στο χρώμα μιας ψυχικής σέπιας, ακόμα και οι ιστορίες τη; Άδειας Πλατείας που αντιστοιχούν σε βιώματα όψιμα, της θεατρικής ζωής του συγγραφέα. Λείπει από παντού η φωτεινότητα ως κατάσταση συναισθηματική, ακόμα και σε ιστορίες όπως «Η φρουρά» όπου οι φασματικοί στρατιώτες ανυψώνονται στον ουρανό σαν ένα είδος μαρτύρων, μια φρουρά που «δεν την είδε, κανείς δεν την μαρτύρησε ποτέ», γιατί «όποιος τη δει, μέσα της μπαίνει, αλλοπαρμένος γίνεται, γυρνάει σαν τρελός και υποφέρει» (σ. 54). Αλλά το ίδιο υπόρρητο και βουβό παράπονο συνοδεύει και την πολιτική στάση κάποιων άλλων, έτσι ώστε να περνάει ως βιωματικό στίγμα εκείνων των χρόνων. Λ.χ., στο «Σαν μια αγκούσα», ένα από τα πιο αριστοτεχνικά στο θέμα της συναίρεσης φαντασίας και πραγματικότητας, η συμφωνία για την υποχρεωτική παράδοση του οπλισμού του σφραγίζει σαν δια βίου μέσα θρήνος, σαν αναστολή ενός οράματος και σαν ένα ανεξόφλητο χρέος, τη ζωή ενός χωρικού, παλιού αντάρτη που γράφει στο γιο του: «Τον γκρα τονε βαστάνε ακόμα κι εγώ μια ψυχή θα παραδώσω» Αυτό που δημιουργείται ως άμεση, πρώτη εντύπωση στον αναγνώστη των πεζών του Σκουρολιάκου είναι το αυθόρμητο, το ενδιάθετο της αφήγησης. Και αυτό οφείλεται προπάντων, για όποιον μπορεί να δει μέσα από τη γραφή το ψυχικό αποτύπωμα (εφ’ όσον βέβαια υπάρχει) του συγγραφέα, στη σωματική συμμετοχή του. Πολλές φορές η φράση του Σκουρολιάκου μοιάζει σαν να μοιράζει στο κείμενο το ρυθμό της αναπνοής ενός αφηγητή που δυσκολεύεται να μιλήσει με τετράγωνες κουβέντες, σαν να τυραννιέται ο ίδιος, συμμετέχοντας στην εξιστόρηση, από τον εφιάλτη ή την παρατεταμένη θλίψη των προσώπων του. Πράγμα που σημαίνει ότι

δεν υπάρχουν ή υπάρχουν ελάχιστες αποστάσεις ασφαλείας ανάμεσα σ’ εκείνον και στον κόσμο του. Αυθόρμητος λοιπόν, αλλά με την έννοια της αυθορμησίας που συναντούμε σε μερικά διηγήματα του Δημοσθένη Βουτυρά, όπως στο αρχετυπικό «Παραρλάρμα», ή σε σύγχρονούς μας, όπως στον Σωτήρη Δημητρίου, στον Ηλία Παπαμόσχο, στον Κώστα Καβανόζη. Σ’ αυτούς δηλαδή που ξεπερνούν τη μίμηση της πραγματικότητας με την ποιητική της. Άλλωστε, η αυθορμησία του Σκουρολιάκου είναι που τον ωθεί σε όλα του τα πεζά σε ένα είδος παιχνιδιού με τη γλώσσα, τις μεταφορικές της δυνατότητες. Μόνο έτσι, ας πούμε, με τη συνειρμική λειτουργία τους, μπορούν να σταθούν ορισμένες φράσεις που μοιάζουν σε μια πρώτη ματιά να χωλαίνουν νοηματικά. Στα Ξύλινα Χάλκινα Κρουστά, η «Ιερουσαλήμ» αρχίζει ως εξής: «Χωρίς αιδώ, άρχισε να ετοιμάζεται όλο το ασκέρι για τη λαμπρή αναχώρηση» (σ. 13), όμως η αιδώς δεν σημαίνει στο σημείο αυτό την ντροπή, την αιδημοσύνη, αλλά το αντίθετό τους: την προκλητικότητα, τον κυνισμό των νικητών. Υπάρχει λοιπόν σ’ αυτές τις μικρές ιστορίες μια εμπνευσμένη χρησιμοποίηση των συνειρμών που συναντούμε ενίοτε και στην ίδια την ποίηση, κάτι που δείχνει επίσης ότι ο Σκουρολιάκος, ενστικτωδώς ή όχι, θέλησε να αφηγηθεί με έναν τρόπο που δεν μιμείται αλλά αναδημιουργεί τον κόσμο. Με τη δική του ματιά, την προσωπική, ιδιότυπη, ενδεχομένως και λοξή σε σχέση με τη ρεαλιστική, συμβατική αναγωγή . των πραγμάτων στην οποία έχουμε μάθει αλλά σ’ αυτή τη λοξή ματιά δεν βρίσκεται πολλές φορές η αξία της τέχνης; Τα πεζά της Αγκούσας και της Άδειας Πλατείας βγήκαν από την ίδια μήτρα της ανοικειότητας, από την αίσθηση της αποξένωσης και της ερημίας, μα και της ανάγκης του

άλλου, και είναι γεμάτα με παντοειδείς ανατροπές. Εκεί που ακολουθείς το μίτο της αφήγησης, ο συγγραφέας λοξοδρομεί και ανοίγει ξαφνικά μια άλλη πόρτα και σε καλεί να περάσεις σ’ έναν άλλο κόσμο, παραπλήσιο με τον προηγούμενο. Αυτό βέβαια που αλλάζει στην ουσία είναι το βλέμμα του αφηγητή: αεικίνητο, κάνει άλματα από το ένα στο άλλο σημείο, αδιαφορώντας για τα χάσματα που δημιουργούνται, ακολουθώντας μάλλον από μνήμης τους ανιστορητές, δηλαδή τους παραμυθάδες των αρχαιότερων ηλικιών στις επαρχίες. Στις «Μεταστάσεις», αυτός ο τρόπος της αφήγησης με κινήσεις πίσω μπρος στο χρόνο, με περάσματα απότομα από τη ρεαλιστική αναπαράσταση στη φαντασία και αντίστροφα, είναι πολύ χαρακτηριστικός, δημιουργώντας μια αινιγματική ατμόσφαιρα: «Ένα τέτοιο Σάββατο. Τα συνεργεία από νωρίς κλειστά, τα καφενεία κλειστά, είχαν αδειάσει τα σπίτια, είχανε στοιβαχτεί όλοι μαζί σε συγκεκριμένους τόπους, όπου γινότανε φασαρία. Την είχαν ανάγκη. Πέρναγαν έτσι οι νυχτερινές ώρες ώσπου γύρναγαν ένας-ένας και μέχρι το πρωί γέμισε πάλι ο τόπος» (σ.

40) Αλλά οι ανατροπές στις ιστορίες του Σκουρολιάκου δεν βρίσκονται μόνο στη ροή τους, βρίσκονται και στη γλώσσα τους την ίδια, στις εικόνες, στις έννοιες: ο εφημεριδοπώλης («Πο»), που ξαφνικά γίνεται ποδηλάτης και διασχίζει τοπία ονειρικά σ’ έναν άχρονο χρόνο της ιστορίας, όπου, όπως στα ποιήματα του Νίκου Εγγονόπουλου, συνυπάρχουν αδελφωμένοι ληστές, επαναστάτες και ποιητές, ο Νταβέλης, ο Πάντσο Βίλλα και ο Καρυωτάκης. Με τέτοιες αλλόκοτες συναιρέσεις διαφορετικών μορφών και στιγμών της ιστορίας είναι γεμάτα τα πεζά των Ξύλινων Χάλκινων Κρουστών. Το αλλόκοτο όμως της συνύφανσης δεν σημαίνει παράλογο. Όταν στα «Αι-

ματώματα» ακούγεται κάποιος περιπλανώμενος να «μουρμουρίζει κάτι πωγωνήσια τραγούδια, κάτι σκοπούς από τον Πόντο» (σ.

22) αυτό που μας μένει είναι ότι τα τραγούδια από το Πωγώνι όπως και τα ποντιακά είναι τραγούδια λύπης και καημού. Και δεν θα μπορούσε να σημαίνει κάτι άλλο, αφού η λύπη και ο καημός είναι το ψυχικό στίγμα αυτού του λαϊκού κόσμου, του ‘60 και του ‘70, ενός κόσμου σπρωγμένου στο περιθώριο, είτε στα χωριά είτε στις περιφερειακές γειτονιές της Αθήνας. Και πότε γίνεται η εξανάσταση αυτών των ανθρώπων; Πότε ανθίζουν και βρίσκουν ένα μέρος του αρχέγονου εαυτού τους; Όταν δεν υπάρχουν διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο μέσα και στο έξω, ανάμεσα στη ψυχή τους και στο περιβάλλον τους. Όχι απλώς όταν ζουν στη φύση, αλλά όταν η ανοιχτωσιά της φύσης μεταβάλλεται και σε δική τους εσωτερική ανοιχτωσιά. Στα «Ψάρια του Ερμόλαου» λ.χ. που ο έρωτάς του για τη θάλασσα και το νερό ήταν τόσο σφοδρός, ώστε μεταμόρφωσε ο ίδιος με τη φαντασία του τον κάμπο, την κατοικία και τα σπαρτά του σε θάλασσα, πλεούμενο και κύματα, η λύπη έγινε χαρά όταν «ένας αγέρας με χρώματα άρχισε να φυσάει μέσα του με μουσικές, παράξενος αγέρας» (σ. 28) Για να συμβεί όμως αυτό, για να ενωθεί η πραγματικότητα με τη φαντασία σε ένα και αδιαίρετο, θα πρέπει τα πρόσωπα που ανοίγονται με εμπιστοσύνη σ’ αυτό το αδιαίρετο να είναι έτοιμα να αγκαλιάσουν το αιφνίδιο και ενδεχομένως ανατρεπτικό. Να αφεθούν σ’ αυτό όπως στα χέρια ενός δημιουργού που τον εμπιστεύονται. Και όντως αυτό γίνεται σε όλα σχεδόν τα πεζά του Σκουρολιάκου. Οι μοναχικοί και στερημένοι από τον άλλο ή από το άλλο άνθρωποί του, ενδίδουν στο μαγικό, στο υπερφυσικό. Στους «Βλάμηδες», ας πούμε, αυτή η αίσθηση του παραμυθένιου (όπου όλα είναι δυνατά) ενσωματώνει όλα τα αποδιωγμένα, παράταιρα και σκόρπια της κάθε μέρας και φτιάχνει έτσι μιάν άλλη πραγματικότητα ευθυμίας, χαράς, φάρσας, παιχνιδιού, αλλά και πόνου - καθώς όλα αυτά πάνε μαζί. Σαν λαϊκός θίασος ξωμάχων, βγαλμένος από τις ταινίες και τις βαλκάνιες μουσικές του Εμίρ Κουστουρίτσα, σαν κομπανία μουσική αλλά και θεατρική ομάδα και γαμήλια ονειρική πομπή και γιορτινή πορεία μιας μαθητικής μπάντας, όπως στο ωραίο, ομότιτλο ποίημα του Γιώργου Μαρκόπουλου. Απ’ όπου και να περάσει αυτή η μισοονειρική μισοαληθινή παρέλαση νεκρών και ζωντανών, μας δημιουργείται συνεχώς η αίσθηση ότι ο κόσμος του Πάνου Σκουρολιάκου είναι ένας κόσμος που τον αγκαλιάζει η ποιητική φαντασία για να συναιρέσει μέσα του το ιστορημένο και το ανιστόρητο, το υπαρκτό και το αδύνατο ως τώρα να υπάρξει. Δηλαδή, να δώσει με τα πεζά του ένα άλλο, καινούργιο νόημα σε εικόνες, χρώματα, ήχους που συμφύρονται στη μνήμη όλων μας και ζητούν ένα χώρο να φιλοξενηθούν.

Ο Αλέξης Ζήρας είναι κριτικός λογοτεχνίας

Η ΑΥΓΗ • 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

26

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

α μ ω ρ έ ι φ α

4

Ριζοσπαστική δημοκρατία και συλλογικά κινήματα σήμερα Η «Αραβική Άνοιξη», οι «Indignados» της Ισπανίας, οι Έλληνες «Αγανακτισμένοι» και το κίνημα «Καταλάβετε τη Γουόλ Στρητ» μοιράζονται μια σειρά από κοινά διακριτικά γνωρίσματα. Αξιοποίησαν σε πολύ μεγάλο βαθμό τα κοινωνικά δίκτυα και επεδίωξαν την άμεση δημοκρατική συμμετοχή όλων στον συντονισμό και την ανάπτυξη της δράσης τους. Ήταν κοινωνικά και ιδεολογικά ετερογενή κινήματα χωρίς αρχηγούς και βασισμένα στην αυτοδιαχείριση, ενώ απέρριπταν τις παγιωμένες ατζέντες και ιδεολογίες. Εντούτοις, τα συγκεντρωμένα πλήθη που έδιναν ζωή σε αυτές τις κινητοποιήσεις ισχυρίζονταν συχνά πως μιλούσαν στο όνομα του «λαού» και απέβλεπαν σε μορφές εξισωτικής αυτο-κυβέρνησης από κοινού. Παρόμοια χαρακτηριστικά έχουν σημαδέψει συλλογικές αντιστάσεις από τους Ζαπατίστας και τις διαδηλώσεις του Σηάτλ και έπειτα, πυροδοτώντας θεωρητικές και πρακτικές αντιπαραθέσεις γύρω από τη σημασία τούτων των ιδεολογικών και πολιτικών μορφών. Εμπλεκόμενος στην αντιπαράθεση ανάμεσα στο αυτόνομο βιοπολιτικό «πλήθος» των Μάικλ Χαρντ και Αντόνιο Νέγκρι και τα επιχειρήματα υπέρ της η-

Μετα-ηγεμονία Πολιτική δράση εκτός του συνηθισμένου μεταμαρξιστικού παραδείγματος

Η βιοπολιτική του πλήθους απέναντι στην ηγεμονία του Λαού

γεμονίας του «λαού» που αναπτύσσουν οι Ζακ Ρανσιέρ, Ερνέστο Λακλάου, Σαντάλ Μουφ και Σλάβοϊ Ζίζεκ, ο συλλογικός τόμος Ριζοσπαστική Δημοκρατία και Συλλογικά Κινήματα Σήμερα έχει ως κεντρικό στόχο να πραγματευτεί κριτικά αυτές τις περιπτώσεις συλλογικής κινητοποίησης, να εξετάσει επισταμένως τις καινοτόμες πρακτικές και ιδέες που έχουν αναπτύξει και να αποτιμήσει τις δυνατότητές τους για μια αναζωογόνηση της δημοκρατίας στην εποχή μας, αναζητώντας κάτι καλύτερο από τον «καπιταλισμό της καταστροφής». Ο τόμος θα εκδοθεί τον Ιούνιο του 2014 από τις εκδόσεις Ashgate, στα αγγλικά, με την επιμέλεια των Αλ. Κιουπκιολή και

λυσίδες ισοδυναμίας οι οποίες αίρουν τη μερικότητα των αγώνων ή, ακριβέστερα, δημιουργούν σχέσεις ισοδυναμίας που κάνουν κάθε αγώνα να δηλώνει την ιδιαιτερότητά του μαζί με ένα επιπλέον νόημα. Αυτό το συμπλήρωμα του νοήματος είναι κρίσιμο, γιατί επιτρέπει σε τυπικά διακριτούς αγώνες και σε διαφορετικά αιτήματα να συγκλίνουν ώστε να συγκροτήσουν μια νέα υποκειμενικότητα που αμφισβητεί έναν ορισμένο συναστερισμό εξουσίας. Η ισοδυναμία απαιτεί επίσης τη δημιουργία συνόρων ή ανταγωνισμών -μια στιγμή αρνητικότητας- έτσι ώστε να γίνει δυνατός ο διαχωρισμός ενός εσωτερικού πεδίου από το εξωτερικό και να οριοθετηθεί συνεπώς το ευρύ φάσμα δυνάμεων που θα συγκλίνουν, συγκροτώντας ένα φιλικό συλλογικό «εμείς» απέναντι σε συγκεκριμένους, κατονομασμένους αντιπάλους.

ΤΟΥ BENJIAMIN ARDITI

Το βιβλίο Hegemony and Socialist Strategy των Ernesto Laclau και Chantal Mouffe’s παραμένει ένα έργο-ορόσημο για οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για μια λογο-αναλυτική αναβίωση της έννοιας της ηγεμονίας. παρουσιάζει την πολιτική και διανοητική διαδρομή του ευρωπαϊκού μαρξισμού, ιχνηλατεί τη γενεαλογία της έννοιας της ηγεμονίας μέσα σε αυτή την παράδοση και προτείνει μια έννοια ριζοσπαστικής δημοκρατίας ως μια εικόνα προς σκέψη για την προοδευτική πολιτική... Τονίζοντας την πολιτική πρακτική αντί για τους νόμους της ιστορίας, ο Laclau και η Mouffe μας προβάλλουν μια μετα-γκραμσιανή ηγεμονία που διέπεται από ιστορική ενδεχομενικότητα. Αντί να επικαλούνται μια γενική αντίθεση ως αρχή εξήγησης της καταπίεσης, της εξέγερσης και της αλλαγής, αναφέρονται στη συνάρθρωση διακριτών αγώνων σε α-

Μετα-ηγεμονία ΙΙΙ: ιότροπη (viral) πολιτική Στρέφομαι τώρα στην ιότροπη μορφή της μετα-ηγεμονικής πολιτικής. Κάθε αναφορά σε αυτόν τον τρόπο πολιτικής πράξης πρέπει να αναγνωρίσει ότι, όπως κάθε άλλο είδος πολιτικής, αφορά ομάδες και συλλογικές πρωτοβουλίες και, κατ’ επέκταση, συνάψεις, συνδέσεις ή συναρθρώσεις μεταξύ ατόμων. Οι συνδέσεις της ακολουθούν τις διαδρομές των δικτύων -και ιδιαίτερα των κατανεμημένων δικτύων- αντί για το πρότυπο της ηγεμονίας και της αλυσίδες της ισοδυναμίας της. Η προϊστορία της μπορεί να εντοπιστεί στη δουλειά των μηχανικών και των υπεύθυνων για τη χάραξη στρατιωτικής στρατηγικής που επινόησαν το ARPANET -τον πρόδρομο του Διαδικτύου- και άλλα «κατανεμημένα δίκτυα επικοινωνίας» ως ένα τρόπο για να διασφαλιστεί η επιβίωση των συστη-

Γ. Κατσαμπέκη. Περιλαμβάνει τα εξής πρωτότυπα ή αναθεωρημένα κείμενα: «Post-hegemony: politics outside the usual post-Marxist paradigm», του Benjamin Arditi. «Letter to a Greek anarchist: on multitudes, peoples, and new empires», των Richard J.F. Day και Nick Montgomery. «Sovereignty of the people», του Jodi Dean. «Occupy and autonomous political life», του Saul Newman. «Hegemony or posthegemony? Discourse, representation and the revenge(s) of the real», του Γιάννη Σταυρακάκη. «Generalised antagonism and political ontology in the debate between Laclau and Negri», του Paul Rekret. «A hegemony of the multitude: muddling the lines», του Aλέξανδρου Κιουπκιολή. «The multitudinous movement(s) of the people: democratic agency disrupting established binarisms», του Γιώργου Κατσαμπέκη. «Representation and political space in Laclau and Hardt and Negri», του Andy Knott. «Autonomy and hegemony in the squares: the 2011 protests in Greece and Spain», των Mαρίνας Πρεντούλη και Lasse Thomassen. Κάθε Κυριακή θα δημοσιεύουμε ένα μεταφρασμένο απόσπασμα από κείμενο του τόμου.

μάτων στρατιωτικής επικοινωνίας σε περίπτωση εχθρικής επίθεσης και σημαντικών απωλειών σε κόμβους δικτύων. Ο Paul Baran έγραψε ένα από τα κείμενα-σταθμούς για αυτά τα δίκτυα. Δείχνει ότι τα συγκεντρωτικά πρότυπα που έχουν οικοδομηθεί με το κλασσικό αστεροειδές σχήμα -με μια αρχιτεκτονική παρόμοια με το Πανοπτικόν του Bentham- είναι ευάλωτα επειδή το σύστημα δεν θα μπορούσε να επιβιώσει σε περίπτωση που καταστραφεί ο πυρήνας ή ο κεντρικός κόμβος. Τα αποκεντρωμένα δίκτυα (grid models) έχουν καλύτερα ποσοστά επιβίωσης μετά από μια επίθεση, αλλά όχι τόσο υψηλά όσο τα κατανεμημένα δίκτυα, οι κόμβοι των οποίων επικοινωνούν μεταξύ τους χωρίς να περνούν απαραίτητα από έναν μοναδικό πυρήνα ή και μια σειρά κέντρων. Η σύνδεση στα κατανεμημένα δίκτυα -τα μονοπάτια, δηλαδή, που ακολουθούν τα μηνύματα- δεν εξαρτάται από έναν αυστηρό αλγόριθμο προειλημμένων αποφάσεων αλλά από τη χρησιμοποίηση των πιο αποτελεσματικών περασμάτων μεταξύ των κόμβων, και (2) αυτές οι απρογραμμάτιστες συνδέσεις αντανακλούν την ενδεχομενικότητα των πραγματικών διαδρομών που ακολουθούν τα μηνύματα. Οι ιοί ακολουθούν [ομοίως] απρόσμενα μονοπάτια και φτάνουν σε απροσδόκητα μέρη. Η κίνησή τους είναι όμοια με εκείνη που κάνουμε όταν πηδάμε από ένα «υπερκείμενο» (hypertext) σε ένα άλλο αναζητώντας πληροφορίες στο πυκνό πλέγμα των συνδέσεων του Διαδικτύου χωρίς να ξέρουμε πού ακριβώς θα μας βγάλει η περιήγησή μας... Τα δίκτυα τους συνδέουν ομάδες και άτομα και διευκολύνουν περαιτέρω συνδέσεις -ανεξάρτητες πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν άλλες ομάδες και άτομα- χωρίς τις συνηθισμένες ιεραρχίες ή την υποδομή πιο συμβατικών κοινωνικών και πολιτικών οργανώσεων και χωρίς να ανησυχούν πολύ

για την ύπαρξη ενός ανώτερου +1 [μιας ανώτερης συνδετικής αρχής πέρα και πάνω από τους επιμέρους κόμβους]. Τα ιότροπα δίκτυα δεν είναι καθόλου πρόσφατα φαινόμενα -καινούρια είναι μόνον η «cool» μορφή τους στον κυβερνοχώρο. Τα μποϊκοτάζ των προϊόντων της Χιλής ή της Νότιας Αφρικής κατά τη δικτατορία του Πινοτσέτ και το απαρτχάιντ είναι παραδείγματα της «θερμής» ιότροπης πολιτικής του δρόμου. Ομάδες ατόμων έκαναν πικετοφορία σε σούπερμαρκετ για να πείσουν τους διευθυντές και τους πελάτες ότι η πώληση ή η αγορά αγαθών από αυτές τις χώρες ήταν κακή επιχειρηματική πρακτική και ηθικά μεμπτή. Έκαναν επίσης διαδηλώσεις μπροστά από τα γραφεία των πρεσβειών της Χιλής και της Νότιας Αφρικής. Ο στόχος στην περίπτωση αυτή ήταν η κινητοποίηση της κοινής γνώμης και η άσκηση πίεσης στους εγχώριους πολιτικούς ιθύνοντες για να αναλάβουν δράση ενάντια στις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από αυτά τα καθεστώτα. Όπως σε κάθε πολιτική, το στοιχείο της αρνητικότητας ήταν παρόν στις εν λόγω διαμαρτυρίες. Οι ομάδες στρέφονταν εναντίον μιας αδικίας και εντόπιζαν έναν αντίπαλο, αλλά συνέρχονταν χωρίς να αναπτύσσουν σε μεγάλο βαθμό ένα πολιτικό πρόγραμμα ή συγκεκριμένους όρους συνεργασίας και επιδίδονταν σε άμεση δράση από τα κάτω παρά σε μια πολιτική της αντιπροσώπευσης. Εκείνο που καθιστά τις πρωτοβουλίες τους «ιότροπες» και όχι, για παράδειγμα, ένα μέρος των αλυσίδων ισοδυναμίας της ηγεμονικής πολιτικής είναι ότι εξαπλώνονταν και συνδέονταν μεταξύ τους ως διάσπαρτοι κόμβοι που συμμερίζονταν τις αξίες άλλων ομάδων/κόμβων και κινητοποιούνταν για ένα σκοπό αλλά δεν ενδιαφέρονταν για ένα ενιαίο πολιτικό πρόγραμμα ή για τη δημιουργία του +1 μιας κοινής ταυτότητας. Πιο πρόσφατα παραδείγματα

Η ΑΥΓΗ • 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

5

39

Ψυχανάλυση και εφηβεία ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΣΤΕΦΑΝΑΤΟΣ (Επιμέλεια-Εισαγωγή-Επιλεγόμενα), Ψυχανάλυση και εφηβεία. Κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, Μετάφραση: Αμαλία Ατσαλάκη, Νέλλυ Γεωργούδη, Εύα Καραϊτίδη, Πέτρος Κεφάλας, Μανώλης Κωνσταντόπουλος, Εύα Λεωνίδη, Ελίζα Νικολοπούλου, Γεράσιμος Στεφανάτος, Τέσσα Χατζηγιάννη Στεφανάτου, Νάνσυ Ταλούμη, Λουκία Τσαρούχη, εκδόσεις της Εστίας, σελ.

573

The Temptation of St. Anthony, 2013, 230 x 340 cm

περιλαμβάνουν τις διαδηλώσεις που ξέσπασαν στην Τυνησία εναντίον του προέδρου Μπεν Αλί στα τέλη του 2010 και αργότερα στην πλατεία Ταχρίρ στην Αίγυπτο, καθώς και η κατάληψη της Plaza del Sol και άλλων δημόσιων πλατειών από τους Ισπανούς indignados του κινήματος 15-M movement το 2011, τους δύο μήνες παρουσίας των διαδηλωτών του Occupy Wall Street στο Zuccotti Park και την πλανητική αναπαραγωγή της στο Λονδίνο, στο Παρίσι και σε άλλες πρωτεύουσες, ή τις φοιτητικές διαδηλώσεις #YoSoy132 που απέφυγαν τη μορφή οργάνωσης των πολιτικών κομμάτων και των κοινωνικών κινημάτων στις κινητοποιήσεις τους ενάντια στους υποψηφίους των προεδρικών εκλογών του Μεξικού το 2012 που υποστηρίζονταν από τα μμε. Ο Arquilla και ο Ronfeldt επινόησαν την έννοια του «κοινωνικού δικτυακού πολέμου» [social netwar] για να περιγράψουν πρωτοβουλίες όπως το δίκτυο υποστήριξης των Ζαπατίστα...Κατά τη γνώμη τους, «μια παραδοσιακή εξέγερση ανταρτών μεταβλήθηκε σε έναν κοινωνικό δικτυακό πόλεμο της εποχής της πληροφορίας» μέσω ενός παγκόσμιου Ζαπατιστικού κινήματος που «δεν είναι επίσημη οργάνωση, ούτε αρχηγείο, ούτε ηγεσία, ούτε συλλογικό όργανο λήψης αποφάσεων» (Arquilla and Ronfeldt 2001). Αυτός ήταν ένας ασυνήθιστος τύπος κινήματος γιατί αποτελούνταν από «μια άμορφη συλλογικότητα που εξαπλωνόταν, στροβιλιζόταν» και η «ακαθοριστία της ήταν μέρος της δύναμής της» (Arquilla and Ronfeldt 1988: 188). Ήταν πολύ όμοια με τη Νέα Διεθνή που πρότεινε ο Derrida. Ωστόσο, η ριζωματική δομή του κοινωνικού δικτυακού πολέμου -στην οποία κόμβοι ομάδων ή ατόμων λειτουργούν χωρίς ένα υπερκείμενο +1- αποδείχθηκε αποτελεσματική στη δημιουργία πολιτικών συμβάντων

που μετέβαλαν τους συναστερισμούς εξουσίας και κινητοποίησαν την κοινή γνώση. Και έχω αναφέρει ήδη τα πιο πρόσφατα παραδείγματα της πλατείας Ταχρίρ, του, OWS και του #YoSoy132. Από την άλλη, μερικοί θα υποστήριζαν -δικαίως- ότι οι ιότροπες πρωτοβουλίες έχουν μια εγγενή δυσκολία να εξασφαλίσουν ευρεία συναίνεση ή να αναπτύξουν και να προωθήσουν εκείνο που ο Laclau, η Mouffe και άλλοι μετα-γκραμσιανοί ονομάζουν αντι-ηγεμονικά σχέδια. Αυτό, όμως, μπορεί να μην είναι και τόσο κακό. Η ιότροπη άμεση δράση μπορεί να λειτουργήσει τόσο ως ένα εμπόδιο για τους ευρείας κλίμακας θεσμικούς μετασχηματισμούς όσο και ως μια εναλλακτική λύση έναντι των σχεδίων που απαιτούν πολλούς πόρους. Αντί να επιδιώκει τη συνάρθρωση ενός ευρέος φάσματος δυνάμεων για να ανα-θεσμίσει την πολιτική δομή ή τον κοινοτικό χώρο συνολικά, η ριζωματική μορφή της ιότροπης δράσης συνδέει κόμβους τοπικών και παγκόσμιων πρωτοβουλιών -στον κυβερνοχώρο ή τον φυσικό χώρο- χωρίς ένα κύριο σχέδιο ή μια κεντρική δομή καθοδήγησης. Άτομα και ομάδες μπορούν να συμμετάσχουν και να μοιραστούν πόρους με τους δικούς τους όρους γρήγορα, ορατά και με χαμηλό κόστος, στήνοντας εικονικές κοινότητες δράσης που προσφέρουν ad hoc τρόπους συμμετοχής σε ανθρώπους που δεν είναι ούτε στρατευμένοι αγωνιστές ούτε αφοσιωμένοι ακτιβιστές. Είναι ένας μετα-ηγεμονικός τρόπος πολιτικής δράσης, ή τουλάχιστον ένας τρόπος παρέμβασης που δεν εντάσσεται αυστηρά στις αλυσίδες ισοδυναμίας της λογικής της ηγεμονίας.

O Benjamin Arditi είναι καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο πανεπιστήμιο UNAΜ του Μεξικο

Ένα από τα πιο επώδυνα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι γονείς όσον αφορά τα παιδιά τους είναι η απότομη αλλαγή όταν αυτά περνούν από το δημοτικό στο γυμνάσιο. Ένα ρήγμα δημιουργείται στην μεταξύ τους σχέση. Ρήγμα που μπορεί να είναι παροδικό ή να συνδέεται με την «ρήξη» της εφηβείας, όπως επιλέγει να ονομάσει ο Μόζες Λόφερ κάποιες συγκεκριμένες διαταραχές του εφήβου σε ένα από τα κείμενα της συλλογής αυτής, μεταφρασμένα από ομάδα κλινικών οι οποίοι εργάστηκαν επί σειρά ετών με τον ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Γεράσιμο Στεφανάτο. Κείμενα κλασσικά και σημαντικές ψυχαναλυτικές έρευνες της ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

τελευταίας τριακονταετίας που αναδεικνύονται με την εισαγωγή του επιμελητή ο οποίος στα επιλεγόμενα απαντά και στο κεντρικό ερώτημα που διατρέχει το βιβλίο. Υπάρχει η ψυχανάλυση της εφηβείας; Ναι, αρκεί να αποδεχθεί ο ψυχαναλυτής τους ιδιαίτερους όρους αυτής της συνάντησης: τις επικίνδυνες διαδρομές με τον έφηβο στην αμφισβήτηση των κοινωνικών και γονεϊκών προτύπων, στην εισβολή του σεξουαλικού, στην ψυχική αποδιοργάνωση, στην ερωτοτροπία με το Θάνατο. Η συνοχή του ύφους της συλλογής φανερώνει εμβάθυνση στις έννοιες από την ομάδα των μεταφραστών πολλοί από τους οποίους έχουν σχέση μέσω της εργασίας τους με την ψυχανάλυση και την κλινική της εφηβείας. Το βιβλίο επιτρέπει πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης. Αναφέρεται κατά κύριο λόγο στην ψυχαναλυτική θεωρία και κλινική αλλά μπορεί να διαβαστεί από γονείς και εκπαιδευτικούς οι οποίοι μπορούν να διαφωτιστούν άμεσα πάνω σε ορισμένα καίρια θέματα από κείμενα όπως της Άννας Φρόϋντ. Η ναρκισσιστική απόσυρση των εφήβων που συχνά γεννά αγωνία στους ενήλικες, συνδέεται με το πένθος της αγάπης για τους γονείς που δεν επιτρέπει νέες επενδύσεις. Καθημερινές συμπεριφορές αποκτούν ένα νόημα υπό το πρίσμα της ψυχικής διεργασίας: μετατόπιση της λίμπιντο σε εκ διαμέτρου αντίθετες από τους γονείς παρέες και πρότυπα, αντιστροφή του συναισθήματος της εξάρτησης σε εχθρικότητα, απόσυρση της λίμπιντο στον εαυτό και παλινδρόμηση με σύγχυση και απώλεια ταυτότητας. Στο κείμενο του Άγγλου ψυχαναλυτή Ντόναλντ Ουίννικοτ μπορεί ο αναγνώστης να κάνει τον βασικό διαχωρισμό μεταξύ παιδι-

κής ηλικίας και εφηβείας στη βάση της ασυνείδητης φαντασίωσης που τις διαπερνά. Η πρώτη εμπεριέχει το θάνατο, η δεύτερη το φόνο: «μεγαλώνω= παίρνω τη θέση των γονιών» γράφει χαρακτηριστικά ο Ουίννικοτ , πράξη έμφυτα επιθετική την οποία γονέας ή εκπαιδευτικός χρειάζεται να αντέξουν. Γονείς και έφηβοι «ομιλούν το ένηβο»- το άλλο εν εαυτώ -το σχολιάζουν και μετριάζουν τα πάθη του αναφέρει ο Φιλίπ Γκυτόν.Το ένηβο- ήβη-«pubertaire» είναι ο χρόνος όπου εκρήγνυνται οι αιμομικτικές φαντασιώσεις και αντιστοιχεί σε μία κίνηση αντίθετη προς τον αποχωρισμό. Η εφηβεία «adolescens»είναι η ψυχική εργασία επί του υλικού της ήβης. Στο σημείο αυτό γεννιέται η ανάγκη να μεταδοθεί κάτι από τον ενήλικα ο οποίος εμψυχώνει το παιδί. Τι γίνεται όταν ο ίδιος τραντάζεται από τις ψυχικές ανακατατάξεις της ήβης των παιδιών του; όταν ασυνείδητα αναδύονται τα διακυβεύματα της δικής του εφηβείας; Στη συλλογή βρίσκουμε κείμενα με αναφορές σε κλινικά παραδείγματα όπως των Ρεϋμόν Καν, Ζαν Λυκ Ντοννέ, Πέτερ Μπλος, Γεράσιμου Στεφανάτου, τα οποία φωτίζουν διάφορες πλευρές αυτής της ρήξης. Τα αρχαϊκά άγχη, τις προοιδιπόδειες σχέσεις, την ψυχωτική δυνητικότητα. Επισημαίνουν επίσης τις ιδιαίτερες δυσκολίες της εργασίας με τους εφήβους οι οποίοι εύκολα περνούν στην πράξη. Η επιλογή των κειμένων από τον Γ. Στεφανάτο αναδεικνύει την πολλαπλότητα των θεωρητικών προσεγγίσεων που υποστηρίζουν την κλινική της εφηβείας, ξεκινώντας από τις φροϋδικές θέσεις, περνώντας στο φωτισμό της θεωρίας από την Άννα Φρόϋντ, συνεχίζοντας με την Μέλανι Κλάιν, την Πιέρα Ωλανιέ και την έμμεση επιρροή του Ζακ Λακάν. Διατρέχοντας τα κείμενα στεκόμαστε στους διαφορετικούς προσδιορισμούς που συστήνουν το συμπυκνωμένο σημαίνον εφηβεία: «ασυνείδητη παραγνώριση του έμφυλου σώματος», «απαλλαγή από την αυθεντία των γονέων», «ασυνείδητες φαντασιώσεις, αντιζηλία, ενοχή», «απώλεια μέρους του εαυτού», «ανάδυση πατροκτόνων παραστάσεων», «επαναδιαπραγμάτευση της καταθλιπτικής θέσης» , «αφομοίωση της αμφισεξουαλικότητας», «δάνειες ταυτίσεις». Σε αυτό το ορμητικό ποτάμι των αλλαγών που διαπραγματεύεται το αρχαϊκό και τείνει προς το νέο και άγνωστο, η λέξη υποκειμενοποίηση αποτελεί κλειδί. Κατά τον Ρεϋμόν Καν πρόκειται για «διαφοροποίηση περισσότερο από εξατομίκευση-αποχωρισμό. Μετασχηματισμό του Υπερεγώ σε Ιδεώδες του Εγώ. Αποδέσμευση από τον Άλλο». Η διαδικασία της υποκειμενοποίησης του εφήβου, πάντα ατελής, πολύ περισσότερο σε μία εποχή κρίσης όπου οι ταυτιστικές συμβολικές αναφορές καταρρέουν, μας αναγκάζει όλους, γονείς, εκπαιδευτικούς, θεραπευτές, σε μία διπλή κίνηση. Να ξαναζούμε τα δικά μας ερωτήματα μαζί με τον έφηβο σε μία διεργασία δυνητικά δημιουργική για τις δύο πλευρές και να βρισκόμαστε ταυτόχρονα αντιμέτωποι με ματαιώσεις, σε μια πορεία γεμάτη παλινδρομήσεις, δίχως βέβαιη έκβαση.

Η Βέρα Παύλου είναι ψυχοπαιδαγωγός

40

Η ΑΥΓΗ • 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

6

Χιώτικα παραμύθια

ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Γ. ΒΙΟΥ, Το Πετειναράκι και άλλα χιώτικα παραμύθια, Επιμέλεια: Αγνή Στρουμπούλη, Εικονογράφηση: Ανδρέας Σινόπουλος, Εκδόσεις: άλφα πι, Χίος

ΚΩΝΣΤΑΤΙΝΟΥ ΚΑΝΕΛΛΑΚΗ, Με καιρόν κρίνει ο Θεός και άλλα 22 παραμύθια «ΤΩΝ ΕΚ ΤΟΥ ΧΙΑΚΟΥ ΛΑΟΥ», Επιμέλεια - Εικονογράφηση: Γεωργία Λουκά-Μίτση, Πρόλογος: Γιώργος Γαλάντης, Εκδόσεις: άλφα πι, Χίος Για την ταυτότητα ενός βιβλίου μάς προϊδεάζει, πλέον, στην σύγχρονη εποχή, το Δελτίο Τύπου ή, αλλιώς, το κείμενο ή τα κείμενα του εξωτερικού οπισθόφυλλου· στην περίπτωση των Χιακών Εκδόσεων «άλφα πι», το ίδιο ισχύει για τον έντυπο Κατάλογό τους. Το πρώτο μικρο-κείμενο που βρίσκεται τυπωμένο εκεί αφορά, γενικότερα, στην ιστορία, στην καταγωγή τού συγκεκριμένου κλάδου εργασίας, ενώ θέτει τις βάσεις και το πλαίσιο για το δεύτερο μικρο-κείμενο, το οποίο αφορά στους στόχους και τους τρόπους υλοποίησης του σκεΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΤΣΟΥΠΡΟΥ

πτικού που (πρέπει να) υπάρχει πίσω από την έκδοση ενός βιβλίου. Τα παραθέτω: «Βιβλίο. Λέξη που προέρχεται από τη φοινικική λέξη «βύβλο», το φυτό απ’ όπου παραγόταν ο πάπυρος. Πρώτη μορφή βιβλίου, η στενή λωρίδα που τυλιγόταν σε κύλινδρο, το «ειλητάριο». Ακολούθησε ο «κώδικας», η μορφή του σημερινού βιβλίου. Πρώτο εξ ολοκλήρου ελληνικό βιβλίο πρέπει να θεωρηθεί η «Επιτομή των οχτώ τού λόγου μερών» τού Κωνσταντίνου Λάσκαρι που τυπώθηκε στο Μιλάνο το 1476. Η λέξη «έκδοση» με τη σημασία τής δημοσίευσης βιβλίου πρωτοαπαντά στους ελληνιστικούς χρόνους». «Η έκδοση ενός βιβλίου, με στόχο την ανάδειξη του συγγραφικού έργου και τη μεγαλύτερη ικανοποίηση του αναγνώστη, απαιτεί γνώσεις και ευαισθησία γύρω από τη σωστή διαμόρφωση της σελίδας, την αρμόζουσα επιλογή τυπογραφικών στοιχείων, τη λειτουργική κατανομή των κεφαλαίων, την αρμονική συνύπαρξη κειμένου και εικόνων, το ιδανικό εξώφυλλο». Οι χιώτες εκδότες Αντώνης και Γιάννης Παληός δεν διστάζουν να πουν πως γνωρίζουν την δουλειά τους και πως «την κάνουν καλά», καθώς γνωρίζουν επίσης πως το αποτέλεσμα ή, μάλλον, τα αποτελέσματα τους δικαιώνουν. Στις εκδόσεις «άλφα πι» περιλαμβάνονται οι τομείς τής Λογοτεχνίας, της Ιστορίας, των Επιστημονικών βιβλίων και περιοδικών (Ιατρικής και Νομικών), της Παιδείας, της Τέχνης (Ζωγραφική, Θέατρο, Φωτογραφία), ενώ μεγάλο μέρος αφορά και στην πλούσια τοπική Ιστορία, την Λαογραφία, την Τέχνη (εδώ θα βρούμε και τα έργα τού ζωγράφου, χαράκτη και λογοτέχνη Νίκου Γιαλούρη) και τον υλικό και πνευματικό πολιτισμό τού νησιού εν γένει. Μεταξύ των εκδόσεων ξεχωρίζουν, βέβαια, τα έργα τού Αδαμάντιου Κοραή (ανάμεσά τους και η πολυτελής επανέκδοση της διδακτορικής διατριβής του Medicus Hippocraticus), καθώς και η μελέτη Όμηρος Χίος αοιδός, όλα βραβευμένα από την Ακαδημία Αθηνών. Στις πιο πρόσφατες εκδόσεις ο ενδιαφερόμενος θα βρει, αφ’ ενός, ένα πολύ ιδιαίτερο βιβλίο, το Υπόθεση Wiril. Επεισόδιο πολέμου Χίος 7 Φεβρ. 1944, του Κυριάκου Ντελόπουλου, μετά την ανάγνωση του οποίου καλείται ο καθένας να κρίνει και να συμπεράνει μόνος του τι συνέβη πραγματικά σε εκείνη την περίεργη όσο και τραγική «Υπόθεση» και, αφ’ ετέρου, το Στον παράδεισο του Αρχιπελάγους. Η Χίος μέσα από το βλέμμα των περιηγητών (1420-1820), του Νίκου Μερούση, όπου ανθολογούνται κείμενα που χρονικά εκτείνονται στην διάρκεια τεσσάρων αιώνων. Στην κατηγορία τής Λογοτεχνίας οι εκδότες έχουν συμπεριλάβει και μία σειρά από συλλογές αλλά και μεμονωμένες εκδόσεις παραμυθιακού υλικού, όλες εξαιρετικά φροντισμένες από τυπογραφικής απόψεως, γεγονός που, σε συνδυασμό οπωσδήποτε με το πολύτιμο περιεχόμενό τους, τις καθιστά ένα γοητευτικό απόκτημα. Εδώ θα εστιάσουμε σε δύο από αυτές.

Melancholia – Altar, Πολύπτυχο, 2012, 310 x 630 cm

Το μικρό χάρτινο (με πολύ όμορφο κίτρινο σκληρό εξώφυλλο) κόσμημα που φέρει τον τίτλο Το πετειναράκι και άλλα χιώτικα παραμύθια αντλεί το υλικό του από την συλλογή τού Στυλιανού Βίου, έτσι όπως αυτή η τελευταία έχει συμπεριληφθεί στον τέταρτο από τους πέντε τόμους τού The folklore of Chios (1949), των Φιλίππου Αργέντη και H. J. Rose. Την επιμέλεια της έκδοσης είχε η πολύ γνωστή αφηγήτρια παραμυθιών Αγνή Στρουμπούλη και αυτή η ταιριαστή, ούτως ή άλλως, επιλογή από την πλευρά των εκδοτών και των συγγενών τού Στυλιανού Βίου επιβεβαιώνεται από τα ακόλουθα λόγια, τα οποία η πεπειραμένη παραμυθού εντάσσει στον Πρόλογό της: «Τα λαϊκά Παραμύθια μεταδίδονται από γενιά σε γενιά «μιλημένα» ώς τα μέσα τού 19ου αιώνα οπότε αρχίζουν να καταγράφονται. Όλος ο δυναμισμός και η γοητεία τους αναβρύζουν από τον τρόπο που είναι ειπωμένα· την οικονομία και τον ρυθμό τού λόγου, τη μείξη λόγιων και λαϊκών εκφράσεων, την αλλοίωση ή τη δημιουργία λέξεων προκειμένου να χωρέσει το αίσθημα και όχι ο κανόνας, από ανθρώπους αγράμματους αλλά ΚΑΘΟΛΟΥ αμόρφωτους. Ακόμη και τα «λάθη» είναι σωστά, γιατί η λαλιά τους υπηρετεί κατά κύριο λόγο τη μουσικότητα κι έτσι η φόρμα ταυτίζεται με το περιεχόμενο. [...] Η εργασία μου, που έγινε περισσότερο με το αφτί, προσπάθησε να κάνει τις λιγότερες δυνατές επεμβάσεις για να μη χαλάσει την παρτιτούρα, αλλά συγχρόνως να είναι δυνατή η ανάγνωση από ανθρώπους που δεν μιλούν χιώτικα ή είναι αρκετά νεαροί στην ηλικία. [...] Δεν είναι όλα τα Παραμύθια ίσης αξίας, τα κρατήσαμε όμως όλα, γιατί το καθένα κάτι μάς φανερώνει από την ψυχή αυτού που το αφηγείται και όλων όσων προηγήθηκαν, μια και ο προφορικός λόγος δεν διακόπηκε ποτέ. [...] Άλλωστε τα Παραμύθια μιλούν για την Αλήθεια όχι για την Πραγματικότητα κι έτσι ο χρόνος δεν τα φθείρει, αντίθετα τα καθιερώνει». Στην έκδοση αυτή, που είναι η πιο «σχολαστική» εκ των δύο που παρουσιάζουμε εδώ, εντάσσεται ως δείγμα και η πρωτότυπη μορφή ενός από τα παραμύθια, όπου φαίνεται ο ιδιωματικός λόγος (και τρόπος) με τον οποίο ήταν καταγεγραμμένο στο χειρόγραφο του Στυλιανού Βίου. Έτσι, ο αναγνώστης, συγκρίνοντας τις δύο εκδοχές τού παραμυθιού «Η αλεπού με τα χρουσά κόλλυβα», παίρνει μία ιδέα των λεπτών χειρισμών που απαιτούνται για να αποκτήσει ο ιδιωματικός προφορικός λόγος μια γραπτή φορεσιά πιο εύκολα κατανοητή, χωρίς να χάσει, όμως, την αμεσότητά του. Είναι, δε, εξαιρετικά ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς την «φωνητική» καταγραφή που είχε γίνει στα χειρόγραφα εκείνα των αρχών του 20ου αιώνα. Στην έκδοση με τον τίτλο Με καιρόν κρίνει ο Θεός και άλλα 22

παραμύθια «των εκ του Χιακού λαού», εξίσου όμορφη και φροντισμένη τυπογραφικά, με την εικονογράφηση να καταλαμβάνει περισσότερο χώρο, καθώς, ίσως, στοχεύει και σε ένα πιο νεανικό κοινό, το υλικό προέρχεται από την ίδια ανέκδοτη πηγή (τα χειρόγραφα τα οποία συγκέντρωσε ο Φ. Αργέντης και τα οποία βρίσκονται στην Βιβλιοθήκη τής Χίου «Κοραής»), αλλά ο συλλέκτης - καταγραφέας αυτήν την φορά είναι ο Κωνσταντίνος Ν. Κανελλάκης, γνώριμος του Γιάννη Ψυχάρη και του Hubert Pernot, αυτοδίδακτος ιστορικός και λαογράφος, «παθιασμένος» (όπως και ο Στυλιανός Βίος, εξάλλου) «με τα γράμματα και τη Χίο», όπως σημειώνει, στην σύντομη Εισαγωγή της, η επιμελήτρια και εικονογράφος Γεωργία ΛουκάΜίτση. Προκειμένου, δε, για το «τοπικό λεξιλόγιο», το οποίο, ανεξαρτήτως κάποιων άλλων παρεμβάσεων (όπως μας ενημερώνει η επιμελήτρια), διατηρήθηκε, έχει προστεθεί η ερμηνεία των λέξεων (κάτι που έχει γίνει, ίσως σε μικρότερη κλίμακα εκεί, και στο προηγούμενο βιβλίο) ακριβώς δίπλα, μέσα σε αγκύλη. Συνολικά και στις δύο ανά χείρας εκδόσεις περιλαμβάνονται 49 παραμύθια, συχνά με πολλά κοινά στοιχεία και μοτίβα, τόσο μεταξύ τους όσο και με παραμύθια από άλλες περιοχές, εντός και εκτός Ελλάδος, αλλά κάποτε και με ιδιαίτερες ιδέες και υποθέσεις, όπως γίνεται με κάποιες ευτράπελες ιστορίες τού δεύτερου τόμου, γεγονός που μας παραπέμπει στον πολιτιστικό χώρο και χρόνο «διεξαγωγής» παρόμοιων αφηγήσεων. Μια τέτοια περίσταση ήταν, επί παραδείγματι, τα νυχτέρια ή παρακάθια που αναφέρει η Γεωργία Λουκά-Μίτση, φτωχός αλλά τουλάχιστον υπαρκτός απόηχος των οποίων είναι οι σύγχρονες παρεΐστικες συγκεντρώσεις σε σπίτια ή χώρους αναψυχής. Οι συμπεριφορές των προσώπων που πρωταγωνιστούν σε τέτοιες ευτράπελες διηγήσεις απόκτησαν, με την πάροδο του χρόνου, όπως σημειώνει και ο Γιώργος Γαλάντης στον Πρόλογο του δεύτερου βιβλίου, «δυναμική συμβόλων» τα οποία παραδειγματίζουν (και, βέβαια, προκαλούν τον γέλωτα) «μεταφερόμενα στην καθημερινή μας κουβέντα και στον σύγχρονο βίο». «Λέγεται ότι το Παραμύθι είναι η Φωνή του Ανθρώπου μέσα στους αιώνες», σημειώνει η Αγνή Στρουμπούλη. Είναι «Λόγος εύθραυστος κι αθάνατος», όπως μας διαμηνύει με τον τίτλο τού βιβλίου της, μία άλλη, ξενιτεμένη αυτή, παραμυθού μας, η Λίλη Λαμπρέλλη, παραθέτοντας τον Henri Gougaud: Λόγος «φαινομενικά ανώδυνος, που όμως φέρει το νόημα της ζωής».

Η Σταυρούλα Γ. Τσούπρου είναι δρ Φιλολογίας

Η ΑΥΓΗ • 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

41

7

Τα σκοτεινά φώτα της Niemands Rose NIEMANDS ROZE, Τα φώτα στο βάθος. Αφηγήσεις μικρού μήκους, εκδόσεις Απόπειρα, σελ. 124

μπλογκ «Του κανενός το ρόδο»). Ο τόμος αυτός συνιστά, κατά τη γνώμη μου, ένα επιτυχημένο άλμα. Δεν το λέω επειδή πιστεύω ότι το χαρτί υπερέχει της οθόνης ούτε από κάποιον φετιχισμό του χαρτιού ή του βιβλίου - κάθε άλλο. Αλλά επειδή διαβάζοντάς τώρα όλα μαζί τα κείμενα, παλιά και νεότερα, μπορεί να αντιληφθεί κανείς ότι αντέχουν στον χρόνο (κάποια μετράνε ήδη μια πενταετία ζωής), τις λογοτεχνικές τους αρετές, να τοποθετήσει ως κομμάτια μιας δυνάμει ενιαίας αφήγησης. Και νομίζω ότι «Τα δώρα που σπάνε» ή τον «Επικήδειο αντίλογο» θα τα ζήλευαν αρκετοί λογοτέχνες. Όπως και την τελευταία περίοδο τελευταίες από το «Κυνήγι», με τη νεκρή κοπέλα στον πάγκο του νεκροτομείου: «Την ίδια στιγμή, ο τραυματιοφορέας, βαριεστημένος από τις έξαλλες φλυαρίες του καθηγητή, ένιωσε ένα γουργουρητό στο στομάχι του. Καθώς στεκόταν πάνω από το πτώμα, άρχισε να ξετυλίγει, ατάραχος και βλοσυρός, μέσα από αλουμινόχαρτο ένα σάντουιτς. Δάγκωσε λαίμαργα την πρώτη μπουκιά. Κάποια ψίχουλα έπεσαν στο άψυχο σώμα. Απ’ το ανοιχτό παράθυρο όρμησε ένα σπουργιτάκι. Η ομορφιά που είχε μέσα της άρχισε να χύνεται στα φθαρμένα μωσαϊκά του νεκροτομείου, αλλά όλοι κυνηγούσαν αλλόφρονες να διώξουν το σπουργίτι» (σ. 31).

Ο τίτλος και ο υπότιτλος μας εισάγουν κατευθείαν στην ατμόσφαιρα του τόμου: τόσο η εικόνα των φώτων που αχνοφέγγουν (ή τρεμοσβήνουν) στο βάθος, όσο και ο προσδιορισμός «μικρού μήκους» μας υποβάλλουν μια αίσθηση κινηματογραφική. Αίσθηση η οποία επιβεβαιώνεται και από τα κείμενα: τα κοντινά πλάνα, οι ανόμοιες επιταχύνσεις της αφήγησης, οι εικόνες και τα ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΥ

χρώματα, οι «προσωπογραφίες» και οι «τοπιογραφίες» συντείνουν σε αυτήν. Τα κείμενα του τόμου θα μπορούσαμε να τα πούμε «διηγήματα». Δεν ξέρω όμως αν αυτός -ο γραμματολογικά ακριβής- χαρακτηρισμός μας βοηθάει να συλλάβουμε τα ουσιώδη γνωρίσματα της γραφής της Niemands Rose. Πολύ πιο διαφωτιστικός, για να τα αντιληφθούμε είναι, πιστεύω, ο χαρακτηρισμός του Φοίβου Παναγιωτίδη (στην κριτική του για Τα φώτα στο βάθος, στο www.bookpress.gr [goo.gl/flVnZ2]): «αυτομυθογραφίες ή αυτομυθοπλασίες. σε όλα τα κείμενα που συνθέτουν το βιβλίο υπάρχει αυτοαναφορικό έναυσμα». «Αυτομυθογραφίες», λοιπόν, και όχι αυτοβιογραφίες, αφού το αυτοαναφορικό έναυσμα δεν συνδέεται υποχρεωτικά με πραγματικά περιστατικά του βίου, αλλά μπορεί να απλώνεται σε γεγονότα και πράγματα που δεν ζήσαμε ποτέ, κι όμως μας είναι πιο πραγματικά, πιο οικεία και πιο δικά μας από τα δικά μας. Και αν πρέπει να διακρίνω, κατ’ ανάγκην επιγραμματικά, μερικά από τα γνωρίσματα αυτών των «αυτομυθοπλασιών» θα διάλεγα τη δύναμη της εικόνας, τη λαϊκότητα, το μαύρο

222

Valentina, 2010, 290 x 250 cm

χιούμορ, το πάθος και τα πάθη, την αγάπη για το σκοτεινό και το μη κανονικό - ένα «αγγελικό και μαύρο φως» διαχέεται και φωτίζει ό-

Αφιέρωμα στον Γιάννη Δάλλα

Μανδραγόρας, τεύχος 49

Αντιγράφω ένα μικρό απόσπασμα από το σημαίνον δοκίμιο του ίδιου του Δάλλα, «Δόκιμος σε συντεχνία. Αγωγή αισθητική - εκφραστική - τεχνική», γραμμένο στα Γιάννενα το 1958: «‘Στο μεσοστράτι της ζωής επάνω’ συμβαίνει κάποτε στον καθένα να βρίσκεται μπροστά σε μιαν ολάνοιχτη πόρτα. Σ’ αυτή την ολάνοιχτη πόρτα ξάφνου, σ’ ό,τι μου μέλλεται, στέκω ανυπεράσπιστος με θάμβος και αδυναμία??? της αισθητικής αγωνίας η ώρα σημαίνει. Κόσμος πολύς και περίπλοκος με περιβάλλει, σηκώνεται κύματα-κύματα επάνω μου και με προκαλεί, μου πιέζει τους αμφιβληστροειδείς, αυτά τα τηλεσκόπια, τα τύμπανα αυτά τ’ αντηχεία, την αφή μαύρη έκταση, τέλος πάντων τον πλακούντα της γεύσεως, τη χνουδωτή όσφρηση, θέλει να φτάσει ως εκεί που φωλεύει η ενόραση, η συναίσθηση. Έχω ειδήσεις έξοχες απ’ τα φυτά και τα ζώα, απ’ τη φύση και την ανθρωπότητα, απ’ τη βιολογία και την κοινωνία, απ’ τα μυρμήγκια ως τους θεούς. Έρχονται με τους πιο απρόοπτους ερεθισμούς στην άκρη των αισθήσεων ακατέργαστα γεγονότα αισθήματα νοήματα από παντού.» Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά

Νέα Εστία, τεύχος 1859

Στο αφιέρωμα, που νομίζω αποτυπώνει και τη φυσιογνωμία της νέας διαδρομής του περιοδικού, γράφουν οι: Βενετία Απο-

λα τα κείμενα του τόμου.

H Niemands Rose είναι μια από τις πιο γνωστές και καλές μπόγκερ (διατηρεί το

Τεύχη περιοδικών στολίδου, Μάρω Δούκα, Βασίλης Ν. Κουνέλης, Κατερίνα Ευαγγελάκου, Αυγή Λίλλη, Μαρία Ρώτα. Ένα απόσπασμα από το κείμενο της Μάρως Δούκα: «Κοτζιάς, Τσίρκας, Φραγκιάς... με αλφαβητική σειρά. Έτσι τους είχα, με βαθιά εκτίμηση και θαυμασμό, καταγράψει μέσα μου. Διότι ο καθένας με τον τρόπο του, από τη δική του οπτική και με τη δική του μαστοριά, τον δικό του μόχθο, είχε αναζητήσει με σθένος και με στοχασμό, προς όφελος όλων μας, το πρόσωπο της μεταπολεμικής Ελλάδας... Θυμάμαι πάντα με συγκίνηση τις συζητήσεις μας με τον Αλέξανδρο Κοτζιά, παρουσία και του Λάμπη Ράππα, υπεύθυνου τότε των Εκδόσεων Κέδρος και εκδότη της εξαιρετικής για εκείνα τα χρόνια σειράς: ‘Προβλήματα του καιρού μας’». Οι Νεάντερταλ των κολλεγίων

Σημειώσεις, τχ. 78

«Με οδηγό τον Ξένιο Ζευ»... Αυτή η φράση που εκστόμισε ο Μιλτιάδης Βαρβιτσιώτης γίνεται εφαλτήριο για ένα ευρύτερο σχόλιο του περιοδικού: «Δεν πρόκειται για τη φτωχή, τη λαϊκή, τη μπανάλ αγραμματοσύνη αλλά για την προγραμματισμένη αγραμματοσύνη των

«Η φιλοδοξία του δεν ήταν να βγάζει ωραίες φωτογραφίες, αλλά μέσα από τις φωτογραφίες να γνωρίσει τη ζωή», είχε πει ο φωτογράφος και κριτικός Τζων Σαρκόφσκι για τον μεγάλο φωτογράφο Γκάρυ Βίνογκραντ. Θα έλεγα, λοιπόν, αντίστοιχα, ότι φιλοδοξία της Νίμαντς δεν ήταν να γράψει ωραία κείμενα, αλλά, μέσα από αυτά, να γνωρίσει τη ζωή και τους ανθρώπους, τον ψυχισμό και τα πάθη τους. Και, κάνοντάς το, μας χάρισε ωραία κείμενα.

κολλεγίων που καταρτίζουν ‘στελέχη’ και ‘διαχειριστές’ για να πάρουν στα χέρια τους αυτή την τρελή μηχανή που τραβάει στον γκρεμό - τη γλώσσα θα κοιτάξουμε τώρα; Τι είναι λοιπόν η γλώσσα γι’ αυτούς που μας κυβερνάνε; Ό,τι είναι και ο τόπος. Κοιτάχτε τους στα κανάλια: Ξερόλες του δεξιού και του «αριστερού» εκσυγχρονισμού, χάσκηδες της ‘προόδου’ και της ‘ανάπτυξης’, αστέρες της Εσπερίας και ατσίδες της Ανατολής, ‘ευρωπαϊστές’ και ελληναράδες του όλου Πασόκ: όλοι τους άφησαν τα σημάδια τους - και στη γλώσσα και στον τόπο. Τρισβάρβαρα τα ελληνικά των, οι άθλιοι». Ποίηση και ζωγραφική

Poetix, τεύχος 9

Αφιερωμένο στην ποίηση το περιοδικό, φυσικά και το τεύχος, όπου και 10 πίνακες του ποιητή Λώρενς Φερλινγκέτι. Δημοσιεύεται επίσης ένα κείμενό του, απ’ όπου και το απόσπασμα: «Εικόνες εμφανίζονται και εξαφανίζονται στην ποίηση και τη ζωγραφική, μέσα και έξω από ένα μαύρο κενό, αγγελιοφόροι του φωτός και της βροχής. Υψώνουν τις φωτεινές τρεμουλιαστές τους λάμπες και εξαφανίζονται μονομιάς. Ωστόσο η ματιά που τους έριξες ήταν αρκετή για να τις διατηρήσει ως σκιές στον τοίχο της σπηλιάς του Πλάτωνα». ΚΩΣΤΑΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ

Η ΑΥΓΗ Η ΑΥΓΗ • 29 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

42

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

8

Ξαναδιαβάζοντας

κλασικά βιβλία

Κατερίνα Γώγου

Αποκλεισμένη από τους λογοτεχνικούς κανόνες της εποχής της, τις ανθολογήσεις ποιητών της γενιάς της, τις λαμπρές παρουσίες σε σκοτεινές εκδηλώσεις, τις επίσημες συνεντεύξεις, τα επίσημα φύλλα, τις επίσημες λέξεις, τις επίσημες λύσεις, τις επίσημες στάσεις, η Κατερίνα (73 χρόνια από την γέννησή της, 29 απ’ όταν τη γνώρισα, 20 ήδη από το θάνατό της και ποτέ δε μπόρεσα να την πω Γώγου), έζησε ανεπίσημα τα 53 χρόνια που της έμελλε να ζήσει, με έναν κόκκινο σταυρό - στο χρώμα του αίματος. Σαν αιτία θανάτου της αναφέρθηκε η υπερβολική δόση αλκοόλ και χαπιών. Ήταν όμως, μία ακόμα από εκείνες τις συνηθισμένες ενορχηστρώσεις, που το κράτος, η εξουσία, η κάθε μορφής εξουσία (ακόμα και αυτή των Εξαρχείων, με τις ενδοοικογενειακές της ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

στρεβλώσεις) επιφυλάσσει ως λύση για τα άτακτα παιδιά της. Για όσους της χαλάνε τη μόστρα και κάνουν το πρόσωπό της στον καθρέφτη να μοιάζει θολό. Η Κατερίνα τα χαλούσε όλα. Τα γκρέμιζε γιατί ήθελε να τα φτιάξει απ’ την αρχή, κατά τον δαίμονα εαυτού. Όσο γνώριζε. Ήτανε, έτσι να κάνουμε θα πέσει η πόρτα. Μπέσα, ντόμπρα, φόρα παρτίδα. Ένα πρόσωπο, σκέτο νεράκι. Την αποκάλεσαν σαλεμένη. Γιατί δεν έκανε «χάρες». Εκπτώσεις. Νοθείες. Να σερβίρει Κουρτάκη για κρασί εικοσιπενταετίας. Γιατί δεν ήταν η διανοούμενη που θα ήθελε πάντα η Αριστερά: Στρατευμένη στο δρόμο της. Να ακούει τον τάδε, τον δείνα, τον πιασ’ το αυγό και κούρευτο. Τά χωνε εδώ κι εκεί, αριστερά και δεξιά κι έγραφε βάλιουμ, μαντράξ, στεντόν, τριπτιζόλ, λύπες, σε ταράτσες ετοιμόρροπων κτιρίων, σε πλατείες περικυκλωμένες από μπατσικά, σε συγκεντρώσεις με υπό αμφισβήτηση συντρόφους, σε σπίτια χωρίς θέρμανση με χαλασμένα πατώματα, σε δρόμους χωρίς ανθρώπους, σε ανθρώπους χωρίς αγώνες, σε αγώνες χωρίς νόημα. Από πέντε χρονώ στο σανίδι -πουτάνα θεατρίνα- όλο ανακάτευε τη τράπουλα. Κι όλο δεν έβγαινε το χαρτί. Μόνο ο θάνατος έκοβε. Σημαδεμένη τράπουλα, με χέρια και πόδια. Σα να μη το ‘ξερε. Έβαζε το μουστάκι κι έβγαινε με τη βεντάλια στη βροχή. Ήθελε πρώτα να τελειώνει με τα γουρούνια και μετά να αρχίσει να ψάχνει ακρογιαλιές. Ανεβασμένη σε μια καρέκλα. Με τον ίδιο ηλίθιο φιόγκο. Με τον ίδιο ολόιδιο φόβο. 5 χρονώ, 19 χρονώ, 20, 30, 53. Μόλις φύγει τούτο το άδικο θάρθω να σας βρω/ Μπορεί να μην τα καταφέρω στις σκάλες/ Θαρθώ όμως οπωσδήποτε/ Μπορεί να μου λείπει η φωνή ή το φως από τα μάτια μου/ Σε μας δε χρειάζονται και πολλά/ Σύντροφοι. (από την συλλογή ΙΔΙΩΝΥΜΟ, 1980)

222 Το νόημα αυτού του κειμένου δεν είναι ένας ακόμα παραπληρωματικός επικήδειος λόγος - συνήθως εγκωμιαστικός για τον εκλιπόντα. Ή μια μοντέρνα εκδοχή του ήμουν κι εγώ στο Πολυτεχνείο, όπως τόσο συνηθίζεται. Κατ αρχάς μου ζητήθηκε από έναν άνθρωπο που εκτιμώ πολύ. Ακολούθησε η έκδοση του συγκεκριμένου τόμου από τις εκδόσεις Καστανιώτη, που περιλαμβάνει το σύνολο του ποιητικού της έργου, με τις έξι συλλογές, συν το μεταθανάτιο Με λένε Οδύσσεια. Ομολογώ ότι, στο άκουσμα της είδησης της κυκλοφορίας του, αισθάνθηκα ένα παράξενο μούδιασμα. Άλλος ένας υγρός τάφος, είπα από μέσα μου, ενθυμούμενος τον συγκεντρωτικό τόμο με τα άπαντα του Λάγιου και άλλων πολλών. Άλλος ένας μεγαλόσχημος τρόπος να αποποιηθείς την ευθύνη της διάδοσης ενός έργου, διπλασφαλίζοντας όλες τις πιθανές πόρτες εισόδου. Όμως αυτή η μικρού σχήματος, κομψή, χρηστική, «κασετίνα» ποιημάτων της Κατερίνας, από τον διαχρονικό εκδοτικό

Ο ζωγράφος του Δεκεμβρίου: Ιβάν Μαστερόπουλος

της οίκο, με έκανε να αλλάξω ματιά. Πρώτον, γιατί νομίζω ότι λειτουργεί ενθαρρυντικά, σε όσους δεν γνωρίζουν την ποίησή της, προσκαλώντας τους, με αόρατες συνδηλώσεις, να αποπειραθούν να την μάθουν. Δεύτερον, γιατί θεωρώ ότι οι προθέσεις της έκδοσης είναι αγνές (όσο «αγνές» μπορούν, τέλος πάντων, να είναι οι προθέσεις τέτοιων εκδοτικών διακυβευμάτων), πράγμα που αποτυπώνεται εν τέλει και στην συνείδηση του αναγνώστη. Τρίτον, γιατί πιστεύω ότι και η ίδια θα συμφωνούσε με αυτήν. Τα χρόνια περνούν, οι αισθητικές αναζητήσεις αλλάζουν, τα υπερθεματίσματα μπαίνουν διακριτικά στην άκρη. Το φτηνό, το εύκολο, το πομπώδες, υποχωρούν έναντι του διακριτικού, του αθόρυβου, του ουσιώδους. Η οπτική επαφή με ένα βιβλίο είναι σημαντική. Ως δέλεαρ, για να ξεκινήσεις. Αυτό που θα πρέπει να ξεκινήσει σίγουρα (και η έκδοση αυτή θα βοηθήσει), είναι μια σοβαρή προσπάθεια αποτίμησης του ποιητικού ιστού του έργου της Κατερίνας, που έχει σκοπίμως αποσιωπηθεί, από την λεγόμενη «σοβαρή» κριτική, γιατί δήθεν ήταν εποχικό και ο θόρυβος που προκάλεσε με τις απανωτές επανεκδόσεις του ήταν απλά ανακλαστικός των χρόνων που ακολούθησαν την δικτατορία. Γιατί δήθεν ήταν «προφορικό», ιστορώντας κατά έναν τρόπο άτεχνο και προχειροβαρή την πορεία μια βασανισμένης και ανάρμοστης ζωής. Γιατί δήθεν ο ποιητής ήταν αποσυνάγωγος, αυτό δηλαδή που πρέπει να είναι όλοι οι ποιητές, όχι με τις δηλώσεις ή τις συνεντεύξεις τους, αλλά με την διαδρομή της ίδιας της ζωής τους. Μέχρι και ο Γκόρπας την πάτησε. Ο Θωμάς, που ήτανε μεγάλη καρδιά, μεγάλος δάσκαλος. Δηλαδή, ποιες ακριβώς εντέλλεται να είναι οι εκδοχές του «πολιτικά ορθού», στην ποίηση; Για σκεφτείτε λίγο, για ποιο

ακριβώς λόγο ορίζονται τέτοιοι παράμετροι και με τι ευκολία μπορούν να ανατροφοδοτηθούν μέσω του «επίσημου» κριτικού λόγου, αν ο προς κρίσιν ποιητής δεν συχνάζει στο μαγαζάκι τους; Για σκεφτείτε λίγο, για ποιον ακριβώς λόγο μας καταδιώκουν ακόμα οι περίφημες γενιές του ‘30 και του ‘70 και ποιοι είναι αυτοί που επικαλούνται τους κανόνες; Κυρίως, σκεφτείτε αυτούς: Τα πρόσωπα. Τους ευκλεείς φορείς αυτής της ιδιοτελούς ιδεολογικής στόχευσης. Η λογοτεχνική μας παράδοση έσπευσε να χαρακτηρίσει το έργο της Κατερίνας προϊόν μιας διαταραγμένης ψυχής (ακόμα ένα συν στην τελική ποιητική του αποτίμηση...), και να το στείλει βαθιά σ’ ένα συρτάρι. Εκεί που δεν χωρούν οι χρήστες, οι τρόφιμοι της πλατείας, οι έξω απ’ τις πατενταρισμένες λογικές και πρακτικές του συναφιού - ό,τι κι αν έχουν καταθέσει ως λέξεις. Μα, αυτοί είναι οι μόνοι από τους οποίους μπορείς να αναμένεις μια πρωτοπορία. Μια έκλαμψη. Μια αληθινή στάση. Και μετά, να ελπίσεις ότι αυτά θα μπορέσουν να αποτυπωθούν και στο έργο τους. Αν μπορέσουν. Το ότι η Κατερίνα Γώγου ήταν μία απ’ τις σημαντικές -και σίγουρα «ασυνήθιστες»- ποιητικές αναφλέξεις που συνέβησαν στη σύγχρονη λογοτεχνική μας ενδοχώρα, δεν είναι κάτι που μπορεί κανείς αβασάνιστα να αντιπαρέλθει, μιλώντας πάντα με αυτονόητα επιχειρήματα. Μια γραμματολογική βόμβα προσωπικής αλήθειας, ενάντια σε κάθε λογής βόλεμα. Σε κάθε λογής λογική. Η απίσχναση της ποιητικής της ταυτότητας, στη διαδρομή των χρόνων, ήταν κάτι παραπάνω από ευκρινής. Ήταν αναντίστοιχη. Ελπίζω, αυτό το μικρό σημείωμα, να συμβάλλει στο να μεταμορφωθεί, σταδιακά, από βασίλισσα της σκόνης και της αυτοκαταστροφής, σε βασίλισσα ενός ακρωτηριασμένου, αλλά πράγματι πραγματικού ποιητικού εγχειρήματος. Από Μαγιακόφσκι της πλατείας Εξαρχείων, σε ελληνίδα Σάρα Κέιν. Και να αναδειχτεί η όποια ποιητική οντότητα υπάρχει κάτω από αυτές τις κατατεθειμένες -εν είδει κτερισμάτων- λέξεις.

This is the time because there is no time, όπως θα έλεγε ο μακαρίτης Λου Ρηντ. Η Κατερίνα δεν ήταν ασχημόπαπο. Πάντα κύκνος ήτανε. Άντε, γιατί ποτέ δεν σημαδεύουνε στα πόδια. Τα ποιήματα της Κατερίνας Γώγου, υπό τον τίτλο Τώρα να δούμε εσείς τι θα κάνετε (Ποιήματα 1978-2002), κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καστανιώτη

Ο Σταύρος Σταυρόπουλος είναι συγγραφέας

Τη μέρα της Πρωτοχρονιάς, έκτακτη έκδοση των «Αναγνώσεων» 4 Γιώργος Ξενάριος, Παραμονή Πρωτοχρονιάς 4 Γιάννης Βαρβέρης, Κόψε! Μικρός χαρτοπαικτικός οδηγός Ρούλα Αλαβέρα, Πρωτοχρονιάτικο διήγημα

4 4 Χρήστος Μπουλώτης,

Χριστούγεννα-Πρωτοχρονιά-Φώτα

4 Ευγενία Κριτσέφσκαγια, Πρωτοχρονιάτικο διήγημα