Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
Σύνταξη: Κώστας Βούλγαρης, Κώστας Γαβρόγλου, Γιώργος Μερτίκας, Άλκης Ρήγος, Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης, Kώστας Χριστόπουλος ΤΕΥΧΟΣ 599
ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
25 ΜΑΪΟΥ 2014
www.avgi-anagnoseis.blogspot.com
Ευρωεκλογές
«Δεν υπάρχει φορολογία χωρίς αντιπροσώπευση» Προσεγγίζοντας τις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αυτό τον μήνα, τα εκατομμύρια των πολιτών της ηπείρου που βρέθηκαν συγκλονισμένοι από τις εμπλοκές της οικονομικής κρίσης μπορεί τώρα να έχουν επιτέλους τον αποφασιστικό λόγο. Ειδικά όταν χάρις στο προνόμιο της απόστασης μπορεί κανείς να διακρίνει ορθότερα και να κρίνει ψυχραιμότερα. Τι να σκέπτεται λοιπόν ο μέσος Ευρωπαίος - με ένα πτυχίο, με μειούμενο εισόδημα, και ελαχιστοποιημένη κοινωνική κινητικότητα; Πού αν είναι, για παράδειγμα, Ιταλός, τότε προτιμά κατά 44% να επιστρέψει στην λιρέτα (Pew
ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΜΠΟΥΡΙΤΣΑ
Research Center) - αυτός, πόσο προδομένος αισθάνεται; Τι νόημα μπορεί να έχει ακόμη γι’ αυτόν η διατήρηση ενός σχεδίου από την διατύπωση και την εκτέλεση του οποίου διαπιστώνει ότι μάλλον έχει προ πολλού αποκλεισθεί; Όταν μάλιστα σήμερα σωστά επέστρεψε στη δημοσιότητα η δήλωση (αμέσως μετά την Σύνοδο στις Κάννες το 2011) ότι «η κεντρική διένεξη της δημοκρατίας έχει μεταφερθεί στις μυστικές συνομιλίες κρατών και τραπεζών», από τον Γιούργκεν Χάμπερμας. Ας πάρουμε μερικές από τις βασικές αρχές της Ευρώπης με τη σειρά. Κοινό νόμισμα σημαίνει κοινές ευθύνες και κοινές, μεθοδικές αντιδράσεις. Η φυγή κεφαλαίων, η απόκλιση της τιμής στα κρατικά ομόλογα, καθώς και οι διακυμάνσεις τους, ένα επικίνδυνο φορτίο χρέους: όλα αυτά είναι προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπισθούν από κοινού μέσα σε μια περιεκτική «λέσχη», εντός της οποίας τα δικαιώματα των μελών συνεπάγονται την οικειοθελή τους παραίτηση από εναλλακτικά και πιο παραδοσιακά μέσα απάντησης καθενός ξεχωριστά. (Η χρήση ενός ενιαίου, κοινού νομίσματος αποκλείει αυτόματα την επιλογή της νομισματικής υποτίμησης, για παράδειγμα). «Κοινό», επιπλέον, συνεπάγεται την εξαιρετική και μόνιμη προσοχή από μια τέτοια πολιτική ένωση σε απρόβλεπτες καταστάσεις, αντιμετωπίζοντάς τις σαν οικογενειακές υποθέσεις, αντί να σπεύδει να ζητά την συνδρομή εξωτερικών παραγόντων - του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, στην περίπτωση της κρίσης στην Ευρώπη. Μία αποτυχία
Οι εικόνες του τεύχους προέρχονται από την έκθεση, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΑΛΑΝΗΣ. ΤΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΑ, Πολιτιστικό Κέντρο του ΜΙΕΤ / Μέγαρο Εϋνάρδου, Αγίου Κωνσταντίνου 20 (και Μενάνδρου). Διάρκεια, μέχρι 12 Ιουλίου.
QUATRE NATURES-MORTES, DONT UNE D'APRES PICASSO
για οποιονδήποτε λόγο να το πράξει αυτό δικαίως κατανέμει την ηθική και πολιτική ευθύνη μεταξύ των μελών της «λέσχης» ισόποσα. Στερεί έτσι από κάθε μεμονωμένο μέλος, ανεξάρτητα του πόσο υγιές, οικονομικά εύρωστο, ή ηθικά ανώτερο μπορεί αυτό να αισθάνεται, την ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη τάση να κάνει κήρυγμα, να δικάζει, και να προβάλλει ανήκουστα αιτήματα. Αν φανταστούμε, για χάρη ευρύτερης προοπτικής, την πολιτεία της Καλιφόρνιας να υφίσταται την ταυτόχρονη ταπείνωση μιας Τρόικας, με τις κατάφωρα αντιλαϊκές επιβολές της, με μια ομοσπονδιακή κυβέρνηση στην Ουάσιγκτον να απειλεί και να εκφοβίζει τους ανθρώπους από μακριά όταν αυτοί αντιστέκονται στις καταστροφικές συνέπειες τέτοιων επιβολών, τόσο το είδος όσο και η έκταση του σημερινού ευρωπαϊκού εκτρώματος αναδύονται ανάγλυφα. Να όμως που με την άνεση της εκ των υστέρων γνώσης, μπορεί τώρα κανείς να το πει - την όποια
φερεγγυότητα και ευρωστία, καθώς και την συνοδευτική ηθική ανωτερότητα τους, η Γερμανία μπόρεσε να τις απολαύσει όλα αυτά τα χρόνια χάρη στην άλλη τους, κρυφή πλευρά: οι χώρες εισαγωγής στη Νότια Ευρώπη συνέχισαν να αγοράζουν γερμανικές εξαγωγές την ίδια ώρα που δανείζονταν τα χρήματα από την Γερμανία για να μπορούν να το κάνουν αυτό. Όταν μία ή δύο περιφερειακές οικονομίες προκαλούν μια ευρύτερη κρίση, αν μη τι άλλο επειδή ένας οικονομικός ή πληρέστερα διαρθρωτικός μηχανισμός πού να μπορεί να αντιμετωπίζει στη γένεση της μια κρίση ουδέποτε τέθηκε σε εφαρμογή εξ αρχής, τότε η λύση μπορεί να είναι να αποκόπτονται πριν μολύνουν το σύνολο - μια επιλογή που ipso facto ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ
Η ΑΥΓΗ • 25 ΜΑΪΟΥ 2014
24
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
2
ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ
καταστρέφει την αξιοπιστία της ένωσης και τη σοβαρότητα του σκοπού, πόσο μάλλον ότι προδίδει κάποιες βαθιά ριζωμένες εχθρότητες και αδιαφορία, ίσως ακόμη και μοχθηρία. Ή αναλαμβάνει κανείς «εδώ και τώρα» τις δεδηλωμένες ευθύνες της ένωσης, και προσπαθεί να κάνει χρήση του πολιτικού κεφαλαίου και της ικανότητας για κρίσιμες αποφάσεις, μαζί και της επιλογής καταφυγής σε δημοψήφισμα, ξεπερνώντας και αναθεωρώντας έτσι στην πράξη τις ελλείψεις από τις οποίες πάσχει ο μηχανισμός, τόσο οικονομικά όσο και δημοσιονομικά. Είναι ο δημοκρατικός τρόπος, με την κρίσιμη έννοια ότι ευνοεί την δημοκρατική, ανοιχτή συζήτηση καθώς και την δράση που πρέπει μετά να ακολουθεί. Όπως ο Wolfgang Munchau το θέτει εύστοχα στους FT στις 12/5/2014, για την επίλυση των προβλημάτων που δημιουργούνται στο πλαίσιο μιας νομισματικής ένωσης θα πρέπει να έχει κανείς μια «πολιτική ένωση... [και άρα] ας αρχίσει η συζήτηση». Το γεγονός ότι η πρόσφατη προσπάθεια της Ελλάδας να επιστρέψει στις αγορές ομολόγων επιτεύχθηκε χωρίς αυξημένη μεταβολή της αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας, και χωρίς καμία βελτίωση στην αναλογία μεταξύ χρέους και ΑΕΠ (μάλιστα, υπήρξε επιδείνωση εδώ) -είναι κρίσιμο το ότι τα στοιχεία αυτά παρουσιάζονταν από κοινού ως το οικονομικό και χρηματοπιστωτικό σημείο αναφοράς και κριτήριο για την λήψη αποφάσεων γύρω στα 2010 και 2011- και η περίφημη πλέον ρήση του Μάριο Ντράγκι ότι θα πράξει «ό,τι είναι απαραίτητο» το καλοκαίρι του 2012, έντονα δείχνουν ότι και τότε και τώρα η κινητήρια δύναμη είχε και έχει πολιτικό χαρακτήρα. Για άλλη μια φορά, και όταν πραγματικά έχει σημασία, είναι η πολιτική που επιβάλλεται στην οικονομία και όχι, ας το συγχωρήσουν αυτό επιτέλους οι φανατικοί των ελευθέρων αγορών, το αντίστροφο. Σε αντίθεση με τον ευρωσκεπτικισμό του συρμού, και ξεπερνώντας την ισχυρή κλίση προς την πολιτική απάθεια που η κρίση έχει δημιουργήσει, πολλοί ψηφοφόροι στην Ευρώπη αυτόν τον μήνα θα μπορούσαν, αν το επιθυμούν, να δανειστούν το παλιό αμερικανικό επαναστατικό σύνθημα, «Δεν υπάρχει φορολογία χωρίς αντιπροσώπευση», και να του προσδώσουν ένα ίσως επιπλέον νόημα και επικαιρότητα: Δεν υπάρχουν οικονομικά μέτρα χωρίς πολιτική υπόσταση. Δεν υπάρχει στερεά Ευρώπη χωρίς την πιο γνήσια και μακρόπνοη πολιτική ολοκλήρωση. Μυλόπετρα μαζί και σπόρος, η Ευρώπη θα αντέξει μόνο αν γίνει βαθιά δημοκρατική.
Ο Λεωνίδας Μπουρίτσας έχει διατελέσει καθηγητής φιλοσοφίας στο City Un. οf New York και στο Stevens Institute of Technology
JOHN MILTON, PARADISE LOST.ΛΟΝΔΙΝΟ. ΕΠΙΤΙΤΛΟ 1931. ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΑ (2)
Πολιτισμός και επικοινωνία Το θέατρο είναι το κοινωνικό και κοσμικό φαινόμενο με την ευρύτατη πολιτισμική του διάσταση, που αφορά και αναφέρεται στο σύνολο της κοινωνίας, για την οποία αποτελεί πολύτιμο παιδευτικό και μορφωτικό αγαθό, αλλά και ιδιαίτερο σύστημα αμφίδρομης και διαδραστικής επικοινωνίας. Η πολιτισμική διαχείριση, σε περίοδο οικονομικής και κοινωνικής κρίσης -αλλά και παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας- αναζητεί νέους δρόμους δράσης, μέσα από εναλλακτικούς τρόπους σύστασης και δράσης των πολιτιστικών μονάδων. Μια ιδιαίτερη πολιτιστική πρόταση, που μπορεί να αποτελέσει πεδίο ανάπτυξης και εκσυγχρονισμού της διοίκησης του πολιτισμού, είναι η περίπτωση της θεατρικής ομάδας Σπείρα-Σπείρα του Σταμάτη Κραουνάκη. Πρόκειται για έναν οργανισμό, που προΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΠΛΥΤΑ
τείνει μια «εναλλακτική», «πειραματική» πολιτισμική πρόταση που εναρμονίζεται με το κοινωνικό αίσθημα, εκφράζει πολιτική θέση και άποψη και δίνει μέσα από την τέχνη προτάσεις-λύσεις. Η περίπτωση της ομάδας, οι αρχές της δράσης και της λειτουργίας της, μελετήθηκαν αναλυτικά, στα πλαίσια της εκπόνησης μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας στο επιστημονικό πεδίο της πολιτισμικής διαχείρισης. Η εργασία φέρει τον τίτλο «Το θέατρο ως επικοινωνιακή πολιτισμική πράξη. Η περίπτωση της ομάδας Σπείρα-Σπείρα του Σταμάτη Κραουνάκη μέσα από την μουσική θεατρική παράσταση ‘ARISTOPHANES NOW’» και εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στη Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Η μελέτη βασίστηκε στην ανάλυση της ευρωπαϊκής παράστασης «ARISTOPHANES NOW», που παρουσίασε η εν λόγω θεατρική ομάδα από το Μάρτιο του 2013 στην Ελλάδα και σε πόλεις του εξωτερικού. Ήταν μια παράσταση εμπνευσμένη και βασισμένη σε χορικά από τις 11 σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη, σε ελεύθερη απόδοση-μετάφραση από τους Κ. Γεωργουσόπουλο, Στ. Κραουνάκη, Λ. Νικολακοπούλου, που προέκυψε από την συνεργασία της ομάδας με πολιτιστικούς οργανισμούς από διάφορες χώρες (Μεγάλη Βρετανία, Ρουμανία, Τουρκία), στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος «Πολιτισμός 2007-2013». Η παράσταση ήταν ενδεικτική του αντισυμβατικού δημιουργικού πνεύματος του Σταμάτη Κραουνάκη και συνδύαζε πολυπολιτισμικά στοιχεία όπως η ερμηνεία της Ρουμάνας τραγουδίστριας και η χορογραφία των Τούρκων σούφι. Τα βασικά μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν ήταν: η ανάλυση της απόφανσης, ως μια γλωσσολογική προσέγγιση της ανάλυσης μηνύματος που μας επιτρέπει να τοποθετηθούμε σε σχέση με τη λειτουργία του λόγου μέσα στο περιβάλλον παραγωγής του, τις επικοινωνιακές συνθήκες γένεσής του ή και την κοινωνική θέση του ομιλητή,
διερευνώντας την ιδεολογική σκοπιμότητα του λόγου του μέσα στην κοινωνικοπολιτική συγκυρία που τον παρήγαγε και η σημειωτική ανάλυση, που μας προσφέρει μια μέθοδο ανάλυσης κειμένων με στόχο τη λειτουργικότητά τους στα πλαίσια μιας κοινωνίας, και από την άλλη συνιστά και εργαλείο καταγραφής των ιδεολογικών αξιών που ένα κείμενο μεταφέρει. Ιδιαίτερη χρησιμότητα, αναφορικά με τους στόχους της εργασίας μας, έχουν τόσο η οπτική του Barthes, ο οποίος ασκεί ριζοσπαστική κοινωνική κριτική, όσο και η συνάντηση της σημειολογίας με την ψυχανάλυση και το μαρξισμό όπως εμφανίζεται κυρίως στα έργα της J. Kristeva, του J. Lacan,του M. Foucault και του J. Derrida. Οι υποθέσεις εργασίας της μελέτης, τέθηκαν ως εξής: Αρχικά, διερευνήθηκαν τα χαρακτηριστικά που συνδέονται με την ταυτότητα της Σπείρας και την κάνουν διαφορετική ως ομάδα. Τόσο μέσα από την ποιοτική έρευνα, όσο και από την ανάλυση του έργου, η Σπείρα-Σπείρα προκύπτει ότι είναι ένας αυτοδιαχειριζόμενος οργανισμός, με ρευστή σύνθεση που δρα θεατρικά με καλλιτεχνική ελευθερία. Φαίνεται να στοχεύει στην παρουσίαση ενός έντεχνου καλλιτεχνικού αποτελέσματος, χρησιμοποιώντας περισσότερο τα εκφραστικά μέσα των ηθοποιών και τη μουσική, παρά ιδιαίτερα σκηνικά, κοστούμια, υπερβολικές και κοστοβόρες παραγωγές, επιλέγει την αμεσότητα στη θεατρική επικοινωνία και απολυτοποιεί τη συμμετοχικότητα. Στην συνέχεια, προσεγγίστηκαν οι αξιακές θέσεις που εκφράζονται μέσα από τη δράση της ομάδας. Το ARISTOPHANES NOW περιέχει έντονα κοινωνικά και πολιτικά ερεθίσματα. Τα ζητήματα που μας απασχόλησαν, μέσα από την ανάλυση του μηνύματος της παράστασης, είναι η σχέση τέχνης και κοινωνίας, τέχνης και πολιτικής, ο πολιτισμός ως διαδραστική επικοινωνία, οι ψυχοκοινωνικές προεκτάσεις του θεάματος. Ενδεικτικά, διακρίνουμε την ανάγκη για πλήρη αναφορικότητα της δημιουργικής συνείδησης με τις προσδοκίες και τα ενδιαφέροντα, τόσο του δημιουργού πολιτιστικού οργανισμού όσο και του κοινού στο οποίο απευθύνεται, την εξελικτική δημιουργία πάνω στην πολιτισμική παρακαταθήκη καθώς και την πολιτική λειτουργία της τέχνης που αναδεικνύει την αυτόνομη, ουσιαστική και καθολικά κοινωνική λειτουργία της. Τέλος, η ιδιαίτερη αυτή καλλιτεχνική πρόταση, αποτιμήθηκε πολιτισμικά, τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο. Σε επίπεδο εθνικού πολιτισμού, παρατηρούμε, μέσα από την ανάλυση του έργου, την αποκαθήλωση της εθνικής κληρονομιάς από τον μουσειακό της ρόλο, και την σύνδεσή της με την σύγχρονη καλλιτεχνική έκφραση και με την σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα, γεγονός που καθιστά την αρχαία γραμματειακή παρακαταθήκη ζωντανή, επίκαιρη και ευρέως προσβάσιμη. Σε υπερεθνικό επίπεδο, η παράσταση, πραγματώνει την πολιτισμική πολυμορφία και τον διάλογο των πολιτισμών με αμοιβαία κατανόηση και σεβασμό.
Η Μαρία Πλυτά είναι μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Παντείου
Η ΑΥΓΗ • 25 ΜΑΪΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
25
3
ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ο Λεοπάρντι και το ζήτημα των διανοουμένων Ο Λεοπάρντι αποτελεί ένα ιδιαίτερα πρόσφορο πεδίο για μια συγκεκριμένη ιστορική απλοποίηση ενός νέου τρόπου με τον οποίο ο διανοούμενος τοποθετείται μπροστά στην ιστορία, μια αναστρέψιμη αντίληψη της σχέσης λογοτεχνία-κοινωνία. Βέβαια, αυτή η αναστροφή, πραγματοποιείται μέσα στην κουλτούρα και τη λογοτεχνία: το περιεχόμενο των οποίων γεννιόταν, πέρα από μια ανάλυση του κοινωνικού τους ρόλου, από μια άμεση ταύτιση με την πολιτική πρακτική. Σχηματοποιώντας, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια αντίφαση που χαρακτήρισε τα γεγονότα μιας ολόκληρης γενιάς: αλλά, υπήρξε επίσης και μια αποφασιστική και για μερικούς λόγους μη αναστρέψιμη απάντηση στην αναγκαιότηΤΟΥ ΦΟΙΒΟΥ ΓΚΙΚΟΠΟΥΛΟΥ
τα μιας νέας ταυτότητας που αναζητούσε ολόκληρη η ομάδα των διανοουμένων και στα ερωτήματα που έθεταν νέοι και σημαντικοί πρωταγωνιστές του ιστορικού γίγνεσθαι. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Λεοπάρντι υπήρξε ένας πραγματικός ποιητής-μύθος: μαρτυρία της ικανότητας του νέου ιστορικοδημοκρατικού ρεύματος να ανατρέψει παλιές κριτικές φόρμες, και ταυτόχρονα σύμβολο μιας νόμιμης ταύτισης κουλτούρας-ιστορίας και ποίησης-δράσης πέρα από κάθε εξωτερικό βιογραφικό στοιχείο μιας καταπιεσμένης ζωής. Έτσι, ενάντια στην περιοριστική εικόνα του οπισθοδρομικού διανοητή και του ειδυλλιακού ποιητή, διαγραφόταν ο Λεοπάρντι φιλόσοφος προοδευτικός και αμφισβητίας, ποιητής ηρωικός και αγωνιστής: και To Σπάρτο (La Ginestra) του προσέλαβε συχνά, πέρα από μια υψηλή λυρική σύνθεση, τις διαστάσεις μιας εμβληματικής ποίησης, μιας ένδοξης πνευματικής εποχής. Σε τρία τουλάχιστον επίπεδα μπορούμε να προχωρήσουμε σε σημαντικές διαπιστώσεις, που θα μας οδηγήσουν σε σκέψεις και συζήτηση: 1) Η οργανική σχέση ανάμεσα στα ιστορικο-προσωπικά γεγονότα και την ποίηση, βασίζεται στην αυτονομία των αξιών της κουλτούρας και των διανοουμένων. Διαγράφεται έτσι ένας Λεοπάρντι όχι μόνο προοδευτικός, αλλά και εκφραστής μιας ιστορικής εναλλακτικής πρότασης: ενάντια στο αντιδραστικό μπλοκ των κυβερνήσεων της εποχής και της κουλτούρας τους, ενάντια στην μετριοπαθή γραμμή της φιλελεύθερης αστικής τάξης και των διανοουμένων της, ο Λεοπάρντι υποστηρίζει μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο, διαφορετικές σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης. Κι αυτή η διαπίστωση βρίσκει το πεδίο της και τα εργαλεία της στην ποίηση: με όλα τα συνακόλουθα του ιστορικού ρόλου που απορρέουν για τον ποιητή. Συχνά σήμερα αναρωτιόμαστε τι είναι σε θέση να προσφέρει η λογοτεχνία. Ίσως η ανανεωμένη ανάγνωση και η κατανόηση αυτού του μεγάλου δημιουργού μπορέσει να βοηθήσει σ’ αυτή την κατεύθυνση. Δηλαδή η ανάγκη να φέρουμε σε βάθος την ανάλυση της κοινωνικής συνθήκης του διανοούμενου και της κουλτούρας, μέσα στην ίδια την κοινωνία. Το πρόβλημα είναι να αγκυροβολήσουμε την ιστορία της κουλτούρας (άρα και της λογοτεχνίας και των συγγραφέων) στο δομικό και πραγματικό επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων, να θεωρήσουμε τη λογοτεχνία και τους συγγραφείς όχι ως αξίες και ως φορείς αξιών, αλλά ως αντικείμενα και ιστορικές φιγούρες κοινωνικά καθορισμένες. Μ’ άλλα λόγια, οι δεσμοί σκέψηποίηση και κοινωνία-διανοούμενος, ενσωματωμένοι σε μια οριζόντια ιστορία των λογοτεχνικών ιδεολογιών, που δεν μπορούν παρά να ταυτίζονται με μια ολοκληρωμένη κοινωνική ιστορία των διανοουμένων. Αυτή η πολιτική αναγκαιότητα, ανοίγει κι άλλους ορίζοντες στη συζήτηση και στην έρευνα,
Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Γ Α Β Ρ Ι Η Λ Ι Δ Η Σ Αγίας Ειρήνης 17 Tηλ. 210 32 28 839
HERNI MATISSE, D.GALANIS PAYSAN.1914. ΟΞΥΓΡΑΦΙΑ. ΔΟΚΙΜΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΜΕ ΑΦΙΕΡΩΣΗ ΣΤΟΝ ΓΑΛΑΝΗ
τουλάχιστον σε δύο επίπεδα: εκείνο του στοχασμού πάνω στο παρελθόν κι εκείνο της ανάλυσης του παρόντος. 2) Αναφορικά με τον στοχασμό γύρω από το παρελθόν, ο Λεοπάρντι εξακολουθεί να αποτελεί ακόμη έναν σημαντικό κόμβο που πρέπει να λυθεί για να καταλάβουμε τη δύσκολη ιστορία της διαμόρφωσης μιας οργανικής και σύγχρονης αστικής διανόησης από τη μια, και τις αντιφάσεις που γεννήθηκαν ανάμεσα στους διανοούμενους και τους συγγραφείς από την σύγκρουση με την νέα πραγματικότητα που διαγραφόταν στην αρχή της καπιταλιστικής εποχής, που εμφανίστηκαν από τη δεκαετία του ‘20 του 19ου αιώνα και αργότερα. Η λογοτεχνική γενιά που εδραιώθηκε μετά το 1820-21 ήταν, πέρα από τις ποικίλες ιδεολογικές επιλογές των μεμονωμένων, μια γενιά σε κρίση, που προσπαθούσε να αποκτήσει μια κατάλληλη ταυτότητα, ή τουλάχιστον σε θέση να ανταποκριθεί, αρνητικά ή θετικά, στις νέες ιστορικές απαιτήσεις. Σ’ αυτό το πλαίσιο τοποθετείται και η ιστορία του Λεοπάρντι (και σ’ αυτό το πλαίσιο τοποθετείται και η διαμάχη κλασικιστών και ρομαντικών, που μια για πάντα απομακρύνεται από την παραμορφωτική querelle γύρω από την προοδευτικότητα των μεν και των δε). Υλισμός και πεσιμισμός θα δείξουν, μ’ αυτό τον τρόπο, κάτω από ιστορικο-προσωπικούς και ιστορικοπολιτισμικούς λόγους, τη φύση των ιδεολογικών απαντήσεων σε πραγματικές αντιφάσεις ανάμεσα σε υποκειμενικές πνευματικές πρακτικές και αντικειμενικά ερωτήματα που έθεταν μια εποχή και μια κοινωνία σε οριστική φάση μεταβατικότητας. Από την άλλη πλευρά, αν θέλουμε να μιλήσουμε για μια ευρωπαϊκή διάσταση του Λεοπάρντι, θα πρέπει να την τοποθετήσουμε μετά την έξοδό του από το Ρεκανάτι και με την επακόλουθη συνάντηση με τα αστικά δεδομένα της ιστορικής πραγματικότητας: από εκεί ξεκινά μια από τις πιο εμβληματικές ποιητικές παραγωγές της πιθανής σύγκρουσης ανάμε-
σα στην κουλτούρα και την κοινωνική οργάνωση. Σύγκρουση που διακρίνεται από την πολιτισμική και κοινωνική προαστική διάπλαση του Λεοπάρντι και από τα χαρακτηριστικά της καθυστερημένης ανάπτυξης της Ιταλίας και των ενταγμένων ομάδων διανοουμένων της: από αυτή την οπτική γωνία, πριν υπολογίσουμε και συζητήσουμε την ενδεχόμενη προοδευτική και επαναστατική συμβολή, θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να διαβάσουμε την ποίηση του Λεοπάρντι μέσα από την ιστορία των αντιφάσεων του νέου status και των νέων λειτουργιών που απαιτούνται από τον συγγραφέα. Εδώ βασίζεται και η σκληρή πολεμική του Λεοπάρντι ενάντια στους φιλελεύθερους, ενάντια στον πνευματισμό, αλλά και ενάντια στην πολιτική tout court: η Παλινωδία (Palinodia), οι Νέοι πιστοί (Nuovi credenti), τα Παραλειπόμενα (Paralipomeni), αυτή η πολιτική ποίηση της τελευταίας περιόδου του Λεοπάρντι είναι το πεδίο πάνω στο οποίο θα δημιουργηθεί το Σπάρτο, το λουλούδι-μεταφορά της ίδιας της κουλτούρας και της ποίησης ως έσχατη έδρα περιθωριοποιημένων ή απαρνημένων αξιών. Βέβαια από τα παραπάνω δεν προκύπτει ένας Λεοπάρντι ουτοπιστής, αλλά η αναγνώριση των ιδεολογικών αντιφάσεων που είναι βαθιά ριζωμένες στην κοινωνικότητα μιας ορισμένης ιστορικής εμπειρίας. 3) Να προτείνουμε και πάλι τον Λεοπάρντι σήμερα; Πιστεύω ότι η εμπειρία του είναι εμβληματική και σημαντική για το δικό μας παρόν. Πάνω απ’ όλα αν λάβουμε υπ’ όψη τις ιστορικο-κοινωνικές διαστάσεις του συγγραφέα Λεοπάρντι, ο δημιουργός του Σπάρτου είναι πράγματι ένα αποφασιστικό παράδειγμα της δύσκολης ιστορίας των διανοουμένων, και των ασταθών σχέσεών τους με την πραγματικότητα και την πολιτική. Η ίδια η ιστορία της κοινωνικής μας ανάπτυξης, τόσο αντιφατική και τόσο περιπλεγμένη στο επίπεδο της προσάρτησης κοινωνικών ομάδων, δημιούργησε τεράστιες γενικές αντιφάσεις, που αναπόφευκτα επέδρασαν στο πεδίο της πολιτιστικής παραγωγής. Στους πραγματικούς ιστορικούς της όρους, η αντίθεση του Λεοπάρντι υπήρξε η άρνηση των προτάσεων της φιλελεύθερης αστικής τάξης, η δραματική προσπάθεια να βρεθεί ένα βήμα μπροστά, ως διανοούμενος φορέας αξιών, σε σύγκριση με τα πραγματικά πεδία της πολιτικής σύγκρουσης: υλισμός και πεσιμισμός, σ’ αυτή την κατεύθυνση, αποτελούν την ιδεολογική στροφή, τις πραγματικές φόρμες συνείδησης ενός ανυποχώρητου αρνητή να προχωρήσει σε οποιαδήποτε ένταξη ως διανοούμενος. Όσο κι αν οι κοινωνικές σχέσεις, άρα και ολόκληρη η πολιτική κατάσταση, είναι εξαιρετικά διαφορετικές, είναι φυσικό ότι ο Λεοπάρντι αποτελεί σήμερα ένα σημαντικό δέλεαρ: γιατί ακόμη και σήμερα, σε μια μεταβατική εποχή όσον αφορά την κοινωνική φυσιογνωμία τους, οι διανοούμενοι εκδηλώνουν έντονες αντιστάσεις στο να δώσουν έναν νέο τρόπο οργάνωσης, να δημιουργήσουν μια ομοιογένεια με τα πραγματικά επίπεδα της σημερινής ιστορικής συγκυρίας. Ακόμη και σήμερα, υπάρχει η τάση να τεθούν ένα βήμα μπροστά ως διανοούμενοι: και η μελέτη του Λεοπάρντι, μια κριτική της ιδεολογίας του, είναι όλο και περισσότερο επίκαιρη για να στηρίξουμε επιστημονικά και πολιτικά, σε σύγκριση με το παρελθόν, την ιστορία του πολιτισμού, το πώς και το γιατί για την όλο και μεγαλύτερη απόκλιση ανάμεσα στα πραγματικά επίπεδα του κινήματος και της κουλτούρας: για να καταλάβουμε και να συμβάλουμε στο να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες, να συμβιβάσουμε τους αυτόνομους ρυθμούς της κουλτούρας και των αξιών της με την εποχή της πολιτικής.
Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος Καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ
ΓΙΑΝΝΑ ΤΟΜΠΡΟΥ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΡΔΕΛΛΑΣ
ΒΑΛΙΤΣΑ ΠΑΡΑ ΠΟΔΑ
Σ Α Ω
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
26
Η ΑΥΓΗ • 25 ΜΑΪΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
4
G-L. LECLERC DE BUFFON, HISTOIRE NATURELLE. ΠΑΡΙΣΙ 1939. ΟΞΥΓΡΑΦΙΑ 2
Ένα εκλογικό παραμύθι Τα ζώα του δάσους είχαν προβλήματα: Η Χελώνα κι ο Λαγός μαλώνανε κάθε μέρα, ποιος απ’ τους δυο τους τρέχει πιο γρήγορα, ο Τζίτζικας κι ο Μέρμηγκας μαλώνανε, τι είναι πιο καλό, όλο να τραγουδάς, ή όλο να δουλεύεις, η Αλεπού έτρωγε κρυφά το μέλι του Λύκου - και ο τεμπέλης Κούκος πετούσε έξω απ’ τις φωλιές τους τα αυγά των άλλων πουλιών
ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ Ν. ΦΑΡΜΑΣΩΝΗ
και έχωνε μέσα τα δικά του, για να του τα κλωσάνε τα κορόιδα. Και είπανε να ψηφίσουνε ένα Δήμαρχο, να βάλει κάποια τάξη στο δάσος. Θέλανε τρεις να γίνουνε Δήμαρχοι. Οι τρείς ήταν: Ο Σκίουρος, Ο Τυφλοπόντικας, και το Γουρούνι. Κι ανοίξανε στο χώμα μια γούβα και είπανε: Όποιος θέλει το Σκίουρο, θα ρίχνει ένα καρύδι, όποιος θέλει τον Τυφλοπόντικα, ένα κρεμμύδι - και όποιος θέλει το Γουρούνι, ένα βελανίδι. Ρίξανε για ψήφο στον καθένα το φαγητό που του αρέσει. Επειδή όμως δε βρίσκανε εκεί γύρω ούτε καρύδια, ούτε και κρεμμύδια - και βαριόντουσαν να ψάξουνε, ρίξανε οι πιο πολλοί βελανίδια. Κι έτσι βγήκε το Γουρούνι για Δήμαρχος. Το Γουρούνι, μόλις βγήκε Δήμαρχος, άρχισε να μαθαίνει μουσική και ν’ ασχολείται με τις τέχνες. Από κείνη τη μέρα σταμάτησε να κάνει όλο «γκρου» και «γκρου» κι άρχισε όλο να τραγουδάει... Το βράδυ μετά τις εκλογές, μαζεύτηκε ο λαός του δάσους με τραγούδια, να γιορτάσει τον πρώτο του Δήμαρχο. Τότε το Γουρούνι βγήκε απ’ τη φωλιά του να τους υποδεχτεί: ΓΟΥΡ: Φίλοι μου! Από αύριο μας περιμένει σκληρή δουλειά. Εγώ δεσμεύομαι να βάλω τάξη στο δάσος. Εσείς θα ερχόσαστε σ’ εμένα με μια φούχτα βελανίδια κι εγώ θα λύνω τα προβλήματα σας. Ευχαριστώ όσους με ψήφισαν, αλλά και όσους δεν με ψήφισαν! Ζήτω το ελεύθερο Δάσος! Και το πρωί έβαλε τα ζώα και γκρέμισαν τη μεγάλη βελανιδιά και του φτιάξανε μια παράγκα για Δημαρχείο κι έβαζε κάθε μέρα «τάξη» σε όλα. Μ’ έναν δικό του τρόπο, πρέπει να πούμε: Έδεσε το Λαγό με ένα κλωνάρι λυγαριάς, για να βγαίνει πάντα πρώτη η Χελώνα και να τελειώνουμε, έβαλε το Τζιτζίκι να δουλεύει και το Μυρμήγκι να τραγουδάει, ζήτησε το μέλι του Λύκου να πάει στο Δημαρχείο, για να το φυλάει ο ίδιος - και απαγόρευσε στον Κούκο να ξανακάνει αυγά!
Ο Δράκος
Αξέχαστη έχει μείνει η μουσική βραδιά, όπου το Γουρούνι κάλεσε όλα τα ζώα για να απολαύσουν το μουγκό Μυρμήγκι σε μονωδίες του δάσους. Αυτή η νέα λογική του Γουρουνιού μάζεψε ουρές με παραπονούμενους έξω από το Δημαρχείο. Και κάθε παραπονούμενος έφερνε και μια φούχτα βελανίδια. Τα πολλά παράπονα έφεραν πολλή δουλειά στο Δημαρχείο - και τότε ο Δήμαρχος αναγκάστηκε να προσλάβει τα παιδιά του και τα παιδιά των φίλων του των Γουρουνιών, για να τα βγάζει πέρα με τα παράπονα. Αφού όμως για κάθε παράπονο έπρεπε να φέρνεις και μια φούχτα βελανίδια, λιγόστεψαν πάρα πολύ και τα βελανίδια στο δάσος. Έτσι όμως λιγόστευαν σιγά-σιγά και τα παράπονα, αφού, για να πας παραπονούμενος, έπρεπε να ‘χεις βρει βελανίδια. Το τελευταίο βελανίδι το βρήκε η Χελώνα. Και μ’ αυτό πήγε παραπονούμενη στο Δήμαρχο. Το αίτημα ήταν να σταματήσει κάθε μέρα να τρέχει μονάχη της χωρίς να τη βλέπει κανένας... Ο Δήμαρχος όμως θύμωσε που του πήγε όλο κι όλο ένα βελανίδι, ξέχασε τους καλούς του τρόπους κι άρχισε πάλι να γρυλλίζει. Και η Χελώνα, που είχε σπασμένα τα νεύρα της, του πέταξε το βελανίδι στη μούρη και του είπε πως δεν τον θέλει πια κανείς, μήτε η κουτσή Κουρούνα. Αυτή η συμπεριφορά της Χελώνας πείραξε πάρα πολύ το Δή-
μαρχο. Και κείνο το βράδυ έκανε άσχημο ύπνο, έβλεπε εφιάλτες. Και το πρωί κάλεσε όλα τα Ζώα και τους είπε:
ΓΟΥΡ: Δεν τον είδατε, γιατί κρύβεται. Είναι πανύψηλος και τρομερός, μα κρύβεται!
- Φίλοι μου! Είμαι πολύ στεναχωρημένος. Εχθές η Χελώνα, που, ας μην ξεχνάμε, εγώ την έκανα πρωταθλήτρια, η Χελώνα λέγω, μου πέταξε ένα βελανίδι στη μούρη, λέγοντάς μου πως αυτό είναι και το τελευταίο!
ΖΩΑ: Τι θα πει κρύβεται; Από πότε κρύβονται οι Δράκοι;
Και τα Ζώα του είπαν με μια φωνή: ΖΩΑ: Δίκιο έχει! Το τελευταίο είναι! ΓΟΥΡ: Φίλοι μου, ας μη σταθούμε σε αυτό! Εγώ δεν θα επιμείνω στα βελανίδια. Από σήμερα μπορεί να μου φέρνει ο καθένας ό, τι τρώει αυτός και τα παιδιά του. Εγώ, όλα θα τα τρώω... ΖΩΑ: Τρως πολύ! Πάρα πολύ! Όσο τρώμε όλοι εμείς μαζί, το τρως μόνος σου! ΓΟΥΡ: Φίλοι μου! Ακούστε, δεν ήθελα να σας το πω, γιατί είναι μεγάλο μυστικό. Όλα αυτά, εσείς νομίζετε ότι τα τρώω μόνος μου; Κάνετε λάθος! Τα πιο πολλά είναι για τον πολυχρονεμένο μας το Δράκο! ΖΩΑ: Ποιο Δράκο; Τι μας λες τώρα; Εμείς δεν είδαμε ποτέ κανένα Δράκο!
ΓΟΥΡ: Κρύβεται, γιατί ντρέπεται... Και κοκκινίζει άμα τον δουν και τότε χάνει τη δύναμή του και λιποθυμά. Γι αυτό κρύβεται πίσω από ένα πανύψηλο δέντρο, εκεί στην καρδιά του βουνού, εκεί που φυλάει και το νερό μας! ΖΩΑ: Ποιο νερό μας; ΓΟΥΡ: Το νερό που κυλάει στο ποταμάκι μας και πίνουμε και δροσιζόμαστε κι εμείς και τα παιδιά μας, το φυλάει ένας Δράκος. Και είναι καλός και μας αγαπάει. ΖΩΑ: Κι αφού κρύβεται, πώς τον είδες εσύ; Τι ψέματα μας κατεβάζεις; ΓΟΥΡ: Εγώ δε τον βλέπω ποτέ. Του πάω μόνο τα δώρα του κάθε δειλινό και τον ακούω που βουίζει πίσω απ’ το μεγάλο δέντρο. Κι όταν φύγω, έρχεται και τα παίρνει και τα τρώει! ΖΩΑ: Τι σαχλαμάρες είν’ αυτές; Δεν υπάρχουν Δράκοι. Κανένας Δράκος δε φυλάει το νερό μας. Το νερό είναι δικό μας. Το ίδιο νερό πίνανε κι οι πατεράδες και οι παππούδες μας. Δεν υπάρχουν Δράκοι! Δεν υπάρχουν Δράκοι!
Η ΑΥΓΗ • 25 ΜΑΪΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
39
5
χα στο Δημαρχείο! Δράκος, λοιπόν, δεν υπάρχει! Εμείς οι Σκίουροι που ανεβαίνουμε σ’ όλα τα δέντρα, δεν είδαμε ποτέ ένα δέντρο να κρύβει έναν πανύψηλο Δράκο - και μάλιστα που να ντρέπεται! Απλώς δεν υπάρχει! Μην πιστεύετε σε Δράκους! Ψηφίστε εμάς, που λέμε την αλήθεια! Μετά βγήκε ο Τυφλοπόντικας και είπε: Καλοί μου φίλοι! Δεν ξέρουμε, αν υπάρχει Δράκος, ή όχι! Αν όμως υπάρχει, εμείς οι Τυφλοπόντικες δεσμευόμαστε για ένα πράγμα : Αν ο Δράκος, μας κόψει ξανά το νερό, εμείς που σκάβουμε τούνελ μέσα στη γη, θ’ ανοίξουμε κάτω απ’ τη γη κανάλι και θα το φέρουμε ξανά στο δάσος μας! Γι αυτό σας λέω, είμαστε πολύτιμοι! Ψηφίστε μας εμάς - και δεν θα χάσετε! Μη φοβόσαστε τόσο πολύ το Δράκο! Εμείς θα σας σώσουμε! Και τελευταίο μίλησε το Γουρούνι. Ήταν πολύ βαθιά συγκινημένο - και είπε: Φίλοι μου, παλιοί και νέοι! Μη σας κρύβουν την αλήθεια και σας κοροϊδεύουν! Ένα είναι σίγουρο: Δράκος υπάρχει! Το είδατε και μόνοι σας, όταν μας έκοψε το νερό. Όμως εγώ, απόψε, θα τολμήσω να πω, αυτό που δεν τόλμησε ως τώρα να πει κανένας: Εγώ, το Γουρούνι, δεσμεύομαι, αν αύριο με βγάλετε Δήμαρχο, δεσμεύομαι να σκοτώσω το Δράκο με τα ίδια μου τα χέρια ! Θα μου πείτε, πώς θα γίνει αυτό, αφού είναι τρομερός και πανύψηλος. Ακούστε, λοιπόν: Θα πάρω μαζί μου όλα τα Γουρούνια του Δημαρχείου και θα πάμε να ροκανίσουμε τις ρίζες του δέντρου που κρύβει το Δράκο! Αυτό θα πέσει κάτω, εμείς θα δούμε το πρόσωπο του Δράκου, εκείνος θα ντραπεί, θα κοκκινίσει, θα λιποθυμήσει και τότε θα τον σκοτώσω! Αυτά! Αν δε σκοτώσω αύριο το βράδυ το Δράκο, να μη με λένε Γουρούνι! Ψηφίστε με! Και τα Ζώα συγκινήθηκαν τόσο πολύ από τα ψέματα του Γουρουνιού, που πίστεψαν ότι τελικά ο Δράκος υπάρχει - κι ότι ο μόνος που θα μπορούσε να τους σώσει, ήτανε το Γουρούνι. Και άρχισαν να πανηγυρίζουν και να φωνάζουν: - Ζήτω το Γουρούνι! Ζήτω το Γουρούνι! - Είσαι, είσαι ο Δήμαρχός μας! Και τα Ζώα ψήφισαν ξανά το Γουρούνι για Δήμαρχο! Και το βράδυ μετά τις εκλογές μαζεύτηκαν όλοι έξω από το Δημαρχείο και περίμεναν, να τους πουν, ότι ο Δράκος σκοτώθηκε. Περίμεναν... Περίμεναν... Αλλά τίποτα! Κανείς δε φάνηκε... Κανείς δεν ακούστηκε! Ο Δήμαρχος θα πρέπει να κοιμότανε, γιατί τον άκουσαν να ροχαλίζει δυνατά.
που ντρεπότανε Και τα Ζώα έφυγαν ευχαριστημένα, που για πρώτη φορά μιλήσανε έξω από τα δόντια. Και πήγαν σπίτι τους τραγουδώντας και χορεύοντας. Και κοιμήθηκαν όμορφα στις φωλιές τους. Μα την άλλη μέρα το πρωί, που πήγαν στο ποταμάκι για να πιούν νερό, δε βρήκαν σταγόνα. Τότε είπε η Νυφίτσα στον Ασβό: ΝΥΦ: Τι να σημαίνει άραγε αυτό; ΑΣΒ: Λες να σημαίνει αυτό που φοβάμαι; Και προσπάθησαν κι οι δυο τους να γλείψουν λίγες σταγόνες. Κι έτσι τα Ζώα άρχισαν να πιστεύουν τα λόγια του Δήμαρχου, πως το νερό τους, το φυλάει ο Δράκος - και τώρα θύμωσε μαζί τους και τους το ‘κοψε! Κι άρχισαν πάλι τώρα να δίνουν φαγητά στο Γουρούνι, για να τα δίνει στο Δράκο, για να μη θυμώνει! Μάλιστα τώρα έδινε κάθε ζώο κάθε μέρα φαγητό, είχε δεν είχε δουλειά στο Δημαρχείο. Κι έπαψαν πια να κάνουν άλλα παράπονα στο Γουρούνι. Και οι μόνες ουρές που έκαναν τώρα έξω από το Δημαρχείο ήταν για να καταθέσουν τα τρόφιμα του Δράκου. Μα ερχόταν χειμώνας σιγά-σιγά και το φαΐ λιγόστευε στο δάσος - και
πού να βρεις φαΐ να ταΐσεις τα παιδιά σου και να δίνεις και κάθε μέρα και στο Δράκο! Τα παιδιά τους άρχισαν να πεινάνε! Και οι γονείς μαζεύτηκαν έξω απ’ το Δημαρχείο και φωνάζανε: ΖΩΑ: Φαΐ! Δεν υπάρχει άλλο φαΐ! Τί θα κάνουμε; Εντάξει ο Δράκος, αλλά δε μπορούμε να δίνουμε τόσο φαΐ κάθε μέρα! Και τότε βγήκε μελαγχολικό το Γουρούνι και τους είπε: ΓΟΥΡ: Φίλοι μου, έχετε δίκιο. Έκανα λάθη. Το καταλαβαίνω! Γι’ αυτό παραιτούμαι! Ας γίνουν νέες εκλογές, για νέο Δήμαρχο! Αυτό ήταν! Τα ζώα άρχισαν να πανηγυρίζουν σαν τρελά: ΖΩΑ: Νικήσαμε! Ζήτω! Κάτω το Γουρούνι! Ζήτω το ελεύθερο Δάσος! Εκλογές! Να ψηφίσουμε άλλο Δήμαρχο! Ζήτω! Βέβαια, πριν απ’ τις νέες εκλογές, έπρεπε να μιλήσουν οι υποψήφιοι. Ήταν πάλι οι ίδιοι: ο Σκίουρος, ο Τυφλοπόντικας και ...το Γουρούνι. Βγήκαν μπροστά στα ζώα ο καθένας και είπαν: Πρώτος βγήκε ο Σκίουρος: Φίλοι μου, μην ακούτε τα ψέματα. Δεν υπάρχει Δράκος! Απλώς το Γουρούνι ήθελε να τρώει όλη μας την τροφή μαζί με τα παιδιά του και τα παιδιά των φίλων του των Γουρουνιών, που τα’ χει όλα και δουλεύουν τά-
Την άλλη μέρα το πρωί, τα Ζώα πήγαν όλα αγριεμένα στο Δημαρχείο και ρωτούσαν: «Γιατί δεν τον σκότωσε;». Τότε βγήκε ο ίδιος ο Δήμαρχος και τους είπε: Θα τον σκοτώσω... Είναι άρρωστο το μεγάλο μου το παιδί με τα μεγάλα τα δόντια, που θα κόψει τις ρίζες του δέντρου. Μόλις γίνει καλά, θα πάμε και θα τον σκοτώσω... Μα οι μέρες περνούσαν και το παιδί ήταν όλο άρρωστο... Και το παιδί έγινε καλά. Και πάλι ο Δράκος δεν σκοτωνόταν... Και οι μέρες όλο περνούσαν... Τα Ζώα τότε αγρίεψαν πάρα πολύ - κι έλεγαν στο Δήμαρχο πως τα κορόιδεψε πάλι και πως τσάμπα τον ψηφίσανε... Και του έριχναν τις κατάρες τους! Τότε ο Δήμαρχος έβαλε τα Γουρούνια και κόψανε πάλι κρυφά το νερό. Και είπε πως ο Δράκος θύμωσε τώρα πιο πολύ που θέλανε να τον σκοτώσει. Όμως τότε τα Ζώα ζήτησαν απ’ το Γουρούνι να τους πάει τώρα αμέσως στο δέντρο που τους έλεγε πως κρύβει το Δράκο. Και κρατούσαν στα χέρια τους μεγάλα ξύλα και πέτρες! ΖΩΑ: Εμπρός! Ή το Δράκο σου θα σκοτώσουμε ή εσένα! Tότε κοκκίνισε η μούρη του πάρα πολύ και κυλίστηκε κάτω κι άρχισε να φωνάζει, γιατί έψαχνε λάσπη να δροσιστεί και δεν έβρισκε πουθενά, αφού όλα τριγύρω ήταν ξερά... Αυτή ήταν και η τελευταία δημόσια εμφάνιση του Γουρουνιού. Και τότε τα ζώα ξήλωσαν την παράγκα που του ‘χανε φτιάξει για Δημαρχείο. Και βρήκαν πως ήτανε μέσα γεμάτη καρπούς και μέλια. Και διώξανε απ’ το Δάσος και το Γουρούνι κι όλους τους δικούς του.
Ο Κώστας Ν. Φαρμασώνης είναι σκηνοθέτης
Η ΑΥΓΗ • 25 ΜΑΪΟΥ 2014
40
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
6
Πέρα από τον εκσυγχρονισμό και την οπισθοδρόμηση Χρειάστηκαν τέσσερα χρόνια για να συνειδητοποιήσουμε ότι η συστημική κρίση δρομολογεί την επιστροφή σε συνθήκες εργασίας της Ευρώπης του 19ου αιώνα. Το τι διευκόλυνε την παγίδευσή μας στο σχέδιο προοδευτικής εξαθλίωσης είναι γνωστό: αλλοτρίωση, γρήγορος πλουτισμός, αναξιοκρατία, γραφειοκρατικοποίηση της πολιτικής για τον μη καταλογισμό ευθυνών, αναρρίχηση ασήμαντων σε ρόλο ρυθμιστή εκλογικών αναμετρήσεων κ.λπ. Το κακό είναι ότι ο ολέθριος ρόλος που εξακολουθούν να παίζουν όλα αυτά στην πολιτική μας ζωή δεν χαράχτηκε όσο βαθειά θα έπρεπε στις συνειδήσεις των πολιτών, αφού καμιά κοινωνία σε καμιά χώρα δεν μπορεί να προκόψει χωρίς ανεΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΔΕΛΗΓΙΩΡΓΗ
πτυγμένο το φρόνημα των πολιτικών και των πολιτών της. Η πολεμική της δογματικής εναντίον της ριζοσπαστικής Αριστεράς δείχνει έλλειψη πολιτικού φρονήματος, μεταθέτοντας τη λύση των προβλημάτων σε ένα μέλλον νομοτελειακά ακαθόριστο, όταν, στο μεταξύ, ιδεολογήματα και εννοιολογήματα στο όνομα της προόδου και, ανάγκης δοθείσης, της διάσωσής μας, ανακρούουν πρύμνη, μεθοδεύοντας τον εγκλωβισμό της χώρας σε ένα παγιούμενο καθεστώς εξαίρεσης. Εξ ου και η συνεχής αναφορά των θυτών στις θυσίες των εξιλαστηρίων θυμάτων τους. Μια από τις βασικές ευθύνες μιας ενοποιημένης και αδογμάτιστης Αριστεράς είναι να διαλύσει την ασάφεια και σύγχυση που προκαλούν διαιρετικές πρακτικές στο όνομα περιχαρακωμένων ιδεών και θέσεων που δεν τίθενται σε ανοιχτό και ευρύ διάλογο, ενώ αφορούν το καλό όχι αποκλειστικά της Αριστεράς αλλά ολόκληρης της κοινωνίας. Τέτοιες διχαστικές πρακτικές, έμπλεες μένους και προκατάληψης, δεν μας αφήνουν -σε συνθήκες ανερχόμενου φασισμού- να έχουμε καθαρή αντίληψη του τι μεσολάβησε ώστε η ιστορική μνήμη ενός αιώνα (1914-2014) να μετατραπεί σε ιστορική αμνησία έτοιμη να ξαναγράψει κεφάλαια ήδη γραμμένα, με γνωστή σε όλους την τραγική τους κατάληξη. Μόνο αντίδοτο στις καθ’ έξιν πολεμικές, η αλήθεια.
καλούσε η από καιρό υπέρβαση των ορίων του. Πράγμα όχι δύσκολο, αφού ο δήθεν εξορθολογισμός ταυτίζει την πρόοδο με την αύξηση ποσοτικών μεγεθών και την καταναλωτική ευημερία. Αντί της παραγωγικότητας, η αύξηση των ποσοτικών μεγεθών ήταν και εξακολουθεί να είναι το μέλημα της πολιτικής που υπηρετεί την υπερσυσσώρευση κεφαλαίου, ακόμη κι αν η τελευταία δεν είναι πλέον απρόσκοπτη. Έτσι, με το ιδεολόγημα της ευημερίας μέσω δανεισμού χωρών και πολιτών, το χειραφετητικό πρόταγμα που αξιώνει κοινωνικοποιημένη παραγωγικότητα συντονισμένη σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ποιοτική ανάπτυξη του τρόπου ζωής των εργαζομένων, άνοδο του μορφωτικού επιπέδου μέσω της παιδείας , ενίσχυση δημοκρατικών θεσμών που εδραιώνουν το κοινωνικό κράτος, υπονομεύθηκε, χωρίς σοβαρές αντιστάσεις για να αντικατασταθεί από το κενό περιεχομένου εννοιολόγημα του εκσυγχρονισμού. Πράγμα εύκολο, αφού ο εκσυγχρονισμός, υποσχόμενος στους αποδέκτες των μηνυμάτων του τον πλουτισμό ισχυρών και μη ισχυρών χωρών, μέσω συνεχών δανεισμών, υιοθετήθηκε από την δεκαετία του ‘80 ακόμη, από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Ευρώπης. Αλλά το εκσυγχρονιστικό εννοιολόγημα δεν έπεσε από τον ουρανό. Υπήρξε προϊόν του ισχύοντος επιστημονικού παραδείγματος, που δεν έπαψε κι αυτό να αναπαράγεται εδώ και πέντε αιώνες, ως μηχανικισμός, αρχικά, ως θετικισμός αργότερα, και ως τεχνο-επιστήμη σήμερα, παρά την καταστροφική χρήση του για την φύση και τον ανθρώπινο κόσμο. Η τεχνο-επιστήμη, δεν παρήγαγε μια νέα τάξη πραγμάτων και λόγου. Εκσυγχρόνισε την τάξη της εκμετάλλευσης και της ανισότητας που εδραίωνε το κοσμοείδωλο της ψευδο- κυριαρχίας που την διαπνέει.
222 Το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, έγινε προσπάθεια να ξεπεραστεί το πρόβλημα του στασιμοπληθωρισμού και της συνεχώς αυξανόμενης ανεργίας, με την παρεμπόδιση του ανοίγματος σε ένα νέο πολιτικό-οικονομικό, αλλά και επιστημονικό-φιλοσοφικό μοντέλο ικανά να μας εξασφαλίσουν ένα καλύτερο μέλλον. Αντ’ αυτού, μεθοδεύτηκε η αλλαγή σχημάτων λόγου μιας ρητορικής προορισμένης να συγκαλύψει την σύγχυση και τον αποπροσανατολισμό που προκαλεί σε συνειδήσεις που διψούσαν να καταλάβουν το πνεύμα της εποχής . Το εκσυγχρονιστικό εννοιολόγημα συνέβαλε στην διευρυμένη αναπαραγωγή θεσμών και μηχανισμών του συστήματος, με την ίδια εργαλειακή λογική με την οποία αντικαθίστανται παλιά μοντέλα συσκευών, οπλισμών κλπ με άλλα τελευταίας τεχνολογίας που αποδίδουν, κατά το μέγιστο δυνατό, αυτό για το οποίο αρχικά επινοήθηκαν και κατασκευάσθηκαν. Εκσυγχρονιζόμενο το σύστημα, κέρδιζε χρόνο ζωής, μετατρέποντας την πορεία από το παρελθόν στο μέλλον, σε ένα αενάως αναπαραγόμενο παρόν. Ανακόπτοντας την φορά του χρόνου από το παρελθόν στο μέλλον, με ένα μοντέλο σκέψης που ισοπεδώνει την ιστορικότητα των ανθρώπινων πραγμάτων, μετέτρεψε τον ιστορικο-κοινωνικό χωρο-χρόνο σε ένα παγκοσμιοποιούμενο εδώ και ένα εκσυγχρονιζόμενο τώρα. Σ’ αυτό το οριακά διεσταλμένο εδώ και τώρα, η συνεχής αναπροσαρμογή του συστήματος (διαρθρωτικά μέτρα, λιτότητα, κ.λπ.) εμφανίσθηκε ως λύση των προβλημάτων που προ-
Χωρίς την τεχνοεπιστήμη, ο εκσυγχρονισμός και η παγκοσμιοποίηση του συστήματος θα ήταν αδύνατες. Η ηλεκτρονική τεχνολογία ως προϊόν της, έδωσε στην επικοινωνία αποξενωμένων ακόμη και από τον εαυτό τους καταναλωτών, διαδικτυακή μορφή που αναπαράγει ανέξοδα τον ναρκισσιστικό ατομικισμό και την απομόνωση όσων διψούν να συνομιλήσουν και αρκούνται στην αλληλο-ενημέρωση. Το ηλεκτρονικό novecento υπήρξε η θεαματική όψη ενός κόσμου που προσπαθεί με κάθε τρόπο να ελέγξει τα μέσα που θα απέτρεπαν τη φθορά και την πτώση του. Όπως στις Χίλιες και μια νύχτες, το θέμα ήταν πώς να μη τελειώσει ποτέ το αφήγημα της υπερσυσσώρευσης, χάρη σε κεφάλαια που γράφονταν το ένα το άλλο, για να πουν με άλλα λόγια, με νέα επεισόδια και άλλη πλοκή, την ίδια παλιά ιστορία. Με την αποθέωση των επιτευγμάτων του, το ισχύον επιστημονικό-φιλοσοφικό και οικονομικο-πολιτικό μοντέλο αναπαραγόμενο με τις διαχωριστικές και αντιδιαλεκτικές παραφυάδες του, εμποδίζει κάθε άλλο μοντέλο και κοσμοείδωλο που θα μας επέτρεπε να σκεφτόμαστε και να δρούμε απαλλαγμένοι από την βλέψη της κυριάρχισης της φύσης και της καθυπόταξης μικρών ή ανίσχυρων χωρών. Γιατί χρειάζονται κι άλλες παράμετροι (κοινωνική δικαιοσύνη, ελευθερία, αξιοπρέπεια, υπευθυνότητα) για την αληθινή ανάπτυξη μιας κοινωνίας.
222 Ύστερα από τον 30ετή θρίαμβο του εκσυγχρονισμού και την συνεχή προσαρμογή του ιστορικο-κοινωνικού χωρο-χρόνου στις εδώ και τώρα ανάγκες του συστήματος, επιστρέφουμε ολοταχώς σε εποχές πριν από τις κατακτήσεις των εργατικών αγώνων στην Ευρώπη, με την κατάργηση συλλογικών συμβάσεων εργασίας, με την σταδιακή εξαφάνιση της παιδείας και έρευνας, της περίθαλψης και ασφάλισης, της μόρφωσης και της κουλτούρας ως δημόσιων αγαθών, ώστε μισθωτοί και άνεργοι να οδηγούμαστε, με γρήγορους ρυθμούς στην εξαθλίωση και στην εκμηδένισή μας. Εξαφανίζοντας την ιστορικότητα και καταστέλλοντας την ροπή του ψυχισμού προς το μέλλον, με μοχλό την άσκηση ωμής βιο-πολιτικής, συνθήκες του παρελθόντος επανέρχονται ακάθεκτες για να καταδικάσουν ανειδίκευτους και ειδικευμένους εργάτες, όπως και πτυχιούχους, μεταπτυχιακούς και διδάκτορες που δεν ξεριζώθηκαν. Υπό το φάσμα μιας ανεργίας που δεν την προκαλεί η αυτοματοποίηση της εργασίας όσο η δομική απληστία του συστήματος να επενδύει μονίμως στο κέρδος, δυο γενιές υποχρεώνονται σε απραξία ή σε υποαπασχόληση ώστε να μη πεθάνουν από ασιτία και ακοινωνησία.
222 Όσοι διατείνονται ότι η χώρα οδεύει στο τέλος της καταστροφής, ενοχλημένοι μάλιστα που η αξιωματική αντιπολίτευση, αλλά και ευρωπαίοι ιθύνοντες τους διαψεύδουν, ξεχνούν ότι η χώρα δεν είναι μόνο μικρά τμήματα του πληθυσμού που επωφελούμενα από την συμμόρφωσή τους, μετατρέπονται σε παραμόνιμες κάστες κλεισμένες στον κόσμο τους, αλλά και όλο το μεγάλο υπόλοιπο του λαού που επωμίσθηκε το βάρος των θυσιών για λογαριασμό όσων συσπειρώνονται για να τις αποφύγουν. Αλλά μια χώρα μοιρασμένη σε θύτες και εξιλαστήρια θύματα, τόσο σοβαρά τραυματισμένη και ακρωτηριασμένη, που σύρεται ξανά στην αμάθεια και στην απάθεια, τι μέλλον μπορεί να έχει; Σ αυτή τη δεινή καμπή, η δογματική Αριστερά αντί να συμβάλει με την ενεργό συμμετοχή της στον φραγμό της οπισθοδρόμησης, «βολεύεται μέσα στο άδικο», επιλέγοντας να καθησυχάζει με τον θεωρητικό και πολιτικό εγκλεισμό της. FERNAND FLEURET. LE CARQUOIS DU SIEUR LOUVIGNE DU DEZERT, ΠΑΡΙΣΙ 1923. ΠΡΟΜΕΤΩΠΙΔΑ ΒΙΒΛΙΟΥ. ΟΞΥΓΡΑΦΙΑ
Η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη είναι ομότιμη καθηγήτρια του ΑΠΘ
Η ΑΥΓΗ • 25 ΜΑΪΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
41
7
Η ζωγραφική της Νέλλης Ανδρικοπούλου «έχω εικονογραφήσει εν πολλοίς τη ζωή μου για να’ χω να βλέπω εικόνες που μου τη θυμίζουν» Η έκθεση ζωγραφικής της Νέλλης Ανδρικοπούλου στο ΜΙΕΤ, στην οδό Αγίου Κωνσταντίνου της Αθήνας, έδωσε στους Αθηναίους φιλότεχνους μια έντονη χαρά προερχόμενη από την εικαστική απόλαυση κι από την θριαμβευτική διαπίστωση ότι, το ανθρώπινο πάθος προς τη δημιουργία της τέχνης, όταν υπάρχει, παραμένει ασυγκράτητο μέσα στο χρόνο, μπορεί να δίνει ασταμάτητα σε όλη τη διάρκεια του βίου προϊόντα αστείρευτης δύναμης. Στα εγκαίνια της έκθεσης η Νέλλη Ανδρικοπούλου, γεννη-
ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΦΙΛΙΝΗ
μένη το 1921, ήταν περιστοιχισμένη από τους ανθρώπους με τους οποίους έζησε και ζωγράφισε, και που τώρα είτε στέκονταν όρθιοι δίπλα της, θαυμάζοντας και σχολιάζοντας μέσα στις αίθουσες του φιλόξενου ΜΙΕΤ, είτε -όσοι είχαν φύγει από τον κόσμο τούτο- έδιναν το «παρών» ακαταμάχητα ζωντανοί μέσα στα πλαίσια των σχεδίων και των χρωμάτων της. Η Ναταλία Μελά, γλύπτρια, πιστή φίλη και συνάδελφος ήδη από τις σπουδές στην ΑΣΚΤ το 1939, μίλησε για τις κοινές εμπειρίες μέσα στις δεκαετίες που πέρασαν, ενώ ο ζωγράφος Αλέκος Λεβίδης μίλησε για την ίδια τη ζωγραφική της μέσα στην έκθεση. Από τα λόγια του συγκράτησα το θαυμασμό για το ιδιαίτερα δικό της καθαρό σχέδιο, με συνέχεια και καμπύλες χωρίς διακεκομμένες γραμμές και γωνίες. Θυμάμαι επίσης ότι μίλησε με έμφαση για την με μολύβι, σε μικρό μέγεθος, αυτοπροσωπογραφία της La Rebelle (Η επαναστατημένη) του 1939, για την οποία είπε χαρακτηριστικά πως του θύμιζε σχέδια του Ingres. Μέσα από τα εκτεθειμένα έργα στο ΜΙΕΤ παρακολουθούμε εικόνες από όλη τη ζωή της Νέλλης Ανδρικοπούλου. Τον Δεκέμβρη του 1944 μετά τη λήξη του Πολέμου και των Δεκεμβριανών και ενώ ήταν στα σκαριά ο Εμφύλιος, η Ανδρικοπούλου ταξίδεψε με το περίφημο «ΜΑΤΑΡΟΑ» για το Παρίσι μαζί με περίπου άλλους 150 νέους έλληνες -υπότροφοι οι περισσότεροι της γαλλικής κυβέρνησης- μέσα στους οποίους δεσπόζουσα θέση είχε δυναμικό κομμάτι της αριστερής διανόησης. Αυτό το «ταξίδι προς την ελευθερία», όπως το ονόμασε η ίδια μέσα στο σχετικό βιβλίο της που εκδόθηκε το 2007,1 την οδήγησε να παρακολουθεί μαθήματα γλυπτικής με τον Οσίπ Ζαντκίν και σχεδίου στην Ακαδημία της Γκραν Σομιέρ του Παρισιού. Βλέπουμε πολλά σχέδια της εποχής με μοντέλα της σχολής και χρωματιστές τέμπερες, μέσα στις οποίες διακρίνουμε την ιδιαίτερα φωτεινή εικόνα με τον Κώστα Κουλεντιανό στο εργαστήριό του στην Πανεπιστημιούπολη. Αυτή είναι σίγουρα μια ζωντανή περίοδος ανοιγμάτων στη γνώση της τέχνης και της ζωής. Η ίδια λέει στη εισαγωγή του καταλόγου της πόσο την χάραξε τότε μια έκθεση πινάκων και σχεδίων του Ματίς, που καθόρισε την αντίληψή της για την ζωγραφική μέσα από την επιλεγμένη απεικόνιση του γύρω της κόσμου. Η αναγκαστική επιστροφή της στην Αθήνα το 1947 ανακόπτει αυτή την πορεία, όμως ανοίγει τον νέο δρόμο της δουλειάς και των συναναστροφών μέσα στο εργαστήριο της Ναταλίας Μελά στην οδό Μουρούζη. Εκεί συναντώνται -έξω από τις έντονες πολιτικές συγκρούσεις των καιρών- παλαιότεροι και νέοι ζωγράφοι και γλύπτες, αλλά και ποιητές αλλά και ο Μάνος Χατζηδάκις. Μέσα από αυτό τον κύκλο δημιουργήθηκε το 1949 η ομάδα «Αρμός», που εμφανίζεται με μια σημαντική έκθεση στο Ζάππειο Μέγαρο. Η ομάδα συγκέντρωσε 25 καλλιτέχνες από τους οποίους οι 13 κάτω από 26 ετών και με κοινό γνώρισμα την ζωντάνια της τέχνης τους.2 Στην έκθεση συμμετείχαν οι Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Τσαρούχης, Μόραλης, Νικολάου, Εγγονόπουλος,3 αλλά και οι Τέτσης, Γεωργιάδης, Λυμπεράκη, Αργυράκης, Βουρλούμης, Μανουσάκης. Η ΝΑ εξέθεσε τότε σχέδια, τέμπερες, ελαιογραφίες. Μέσα σε αυτά και τα γνωστά της έργα «Ο Αλέξανδρος Ξύδης με διπλωματική στολή στο σπίτι του Γιώργου Μαυροΐδη», «Η
MARTIAL DE BRIVES, LES LOUANGES ET LES BENEDICTIONS. ΠΑΡΙΣΙ 1943. ΠΡΩΤΟΓΡΑΜΜΑΤΑ. ΔΙΤΟΝΕΣ ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΡΑΣΙΩΝ NICOLAS ΓΙΑ ΤΟ 1938. ΣΕΛΙΔΑ ΤΙTΛΟΥ. ΣΧΕΔΙΟ ΜΕ ΜΟΛΥΒΙ
Ναταλία Μελά κοιμάται στο εργαστήριό της». Η γνωριμία και ο έρωτας με τον υπερρεαλιστή ζωγράφο και ποιητή Νίκο Εγγονόπουλο οδήγησε στο γάμο τους το 1951 που διήρκεσε μέχρι το1954. Στην έκθεση του ΜΙΕΤ εκτίθενται σημαντικά έργα της Νέλλης Ανδρικοπούλου από τα χρόνια της συμβίωσής τους. Και εδώ εκφράζεται πάλι ο δικός της γύρω κόσμος, όμως μετά την άμεση επίδραση της διδασκαλίας του Εγγονόπουλου, αυτός ο κόσμος δίνεται κυρίως μέσα από συναισθήματα και αλληγορίες και με τα μυστικά των μορφών της βυζαντινής τέχνης. Προφανώς αυτοβιογραφικοί είναι οι πίνακες «Ο απόκρυφος εραστής» (με την υπέροχη αυγόσχημη φούστα της ερωμένης), «Το ξύλινο αλογάκι» (όπου στέκει μόνη η μάνα με το τρυφερό αγόρι), «Η απόγνωση» (γυναίκα που παραπαίει επικίνδυνα στο κενό), έργα που όμως δίνονται με ένα πνεύμα οικουμενικότητας. Σε αυτή την περίοδο ανήκει και το έργο με το ιστορικό θέμα της εκτέλεσης στην ηλεκτρική καρέκλα του ζεύγους Ρόζενμπεργκ. Στα χρόνια που ακολούθησαν και όπου η Ανδρικοπούλου δούλεψε ως περιζήτητη ξεναγός, οι ζωγραφιές της παρακολούθησαν τα ταξίδια της δουλειάς, τις διακοπές, τις συναναστροφές με φίλους, στη διάρκεια των οποίων είχε πάντα μαζί της το μπλοκ με τα μελάνια και τα χρώματα. Τότε γίνονται τα πορτρέτα του γιού της Πάνου Εγγονόπουλου, του Άρη Κωνσταντινίδη ενώ διορθώνει το βιβλίο του «Αμαρτωλοί και Κλέφτες», του Άλκη Πιεράκου, του Κορνήλιου Καστοριάδη, της Νάτας Μελά σε πολλές διαφορετικές στιγμές, του Ρωμαίου Ζουλούμη, του Αλέκου Λεβίδη και πάρα πολλών άλλων φίλων και γνωστών της. Σε ένα ταξίδι στο Παρίσι το 1977 σχεδιάζει με μελάνι σε χαρτί μέσα στο εργαστήριο του Άλκη Πιεράκου, από όπου βλέπουμε στην έκθεση 3 σχέδια του γυμνού γυναικείου μοντέλου. Στη συνέχεια βλέπουμε και πολλά σχέδια από ταξίδια στα ελληνικά νησιά, αλλά και στη Νέα Υόρκη, στη Τζαμάικα. Τέλος, εκτίθενται μια σειρά έργων με αντίγραφα βυζαντινών εικόνων, με συνθέσεις από θέματα μυθολογικά, τον Μυστικό Δείπνο, την Γέννηση και τον διαμοιρασμό των ιματίων. Επίσης βλέπουμε ακουαρέλες με εικόνες μέσα από το σπίτι, βλέπουμε γλάστρες, βιβλιοθήκες, το πιάνο. Μέσα από τη ζωγραφική της Νέλλης Ανδρικοπούλου βγαίνουν και στέκουν ζωντανές γύρω εικόνες από πολλές εποχές, πολλούς ανθρώπους και τόπους. Είναι η εικονογραφημένη περιήγηση στην ιστορία ενός ανθρώπου αλλά ταυτόχρονα και ενός δυναμικού και ζωντανού κόσμου της τέχνης.
Νέλλη Ανδρικοπούλου, Το ταξίδι του Ματαρόα, 1945, βιβλιοπωλείον της Εστίας 2 Αλέξανδρου Ξύδη, Προτάσεις για την Ιστορία της Νεοελληνικής Τέχνης, Ολκός 3 Σπύρος Μοσχονάς, Επί τα ίχνη της Νέλλης Ανδρικοπούλου, ΜΙΕΤ 1
Η Άννα Φιλίνη είναι εικαστικός
ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΤΩΡΑ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ
Η επόμενη μέρα Όλοι ενδιαφέρονται για την επόμενη μέρα των εκλογών τα κόμματα οι πολιτικοί τα λαμόγια οι κλέφτες τα συνδικάτα οι μιζαδόροι οι καναλάρχες οι σταβλάρχες οι διαπλεκόμενοι οι αναπλεκόμενοι οι γκόμενες οι γκόμενοι οι καταφρονεμένοι οι αφορισμένοι οι φυλακισμένοι οι Βρυξέλλες η Μόσχα η Ουάσινγκτον το Βερολίνο το Πεκίνο όλοι κάπου κάτι έχουν επενδύσει και θέλουν να δουν άμεση επιστροφή κεφαλαίου το άθροισμα της επόμενης μέρας ισούται με τις ελάχιστες προσδοκίες ενός πόπολο αφημένου στη μοίρα του μιας υπόσχεσης που έγινε άφαντη ενός χάσματος μεταξύ εχόντων και μη εχόντων που χασμουριέται μιας απόστασης μεταξύ πλούσιων και φτωχών που μεγαλώνει ενός καναπέ που έσπασε απ’ το βάρος των λανθασμένων δημοσκοπήσεων μιας έκρηξης οργής που δεν άντεξε το κύμα των υποχωρήσεων μιας ελπίδας για αλλαγή μέσα απ’ τα σαράντα κύματα των αμφισβητήσεων Ντίνος Σιώτης
42
Η ΑΥΓΗ 25 ΜΑΪΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
8
ΜΝΗΜΗ ΕΡΝΕΣΤΟ ΛΑΚΛΑΟΥ
Ριζοσπαστική δημοκρατία και συλλογικά κινήματα σήμερα Προδημοσίευση από τον τόμο που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Ashgate, στα αγγλικά. ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΤΣΑΜΠΕΚΗ
Η διαμάχη γύρω από μια πολιτική έννοια είναι αυτό που την καθιστά ουσιωδώς πολιτική... και όχι το γεγονός ότι έχει πολλαπλά νοήματα. Ο πολιτικός αγώνας είναι επίσης ένας αγώνας για την οικειοποίηση των λέξεων. (Ζακ Ρανσιέρ)
Το δημοκρατικό υποκείμενο και οι αμφισημίες του: προς έναν «πληθυντικό λαό»; Αν κανείς συλλάβει την έννοια του «λαού» ως δυνητικού υποκειμένου της πολιτικής αλλαγής, το οποίο δεν φέρει προκαθορισμένα περιεχόμενα, και το οποίο συνιστά κεντρικό σημαίνον σε μια πολιτική διαδικασία που αποτελεί αποκρυστάλλωση μιας λογικής του πολιτικού ανάμεσα σε άλλες, τότε δε θα δυσκολευτούμε ιδιαίτερα να αναγνωρίσουμε αυτήν ακριβώς τη λογική στην περίπτωση των «αγανακτισμένων». Ο λαός ως υποκείμενο, όπως υποστηρίζουν ο Ερνέστο Λακλάου και ο Ζακ Ρανσιέρ, αναδύεται όταν ένα μερικό υποκείμενο αξιώνει το ρόλο του καθολικού, θέτοντας τον εαυτό απέναντι σε έναν κοινό Άλλο. Αυτό, θα πρέπει να τονιστεί, δεν σημαίνει πως σε τούτη την διαλεκτική μεταξύ μερικού και καθολικού, η ετερογένεια απωθείται και απορροφάται σε μια απόλυτη ενότητα. Με τα λόγια του Σάιμον Κρίτσλεϊ, ο λαός δεν είναι «η έκφραση μιας εθνικής ουσίας, η υποθετική ενότητα μιας φυλής, οι πολίτες ενός έθνους-κράτους, τα μέλη μιας ιδιαίτερης τάξης όπως το προλεταριάτο, ή και τα μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας που ορίζεται με βάση τη θρησκεία, την εθνικότητα ή οτιδήποτε άλλο. Ο λαός δεν μπορεί να καθοριστεί κοινωνικά και να αστυνομευθεί με εδαφικούς όρους».1 Σε αυτό το πλαίσιο, το πλήθος [των «αγανακτισμένων»] στην Αθήνα, όπως και τα συγκαιρινά του πλήθη αλλού, αξίωνε την εκπροσώπηση ολόκληρης της κοινότητας, αντηχώντας παρόμοιες κινητοποιήσεις που προηγήθηκαν ή ακολούθησαν: «είμαστε το 99%» υποστήριζαν οι διαδηλωτές στις ΗΠΑ, «είμαστε ο λαός» άκουγε κανείς στους «αγανακτισμένους», «είμαστε ένα, είμαστε ένα», τραγούδαγαν συχνά οι χιλιάδες Αιγύπτιοι στην πλατεία Ταχρίρ, κ.ο.κ. Το ζήτημα κλειδί λοιπόν εδώ είναι η αξίωση της εκπροσώπησης ολόκληρης της κοινότητας, που συνιστά την «καθολική στιγμή» του λαού και όχι την (ούτως ή άλλως αδύνατη) ενότητά του. Αυτό που προτείνουν οι Μάικλ Χαρντ και Αντόνιο Νέγκρι σχετικά με το «πλήθος», βρίσκει εδώ την τέλεια εφαρμογή του και στον λαό: [ο λαός] «πρέπει να κατανοηθεί... όχι ως είναι [being] αλλά ως γίγνεσθαι [making] - ή καλύτερα, ως ένα είναι το οποίο δεν είναι παγιωμένο ή στατικό αλλά συνεχώς μεταμορφώνεται, εμπλουτίζεται, συγκροτείται από μια διαδικασία του γίγνεσθαι».2 Συνεπώς, ο σκοπός ενός υποκειμένου όπως ο «λαός» δεν έγκειται απαραίτητα στο να «γίνει κράτος», όπως θα το έθετε ο Αντόνιο Γκράμσι με παραδοσιακούς ηγεμονικούς όρους, ούτε όμως θα προϋπέθετε απαραίτητα και έναν «δημιουργό» έξω από τον ίδιο του τον εαυτό. Ο σκοπός του θα γινόταν καλύτερα κατανοητός ως η προσπάθεια να συγκροτηθεί ως (επισφαλές και προσωρινό) καθολικό υποκείμενο, ως υποκείμενο αλλαγής. Και εφόσον κάθε αντιπροσώπευση είναι εν τέλει ανεπαρκής, και κάθε τάξη [order] προσωρινή και επισφαλής, ένας «λαός» δε μπορεί ποτέ να είναι ένας, ενώ παραμένει πά-
ντοτε έκθετος σε προκλήσεις, τόσο εσωτερικές όσο και εξωτερικές. Η ανάδυση οποιουδήποτε «λαού» αποτελεί αξερίζωτη δυνατότητα, και η ανοιχτότητα του κοινωνικού πεδίου σε τέτοιες αναδύσεις συνιστά κρίσιμο συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας. Η στρατηγική της απόρριψης του λαού, ή της αντιπαράθεσής του με κάποιο άλλο υποκείμενο, το οποίο υποτίθεται πως τον έχει πλέον αντικαταστήσει και είναι το μόνο επαρκές δημοκρατικό υποκείμενο, το μόνο ικανό να πραγματώσει με τρόπο απόλυτο την δημοκρατία, θυμίζει μπρεχτιανή ειρωνεία, σύμφωνα με την οποία η πραγματικότητα πρέπει να τεθεί στην προκρούστεια κλίνη, ώστε να ταιριάξει με την θεωρία. Σε μια περίοδο που συναντάμε μια πληθώρα κινημάτων ανά την υφήλιο, από την Αίγυπτο ως την Ισπανία και από την Ελλάδα ως τις ΗΠΑ, τα οποία δρουν στο όνομα του «λαού», ως μερικότητες που αξιώνουν το ρόλο ενός καθολικού υποκειμένου, επιτελώντας δηλαδή μια ριζοσπαστική πράξη αντιπροσώπευσης, ακούμε πως ο λαός είναι νεκρός, ότι η αντιπροσώπευση έχει ξεπεραστεί και είναι αντιπαραγωγική για την δημοκρατία, και ότι τώρα πρέπει να συλλάβουμε τη ριζοσπαστική δημοκρατική πολιτική με τους όρους ενός εμμενούς [immanent] πλήθους ενάντια στην Αυτοκρατορία. Από την άλλη, ωστόσο, δε μπορούμε και να απορρίψουμε το πλήθος ως ανεπαρκές και πολιτικά αμελητέο, εν συγκρίσει με τον λαό. Αφού η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα δύο υποκείμενα όχι μόνο είναι θολή, αλλά και δυνητικά αντιπαραγωγική στην προσπάθειά μας να συλλάβουμε και να αναλύσουμε θεωρη-
τικά τη δημοκρατική δράση πέρα από περιοριστικούς δυισμούς. Το δημοκρατικό υποκείμενο δε μπορεί να αναχθεί σε έναν και μοναδικό όρο που του αποδίδει εκ των προτέρων συγκεκριμένα περιεχόμενα. Εδώ συναντάμε ακόμα ένα από τα πλεονεκτήματα στην σύλληψη «‘του λαού’ ως ουσιωδώς πολιτικού, που έγκειται στο γεγονός ότι τα χαρακτηριστικά του όρου αυτού αντανακλούν και την ενδεχομενικότητα της ίδιας της πολιτικής».3 «Ο λαός» δε συνιστά συμπαγή έννοια, αλλά έννοια που την διαπερνά μια καταστατική πολυσημία [constitutive polysemy], μια αξερίζωτη αμφισημία που παραπέμπει επίσης στην καταστατική του ανοιχτότητα ως υποκειμένου και στις αναπόδραστες εσωτερικές του εντάσεις. Θεωρητικοί όπως ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, ο Ζακ Ρανσιέρ ή η Μάργκαρετ Κάνοβαν, συγκλίνουν σε τούτη την άποψη, αναγνωρίζοντας αυτό το εσωτερικό ρήγμα. Ο «λαός» θεωρείται ταυτόχρονα ως μέρος και όλον, μέσα και έξω, ήδη παρών αλλά και εν τω γίγνεσθαι. [...] Έτσι, ο λαός συγκροτεί μια «μερική [και] πολιτικά κατασκευασμένη καθολικότητα»,4 έκθετη σε προκλήσεις και πάντα επισφαλή αλλά ταυτόχρονα ικανή για το καλύτερο και για το χειρότερο. Και γι’ αυτό μπορεί καλύτερα να ενσαρκώσει τη δημοκρατική δράση, αφού δεν οδηγεί ούτε στην απάθεια ούτε στην έξοδο. Ο πολιτικός προσανατολισμός του λαού είναι αποτέλεσμα διαρκών αγώνων, ηγεμονικών ή μη-ηγεμονικών πρακτικών, συναισθηματικής επένδυσης σε κοινούς σκοπούς που δίνουν νόημα και προσανατολισμό στις επιδιώξεις του. Είναι ένα υποκείμενο/μια έννοια που μας καλεί να δράσουμε εδώ και τώρα. Σε αυτό το πλαίσιο θα είχε νόημα η εισαγωγή της έννοιας του «πληθυντικού λαού» [multitudinous people], ώστε να σημάνουμε την αναπόδραστη ολίσθηση μεταξύ λαού και πλήθους, κάτι που βεβαίως ήδη εμπεριέχεται στην έννοια του «λαού». Ο λαός συνιστά περισσότερο ένα πολιτικό υποκείμενο-ως-δυνατότητα και όχι μια συμπαγή οντότητα με προκαθορισμένα διιστορικά περιεχόμενα και σκοπούς. Το πλήθος, ως νέα εννοιολόγηση της δημοκρατικής δράσης, προκαλεί και εμπλουτίζει την δημοκρατική ιδέα του «λαού», δίνοντας έμφαση σε νέες μορφές δημιουργίας από κοινού και πολιτικής σε μια εποχή που κυριαρχείται από την βιοπολιτική παραγωγή. Οι πληθυντικές στιγμές του λαού μπορούν να αποτελούν μια διαρκή εσωτερική πρόκληση, που αποτρέπουν την σύμπτυξή του σε ένα απόλυτο και αποκλειστικό [exclusivist] ένα. Έτσι, γίνεται κατανοητός ως ένα δυνητικό υποκείμενο το οποίο μπορεί να προκύψει υπό ποικίλες συνθήκες και με απρόβλεπτους τρόπους. Δε δύναται δηλαδή να προκύψει αυτόματα/αυθόρμητα, αφού συνιστά διαρκές πολιτικό σχέδιο και αποτέλεσμα μιας διαδικασίας συνάρθρωσης [articulation]· συγκροτείται ως μια «διασπαστική δύναμη» [disruptive force] που διαρρηγνύει την συνήθη ροή της πολιτικής [politics as usual]. Είναι έτσι μια πάντα παρούσα δυνατότητα που εμπεριέχει την αμφισβήτησή της, αφού είναι ανοιχτή στην αποσταθεροποίησή της από εσωτερικά ή εξωτερικά στοιχεία που ενδέχεται να επικαλεστούν εκ νέου το όνομα «του λαού» και το ίσο μέρος που τους αναλογεί, προωθώντας έτσι έναν διηνεκή αγώνα για μια δημοκρατία με την ντεριντιανή έννοια: μια δημοκρατία που πάντα θα έρχεται. Σάιμον Κρίτσλεϊ, Ζητώντας το άπειρο, μτφρ. Αλ. Κιουπκιολής, Εκκρεμές, Αθήνα 2012, σ. 164. 2 Hardt and Negri 2009: 173. 3 M. Canovan (2005), The People, Cambridge: Polity, σ. 140. 4 Laclau (2005), On Populist Reason, London: Verso, σ. 240. 1
Ο ζωγράφος του Μαΐου είναι ο Νίκος Ιαβάτσο
Ο Γιώργος Κατσαμπέκης είναι υπ. δρ του τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ