Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
Σύνταξη: Κώστας Βούλγαρης, Κώστας Γαβρόγλου, Γιώργος Μερτίκας, Άλκης Ρήγος, Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης, Kώστας Χριστόπουλος ΤΕΥΧΟΣ 602
ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
15 ΙΟΥΝΙΟΥ 2014
www.avgi-anagnoseis.blogspot.com
Πυρετός του αρχαίου Η έκθεση στον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων (Διάρκεια: μέχρι 21 Ιουνίου)
Πυρετός του αρχαίου: Κωστής Βελώνης, Pleasure of Curve, 2013 κεραμικό, γύψος, ξύλο, ευγενική παραχώρηση της AD Gallery
Η κέρινη επιφάνεια γραφής, η ρωμαϊκή tabula rasa, είναι κατά τον Sigmund Freud μια μυστική πλάκα γραφής που δεν κρατά ίχνη των χαρασσόμενων μηνυμάτων· γράφεται, σβήνεται και επανεγγράφεται. Ο Freud συσχέτισε τη λειτουργία της με το σύστημα της πρόσληψης, της συνείδησης και της μνήμης. Ως τέτοια μπορούμε να δούμε και την «επιφάνεια» του ελληνικού εθνικού μορφώματος. Ένα πεδίο που έχει σβηστεί και ξαναγραφτεί, του οποίου οι εγχαράξεις έχουν συντηρηθεί μονομερώς και επιλεκτικά, που έχει διατηρηθεί ως παλίμψηστο: ένα μοντέρνο αντικείμενο οικειοποίησης και μεταστροφής. ΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΛΕΔΑΚΗ
Tον Δεκέμβρη του 2012 ο Βαγγέλης Βλάχος παρουσίασε στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το έργο Ξένοι αρχαιολόγοι από όρθια σε σκυφτή θέση στην έκθεση Current Pasts (μαζί με τον Ιβάν Γκρουμπάνοφ). H έκθεση, σε επιμέλεια της Δάφνης Βιτάλη, συνέπεσε με την παρουσίαση της σειράς Κατακρύψεις του Δημήτρη Αληθεινού στο πλαίσιο της αναδρομικής του έκθεσης στο ΕΜΣΤ. Το έργο του Βαγγέλη Βλάχου αποτελείται από φωτογραφίες, τις οποίες ο καλλιτέχνης έχει ανασύρει από αρχεία ξένων αρχαιολογικών σχολών της Αθήνας, και υπογραμμίζει τη θέση των ξένων Αρχαιολογικών Σχολών στην Ελλάδα, την τυπολογία της πρακτικής της ανασκαφής και την επίδρασή της στη διαμόρφωση της νεωτερικής ταυτότητας της χώρας. O τίτλος της έκθεσης, Current Pasts, υπαινίσσεται με εξαιρετική φραστική οικονομία μια κατάσταση επικαιροποίησης του παρελθόντος. Ο Αληθεινός στις Κατακρύψεις (σε επιμέλεια της Τίνας Πανδή και του Σταμάτη Σχιζάκη) ασχολείται με την απόθεση καλλιτεχνικών έργων μέσα στο στρώμα της γης· μια τελετουργική χειρονομία που επιχειρεί να φυλάξει τα αντικείμενα, να τα προστατέψει από τη φθορά και να παρατείνει τη διάρκειά τους. Την ίδια στιγμή, πριν από έναν χρόνο περίπου, ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων πραγματοποίησε ένα κύκλο συζητήσεων με θέμα τη σχέση αρχαιολογίας και σύγχρονης τέχνης. Tον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 2013 έγιναν δύο ημερίδες που αφορούσαν στις συνάφειες και τις διαφορές ανάμεσα στις σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές, την αρχαιολογία και τα μνημεία. Παράλληλα, το Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης, αρχής γενομένης με την έκθεση Δικαίωμα Αρχείου Ι: Τι θα έλεγα αν είχα φωνή, σε επιμέλεια της Ελπίδας Καραμπά, σηματοδοτούσε τον προσανατολισμό του προγράμματός του στη διερεύνηση του αρχείου που διατηρεί, και ο Κώστας Μπασάνος στην ατομική του έκθεση, Σιωπή, εξέταζε την εκσκαφή, το θάνατο και τη θεμελίωση στη γη. Επιπλέον, τον τελευταίο χρόνο διοργανώθηκαν από ελληνικούς φορείς σημαντικές εκθέσεις σε ευρωπαϊκές πόλεις, οι οποίες έφεραν στο προσκήνιο
μια σειρά από προβληματισμούς που αφορούν στη διαχείριση του αρχείου και της αρχαιολογικής παρακαταθήκης. Πρόκειται για τις εκθέσεις Hell as στο Palais de Tokyo στο Παρίσι και Ναυτίλος: Ταξιδεύοντας την Ελλάδα στην BOZAR στις Βρυξέλλες. Τέλος, η παράσταση Πρώτη Ύλη του Δημήτρη Παπαϊωάννου που ανέβηκε στο Φεστιβάλ Αθηνών για δύο συνεχόμενες χρονιές, το 2012 και το 2013, μπορούμε να πούμε ότι υπήρξε ένα πρώιμο δείγμα της διαδοχής που επρόκειτο να ακολουθήσει. Η αρχειακή πρακτική έχει ως αντικείμενο τη μεταχείριση ενός σωρευμένου υλικού, τη διευθέτηση της πρώτης ύλης του αρχείου. Η ανάδυση του συσκοτισμένου υλικού έχει λάβει κεντρική θέση στην όψιμη καλλιτεχνική παραγωγή της Ελλάδας. Η συγγραφή ενός κειμένου κριτικής δε θα ήταν αρκετή ώστε να πραγματοποιηθεί μια εμπεδωμένη επεξεργασία των πολλαπλών ζητημάτων που εμπλέκονται στη συγκεκριμένη εξέλιξη. Η έκθεση Πυρετός του Αρχαίου που παρουσιάζεται στο Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων μέχρι τις 21 Ιουνίου, συνιστά τη μετεξέλιξη ενός κειμένου κριτικής και ουσιαστικά επιχειρεί να λειτουργήσει ως έκθεση - κριτική διατηρώντας συμπαγή τη σύνδεσή της με το κοινωνικό-πολιτικό πεδίο και την τρέχουσα καλλιτεχνική παραγωγή (μια συνάφεια που θα έπρεπε να θεωρείται αυτονόητη και, υπόρρητα έστω, να διατρέχει όλες
τις επιμελητικές χειρονομίες). Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, υπό την αιγίδα του οποίου τελεί, είναι το μεγαλύτερο επιστημονικό σωματείο του υπουργείου Πολιτισμού και ιδρύθηκε το 1959. Πρόκειται για έναν επιστημονικό φορέα που αποτελεί το συνδικαλιστικό όργανο των αρχαιολόγων και μαζί συνιστά έναν σημαντικό θεσμικό φορέα στον τομέα της προστασίας των αρχαιολογικών ευρημάτων. Σε θεσμικό επίπεδο έχει διαδραματίσει καίριο ρόλο στη διαμόρφωση του νομικού πλαισίου προστασίας τους, δηλαδή στην αρχαιολογική νομοθεσία και τη διαμόρφωση της δομής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Ως συλλογικός φορέας παρουσιάζει έντονη δραστηριότητα και έχει διοργανώσει συνέδρια, εκθέσεις, διαλέξεις και επιστημονικές συναντήσεις. Η φιλοξενία της έκθεσης από έναν τέτοιο θεσμό προσδίδει επιπλέον νοήματα στο επιμελητικό εγχείρημα. Τα σωματεία εργαζομένων είναι μια δομή υπό συνεχή κρίση και μετάλλαξη στις μέρες μας και συνιστούν ένα πεδίο στο οποίο η καλλιτεχνική παραγωγή θα έπρεπε να προσβλέπει εάν θέλουμε να ελπίζουμε σε μια οργανικά εγκατεστημένη στο πραγματικό τέχνη και ταυτόχρονα σε μια ευφάνταστη και βιώσιμη στοιχειοθέτηση καλύτερων
ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ
24 ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ
όρων ζωής για τους εργαζόμενους όλων των τομέων (μεταξύ αυτών και για τους καλλιτέχνες). Το κτίριο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων γειτνιάζει με τις δύο συναγωγές της Αθήνας και αντικρίζει την Ακρόπολη, το Αστεροσκοπείο και το Μνημείο Φιλοπάππου. Δυτικά, στην οδό Ασωμάτων, έχει το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, ενώ λίγο πιο πέρα εκτείνεται το αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού και στις παρυφές του είναι τοποθετημένο το μαρμάρινο διαμελισμένο αστέρι του Δαβίδ της Ντιάννας Μαγκάνια - μνημείο για την εβραϊκή γενοκτονία (Shoa). Στο ίδιο σημείο, στην οδό Μελιδώνη, είχαν παγιδευτεί στις 24 Μαρτίου του 1944, Εβραίοι Έλληνες πολίτες από τους Γερμανούς. Το μνημείο υλοποιήθηκε το 2010 ύστερα από διαγωνισμό που διεξήγαγε η Ισραηλίτικη κοινότητα της Αθήνας. Μάλιστα η Αθήνα ήταν η τελευταία ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που απέκτησε Μνημείο για το Ολοκαύτωμα. Θεωρητικά η έκθεση αντλεί από το επιδραστικό έργο του Jacques Derrida, Archive Fever: Α Freudian Impression. Ο τίτλος της, ελάχιστη παράφραση του τίτλου του βιβλίου, απηχεί ακριβώς αυτή τη σύνδεση. Σημαντική υπήρξε και η επιρροή της μελέτης της Linda Nochlin, The Body in Pieces: The Fragment as a Metaphor of Modernity. Τόσο το βιβλίο του Derrida όσο και εκείνο της Nochlin βασίζονται σε διαλέξεις που δόθηκαν το 1994. Κι αν εδώ συζητούμε τα καίρια ζητήματα που θέτουν οι συγκεκριμένες εκδόσεις με καθυστέρηση είκοσι ετών, το γεγονός επιβεβαιώνει ακριβώς το θέμα της συζήτησης: η μηχανική της αποσιώπησης και της απώθησης έχει γίνει κατεστημένο στην Ελλάδα. Οι συστηματικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν υπό τη σκιά των ιδεών του νεοκλασικισμού, του ρομαντισμού και των αναδυόμενων ευρωπαϊκών εθνικισμών έφεραν στο φως πολυάριθμα αποσπάσματα προηγούμενων πολιτισμών. Η κατάσταση των ευρημάτων, παρά τις φθορές και την ελλειπτικότητα των μορφών, εξιδανικεύτηκε και επηρέασε με τρόπο μεθύστερο τη Δυτική αντιληπτικότητα. Διαμόρφωσε, μάλιστα, όχι μόνο έναν πλαστικό προσανατολισμό αλλά και μία ιδεολογική, ηθική και αισθητική παρακαταθήκη. Μέσα από αυτή τη διαδικασία εγκαταστάθηκε η ποιητική της ελλειπτικής αφήγησης, της απόκρυψης και του υπαινιγμού και, σε διαλεκτική αντιδιαστολή, η λογική του αρχείου, η ανάγκη ανάκλησης και τακτοποίησης ενός υφιστάμενου υλικού, η εκ των υστέρων απόδοση νοήματος. Η προβληματοποίηση σχετικά με τις αναπαραστάσεις και τις αφηγήσεις που αφορούν στο αρχείο, το αρχαίο και το απόσπασμα και η διαπραγμάτευση της σχέσης μεταξύ ανασκαφής και κατάκρυψης, επιτρέπουν τη σφυγμομέτρηση της ιδιότυπης έντασης που ενέχεται στη σύγχρονη ελληνική ταυτότητα. Η έκθεση Πυρετός του Αρχαίου φωτίζει την αισθητική του θραύσματος και του κατακερματισμού μέσα από την επίδραση που έχει ασκήσει η πρακτική της ανασκαφής και της ανάκτησης στη διαμόρφωση της ταυτότητας και της αναπαραστατικής λογικής της νεωτερικότητας. Επιπλέον, θέτει διερωτήσεις σχετικά με τη σημασία που έχει λάβει η ανάσυρση του παρελθοντικού στοιχείου στη σύγχρονη ελληνική συνθήκη και στο ιδεολόγημα του συλλογικού αυτοπροσδιορισμού. Η ποιητική του θραύσματος γεφυρώνεται στην έκθεση με την αίσθηση αποσύνδεσης που βιώνουν τα νεωτερικά υποκείμενα: η εμπειρία της αποπραγματοποίησης του παρόντος, η κατάτμηση και το επιβίωμα, συνιστούν το αντικείμενο της διαπραγμάτευσης των καλλιτεχνικών πρακτικών που συνυφαίνονται στην επιμελητικό εγχείρημα. Εν τέλει, επισημαίνεται η αναγκαιότητα εξεύρεσης των συντεταγμένων του πραγματικού και προκρίνεται το κοίταγμα προς μια εμπεδωμένη προοπτική, το υποστύλωμα πάνω σε μία βάση που ενδέχεται να σταθμίσει τους επισφαλείς συσχετισμούς και να κατευνάσει τις συγκρουσιακές ταλαντεύσεις.
Η Ευαγγελία Λεδάκη είναι ανθρωπολόγος και επιμελήτρια εκθέσεων
Η ΑΥΓΗ • 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
2
ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ
Ποίηση και όχι ποιηματογραφία ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΜΗΤΑΣ, Έμμετρη φυσική ιστορία των θεάτρων, εκδόσεις μικρή άρκτος, σελ. 40 Επί δεκαπέντε σχεδόν χρόνια επιμένω πως στην ποίηση μας έχει συντελεσθεί μια ευδιάκριτη τομή, με χαρακτηριστική της στιγμή/πραγματικότητα το έργο του Ηλία Λάγιου. Δεν είναι μόνο το μέγεθος του ποιητή Λάγιου, ή η σημασία της ποίησής του, που με κάνουν να επιμένω, μέχρι σίγουρης παρεξηγήσεως, σε αυτόν. Είναι πως η προϊούσα τομή δεν φωτίζεται και δεν ορίζεται αν βγάλουμε απ’ το κάδρο τον Λάγιο. ΧωΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ
ρίς το έργο του, η εικόνα είναι ενδεχομένως διαχειρίσιμη, απ’ όσους επιμένουν στην αδράνεια της «συνέχειας», ώστε όλα τα καινοφανή, και επίσης, ή και εξίσου σημαντικά, τα οποία έχουν συμβεί με το έργο μιας πλειάδας ποιητών, να απορροφηθούν ανεπαισθήτως στη μακαριότητα του φιλολογισμού και της ποιητικολογίας, απεκδυόμενα τη δραστικότητά τους. Γιατί είναι η έλλειψη καλλιτεχνικής γενναιότητας που χαρακτηρίζει τα λογοτεχνικά μας πράγματα, σε όλες τις εκφάνσεις τους, οδηγώντας τη λογοτεχνική συνθήκη σε βέβαιη παρακμή. Βαριά η κουβέντα, και δεόντως πολιτική. Όπως και το πρώτο βιβλίο του Στέργιου Μήτα, που τολμά να επιγράφει το δεύτερο μέρος του βιβλίου του «Τι πραγματικά είπε ο Κάρολος Μαρξ», όπου τα ποιήματα που περιέχονται φέρουν τους χαρακτηριστικούς τίτλους: «1. Τα παρισινά χειρόγραφα», «2. Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», «3. Πρώτα σαν τραγωδία, έπειτα σαν φάρσα», «4. Το εβραϊκό ζήτημα», «5. Μισθός, αξία, κέρδος»... Κι όμως, δεν έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία «υπερπολιτικοποίησης», που κι αυτή την είδαμε τα τελευταία χρόνια να λειτουργεί ως υποκατάστατο της έλλειψης ποιητικότητας ή εν γένει καλλιτεχνικής πρόθεσης. Πρόκειται, αντίθετα, για την έξοδο από την περιοχή των απόνερων της ποιητικής δημιουργίας (όπου ευδοκιμούν οι «επιδράσεις», οι απισχνασμένοι «λυρισμοί», τα «προσωπικά στιγμιότυπα» ή και η πολιτικολογία). Πρόκειται για τη συνάντηση της γραφής με τα μεγάλα θέματα που ορίζουν την κοινωνική πραγματικότητα, και πάλι όμως όχι για να τα «εξευγενίσει» λυρικώς αλλά για να συναρθρωθεί μαζί τους, σε ένα ενδεχομένως και θανάσιμο σφιχταγκάλιασμα, όπου οι διακριτές ποιότητες, της ποίησης (δηλαδή, των μορφών, των ρυθμών, της ποιητικής λειτουργίας...) και της πολιτικής (δηλαδή, των ιδεών, της ιστορίας...), συνυπάρχουν χωρίς να απορροφάται η μία στην άλλη. Συνυπάρχουν πολυφωνικά, δηλαδή ανταγωνιστικά και παραγωγικά. Ως οφείλει, όμως, ο πρωτοεμφανιζόμενος ποιητής έχει ήδη καταθέσει τις ποιητικές του σταθερές/προθέσεις, στις σελίδες που προηγήθηκαν: το ποιητικό σχέδιο είναι η αποτίμηση ολόκληρης της μοντέρνας ποίησης, συνοπτικά αλλά διορατικά. Όπως ακριβώς το έκανε κι ο Λάγιος, όπως οφείλει να το κάνει κάθε ποιητής που σέβεται τον εαυτό του και την τέχνη του, αν φιλοδοξεί η φωνή του να έχει θέση και ρόλο στη μακρά και πολυπληθή ακολουθία ποιητικών συμβάντων, αν φιλοδοξεί να είναι ποιητής και όχι ποιηματογράφος... Αν τα «μαρξικά» ποιήματα ανακαλούν την ιστορικότητα των ιδεών, και συγκεκριμένα τις στιγμές όπου διαπιστώνεται το τέλος ή η αφετηρία των εκάστοτε μεγάλων αφηγήσεων, τα «ποιητικά» ποιήματα της συλλογής δηλώνουν τις ανάλογες στιγμές στην ιστορία της τέχνης, στην ιστορία της ποίησης. Έτσι, ως καμβάς για όλο το βιβλίο χρησιμοποιούνται αποσπάσματα/αναφορές στον «κ. Τριστιάνο Τζαρά», όπου η συνέχεια (Τριστιάνος) ακολουθείται από την πιο καταλυτική τομή (Τζαρά), εκεί όπου η ίδια η υπόσταση του λόγου τίθεται υπό αμφισβήτηση, ως διακύβευμα και ζητούμενο. Η συνθετική κορύφωση της συλλογής έρχεται στην καταληκτήρια «Μπαλάντα της κλινικής». Εδώ, συναρθρώνεται η (δια-
σαλευμένη και αποδομούμενη) ποιητική παράδοση, όπου προεξάρχει ο Καρυωτάκης, με την μετά τον μοντερνισμό μίξη των υφών και των ειδών από τον Λάγιο και τα βασικά εργαλεία/κατηγορίες της μεταμοντέρνας συνθήκης, όπως είναι η διακειμενικότητα. Κι αν παραμένει η ρίμα ασκεπής και τεμαχισμένη σε εντόσθια υλικού, χιλομασημένη hostia από ένα corpus λογοκλοπής, πάλι λαχταρά στο παλκοσένικο να γείρει - και θυσία να προσφέρει το παρθένο μελάνι: στο γέρικο το ποθητό του ανθολόγου νυστέρι Στα προηγούμενα, θα μπορούσε να εγερθεί η ένσταση ότι και άλλοι νεώτεροι ποιητές έχουν κάνει ανάλογα πράγματα, σε όλες τις επιμέρους πλευρές και θεματικές, έχουν αξιοποιήσει ανάλογες τεχνικές κ.λπ. Πως όντως έχουν εμφανισθεί τα τελευταία χρόνια ποιήματα που «επικαιροποιούν» τις λεγόμενες παραδοσιακές φόρμες, που είναι δεόντως πολιτικά, κ.λπ. κ.λπ. Ναι, έτσι είναι. Απουσιάζει όμως το κρίσιμο: η καλλιτεχνική συνείδηση και το αισθητικό πρόταγμα. Άνευ αυτών, μπορούμε να μιλάμε για «πολιτισμό», για «δρώμενα», για «διαδράσεις» (όπως φυσικά και για μιμήσεις και για περιφορές...), αλλά όχι για τέχνη, και εν προκειμένω για ποίηση. Αλλά για να υπάρξει αισθητικό πρόταγμα πρέπει να προϋποτίθεται ποιητικά, και μάλιστα πολύ συγκεκριμένα, η διανυσμένη διαδρομή. Η υπέρβασή της, δηλαδή η αλλαγή σκυτάλης, πραγματοποιείται διά της αναμέτρησης με τους αμέσως προηγούμενους. Έτσι έγινε με τον Καρυωτάκη απέναντι στον Παλαμά, με τον Σεφέρη απέναντι στον Καρυωτάκη, με τον Λάγιο, τον Κοροπούλη, τον Μπλάνα απέναντι στη γενιά του ‘30, έτσι γίνεται πάντα στην τέχνη. Σήμερα, σε ένα περιβάλλον ποιητικού πληθωρισμού, που κολυμπά ανέμελα στην ποίηση των μεταπολεμικών δεκαετιών, και συνηθέστερα σε αυτή του ‘70, με τόσους και τόσους ηλικιακά νέους ποιητές, είναι μετρημένοι στα δάχτυλα όσοι συνεχίζουν και προάγουν την τέχνη της ποίησης. Ποιητικά βιβλία «καλά», αξιοπρεπή, έχουμε αρκετά. Οι ποιητές σπανίζουν. Όχι ως περσόνες, αλλά ως διακριτές, πρωτότυπες και σύγχρονες ποιητικές, δηλαδή ανατρεπτικές και θρασείς. Κουράστηκε ο μέσα αναγνώστης και γυρεύει αέρα επικό η λυρική χαραμάδα. Μα η ποιητική δωματίου τον κλείνει εντός της. Υπομονή - ίσως κάποτε ανοίξει τα δώρα τού εθνικού αντικέρη: Και κάπου ανάμεσα εκεί ξετυλίξει το ποθητό του ανθολόγου νυστέρι. Στέρξε. Κυρά, στην ψυχούλα του ταίρι. Κι αν μετά θάνατον εισπράξει υπό όρους πληγές - κάμε να είναι από το ποθητό του ανθολόγου νυστέρι.
Τιμητική εκδήλωση για την Ρούλα Αλαβέρα Τρίτη, 17 Ιουνίου, 8 μ.μ. Black Duck Garden Παπαρρηγοπούλου 5 - 7 (πλατεία Κλαυθμώνος) Ιωσήφ Βεντούρας, Αλέξης Ζήρας, Μάρκος Δραγούμης, Γιάννης Τσεκλένης, Εύα Κοταμανίδου, Σάρα Θηλυκού, Ευαγγελία Τσίρτση
Η ΑΥΓΗ • 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΤΩΡΑ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ
Ξένα γόνατα ΜΑΡΙΑ ΓΙΑΓΙΑΝΝΟΥ, ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΑΚΟΣ, Μεταμοντέρνος Έρως: Η ερωτική επιθυμία στην σύγχρονη τέχνη, Επίμετρο: Στέφανος Ροζάνης, Αθήνα: Εκδόσεις Γαβριηλίδης, σελ. 232 Γράφει ο Ντίνος Χριστιανόπουλος στις αρχές της δεκαετίας του πενήντα «Δεν ξέρω πώς αντιλαμβάνεσαι εσύ τον έρωτα. Δεν είναι μόνο μούσκεμα χειλιών, φυτέματα αγκαλιασμάτων στις μασχάλες, συσκότιση παραπόνου, παρηγοριά σπασμών. Είναι προπάντων η επαλήθευση της μοναξιάς μας»*. ΤΗΣ ΑΛΙΚΗΣ ΚΟΣΥΦΟΛΟΓΟΥ
Μέσα σ’ ένα ρευστό περιβάλλον ο έρωτας καταλήγει να είναι μία συνεχής αναμέτρηση με τον εαυτό. Η απειλή για τον έρωτα και την ερωτική σχέση δεν προέρχεται μόνο από «μια φιλελεύθερη λογική εμπορευματοποίησης και μηδενικού ρίσκου που θεωρεί ως κινητήρια δύναμη της ζωής το ατομικό συμφέρον» που εντοπίζει ο Αλαίν Μπαντιού αλλά και από την ασταθή συγκρότηση των υποκειμένων μέσα σε ένα σπαρασσόμενο από κοινωνικές αντιθέσεις κόσμο. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, ο έρωτας βρίσκεται διαρκώς υπό διακύβευση και βιώνεται συχνότερα ως «η απουσία του». Άλλωστε, όπως εύλογα διαπιστώνει ο Στέφανος Ροζάνης στο επίμετρο του βιβλίου (Επίμετρο περί του ερωτικού φαινομένου) σήμερα «η προβληματική του ερωτικού φαινομένου έχει καταστεί πλέον μία προβληματική της απώλειας». Η επιθυμία εκριζωμένη από ένα αποερωτικοποιημένο πλέον σώμα μεταφέρεται στο πεδίο των ιδεών κι εκεί εξιδανικεύεται ως ανεκπλήρωτη. Ως τέτοια προσλαμβάνεται από τις σύγχρονες μορφές τέχνης. Αντιστικτικά προς την χυμώδη αλλά συνάμα ανδροκεντρική του αναπαράσταση του έρωτα στην αναγεννησιακή τέχνη αλλά και στον ρομαντισμό του 18ου αιώνα, στα κοινωνικά ανήσυχα και ριζοσπαστικά καλλιτεχνικά κινήματα που αναδύθηκαν μεταπολεμικά και με σημείο αναφοράς την δεκαετία του εξήντα στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ κυριαρχεί η αίσθηση της ματαιότητας του. Από τον Φλωμπέρ, τον Στανταλ ή το μπαλέτο Ζιζέλ του 19ου αιώνα μέχρι τις περφόρμανς της Μαρίνα Αμπράμοβιτς έχουν διανυθεί πολλά χιλιόμετρα στον δρόμο της
41
3
απώλειας του έρωτα. Αυτή ακριβώς η αναπαράσταση ερωτικού φαινομένου ως κυρίαρχα ελλειπτικού στην σύγχρονη τέχνη αποτελεί τον κοινό άξονα των τριών δοκιμίων που απαρτίζουν το βιβλίο. Στο πρώτο δοκίμιο με τίτλο «Καθαροί πια, με βρώμικα φιλιά» η Μαρία Γιαγιάννου σχολιάζει μέσα από την ανάλυση συγκεκριμένων παραδειγμάτων την απουσία του έρωτα από την σύγχρονη τέχνη. Στην λογοτεχνία αλλά πολύ περισσότερο στα εικαστικά η καλλιτεχνική έκφραση εμφανίζεται να είναι ανοιχτή στην ανάλυση αλλά φειδωλή στα συναισθήματα. Η αμφισβήτηση των μεγάλων αφηγήσεων, ο κατακερματισμός της στοχαστικής σκέψης αλλά και η διάθεση κριτικής του βαθύτατου συντηρητισμού πτυχών της δημοφιλούς κουλτούρας (όπως για παράδειγμα της πορνογραφίας) συνέτειναν σε μία «αποαισθησιοποιημένη» αναπαράσταση του έρωτα στην υψηλή τέχνη. Τέτοια αποδομητικά σαρκαστική είναι η ματιά του τιμημένου με βραβείο Γκονκούρ Μισέλ Ουέλμπεκ την αντίληψη του οποίου για τον έρωτα μελετά ο Γιώργος Λαμπράκος στο δεύτερο δοκίμιο του βιβλίου με τίτλο «Το τέλος του έρωτα στο έργο του Μισέλ Ουέλμπεκ». Εν προκειμένω, η λογοτεχνική αναπαράσταση αναδεικνύει την εμπειρία του έρωτα ως μια κατά κύριο λόγο πολιτισμική κατάσταση. Το σεξ, η σεξουαλικότητα και ο ερωτισμός όπως τις διέκρινε ο Παζ στη Διπλή Φλόγα αποτελούν τις διαχρονικές εκφάνσεις του έρωτα ωστόσο στο βίωμα τους παραμένει εγχαραγμένη η συγκυριακότητα. Το έδαφος χάνεται κάτω από τα πόδια κι τριπλή ενότητα του ενότητα του έρωτα κατακερματίζεται. Πόσα τελικά κοινά έχει ο μπερδεμένος και μοναχικός ανώνυμος κεντρικό χαρακτήρας Ουέλμπεκ στην Επέκταση του πεδίου πάλης (1994) - δηλαδή του βιβλίου που έκανε ευρύτερα γνωστό τον Ουέλμπεκ- με τον εθισμένο στην πορνογραφία και την ίδια στιγμή συναισθηματικά ανίκανο Μπράντον Σάλιβαν του εξαιρετικού Shame (2011) του Στηβ Μακ Κουίν; Aντίθετα προς τους «απροσάρμοστους» και διαλυμένους από το βάρος της μεταμοντέρνας τους κατάστασης ήρωες ο Τσαν και η Τσόου της Ερωτικής Επιθυμίας του Γουονγκ Καρ Βάι (2001) υποφέρουν από την ικανότητα τους να αγαπούν βαθιά. Πρόκειται για το αρχέγονο διαπολιτισμικό δράμα της ματαίωσης του έρωτα που δεν είναι αποδεκτός από τις κυρίαρχες κοινωνικές συμβάσεις. Όπως σημειώνει ο Δημήτρης Νάκος στο τρίτο δοκίμιο με τίτλο «Ο Μυσταγωγικός Έρωτας» ο Τσαν και η Τσόου «έρχονται σε σύγκρουση μια ηθική καταρχήν απαγόρευση». Αυτή η έλλειψη ή καλύτερα απουσία του αγαπημένου προσώπου/αντικειμένου του έρωτα τροφοδοτεί - κρατάει άσβεστη την ερωτική τους επιθυμία. Ωστόσο, αυτή η έλλειψη αποτελεί ταυτόχρονα και συστατικό στοιχείο του «τελετουργικού» του έρωτα το οποίο ολοένα και εκλείπει εξαιτίας της επιτακτικής εκπλήρωσης της επιθυμίας μέσα στις συρρικνωμένες χρονικότητες της σύγχρονης ζωής. Με άλλα λόγια, η «πορνογραφικοποίηση» του έρωτα είτε μέσα από την αναπαράσταση του στην τέχνη, είτε μέσα από την καθημερινή ζωή σηματοδοτεί το τέλος του και συνάμα έναν οδυνηρό αποχαιρετισμό στην Αυτοκρατορία των αισθήσεων. Διαβάστε το βιβλίο ακούγοντας την Σερένατα για την σεξουαλική απουσία του Μάνου Χατζηδάκη («Sweet Movie»). Eκτός από μια κατατοπιστική περιοδολόγηση στην ιστορική εξέλιξη της αναπαράστασης του έρωτα μέσα από την τέχνη τα κείμενα στρώνουν ευεπίφορο έδαφος για έναν αναστοχασμό πάνω στις συνθήκες ζωής στις σύγχρονες κρισιακές μεταβιομηχανικές κοινωνίες. *Ντίνος Χριστιανόπουλος, Απολογισμός της μοναξιάς, 1953
Η Αλίκη Κοσυφολόγου είναι δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών
Λόγια που μου ψιθύρισε ο Φραγκίσκος Φερδινάνδος της Αυστρίας Και ίσως -είπε- πολλοί από μάς να μείνουν στην ιστορία γραμμένοι, Λιγότερο ως ζωντανοί και πιο πολύ ως πεθαμένοι Εγώ πάντοτε το ‘λεγα Είναι οι νεκροί που ευθύνονται Για την μόλυνση του περιβάλλοντος. Είναι τρομερό και είναι χιλιάδες Όλο και περισσότεροι Λεπτό το λεπτό Γεμίζουν τους δρόμους, φράζουνε τα ποτάμια, Παίρνουν τις θέσεις μας στα ωραιότερα των εστιατορίων. Ευέξαπτοι στην όποια δυσφορία μας Μένουν εκεί, Σιωπηλοί κι ακίνητοι, σχεδόν παγωμένοι, Παριστάνοντας επιθετικά τους αδιάφορους. Καθιστοί -πιο συχνά καθισμένοιΧλευάζουν τις επιλογές μας στη σταθερή κατάφασή τους. Πλάσματα εορταστικά στην λύπη μας, Πένθιμα στη χαρά μας Εκείνοι που ορίσαμε αντίθετά μας. Φιλόμουσοι, Φιλάσθενοι, Και κυρίως Φιλοτελιστές Θωμάς Τσαλαπάτης
Στο σταντ του La Manne στο 90 της Claude Bernard Αυτό είναι αρχείο μέχρι να πάψει να είναι. Πάρλες. Λίγο κρύο από τους αγκώνες και κάτω. Όταν κάθε αποτυχία θα κερνάει βασισμένη στα στατιστικά που θα την φέρνουν πρώτη στην εκτίμηση των πολιτών, θα αποτελεί δύναμη. . Μας περικλείουν τα αναρριχητικά των ενημερώσεων η έγνοια μου μια κόρα βουτηγμένη στου ήλιου τη σιωπηρή λάμψη. Ο αέρας παίρνει μια κάρτα με την εικόνα ενός λιμανιού με φορτωμένα μουλάρια. Το χρονικό διάστημα που στρέφεται προς το μέρος μου βρίσκεται αντιμέτωπο με τα ελαττώματά του. Δυο τρεις στόμφοι. Η κατευθυνόμενη αφθαρσία βρυχάται για Πλειάδες. Η σημασία ως ατυχής έννοια είναι αποκλειστικά ανθρώπινη. Παρίσι 2013 Γιάννης Λειβαδάς
42
Η ΑΥΓΗ 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
4
Από τις φυσικομαθηματικές επιστήμες Από τη μικροφυσική στην κοσμολογία - με όλα τα ενδιάμεσα Ε. Ν. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Από τα κουάρκ μέχρι το Σύμπαν - Μια σύντομη περιήγηση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 324 Ο Θεός, δηλαδή η υπόσταση που αποτελείται από απειρία κατηγορημάτων, που το καθένα τους εκφράζει μια αιώνια και άπειρη ουσία, υπάρχει αναγκαία Μπαρούχ Σπινόζα, Ηθική, Μέρος 1ο , Θεώρημα 11 Είναι πολλά πια τα βιβλία τα οποία γράφονται με σκοπό να γνωρίσουν σε ένα ευρύτερο κοινό τα πορίσματα της σύγχρονης επιστήμης. Όπως πολλά είναι και αυτά που μεταφράζονται στη γλώσσα μας. Πράγμα που είναι ευχής έργο και καθόλου αυτονόητο, όπως πολύ καλά ξέρουν όσοι Πυρετός του αρχαίου: Λίζη Καλλιγά, New life, 2007, δύο έγχρωμες φωτογραφίες, ευγενική παραχώρηση της καλλιτέχνιδας ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ
και η αμφισβήτησή τους, για να ισχυροποιηθεί θα πρέπει να αναμετρηθεί με τα μαθηματικά και πάλι. Επιπλέον, ο Οικονόμου μας μαθαίνει μια εξαιρετική μέθοδο «παραγωγής τύπων» της Φυσικής μέσω της διαστατικής ανάλυσης. Που σημαίνει μια μέθοδο προσδιορισμού ενός μεγέθους από άλλα, με μόνη προϋπόθεση να συλλάβουμε ποιες ανεξάρτητες ποσότητες και ποιες φυσικές σταθερές το επηρεάζουν. Όπως σημειώνει, «αν αυτές οι ποσότητες και οι φυσικές σταθερές είναι συνολικά τρεις ή λιγότερες, π.χ. Α 1 , Α 2 , Α 3 , τότε υπάρχει σχεδόν πάντα ένας μόνο συνδυασμός της μορφής Α 1 λΑ 2 μΑ 3 ν που να έχει τις ίδιες διαστάσεις1 με το άγνωστο μέγεθος Χ. Αυτός ο συνδυασμός πολλαπλασιασμένος με μια αριθμητική σταθερά 9που η μέθοδος αδυνατεί να προσδιορίσει) ισούται προφανώς με το άγνωστο μέγεθος». Η διαστατική ανάλυση είναι μια ευφυής μέθοδος που μας βοηθάει ιδιαίτερα, πέρα από την «παραγωγή τύπων», και στη βαθύτερη κατανόηση της Φυσικής που εμπεριέχεται στις σχέσεις, που οι τύποι εκφράζουν.
222 σπούδαζαν φυσικομαθηματικά ακόμη και στη δεκαετία του ‘80, όταν ήταν πολύ δύσκολο να εντοπίσεις κάτι σχετικό και αξιόπιστο ταυτόχρονα στα ελληνικά. Σήμερα, λοιπόν, βρισκόμαστε στο αντίθετο σημείο. Τα βιβλία είναι τόσα, που είναι σχεδόν αδύνατο να τα διαβάσει κάποιος όλα. Ευτυχώς δεν είναι όλα ίδια. Ο Ελευθέριος Οικονόμου είναι ένας από τους φυσικούς με τη ποιοτικότερη συμβολή στο συγκεκριμένο τομέα. Το έργο του «Η Φυσική σήμερα» αποτελεί εμβληματικό έργο σε διεθνές επίπεδο σε ό,τι αφορά την ενδελεχή χαρτογράφηση της σύγχρονης Φυσικής. Θα τολμούσα να πω μοναδικό. Με το νέο του βιβλίο, που παρουσιάζουμε σήμερα, ολοκληρώνει τη συμβολή του προσφέροντας ένα εγχειρίδιο για βαθύτερη κατανόηση στο μέτρο που δεν αποφεύγει τη λελογισμένη, δεδομένου του στόχου, χρήση του απαραίτητου μαθηματικού φορμαλισμού. Απαραίτητου χωρίς αμφιβολία, αν συνειδητοποιήσουμε μια αναμφισβήτητη αλήθεια: η σύγχρονη Φυσική είναι μαθηματική Φυσική ή, ίσως, δεν είναι τίποτε. Θέλω να πω, η πρόσβαση στα μυστικά της φύσης, από ένα σημείο κι έπειτα, γίνεται αδύνατη χωρίς την προσφυγή στα μαθηματικά. Το καλό νέο είναι πως δεν απαιτείται να γίνουμε όλοι ειδικοί ή, έστω, προχωρημένοι στη διαφορική γεωμετρία και στον τανυστικό λογισμό. Το «κακό» πως δεν θα πάμε πολύ μακριά αν δεν μπορούμε να χειριστούμε τις συναρτήσεις που μάθαμε στο Λύκειο. Ο Οικονόμου, λοιπόν, απαιτώντας από μας εξοικείωση με παραγωγίσεις, ολοκληρώσεις και στοιχειώδεις συναρτήσεις -γνώσεις του Λυκείου, ξαναλέω- μας υπόσχεται να μας πάει πολύ μακριά στο ταξίδι της γνώσης του Κόσμου. Και τηρεί την υπόσχεσή του στο ακέραιο. Μας πηγαίνει από το κουάρκ και το νετρίνο μέχρι το Σύμπαν ως όλον δείχνοντάς μας πώς αυτό γίνεται με τρόπο ενιαίο ακριβώς λόγω της χρήσης του μαθηματικού φορμαλισμού. Εκκινώντας από την ατομική ιδέα
-αποδίδοντας τα θριαμβευτικά εύσημα στη Δημόκριτο- μας μαθαίνει τα θεμελιώδη: κβαντική μηχανική και θερμοδυναμική, όσο χρειάζεται για να χτίσει πάνω τους μια περιήγηση στον κόσμο από την κλίμακα των 10-18 μέτρων (του ηλεκτρονίου) μέχρι αυτήν των 1026 (του αστρονομικού Σύμπαντος). Ο Οικονόμου θεωρεί πως η ατομική ιδέα είναι η πιο σημαντική ιδέα της Επιστήμης, γιατί σ’ αυτήν ενυπάρχει τεράστια ποσότητα πληροφορίας. Προς υποστήριξη αυτής της άποψης παραπέμπει στον Ρίτσαρντ Φέινμαν (Feynman): «Εάν σ’ ένα παγκόσμιο κατακλυσμό, όλη η επιστημονική γνώση επρόκειτο να καταστραφεί εκτός από μια μόνο πρόταση που θα περνούσε στις επόμενες γενιές, ποια θα ήταν αυτή η πρόταση που θα περιείχε τη μέγιστη πληροφορία με τις ελάχιστες λέξεις; Πιστεύω ότι είναι η ατομική ιδέα ότι, δηλαδή, τα πάντα είναι φτιαγμένα από άτομα -μικροσκοπικά σωματίδια που κινούνται γύρω - γύρω αέναα, έλκοντας άλληλα όταν είναι σε κοντινή απόσταση, αλλά απωθώντας άλληλα όταν συμπιεσθούν το ένα πάνω στο άλλο. Σ’ αυτή τη μία πρόταση ενυπάρχει μια τεράστια ποσότητα πληροφορίας για τον Κόσμο, εάν διαθέσει κανείς λίγη φαντασία και σκέψη». Με την ατομική υπόθεση ως βάση και δύο ακόμη θεμελιώδεις ιδέες, αυτές του κυματοσωματιδιακού δυισμού -πως όλα στο κόσμο είναι μαζί σωμάτια και κύματα- και της ευσταθούς ισορροπίας στην ελάχιστη ενέργεια -πως οι σταθερές δομές της ύλης είναι αυτές που έχουν την ελάχιστη ενέργεια-, διεξέρχεται πολύ παραγωγικά όλη την κλίμακα των αλληλεπιδράσεων και των δομών της ύλης. Φωτόνια, γλοιόνια, διανυσματικά μποζόνια, βαρυτόνια και ηλεκτρόνια, κουάρκ, πρωτόνια, νετρόνια, πυρήνες, άτομα και μόρια μέχρι τις πέτρες και τους πλανήτες, τα κανονικά άστρα, τους λευκούς νάνους, τα άστρα νετρονίων και τις μαύρες τρύπες, το Σύμπαν ολόκληρο. Μαθαίνοντάς μας Φυσική απαντάει στα
πανάρχαια ερωτήματα: Πώς είναι φτιαγμένος ο Κόσμος; Υπάρχει μια υποκείμενη απλότητα στην τεράστια ποικιλία και περιπλοκότητα του Κόσμου; Πώς έγινε ο Κόσμος; Και, θυμίζοντας το γουντυαλενικό «έχω μια απάντηση, έχεις μια ερώτηση;», αναρωτιέται για το αυτονόητο: Γιατί ο Κόσμος εμφανίζεται σταθερός; Γιατί δεν συνθλίβεται, δεν καταρρέει; Αλλά και πιο πεζά: Γιατί οι πλανήτες έχουν σφαιρικό σχήμα; Αλλά και γιατί δεν είναι ακριβώς σφαιρικό; Γιατί το μεγαλύτερο βουνό στη Γη έχει ύψος 9000 μέτρα (Έβερεστ) και στην Άρη 25000 (Όλυμπος); Για να καταλήξει με την ιστορία του Σύμπαντος, όπως την αφηγείται η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, ως διαδοχή τριών εποχών, της φωτοκρατίας, της υλοκρατίας και της εποχής στο τέλος της οποίας θα επικρατήσει η σκοτεινή ενέργεια. Δηλαδή; Διαβάστε το βιβλίο.
222 Όπως εξ αρχής σημείωσα, η διαφορά του βιβλίου του Οικονόμου σε σχέση με άλλα αντίστοιχα είναι η εκτεταμένη χρήση μαθηματικών. Αυτό συνιστά, νομίζω, και το μεγάλο πλεονέκτημά του. Όχι μόνο για τους λόγους που ήδη επισημάνθηκαν, αλλά και γιατί αυτή του η επιλογή, όσο κι αν φαίνεται παράξενο σε πολλούς, μας δίνει μεγαλύτερες δυνατότητες φιλοσοφικής αναζήτησης. Αυτή μου η πεποίθηση εξηγεί και την επιλογή του εισαγωγικού μου παραθέματος. Επέλεξα Σπινόζα γιατί πρόκειται για τον κατεξοχήν κορυφαίο στοχαστή που θεωρεί πως η αποκλειστική μορφή που ταιριάζει στη φιλοσοφική δραστηριότητα είναι η μαθηματική. Γι’ αυτό η «Ηθική» του είναι more geometrico. Γι’ αυτό ο Θεός (δηλαδή η Φύση) είναι άπειρος με απειρία κατηγορημάτων, που εκφράζουν άπειρες ουσίες. Και γι’ αυτό «υπάρχει αναγκαία». Τα μαθηματικά είναι που δείχνουν πως η αναγκαιότητα στον Κόσμο δεν είναι χρονική, αλλά λογική. Ξέρω πόσο διαμφισβητούμενα είναι όλα αυτά. Μα
Ελπίζω τα προηγούμενα να μην οδήγησαν στην εσφαλμένη εντύπωση πως έχουμε να κάνουμε με ένα τεχνικό βιβλίο και μόνο. Η πρόθεση του συγγραφέα δεν είναι αυτή. Γι αυτό κιόλας εξ αρχής παραπέμπει στον Καστοριάδη, για να συμφωνήσει μαζί του πως η επιστήμη μπορεί να μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε εκ νέου την πραγματική ποιητική και μυθική διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν είναι όμως μόνο η αρχική του πρόθεση, αλλά και διαρκής έγνοια σε όλη του την έκταση. Αυτό εξηγεί, άλλωστε, πως επιλέγει να κλείσει το βιβλίο με επίλογο σχετικό με την Ανθρωπική Αρχή. Επίλογος που ξεκινάει με τα εξής λόγια: «Η βιολογική καταλληλότητα των φυσικών νόμων είναι ένα γεγονός: Οι βασικοί νόμοι της Φύσης είναι έτσι «επιλεγμένοι» ώστε να είναι το φαινόμενο της Ζωής εφικτό. Επιπλέον, οι τιμές των παγκόσμιων (θεμελιωδών) φυσικών σταθερών είναι οι βιολογικά κατάλληλες: Μικρές αλλαγές στις τιμές αυτές θα οδηγούσαν πιθανόν σ’ έναν Κόσμο χωρίς Ζωή και ίσως χωρίς τις δομές που συναντήσαμε στις προηγούμενες σελίδες. Μ’ άλλα λόγια, η δήλωση «υπάρχει Ζωή» δεν είναι μόνο η πιο σύντομη, αλλά και η πιο περιεκτική εμπειρική πληροφορία για τον Κόσμο ολόκληρο που «γραμμένος μες στα σπλάχνα μας είναι». Γιατί, όμως; Υπάρχει, άραγε, κάποια «εξήγηση» γι’ αυτό το συγκλονιστικό γεγονός;». Τέτοια ενδιαφέρουν τον Οικονόμου. Και το βιβλίο το έγραψε για να μας βοηθήσει να τα κατανοήσουμε. Αν, ωστόσο, φυλλομετρώντας το στο βιβλιοπωλείο αγχωθείτε τελικά με τον μαθηματικό φορμαλισμό μην κάνετε το λάθος να φύγετε χωρίς βιβλίο του Ε. Ν. Οικονόμου. Πάρτε το «Η Φυσική σήμερα» και ξαναπεράστε αργότερα για το «Από τα κουάρκ στο Σύμπαν». Ξέρω τι λέω. 1 Ίδιες διαστάσεις σημαίνει ίδιοι εκθέτες a, b, c στην ανάλυση και του Χ και του Α 1 λΑ 2 μΑ 3 ν σε γινόμενο δυνάμεων των βασικών μεγεθών μήκους, χρόνου, μάζας latbmc.