Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
Σύνταξη: Κώστας Βούλγαρης, Κώστας Γαβρόγλου, Γιώργος Μερτίκας, Άλκης Ρήγος, Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης, Kώστας Χριστόπουλος ΤΕΥΧΟΣ 606
ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
13 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014
www.avgi-anagnoseis.blogspot.com
Οι ρήξεις, οι συνέχειες, οι αμηχανίες της αριστεράς του 21ου αιώνα. Η θεωρία, η στρατηγική, η εξουσία, τα κινήματα, οι πολιτισμικές μορφοποιήσεις, τα προτάγματα του ιστορικού παρόντος. «Το μεταχθές και το προαύριο», όπως το είπε ο Νικόλαος Κάλας.
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
(κάθε εβδομάδα θα δημοσιεύεται ένα κείμενο)
Η επιστροφή της αριστεράς Τα αριστερά κόμματα στη Δυτική Ευρώπη ήλθαν στο φως μέσα σε μια συγκεκριμένη συγκυρία, σε αυτήν της καθιέρωσης της καθολικής ψηφοφορίας. Βεβαίως, πολιτικές συσσωματώσεις υπήρξαν και πριν, αλλά δεν είχαν τα χαρακτηριστικά των σημερινών μαζικών κομμάτων. Οι λέσχες των Ιακωβίνων, για παράδειγμα, υπήρξαν κυρίως λέσχες «ζύμωσης», όπως θα λέγαμε σε μια γλώσσα σημερινή, χωρίς να διαθέτουν τους μηχανισμούς υλοποίησης των όποιων αποφάσεων τους. Γεννήματα, λοιπόν, εκείνης της ιδιαίτερης κατάστασης που δημιούργησε η υλοποίηση του αιτήματος για πολιτική ισότητα μέσα από την καθιέρωση της καθολικής ψηφοφοΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ρίας, καλούνταν, εξ ορισμού, ως κόμματα της Αριστεράς, να αγωνιστούν για την επίτευξη της οικονομικής και κοινωνικής ισότητας. Τα αριστερά κόμματα από γεννησιμιού τους έφερναν το στίγμα της ισότητας, σε όλες τις πτυχές της, και γι’ αυτό δεν είναι καθόλου παράδοξο το ότι το θέμα της ισότητας στο εσωτερικό τους, αποτέλεσε διαρκές θέμα προβληματισμών. Εφόσον ήταν γεννήματα της ισότητας και επαγγέλονταν την εμβάθυνση της ισότητας, ήσαν πρώτα απ’ όλα υποχρεωμένα να την κάνουν πράξη στην εσωκομματική τους ζωή. Σχετικά με το θέμα της πραγμάτωσης της δημοκρατίας μέσα στο κόμμα γεννήθηκαν πολλοί προβληματισμοί, οι οποίοι είτε ήσαν αμιγώς πολιτικοί και προέρχονταν από ανθρώπους όπως η Λούξεμπουργκ, η Κολλοντάι, ο Σορέλ, ο Μακάισκι (Jan Waclav Makhaïski) κ.ά., είτε ήσαν επιστημονικοί ή επιστημονικοφανείς και διατυπώθηκαν κυρίως από τον Βέμπερ και τον προστατευόμενό του για κάποιο διάστημα,
Μίχελς. Όλες και όλοι οι παραπάνω παρά τις σημαντικές, σημαντικότατες διαφορές τους μοιράζονταν την εξής διαπίστωση: η πολυπλοκότητα των νεωτερικών κοινωνιών απαιτούσε και πολύπλοκους χειρισμούς που μόνον εξειδικευμένα στελέχη μέσα στο κόμ-
μα, μπορούσαν να τους φέρουν σε πέρας. Αυτά τα εξειδικευμένα στελέχη, που κάποιοι τα ονόμασαν διανοούμενους και κάποιοι άλλοι γραφειοκράτες, είχαν την τάση να δημεύουν την εξουσία της εργατικής βάσης των σοσιαλιστικών κομμάτων. Για κάποιους η τάση αυτή αποτελούσε έναν κίνδυνο που α-
Από την κοινωνία των μαζών στην κοινωνία των ατόμων
Οι εικόνες του τεύχους προέρχονται από την έκθεση της Ειρήνης Ευσταθίου «Kiafa» στην γκαλερί Ελένη Κορωναίου, Θορικίων 7 και Δημοφώντος, Αθήνα. Διάρκεια: μέχρι 19/7 Kiafa, Λάδι και ακρυλικό σε ξύλο, 20 x 20εκ., φωτ. Νίκος Αλεξόπουλος
πειλούσε τα εξισωτικά χαρακτηριστικά των σοσιαλιστικών κομμάτων (Κολλοντάι), για κάποιους άλλους, έναν αναπότρεπτο νόμο της εξέλιξης των κοινωνιών (Βέμπερ). Ο τόνος μπορεί να ήταν καταγγελτικός (Σορέλ) ή διαπιστωτικός (Μακάισκι) ή, τέλος, αναλυτικός (Μίχελς), όλοι όμως μοιράζονταν την πρόγνωση ότι τα στελέχη των κομμάτων, και ιδιαίτερα τα υψηλόβαθμα, όσο ευγενείς και να ήταν οι προθέσεις τους, υπήρχε κίνδυνος να αποτελέσουν ή θα αποτελούσαν στα σίγουρα, ολιγαρχίες που θα νέμονταν την λαϊκή εξουσία ακυρώνοντας το όραμα του σοσιαλισμού εν τη γενέσει του. Οι προβληματισμοί αυτοί παρότι γεννήθηκαν κυρίως στις αρχές του εικοστού αιώνα, τουλάχιστον στις πιο σημαντικές διατυπώσεις τους, θα διαπεράσουν ολόκληρο τον εικοστό αιώνα και θα φτάσουν μέχρι τις μέρες μας. Οι γραφειοκράτες του κόμματος, όρος που σιγά-σιγά θα εξαλείψει τον όρο «διανοούμενοι», θα εκθρέψουν μια ολόκληρη φιλολογία αρκετά ευμεγέθη ακόμα και αν παραλείψει κανείς, όπως έχω κάνει μέχρι τώρα, τη σημαντική αναρχική παράδοση. Σημαντικότερο όμως είναι, ότι θα εκθρέψουν την πολιτική κριτική απέναντι στα κόμματα της Αριστεράς. Αφορμή για την παραπάνω σχηματική παρουσίαση της συζήτησης αυτής αποτέλεσαν μια σειρά πρόσφατα κείμενα που τα γέννησε η συγκυρία των ευρωεκλογών. Στα κείμενα αυτά γίνεται λόγος για την έντονη παρουσία επικοινωνιολόγων στην πορεία του ΣΥΡΙΖΑ προς τις ευρωεκλογές1. Θα μπορούσε εκκινώντας κανείς από αυτό, να αναρωτηθεί αν οι επικοινωνιολόγοι αποτελούν εν δυνάμει τον καινούργιο κίνδυνο που αντικαθιστά αυτόν των γραφειοκρατών. Καταρχάς, ο κίνδυνος αυτός δεν αφορά μόνον τον ΣΥΡΙΖΑ και ακόμη περισσότερο δεν αποτελεί μόνον ελληνικό φαινόμενο. Η ολοένα και πιο ισχυρή παρουσία στη ζωή των κομμάτων γενικότερα αλλά και αυτών της αριστεράς ειδικότερα, ανθρώπων που έχοντας απεμπολήσει την κριτική λειτουργία των δια-
ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ
24 ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ
νοουμένων, έχουν επικεντρωθεί αποκλειστικά στη διάχυση του πολιτικού «μηνύματος» έχει επισημανθεί, στην Ευρώπη τουλάχιστον, ως γενικευμένη τάση της πολιτικής ζωής, ήδη από τη δεκαετία του ’802. Οι επικοινωνιολόγοι είναι αναγκαστικά επιδερμικοί στην ανάλυση τους, εφόσον εκείνο που τους ενδιαφέρει δεν είναι ούτε οι βαθιές διεργασίες των κοινωνιών στις οποίες απευθύνονται, ούτε το περιεχόμενο του μηνύματος το οποίο εκπέμπεται, αλλά απλώς και μόνο η συμβατότητα του μηνύματος με μια κοινωνία την οποία θεωρούν λίγο-πολύ ως δεδομένη. Ο λόγος που επεξεργάζονται δεν είναι κριτικός, εφόσον δεν θέλει να αλλάξει τίποτε, εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να είναι «πετυχημένος». Επιπλέον, οι επικοινωνιολόγοι σε αντίθεση με τους γραφειοκράτες, είναι αόρατοι. Οι γραφειοκράτες, παρότι δεν επιτρέπεται καμία νοσταλγία για την τύχη τους, μπορεί να δήμευαν την εξουσία που ανήκε στη βάση, αλλά ήσαν με κάποιο τρόπο παρόντες. Είχαν τη δυνατότητα να ακούσουν τους «από κάτω» και να λάβουν σε κάποιο βαθμό υπόψη τους, τις προσδοκίες τους. Και κάτι πολύ πιο σημαντικό, το δικό τους το μήνυμα σεβόταν σε ένα βαθμό τους κανόνες του ορθού λόγου ενώ το μήνυμα των επικοινωνιολόγων απευθύνεται στο θυμικό των ανθρώπων, και γι’ αυτό τις περισσότερες φορές εκφράζεται με εικόνες. Οι γραφειοκράτες απευθύνονταν στην κοινωνία της γνώσης, ενώ οι επικοινωνιολόγοι στην κοινωνία του θεάματος (Ντεμπόρ) και της διασκέδασης (Πόστμαν). Πίσω όμως από την μεταλλαγή αυτή, το πέρασμα, δηλαδή, της κυριαρχίας από τους γραφειοκράτες στους ειδικούς της επικοινωνίας κρύβεται μια κυριολεκτικά ανθρωπολογικού χαρακτήρα αλλαγή, με την οποία, πρέπει, επιτέλους, η Αριστερά να λογαριαστεί: το πέρασμα από την κοινωνία των μαζών στην κοινωνία των ατόμων. Η αόρατη παρουσία των επικοινωνιολόγων γίνεται επιτρεπτή, εφόσον οι οργανώσεις βάσης των κομμάτων της Αριστεράς υπολειτουργούν ή ερημώνονται. Η απουσία των ορατών κάνει δυνατή την παρουσία των αοράτων. Η σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση του σύγχρονου ατόμου με τα οίκου του αφήνει τον δημόσιο χώρο, εφόσον τέτοιος θα υπάρχει πάντα, να τον νέμονται αποκλειστικά αυτοί οι πολύ λίγοι, που στην ουσία δεν ενδιαφέρονται να αλλάξει τίποτα. Κατά συνέπεια το να τα βάζεις αποκλειστικά με τους επικοινωνιολόγους είναι σαν να νομίζεις ότι καταπολεμάς το πρόβλημα διώχνοντας τον καπνό αλλά αφήνοντας τη φωτιά να καίει. Αν η Αριστερά δεν επιλύσει το πρόβλημα του ατομικισμού, πρόβλημα υπερβολικά δύσκολο, δεν μπορεί να προσδοκά τίποτε. Η Αριστερά των μαζών που γνωρίσαμε, θα δώσει αναπόφευκτα τη θέση της στην Αριστερά των προσωπικοτήτων. Αν, τώρα, οι «προσωπικότητες» αυτές είναι γραφειοκράτες ή επικοινωνιολόγοι έχει ασφαλώς τη σημασία του, μόνον που η σημασία αυτή είναι κατά πολύ υποδεέστερη της σημασίας που έχει η ενεργή παρουσία των μαζών στην προσπάθεια να επικρατήσει η ισότητα στις κοινωνίες μας. Και γι’ αυτό το τελευταίο δεν νομίζω ότι χρειάζεται κανείς να επιχειρηματολογήσει σε μια εφημερίδα της Αριστεράς. 1 Βλ. ανάμεσα στ’ άλλα: Π. Κλαυδιανός & Χ. Γεωργούλας, «Ευρωεκλογές Μαΐου 2014: Ιστορική τομή η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ», Η Εποχή, 1 Ιουνίου 2014, Μ. Αλεβιζοπούλου & Α. Ζενάκος, «Το ανησυχητικό ρήγμα του ΣΥΡΙΖΑ», Unfollow, 30, Ιούνιος 2014, σ. 48-49 και βέβαια το κείμενο των 53 «Από τη νίκη στην ανατροπή: Για τις εκλογές και την επόμενη μέρα του ΣΥΡΙΖΑ»
2 Βλ για παράδειγμα: François Cusset, La décennie. Le grand cauchemar des années 1980, Επανεκτύπωση [1η έκδοση: 2006], Παρίσι: La Découverte, 2013, σ. 239-261 & Enzo Traverso, Où sont passés les intellectuels? Παρίσι: Textuel, 2013. σ. 51-52
Ο Σταύρος Κωνσταντακόπουλος διδάσκει Πολιτική Θεωρία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Τις προηγούμενες Κυριακές δημοσιεύθηκαν κείμενα των Κώστα Γαβρόγου και Κώστα Βούλγαρη http://avgi-anagnoseis.blogspot.gr/ Το αφιέρωμα συνεχίζεται την επόμενη Κυριακή Κώστας Βεργόπουλος, Ο νέος λαϊκός ριζοσπαστισμός
Η ΑΥΓΗ • 13 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
2
Η χαρτογράφηση του εμφυλιακού τοπίου, στο έργο της Ειρήνης Ευσταθίου Στην έκθεση με τίτλο Κιάφα, η Ειρήνη Ευσταθίου προχωρά σε μια άτυπη χαρτογράφηση της πρώτης κορυφής της οροσειράς του Γράμμου, προκείμενου να διερευνήσει τη μετάβαση από αυτό το τελευταίο μέτωπο του Εμφυλίου, στα σύγχρονα «μέτωπα» της μετεμφυλιακής ιστορίας και «συλλογικής» διαχείρισής του παρελθόντος. Η μεταφορική αυτή μετάβαση αποτυπώνεται στη βιωματική, πραγματική διαδρομή που ακολούθησε η καλλιτέχνιδα κατά την πραγματοποίηση του έργου της: από τις βουνοπλαγιές του Γράμμου, όπου κατέγραψε τα ορατά λείψανα μαχών στο φυσικό τοπίο, στις αίθουσες δημόσιων αρχείων, όπου συνέλεξε θεσμικά πλέον προστατευμένα τεκμήρια
ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ-ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΝΤΑ
του εμφυλίου, και τέλος στο χώρο της Αθηναϊκής πλατείας, όπου επεχείρησε να ενεργοποιήσει μηχανισμούς ανάκλησης της ιστορίας ως μνήμης στη δημόσια σφαίρα. Η διαδρομή αυτή, όσο και η εμφατική παρουσία του τοπωνυμίου της «Κιάφας» ήδη από τον τίτλο της έκθεσης, καθιστούν το έργο αυτό σπουδή πάνω στην τοπιογραφία του Εμφυλίου, αλλά και στους σύγχρονους, πραγματικούς όσο και συμβολικούς τόπους σύγκρουσης και συνάντησης ανταγωνιστικών εκδοχών της ιστορίας. Στις δύο εισαγωγικές σειρές έργων της έκθεσης η Ευσταθίου αναπαράγει ζωγραφικά φωτογραφίες που συγκέντρωσε κατά την περιδιάβασή της στην Κιάφα και μετέπειτα σε ιστορικά αρχεία. Στις σειρές αυτές αναπαριστάνει τις στρατηγικές τοποθεσίες που επιλέχθηκαν από τη στρατιωτική ηγεσία του Ελληνικού Στρατού για την εποπτική θέαση του βομβαρδισμού του Γράμμου με βόμβες ναπάλμ, την υποχώρηση του Δημοκρατικού Στρατού από την περιοχή, ορεινά χωριά, και τη γεωλογία της εν λόγω κορυφής. Στο έργο που ακολουθεί αυτές τις σειρές, η Ευσταθίου μεταφέρει τις εικονογραφικές αποδόσεις του εμφυλιακού τοπίου από το τελάρο στο χαρτί, και τις συγκεντρώνει σε μια «αρχειοθήκη» -η Ευσταθίου επιμένει στη δημιουργία έργων μικρής κλίμακας- μαζί με άλλα τεκμήρια εξολόθρευσης του Δημοκρατικού Στρατού το καλοκαίρι του ’49. Η ιδιοσυγκρασιακή ανα-κατασκευή των φωτογραφικών αυτών εικόνων, αποτέλεσμα της εναλλαγής αρχειακής έρευνας και πρωτότυπης καλλιτεχνικής παραγωγής, είναι σημαντική για τουλάχιστον τρεις λόγους. Πρώτον, η Ευσταθίου υπενθυμίζει πως κάθε αρχείο αποκαλύπτει όσο και «δημιουργεί» ή τουλάχιστον δίνει αναδρομικά νόημα στο παρελθόν. Συνακόλουθα, η ίδια επιζητεί να βρει κάτι πέρα από την περιγραφική ή αξιολογική τεκμηρίωση της αρχειακής φωτογραφίας. Δεύτερον, η σειρά αυτή έργων θα μπορούσε να ιδωθεί και ως απόπειρα αναπαράστασης, όχι τόσο των γεγονότων που έλαβαν χώρα το ’49, όσο τελικά της καταγραφής τους. Με το μετασχηματισμό της φωτογραφίας σε ζωγραφικό πίνακα, το κέντρο βάρους μετατοπίζεται τελικά από την ίδια την εικόνα στη θέση του ανώνυμου φωτογράφου (ή της Ευσταθίου) στο βουνό και από το τεκμήριο στην εμπειρία. Τρίτον, η μεταφορά της εικόνας από το αρχείο στην αίθουσα τέχνης «επιτάσσει» στο θεατή να την προσεγγίσει τώρα ως αντικείμενο ενατένισης. Η υποβλητική παρουσία του τοπίου στις σειρές αυτές έργων και οι διαφορετικές εικονιστικές απόψεις του βουνού που η καλλιτέχνης μας παρουσιάζει φαίνεται να επιτείνουν ενδεχομένως την αισθητική πια εμπειρία. Αν όμως η Ευσταθίου «επιστρέφει» κατά κάποιον τρόπο στην παράδοση της τοπιογραφίας- και συγκεκριμένα της τοπιογραφίας του πολέμου, που θέλει συνήθως τη φύση να συμμετέχει στο ανθρώπινο δράμα- το κάνει τελικά με τρόπο αντι-μνημειακό, παρουσιάζοντας το φυσικό τοπίο ως τόπο προβολής και διαπραγμάτευσης συναισθημάτων, αναμνήσεων και αφηγήσεων. Δημιουργεί έτσι τις συνθήκες ανάδυσης ενός χώρου αισθητικής περισυλλογής, και μας προτρέπει να κοι-
When the Revolution Comes, Φωτογραφία από Performance
τάξουμε τώρα την ιστορία αναστοχαστικά, καταρχάς από τη θέση των άλλων και στη συνέχεια με την απόσταση του παρατηρητή της ιστορίας. Μεταβαίνοντας από την Κιάφα στην Αθήνα, η Ευσταθίου εξουδετερώνει με την εγκατάσταση When the Revolution Comes τρόπο τινά την απόσταση αυτή, περνώντας από την αισθητική αναπαράσταση της βιωμένης εμπειρίας στη διερεύνηση των διακυβευμάτων του εμφυλιακού παρελθόντος και της διαχείρισής του σε συλλογικό επίπεδο. Η εγκατάσταση, η οποία αποτελείται από ηχητικά και φωτογραφικά τεκμήρια μιας περφόρμανς που πραγματοποίησε η Ευσταθίου στις πλατείες Εξαρχείων, Συντάγματος και Βικτορίας, καταγράφει την επιτέλεση πρακτικών αντίστασης στο δημόσιο χώρο -την καταστροφή ενός κασετόφωνου που αναπαράγει προκήρυξη που προαναγγέλλει την επανάσταση-, όσο και δοκιμάζει τα όρια του συναινετικού λόγου, σήμερα. Αν τα πρώτα έργα επιτρέπουν μια μελαγχολική, μοναχική περιδιάβαση σε τόπους συλλογικής μνήμης, το δεύτερο έργο διερευνά το βαθμό συναισθηματικής εμπλοκής και ανάκλησης του παρελθόντος του εμφυλίου, τοποθετώντας μας από τη θέση του θεατή σε αυτή του συμμέτοχου στην Ιστορία. Η Ευσταθίου μας προτείνει να αναγνωρίσουμε αυτό το συναισθηματικό και ιστορικό φορτίο όχι για να «συμφιλιωθούμε» με το τραύμα του Εμφυλίου, αλλά για να αναλογιστούμε τους τρόπους με τους οποίους η θεσμική μνήμη απωθεί την εμφύλια σύγκρουση, μόνο για να την ανασύρει τελικά σήμερα ως επικρεμάμενη απειλή. Η έκθεση μας υπενθυμίζει πως σήμερα, όπως και σε κάθε εποχή, παραμένει επιτακτική η ανάγκη να αναλογιστούμε όχι μόνο τί κάνουμε με το παρελθόν, αλλά και πώς το παρελθόν διαπερνά το συλλογικό σώμα. Ίσως αυτό το ερώτημα να κινεί την ανάγκη μετάβασης από τον αναστοχασμό στην πράξη.
Η Άννα-Μαρία Κάντα είναι μουσειολόγος και θεωρητικός τέχνης
Η ΑΥΓΗ • 13 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
41
3
O μύθος της 14ης Ιουλίου... (άλωση της Βαστίλης)
Kiafa, Λάδι και ακρυλικό σε ξύλο, 20 x 20εκ., φωτ. Νίκος Αλεξόπουλος
Η 14η Ιουλίου γιορτάζεται στη Γαλλία με κάθε επισημότητα. Μέχρι και στρατιωτική παρέλαση περιλαμβάνουν οι εορτασμοί, μια απόδοση τιμών για μια λαϊκή εξέγερση αρκετά ειρωνική από μόνη της... Την 14η Ιουλίου λοιπόν γίνεται η άλωση της Βαστίλης, ξεσπά η Γαλλική Επανάσταση και εγκαθιδρύεται η Δημοκρατία. Όσο απλοϊκό και να φαίνεται το παραπάνω σχήμα, μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, στον ένα περίπου χρόνο που έμεινα στο Παρίσι, για τις ανάγκες του διδακτορικού μου (που έχει ως θέμα ένα ζήτημα της Γαλλικής Επανάστασης), ότι αυτό το απλοϊκό σχήμα είναι κυρίαρχο στην αντίληψη των περισσότερων Γάλλων. Στις διάφορες συζητήσεις που είχα με φίλους Γάλλους που δεν ήταν ιστορικοί, σχετικά με την Επανάσταση, και στις οποίες πάΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΓΑΛΛΟΥ
ντοτε συμμετείχαν με ενδιαφέρον και περιέργεια, και ποτέ υποτιμητικά απέναντι σε έναν ξένο που τόλμησε να ασχοληθεί με ένα δικό τους θέμα, εντός κι εκτός εισαγωγικών (η κατάρρευση του στερεοτύπου περί ενός καθολικού γαλλικού σωβινισμού ήταν πλήρης), με προβλημάτισε ιδιαίτερα το γεγονός ότι οι γνώσεις τους γύρω από ένα τόσο σημαντικό γι’ αυτούς ιστορικό ζήτημα, είναι στην πραγματικότητα μηδαμινές. Δεν γνωρίζω μέσω ποιας ανηλεούς κοινωνικής διαδικασίας, οποιαδήποτε γνώση γύρω από την Επανάσταση που διδάσκεται στα γαλλικά σχολεία στέλνεται στον κάλαθο της λήθης, πάντως οι περισσότεροι Γάλλοι με τους οποίους συνομίλησα δεν γνωρίζουν τίποτα άλλο πέρα από την άλωση της Βαστίλης. Από εκεί και ύστερα υπάρχει μια πλήρης θολούρα ονομάτων και γεγονότων. Δαντόν, Μαρά και Ροβεσπιέρος, η εκτέλεση του Λουδοβίκου, και με κάποιο τρόπο στη συνέχεια η Γαλλία φτάνει στον Βοναπάρτη. Θυμίζει λίγο την αντίστοιχη άγνοια των Ελλήνων όσον αφορά την Επανάσταση του 1821, όπου πέρα από την εναρκτήρια ημερομηνία της 25ης Μαρτίου, οι περισσότερες γνώσεις των συμπατριωτών μας περιορίζονται σε κάποια «τρανταχτά» ονόματα, κενών όμως περιεχομένου, και σε κάποια ηρωικά γεγονότα, πολλά από τα οποία αποτελούν εθνικιστικούς μύθους και ουδεμία σχέση έχουν με την πραγματική ιστορία του 1821. Η αστική προπαγάνδα της γαλλικής République έχει πετύχει πλήρως το στόχο της. Πίσω από την 14η Ιουλίου 1789, υπάρχει σκοτάδι. Όλα τα μεταγενέστερα, παγκόσμιας ιστορικής σημασίας, γεγονότα έχουν εξαφανιστεί. Οι Γάλλοι εορτάζουν την πτώση της Βαστίλης, την ανατροπή της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας. Όμως, την 14η Ιουλίου δεν ανατράπηκε καμία μοναρχία, ούτε εγκαθιδρύθηκε καμία δημοκρατία. Σχεδόν ένα μήνα μετά από την επέτειο της Βαστίλης, την 10η Αυγούστου, υπάρχει μια άλλη επέτειος που δεν γιορτάζεται από κανέναν, ξεχασμένη στη (σκόπιμη) λήθη από το εθνικό αφήγημα του γαλλικού αστικού κράτους. Είναι η επέτειος της Επανάστασης της 10ης Αυγούστου 1792 και της επίθεσης στο ανάκτορο του Κεραμεικού (Tuileries), η οποία ήταν αυτή που ανέτρεψε τη μοναρχία και εγκαθίδρυσε την Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία (1792-1804). Γιατί επιλέχθηκε ο εορτασμός της 14ης Ιουλίου 1789 και όχι αυτός της 10ης Αυγούστου 1792 (ή ακόμα περισσότερο της Επανάστασης της 31ης Μαΐου-2ας Ιουνίου 1793 που άνοιξε τον δρόμο για την Τρομοκρατία); Μία εύλογη απάντηση (και λογική με μια πρώτη ματιά) είναι πως η 14η Ιουλίου σηματοδοτεί την έναρξη της Επανάστασης και για αυτό επιλέχθηκε. Είναι όμως αυτός ο πραγματικός λόγος; Πρώτα από όλα, η άλωση της Βαστίλης δε σηματοδοτεί την
έναρξη της Επανάστασης. Ελάχιστοι γνωρίζουν (και στη Γαλλία ακόμα) ότι η Επανάσταση ξεκίνησε ως απόπειρα της αριστοκρατίας να ανακαταλάβει το κράτος από τα χέρια των τεχνοκρατών αστών τους οποίους η μοναρχία προτιμούσε να χρησιμοποιεί καθ’ όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Η αριστοκρατική εξέγερση του 1787-1788 άνοιξε τον δρόμο για την αστική επανάσταση (την αυτοανακήρυξη της Τρίτης Τάξης ως Εθνοσυνέλευσης στις 23 Ιουνίου 1789), την λαϊκή επανάσταση της Βαστίλης και την αγροτική επανάσταση - οι δύο τελευταίες αποφασιστικής σημασίας. Η ουσία του ερωτήματος εδράζεται στο για ποιο λόγο επιλέχθηκε από το γαλλικό κράτος η πτώση της Βαστίλης ως επέτειος που θα επιβάλλονταν τελικά στη συλλογική μνήμη του γαλλικού λαού. Η πρώτη περίοδος της Γαλλικής Επανάστασης, αυτή μεταξύ 1789-1791, έχει χαρακτηριστεί ως η μετριοπαθής νομικιστική φιλελεύθερη φάση της Επανάστασης. Είναι μέχρι την ολοκλήρωση του έργου της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης που θα ήθελε να σταματήσει η αστική πρωτοπορία της Επανάστασης. Αν μπορούσε, θα συμβιβαζόταν και με την αριστοκρατία και το στέμμα. Ήταν η αδιαλλαξία του βασιλιά και των ευγενών που την ανάγκασε να καλέσει τις μάζες να εμφανιστούν στο προσκήνιο της ιστορίας. Να κάνουν την επανάσταση στο όνομά της. Όταν όμως απελευθερώνεις την ορμή μιας γιγάντιας δύναμης, είναι τρομακτικά δύσκολο να την ελέγξεις. Μέχρι το 1791, ούτε ο βασιλιάς ούτε η μοναρχία είχαν αμφισβητηθεί, παρά από ελάχιστους. Από εκεί και ύστερα οι εξελίξεις ήταν καταιγιστικές... Η αριστοκρατική συνωμοσία, η φυγή του βασιλιά και η σύλληψή του, η έναρξη του ευρωπαϊκού πολέμου, η εσωτερική αντεπανάσταση και ο εμφύλιος άλλαξαν μια για πάντα τη φυσιογνωμία της Επανάστασης, η οποία, όντας περικυκλωμένη, ριζοσπαστικοποιήθηκε ταχύτατα, επέβαλε την Τρομοκρατία και τα λαϊκά κοινωνικά
μέτρα ενάντια στις επιταγές και την επιθυμία της αστικής πρωτοπορίας, και κήρυξε τον ολοκληρωτικό πόλεμο στους εχθρούς της Δημοκρατίας, εσωτερικούς και εξωτερικούς. Η κατάσταση είχε αρχίσει να ξεφεύγει από τον έλεγχο των αστών εκείνο το φοβερό και ένδοξο Έτος ΙΙ της Γαλλικής Επανάστασης (1793-1794). Ο λαός διεξήγαγε πλέον την Επανάσταση στο δικό του όνομα και όχι σε αυτό της αστικής τάξης. Δεν έχει σημασία εδώ να περιγράψουμε πώς η αστική πρωτοπορία της Επανάστασης κατάφερε τελικά να χαλιναγωγήσει και να καταστείλει, με τεράστιο κόστος και κόπο, το λαϊκό κίνημα ύστερα από τρία ολόκληρα χρόνια αγώνων. Ακόμα πιο σημαντικό ήταν να σβηστεί η μνήμη του. Οι αστοί γνώριζαν πλέον ότι αν ανέτειλε εκ νέου ο ήλιος του 1793, θα φώτιζε ένα μη αστικό μέλλον. Όλα τα επαναστατικά κινήματα του 19ου αιώνα δεν επρόκειτο να εμπνευστούν από το 1789, αλλά από το 1793, που ταυτίστηκε παντού με τη ριζοσπαστική επανάσταση. Δεν ήταν όμως δυνατόν να απαξιωθεί πλήρως ο λαϊκός παράγοντας στην εθνική μνήμη. Η αστική εξουσία γνώριζε ότι όφειλε να βρει μία συμβιβαστική λύση. Και δεν υπήρχε καταλληλότερο γεγονός από την άλωση της Βαστίλης. Μια λαϊκή επανάσταση που έγινε στο όνομα της αστικής πρωτοπορίας και επρόκειτο να είναι το σύμβολο της αστικής κυριαρχίας πάνω στο λαό. Μέσω αυτής της ιστορικής διαδικασίας επιλέχθηκε η πτώση της Βαστίλης ως η ημερομηνία που καθιερώθηκε ως η εναρκτήρια της Επανάστασης. Αποδεικνύεται ωστόσο για πολλοστή φορά ότι πολύ μικρή σχέση η συνθετότητα ενός ιστορικού γεγονότος με την επιλεκτική ιστορική μνήμη, μέσω της οποίας μία άρχουσα πολιτική και οικονομική τάξη επιχειρεί να μονοπωλήσει την ιστορική «αλήθεια»...
Ο Θανάσης Γάλλος είναι υποψήφιος Διδάκτορας Νεότερης Ιστορίας του ΕΚΠΑ
42
Η ΑΥΓΗ 13 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ
8
Από τις φυσικομαθηματικές επιστήμες Στην καρδιά του Πράγματος FRANK WILCZEK, Η ελαφρότητα του είναι, Μετάφραση: Νίκος Αποστολόπουλος εκδόσεις Κάτοπτρο, σελ. 392 Όλα πρέπει να γίνουν όσο το δυνατόν πιο απλά, αλλά όχι απλούστερα ΑΛΜΠΕΡΤ ΑΪΝΣΤΑΪΝ «Η ελαφρότητα του είναι», όπως σημειώνει κι ο συγγραφέας της, χρωστάει τον τίτλο της στην «Αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» του Μίλαν Κούντερα. Στην πραγματικότητα, μάλιστα, πέρα από τον τίτλο μοιράζεται και την έγνοια του μεγάλου Τσέχου να βρει κανονικότητα και τάξη, «νόημα» εν τέΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ
λει, στον αλλόκοτο και χαοτικό κόσμο μας. Για τον Κούντερα, βέβαια, αυτό είναι, σε μεγάλο βαθμό, πρόσχημα για το λογοτεχνικό παιχνίδι περισσότερο παρά πραγματικό εγχείρημα προσέγγισης κάποιας «βαθιάς» αλήθειας. Το τελευταίο του βιβλίο, «Η γιορτή της ασημαντότητας», νομίζω το δείχνει με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο. Ο Wilczek, αντίθετα, παρόλο που δεν του λείπει καθόλου η αρετή της αυτοσαρκαστικής διάθεσης, πιστεύει στα σοβαρά πως μπορεί να βγει νόημα από αυτό το χαοτικό «εκεί έξω». Το γεγονός πως το είναι που τον απασχολεί είναι αυτό των φυσικών αντικειμένων και των διαδικασιών και όχι εκείνο των ανθρώπινων υπάρξεων, που βασανίζει τον Κούντερα, νομίζω πως του επιτρέπει την κομπορρημοσύνη. Η αλήθεια είναι πως η Φυσική έχει αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό που η ιδέα ότι αυτό που βλέπουμε με τη βοήθειά της είναι το όντως ον δεν αποτελεί αλαζονική αιτίαση. Κάθε άλλο! Η διαβεβαίωση από μέρους των φυσικών πως η ύλη δεν είναι αυτό που φαίνεται, αλλά αυτό που μας λέει η σύγχρονη Φυσική, υποστηρίζεται με τόσους και τέτοιους τρόπους που είναι πολύ δύσκολο να αμφισβητηθεί. Το βιβλίο του Wilczek είναι από τα κατεξοχήν παραδείγματα αυτής της πανίσχυρης επιχειρηματολογίας. Η ύλη, λοιπόν, δεν είναι αυτό που φαίνεται να είναι. Εδώ και καιρό γνωρίζουμε πως η εντύπωση της συνέχειας, που μας προσφέρει σε πρώτη ματιά, δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητά της, που χαρακτηρίζεται από την «ατομική» υπόσταση. Πράγμα που σημαίνει πως όλα τα όντα -και το είναι ως όλα τα όντα μαζί (συν κάτι ακόμα)- αποτελούνται από δομικούς λίθους μικρότατων, σε σχέση με τα ίδια, διαστάσεων. Κι αν, με την εξέλιξη της επιστήμης, αποκαλύφθηκε πως αυτά (τα «άτομα») που παλιότερα θεωρούσαμε τους έσχατους δομικούς λίθους της ύλης -άφθαρτους, άτμητους κι αιώνιους- αποτελούνται τα ίδια από άλλα, μικρότερα ακόμη, συστατικά και αυτά από άλλα κ.ο.κ (επ’ άπειρον;), τα οποία, μάλιστα, κάθε άλλο παρά διατηρούν την υπόστασή τους στο χρόνο, η συνέχεια της ύλης δεν επέστρεψε στο προσκήνιο1. Η «α-
τομική ιδέα» φαίνεται να εκφράζει μια βαθιά αλήθεια για την φύση. Σήμερα, λοιπόν ξέρουμε πως η συνήθης ύλη αποτελείται από μόρια, τα οποία αποτελούνται από άτομα, που συνίστανται από έναν κεντρικό, θετικά φορτισμένο, πυρήνα και ηλεκτρόνια, με αρνητικό φορτίο, να περιφέρονται γύρω του, σε απόσταση δέκα χιλιάδες φορές μεγαλύτερη από την ακτίνα του πυρήνα. Και «ξέρουμε», επιπλέον, πως σε αντίθεση με τα ηλεκτρόνια, που φαίνεται να μην διαιρούνται σε μικρότερα τμήματα, να μη διαθέτουν, δηλαδή, εσωτερική δομή, ο πυρήνας αποτελείται από θετικά πρωτόνια και ηλεκτρικά ουδέτερα νετρόνια. Το πράγμα, ωστόσο, δεν σταματάει εδώ. Το καθένα πρωτόνιο αποτελείται από τρία κουάρκ (δύο «πάνω» και ένα «κάτω»). Το καθένα πρωτόνιο επίσης από τρία κουάρκ (ένα «πάνω» και δύο «κάτω»). Τα κουάρκ συνδέονται μεταξύ τους, ώστε να συγκροτούν τα πρωτόνια και τα νετρόνια, ανταλλάσσοντας γλοιόνια (gluons), δηλαδή «κολλητόνια». Κι όλα αυτά τα προσώρας έσχατα διαθέτουν φορτία και (ή) «χρώματα» και (ή) «γεύσεις». Διαθέτουν (ή δεν διαθέτουν) μάζα. Αυτά, δε, είναι μερικά μόνο από τα δομικά συστατικά της ύλης, η οποία, να το ξαναπώ, δεν είναι αναγκαίο να έχει μάζα. Θέλω να πω, για τη σύγχρονη Φυσική -κι αυτό αποτελεί, όσο νάναι, μια μεγάλη «νίκη» του φιλοσοφικού υλισμού- ό,τι υπάρχει είναι ύλη. Και η ενέργεια ύλη είναι. Και η «ψυχή» ύλη είναι. Για δείτε, βάσει αυτών, πώς εξηγείται ο τίτλος του βιβλίου: «Η ύλη δεν είναι αυτό που φαίνεται να είναι. Η πιο έκδηλη ιδιότητά της, η οποία φέρει διάφορες ονομασίες -αντίσταση στην κίνηση, αδράνεια, μάζα- μπορεί να κατανοηθεί βαθύτερα βάσει εντελώς διαφορετικών όρων. Η μάζα της συνήθους ύλης
είναι η ενέργεια που εμπεριέχεται σε βασικότερους δομικούς λίθους, οι οποίοι αυτοί καθεαυτούς έχουν μηδενική μάζα. Ούτε ο χώρος είναι αυτός που φαίνεται να είναι: ό,τι στα μάτια μας φαίνεται ως κενός χώρος, στο νου μας αποκαλύπτεται ως ένα πολύπλοκο μέσο, το οποίο βρίθει από αυθόρμητη δραστηριότητα» (σ. 15). «Η ελαφρότητα του είναι» αποτελεί μια πλήρη πραγματεία για τον κόσμο του ελαχίστου και τη σχέση του με την ολότητα, τμήμα της οποίας είναι ο ίδιος. Αυτήν την ολότητα, από την οποία παράγονται όλα και στην οποία επιστρέφουν όλα, ο Wilczek τη λέει «Πλέγμα» (Grid) και στην εμβριθή περιγραφή της αφιερώνει το βιβλίο του.
222 Σε ένα σημείο του βιβλίου ο Wilczek παραθέτει την μικρή ιστορία που ακολουθεί, επιχειρώντας να μας κάνει να προσέξουμε κάτι που για τον ίδιο είναι μεθοδολογική αναγκαιότητα και δεν είναι άλλο από την προσπάθεια να αποφεύγουμε τις περιπλοκές, ιδίως δε τις εντελώς περιττές περιπλοκές. Στη διάρκεια ενός ταξιδιού τους, ο Σέρλοκ Χολμς και ο δρ Γουάτσον κατασκήνωσαν στο ύπαιθρο. Αφού έστησαν την σκηνή τους κάτω από τον έναστρο ουρανό, πήγαν για ύπνο. Αργά τη νύχτα, ο Χολμς ξύπνησε απότομα τον Γουάτσον και τον ρώτησε: «Γουάτσον, κοίτα τα άστρα! Τι μας λένε;». «Μας διδάσκουν την ταπεινότητα. Θα πρέπει να υπάρχουν εκατομμύρια άστρα. Κι αν ακόμη κι ένα μικρό κλάσμα από αυτά διαθέτει πλανήτες σαν τη Γη, τότε θα υπάρχουν εκατοντάδες πλανήτες με νοήμονα όντα. Μερικά από αυτά πιθανόν να είναι σοφότερα από εμάς. Ίσως παρατηρούν τη Γη μέσα από τα μεγάλα τηλεσκόπιά τους, όπως αυτή ήταν πριν από χιλιάδες χρόνια. Ίσως αναρωτιούνται αν θα εξελιχθεί πο-
Ο ζωγράφος του Ιουλίου είναι ο Γιάννης Πετρής
τέ εδώ νοήμων ζωή». Έπειτα από μια στιγμή ο Χολμς απάντησε: «Πράγματι, Γουάτσον. Τα άστρα λένε πως κάποιος μας έκλεψε την σκηνή»(σ. 204). Καλύτερος οδηγός από την αναζήτηση της απλότητας δεν υφίσταται. Αρκεί, όπως μας προτρέπει ο Αϊνστάιν, στο αρχικό παράθεμα, να μη γινόμαστε «απλούστεροι από το αναγκαίο». Ο Wilczek το ακολουθεί με εξαιρετικά αποτελέσματα.Ας μη γελιόμαστε, όμως. «Η ελαφρότητα του είναι» -και πολλά ανάλογα βιβλία- δίνουν εξηγήσεις και περιγραφές έτσι ώστε να «βγάζουμε νόημα». Σε καμιά περίπτωση, ωστόσο, δεν μπορούν να αποκαλύψουν κάποιο έσχατο νόημα, κάποια βαθιά σημασία στα πράγματα, στα όντα -και στα νοήμονα, εξίσου. Άρα; Πολύ κακό για το τίποτε; Κάθε άλλο! Ιδίως, μάλιστα, αν σκεφτούμε πόσο πλούσιο περιεχόμενο έχει ακόμη κι αυτό το «τίποτε» για τη σύγχρονη Φυσική, ή μάλλον, κατεξοχήν αυτό το τίποτε, που, κατά τον Wilczek εμπεριέχει το Σύμπαν ολόκληρο. Ο Κούντερα, εν τέλει, φαίνεται να καταλήγει πως όλο το νόημα είναι η ασημαντότητα. Το νόημα είναι ασήμαντο, λοιπόν; Ή εμείς είμαστε τόσο ασήμαντοι, που δύσκολα μπορούμε να ανταποκριθούμε σε οποιοδήποτε άξιο λόγου «νόημα»; Ο Wilczek συζητάει αυτό το θέμα, παραπέμποντας στον ιερό Αυγουστίνο και τις «Εξομολογήσεις» του, με τον εξής τρόπο: «[Να το ερώτημα], το οποίο βασάνιζε τον [...] Αυγουστίνο: «Τι έκανε ο Θεός πριν δημιουργήσει τον κόσμο;» (Με άλλα λόγια: Τι περίμενε; Δεν θα ήταν καλύτερα να ξεκινήσει νωρίτερα;). Ο Άγιος Αυγουστίνος έδωσε δύο απαντήσεις. Πρώτη απάντηση: Πριν δημιουργήσει τον κόσμο, ο Θεός προετοίμαζε την κόλαση για όσους θέτουν ανόητα ερωτήματα σαν αυτό. Δεύτερη απάντηση: Μέχρις ότου ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο, δεν υπήρχε «παρελθόν». Συνεπώς, το ερώτημα δεν έχει νόημα. Η πρώτη απάντηση είναι αστεία. Η δεύτερη, όμως, η οποία αναλύεται εκτενώς στο κεφάλαιο 10 των «Εξομολογήσεων» του Αυγουστίνου είναι ότι το παρελθόν δεν υπάρχει πλέον και το μέλλον δεν υπάρχει ακόμη -για την ακρίβεια, υπάρχει μόνο το παρόν. Ωστόσο, το παρελθόν διαθέτει ένα είδος ύπαρξης μέσα στο νου μας, υπό τη μορφή των τωρινών αναμνήσεων [...]. Επομένως, η ύπαρξη ενός παρελθόντος εξαρτάται από την ύπαρξη νόησης και δεν μπορεί να υπάρξει το πριν αν δεν υπάρχει νόηση. Πριν δημιουργηθεί η νόηση, δεν υπήρχε πριν!» (σ. 157). Δεν χρειάζεται να δεχτούμε ακριβώς το επιχείρημα του Αυγουστίνου για να δούμε πόσο σημαντικό πράγμα είναι η νόηση και οι υπάρξεις -φορείς της. Όχι τόσο για τις ίδιες όσο για το όλον Σύμπαν. Και άρα, τελικά, πόσο νόημα κρύβουν αυτές οι χρονικά πεπερασμένες ασημαντότητες, που τόσο πιστά περιγράφει ο Κούντερα. 1 Ας είμαστε, ωστόσο, προσεκτικοί στο μέτρο που τα πεδία, το «κενό», ο ίδιος ο χωροχρόνος θα μπορούσαν να θεωρηθούν, από την οπτική γωνιά της γενικής σχετικότητας τουλάχιστον, συνεχή.