Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Νιαζί Κιζίλγιουρεκ, Κώστα Αρβανίτη, Θανάση Καρτερού, Γιώργου Ανανδρανιστάκη, Μαρίνας Γαλανού, Μάκη Κουζέλη, Βαγγέλη Καραμανωλάκη, Κλέωνα Ιωαννίδη, Αναστασίας Χαλκιά, Βασίλη Παπαστεργίου ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 729
KYΡΙΑΚΗ 31 ΜΑΡΤΙΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
H Κύπρος και η Ευρώπη μετά το «κούρεμα» Οι αριστεροί Τουρκοκύπριοι να πιέσουν την Τουρκία για θετικές πρωτοβουλίες, που θα αλλάξουν το κλίμα ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ ΝΙΑΖΙ ΚΙΖΙΛΓΙΟΥΡΕΚ
Το ΑΚΕΛ είναι ο παίκτης-κλειδί για να χτίσουμε μια πολιτική που περιέχει την προοπτική της επίλυσης του Κυπριακού.
w Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, από την απόφαση του Eurogroup. Η πρώτη απόφαση του Eurogroup αποτέλεσε ένα σοβαρό πλήγμα για το τραπεζικό σύστημα της Κύπρου. Μόλις η Κύπρος βρέθηκε σε δύσκολη κατάσταση, μετά την κρίση στην Ελλάδα, και οι τράπεζές της είχαν ανάγκη κεφαλαίων, επιχειρήθηκε ένα γενναίο χτύπημα που από καιρό συζητιούνταν — αυτό σημαίνει πρωτίστως το κούρεμα. Η δεύτερη συμφωνία, προστάτεψε μεν τους μικροκαταθέτες, ωστόσο η ουσία δεν άλλαξε: το τραπεζικό σύστημα διαλύεται και, με λίγα λόγια, έχουμε το τέλος της δομής της κυπριακής οικονομίας όπως την ξέραμε. Φαίνεται ότι η κυβέρνηση Μέρκελ έχει διαμορφώσει από καιρό την πεποίθηση ότι το τραπεζικό σύστημα χωρών όπως η Κύπρος, το Λουξεμβούργο, ακόμα και η Μεγάλη Βρετανία, πρέπει να περιοριστεί δραστικά. Υπάρχουν πολύ μεγάλες προκαταλήψεις απέναντι στον Νότο, και αυτές εκφράστηκαν κατεξοχήν στην αντιμετώπιση της Κύπρου ως «χώρας μαφιόζων». Θέλησαν να αναδιαμορφώσουν την οικονομία μιας χώρας σε 24 ώρες! Και, βέβαια, δεν είμαι καθόλου σίγουρος αν έχουμε αποφύγει τη χρεοκοπία. Αυτή η συμπεριφορά πρέπει να μας προβληματίσει, ανεξάρτητα από την Κύπρο: Σε τι αποσκοπεί η γερμανική πολιτική, πού οδηγεί την ενωμένη Ευρώπη, αν μπορεί να διασωθεί η ευρωζώνη — όλα αυτά είναι ανοιχτά ερωτηματικά. Πριν τρία χρόνια, στην αρχική φάση της κρίσης, ο Γιούργκεν Χάμπερμας έγραφε χαρακτηριστικά στην εφημερίδα Die Zeit: η πολιτική της γερμανικής κυβέρνησης δεν είναι ευρωπαϊκή.
w Πώς θα περιέγραφες την κατάσταση στην Κύπρο, ποιο είναι το κλίμα; Επικρατεί μια χαώδης κατάσταση. Ακόμα πιο έντονη είναι η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια, οι άνθρωποι δεν ξέρουν αν θα έχουν αύριο δουλειά. Έχουμε μπει σε μια εποχή φόβου και τρόμου. Για αυτό φοβάμαι τις «εύκολες λύσεις» των εθνικιστών: ο κόσμος είναι πληγωμένος και έχει ανάγκη από χάδια, όπως η εθνική υπερηφάνεια. Το πολιτικό σύστημα, όπως το ξέραμε μέχρι σήμερα, καταρρέει. Δεν μπορεί να υπάρξει πια το πελατειακό σύστημα, τα κόμματα που θεωρούν τον πολίτη πελάτη, και ο πολίτης-πελάτης που είναι ευτυχισμένος, επειδή τον διορίζουν και του κάνουν εξυπηρετήσεις. Ταυτόχρονα, η υπάρχουσα πολιτική ελίτ της Κύπρου δεν μπορεί να κάνει την υπέρβαση, κάτι διαφορετικό. Η καθημερινότητα της καταναλωτικής κοινωνίας (την οποία, σε ένα φιλοσοφικότερο επίπεδο θα ονόμαζα πηγή της δυστυχίας), ανατράπηκε σε μια βραδιά. Θα αλλάξει άραγε και η νοοτροπία, το «βουτηγμένοι στα χρέη, οδηγούμε πολυτελή αυτοκίνητα και χτίζουμε πολυτελείς βίλες στις οποίες κανένας δεν μένει; Τέλος, τίθεται με άλλους όρους το Κυπριακό. Στο παρελθόν, το ζήσαμε κατεξοχήν το 2004 με το δημοψήφισμα, οι Ελληνοκύπριοι θεωρούσαν ότι η ευημερία τους απειλείται από την επίλυση του Κυπριακού. Σήμερα, έχουμε μια πλήρη ανατροπή: η λύση δεν θα θεωρηθεί επιδείνωση, ίσως να είναι ακόμα και κάποια μορφής διέξοδος.
w Πώς αξιολογείς τις πολιτικές επιπτώσεις στην ίδια την Κύπρο; Πρώτα από όλα, το Εurogroup, και ειδικότερα η Γερμανία, εκτέλεσε πολιτικά τον νέο πρόεδρο, λίγες μέρες μετά την εκλογή του. Ο Αναστασιάδης σήμερα είναι εντελώς αποδυναμωμένος και απονομιμοποιημένος — δεν μπορεί να διαπραγματευθεί λ.χ. στο Κυπριακό, κι ας είχαν επενδύσει πολλοί Ευρωπαίοι σε αυτόν, ως «πραγματιστή δεξιό». Για μένα, αυτό δείχνει το δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Αναστασιάδης εξελέγη λέγοντας «δεν θα δεχτώ κούρεμα». Πέρα από τις ευθύνες βέβαια του ίδιου —δεν μιλάω γι’ αυτές τώρα, αλλά για τους Ευρωπαίους ηγέτες— η απόφαση σημαίνει ότι δεν σέβονται τους πολίτες ενός κράτους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ότι αδιαφορούν για τη δημοκρατική νομιμοποίηση.
w Στην τουρκοκυπριακή κοινότητα, ποιες ήταν οι αντιδράσεις; Δεν ήταν ομοιόμορφες. Ανάμεσα στους αριστερούς, στους υποστηρικτές της επαναπροσέγγισης —μιλάω καθημερινά μαζί τους— υπάρχει ένα αίσθημα στεναχώριας, αλληλεγγύης και συμπόνιας. Από την άλλη, σε δεξιούς-εθνικιστικούς κύκλους, της πολιτικής ελίτ των Τουρκοκυπρίων, διακρίνεις μια χαιρεκακία. Θέλω να προσθέσω εδώ κάτι για την Τουρκία. Ακούσαμε εντελώς αψυχολόγητες, αλαζονικές δηλώσεις από Τούρκους αξιωματούχους. Χρειάζεται μια εντελώς άλλη πολιτική από την Τουρκία.
w Και όσον αφορά ειδικότερα το Όχι της κυπριακής Βουλής; Το κεφάλαιο του «περήφανου Όχι» έκλεισε πολύ γρήγορα και δυστυχώς πέρασε ήδη στην Ιστορία σαν φάρσα. Είπαμε το Όχι, χωρίς να υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις. Η Κύπρος διαπίστωσε ότι δεν διαθέτει συμμαχίες· είχαμε μονάχα, στο πίσω μέρος του μυαλού μας, τη Ρωσία για βοήθεια, κι αυτό απεδείχθη πολύ γρήγορα ότι δεν ίσχυε: η Μόσχα επιλέγει την Ευρωπαϊκή Ένωση, και όχι την Κύπρο. Το ίδιο και η λεγόμενη «στρατηγική
Ο Νιαζί Κιζίλγιουρεκ είναι πολιτικός επιστήμονας και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Κύπρου
Ανιόλο Μπροντζίνι, «Αλληγορία του θριάμβου της Αφροδίτης», 1540-1545 συμμαχία με το Ισραήλ» — βλέπουμε σήμερα την τουρκοϊσραηλινή προσέγγιση. Έτσι, είμαστε καταδικασμένοι να επιβιώσουμε εντός της ευρωζώνης. Οι αποφάσεις του Eurogroup, εκτός των άλλων, αποτελούν πλήγμα στην εθνική αξιοπρέπεια. Και αυτό δημιουργεί, πάντα, ένα εύφορο έδαφος για τους εθνικιστές-λαϊκιστές. Είναι εύκολο να μονοπωλήσουν το πεδίο, να αντλήσουν από αυτή την κρίση πολιτικό κεφάλαιο — και να οδηγηθούμε σε ακόμα χειρότερες καταστάσεις. Ακόμα, το γεγονός ότι το Μνημόνιο αρχικά υπογράφτηκε από τον Δημήτρη Χριστόφια, έναν πολιτικό που δηλώνει περήφανος που είναι κομμουνιστής, έχει περιορίσει πολύ την ικανότητα του ΑΚΕΛ να ασκήσει πειστική αντιπολίτευση. Με λίγα λόγια, όταν κάνει κριτική στις κινήσεις των νεοφιλελεύθερων που βρίσκονται στην εξουσία, η εύκολη απάντηση είναι: – Κα γιατί δεν τα κάνατε ένα μήνα πριν, όταν ήσασταν στην εξουσία; Θεωρώ ότι το ΑΚΕΛ πρέπει να αναθεωρήσει πολλά. Θα κάνει αυτοκριτική της πολιτικής του από το 2003; Ας πούμε — για να φύγω από το θέμα του Μνημονίου— θα δει κριτικά ζητήματα όπως η νοσταλγία του για την ΕΣΣΔ ή οι συνεργασίες με το απορριπτικό μέτωπο για να βγάλει πρόεδρο; Θα αναζητήσει οδυνηρούς συμβιβασμούς στο Κυπριακό, για την ομοσπονδία;
w Ξέρω ότι μίλησες γι’ αυτό σε τουρκικά κανάλια και έγραψες στον τουρκοκυπριακό Τύπο. Ναι, γιατί το θεωρώ εξαιρετικά κρίσιμο. Αυτή τη στιγμή η Τουρκία θα έπρεπε να κάνει μερικές καθοριστικές κινήσεις, όπως επιστροφή των Βαρωσίων: η Τουρκία υποχρεούται από τα ψηφίσματα του ΟΗΕ να το κάνει, και επίσης δεν έχει κανένα νόημα να διατηρεί αυτή την πόλη-φάντασμα. Επίσης, θα μπορούσε να επιτρέψει στις κυπριακές αερογραμμές να πετάξουν πάνω από τον εναέριο χώρο της. Τέτοιες κινήσεις θα μπορούσαν να αλλάξουν εντελώς το κλίμα. Επιμένω πολύ σε αυτό: Οι αριστεροί Τουρκοκύπριοι πρέπει να πιέσουμε προς αυτή την κατεύθυνση. Τέτοια βήματα χρειάζονται, όχι αλαζονεία και χαιρεκακία. ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 31 MAΡΤΙΟΥ 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΟΥ «ΣΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ 105,5»
Τι σημαίνει αριστερό ραδιόφωνο σήμερα Στο Κόκκινο 105,5: «Το ραδιόφωνο που ακούει» ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ ΤΟΥ «ΚΟΚΚΙΝΟΥ» ΚΩΣΤΑ ΑΡΒΑΝΙΤΗ
w Η πρώτη μου ερώτηση, μετά βέβαια τις ευχές μας για κάθε επιτυχία στο νέο σου έργο: Ποιος είναι στόχος του καινούργιου προγράμματος; Βασικός στόχος είναι οι ειδήσεις. Να έχουμε καλές ειδήσεις. Ένα πιο ενημερωτικό ραδιόφωνο, χωρίς να χάσουμε τα πολύ θετικά και όμορφα χαρακτηριστικά του «Κόκκινου», όπως λ.χ. τις ιδιαιτερότητες και την ομορφιά των μουσικών του εκπομπών. Έχουμε εξαιρετικούς δημοσιογράφους και μουσικούς παραγωγούς, που θα τους ζήλευε κάθε σταθμός! w Τι σημαίνει όμως «καλές ειδήσεις»; Καταρχάς, να είναι έγκυρες, να δίνουν στον πολίτη τη σιγουριά ότι δεν κρύβεται κάτι πίσω. Η είδηση φωνάζει από μόνη της. Φυσικά, στις ειδήσεις, στις ενημερωτικές εκπομπές, στη δημοσιογραφία υπάρχουν οπτικές — αυτό δεν αμφισβητείται, και μάλιστα το θέλουμε: η οπτική του σταθμού μας είναι αριστερή. Άλλο όμως αριστερή και άλλο κομματική. Είναι άλλο το ραδιόφωνο και άλλη η ντουντούκα. Η ντουντούκα κάνει θόρυβο, δεν έχει ανάγκη αυτό ο πολίτης. Άλλωστε, το «Κόκκινο» δεν απευθύνεται μόνο σε ένα αριστερό ακροατήριο, αλλά στο σύνολο των πολιτών. Το σλόγκαν το οποίο σηματοδοτεί το νέο ξεκίνημα είναι «Το ραδιόφωνο που ακούει» — κι αυτό σημαίνει «ακούει την κοινωνία, ακούει τη διαφορετική άποψη, ακούει και την αντίθετη άποψη». Δεν είναι δυνατόν εμείς, που έχουμε συγκρουστεί για το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση, να χρησιμοποιούμε τις ίδιες μεθόδους με αυτές τις οποίες συγκρουστήκαμε. Θέλουμε λοιπόν να υπάρχει διάλογος, και πιο αριστερά και πιο δεξιά από εμάς. Ο πολίτης μπορεί να κρίνει: δουλειά μας
Αύριο, Δευτέρα, αρχίζει το καινούργιο πρόγραμμα του σταθμού «Στο Κόκκινο 105,5», με τον νέο διευθυντή του, Κώστα Αρβανίτη. Πρωταπριλιά, κι όμως δεν είναι ψέμα. Μαζί με την αξιοποίηση του δυναμικού και των ανθρώπων του σταθμού, νέες εκπομπές, νέα πρόσωπα (όπως ο Ανδρέας Μαζαράκης, ο Ηλίας Μαμαλάκης, η Μάνια Παπαδημητρίου, ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος, ο Στάθης Σχοινάς, ο Σωκράτης Τσατσούλης, ο Γιώργος Φραντζεσκάκης, o Άρης Χατζηστεφάνου), σχέδια για το μέλλον. (Θα βρείτε το πρόγραμμα στo wp.me/pT5Wh-2VX και stokokkino.gr/neo-programma-sto-kokkino-105.5-1). Για όλα αυτά, και με γενικό ερώτημα «τι είναι αριστερό ραδιόφωνο σήμερα» συζητήσαμε με τον Κώστα Αρβανίτη. Επίσης, ζητήσαμε ένα σχόλιο από τους προηγούμενους διευθυντές του σταθμού, Θανάση Καρτερό και Γιώργο Ανανδρανιστάκη. είναι να θέτουμε τα σωστά ερωτήματα, να αναδεικνύουμε τις κρυμμένες διαστάσεις, να κάνουμε τεκμηριωμένα σχόλια, να κάνουμε έρευνες. Υπάρχουν ασφαλώς όρια. Δεν τίθεται θέμα «διαλόγου» με τον φασισμό και τον νεοναζισμό. Kι αυτό, κατά τη γνώμη μου, ισχύει όχι μόνο για το «Κόκκινο», αλλά για όλα τα μέσα. w Η εκπομπή από τις Σκουριές, την προηγούμενη βδομάδα, ήταν μια γεύση του νέου προγράμματος; Ναι, γιατί βασική μας επιδίωξη είναι να βγούμε από το στούντιο. Εκπέμψαμε και από το Φεστιβάλ Ντοκυμανταίρ Θεσσαλονίκης, πριν αρχίσει — και θα το κάνουμε συχνά από εδώ και πέρα. Μέχρι το καλοκαίρι, θα αποκτήσουμε μια μονάδα εξωτερικών μεταδόσεων, έτσι ώστε να μπορεί ο σταθμός να εκπέμπει από εκεί που χτυπά ο παλμός της κοινωνίας: μπορεί να είναι ένα σχολείο, μια διαδήλωση, ένα πολιτιστικό γεγονός, μια γειτονιά.
w Τι σημαίνει λοιπόν για σένα αριστερό ραδιόφωνο; Αριστερό ραδιόφωνο σημαίνει να δώσεις ήχο —και αν είχαμε τηλεόραση, θα δίναμε και εικόνα— στους ανθρώπους που θέλουν να πουν κάτι, είτε διαμαρτυρία είναι αυτή είτε πρωτοβουλία είτε δράση, και στους οποίους κατά σύστημα δεν δίνεται ο λόγος. Η εκπομπή από τις Σκουριές, για την οποία λέγαμε πριν, είναι ένα παράδειγμα. Αυτό οφείλουμε να το κάνουμε μέσα από μια δημόσια ταυτότητα, όπως είναι η συχνότητα 105,5, όπως είναι και οι άλλες συχνότητες. Σήμερα, αντίθετα, κυριαρχεί μια μονομερής εκπομπή από πολλούς πομπούς, με την οποία εκφράζονται οι λίγοι. Εδώ λοιπόν έρχεται να παίξει τον ρόλο το αριστερό, και γενικότερα το δημοκρατικό, και ακόμα γενικότερα το έντιμο ραδιόφωνο. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό ενός τέτοιου ραδιοφώνου είναι η εντιμότητα απέναντι στην είδηση και ένα τρίτο, πολύ σημαντικό για μένα, η πρόθεση: Να έχεις καλή πρόθεση
όταν εκπέμπεις, όχι, σώνει και καλά, διάθεση σύγκρουσης — μπορεί βέβαια να έχεις μαχητικότητα και κριτική διάθεση: αυτά τα επιδιώκουμε. Ο σταθμός στηρίζεται οικονομικά αποκλειστικά από τον ΣΥΡΙΖΑ. Δεν θα βοηθούσε όμως κανέναν (ούτε εμάς ούτε τους ακροατές ούτε τον ΣΥΡΙΖΑ ούτε όσους τον υποστηρίζουν) να εκπέμπουμε το πολιτικώς — πολλώ δεν μάλλον το κομματικώς— ορθόν. Ο ΣΥΡΙΖΑ θα μπορούσε, με τα ίδια χρήματα, να φτιάξει αφίσες, χιλιάδες αφίσες, εκατομμύρια αφίσες: θα είχε κοκκινήσει όλη η Ελλάδα! Κάνει όμως μια άλλη επιλογή. Και αυτό που με βρήκε απόλυτα σύμφωνο, με ενθουσίασε ήταν η αντίληψη των ανθρώπων που μου έδωσαν την ευκαιρία να προσπαθήσουμε να κάνουμε ακόμα καλύτερο τον σταθμό. w Είναι μια αντίληψη για το ραδιόφωνο… Μια αντίληψη για το ραδιόφωνο και για τα μέσα ενημέρωσης γενικότερα: πώς μπορούμε να υλοποιήσουμε αυτό που διεκδικούμε. Το
Ράδιο έρωτας
Κόκκινο παραμύθι
Ένας πρώην οτιδήποτε, ένας πρώην διευθυντής ραδιοφώνου παραδείγματος χάρη, καλά θα κάνει να μη μιλάει πολύ, και κυρίως να μη συμβουλεύει για το αντικείμενο της πρώην ενασχόλησής του. Γιατί ο καθένας μπορεί να αναρωτηθεί, και με το δίκιο του: Αν διαθέτει τόσο σωστές απόψεις και τόσο σοφές συμβουλές, τότε πώς είναι πρώην; Ως εκ τούτου, ας μιλήσουμε για τον έρωτα — ή για το «Κόκκινο» ως αντικείμενο έρωτα. Τίνων; Των ακροατών του πρώτα πρώτα, οι οποίοι είναι κολλημένοι στους 105,5. Και όσο πιο ανυποχώρητοι αριστεροί είναι τόσο πιο καλά ξέρουν την τέχνη να είναι απαιτητικοί, συχνά εριστικοί, ενίοτε αδίκως ή δικαίως οργισμένοι, αλλά πάντα ερωτευμένοι με τον σταθμό τους. Για το κόμμα-ιδιοκτήτη ύστερα, που συχνά ο έρωτάς του για το ραδιόφωνό του ξεπερνάει τα όρια του πλατωνικού, με αποτέλεσμα ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και εντελώς ανάρμοστες σκηνές στο παρασκήνιο. Και για τους ευτυχείς υπηρέτες του ραδιοφωνικού έρωτα βεβαίως, τους εργαζόμενους στον σταθμό, οι οποίοι είναι η ψυχή, το σώμα και η φωνή του - όσοι τουλάχιστον δεν έχουν αφήσει τον έρωτά τους να εξελιχθεί σε σχέση μικροαστών έπειτα από σαράντα χρόνια γάμου. Η παρότρυνση που μπορεί να διακινδυνεύσει κανείς από αυτή την άποψη είναι μία: Αφεθείτε στον έρωτα για το «Κόκκινο»· κάνει καλό. Δώστε του τη δυνατότητα να γίνει πιο γοητευτικό, πιο χαμογελαστό, πιο ελεύθερο - έτσι ώστε να πληθύνουν οι ερωτευμένοι μαζί του. Και φυσικά μην ξεπερνάτε τα όρια: οι ανάρμοστες σχέσεις βλάπτουν την υγεία του ραδιοφώνου. ΥΓ. Στερνή μου γνώση... Έχει ενέργεια και καύσιμα ο νέος διευθυντής να πάει το «Κόκκινο» ψηλά. Αρκεί να κοιτάζει πότε πότε χαμηλά, γιατί εκεί φυτρώνουν οι τρικλοποδιές...
Εκατόν πέντε και πέντε Στο Κόκκινο. Εφτά χρόνια και δυο μήνες δίνουμε φωνή σε αυτούς που δεν έχουν, λέμε όσα δεν λέγονται, φανερώνουμε εκείνα που αχνοφαίνονται. Με τραγούδια, με γέλια, με φωνές, με αμπελοφιλοσοφίες, με τσακωμούς, με έριδες, με φιλιώματα, με ελλείψεις, με γκάφες, με φανατισμό, δηλαδή με ανθρώπους, δεκάδες ανθρώπους σε εφτά χρόνια και δυο μήνες. Εφτά χρόνια και δυο μήνες ήμασταν παντού και ολούθε. Στο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ, στις παραλίες με τα κάγκελα, στα πανεκπαιδευτικά συλλαλητήρια, στις κόκκινες μέρες του Δεκέμβρη, στο Εφετείο των κολασμένων, στην Υπατία, στις διαδηλώσεις για τα Μνημόνια και τα Μεσοπρόθεσμα, στην εποποιία των πλατειών, στο ξύλο, στα δακρυγόνα, στα χνάρια των φασιστών, στην Ιερισσό, στην Αλεξανδρούπολη. Ήμασταν και στις εκλογές — πολλές εκλογές, βρε παιδί μου: εθνικές, ευρωεκλογές, δημοτικές, αμάν πια. Αγωνία για το 3%, αγωνία για το 5%, αγωνία για το 17%, αγωνία για το 27%, τι λες ρε ψώνιο, που μου θέλεις και 27%! Κι όταν τα exit poll έδειξαν για λίγο ότι η εξουσία μπορεί να αλλαξοπιστήσει, άνοιξε η πόρτα και μπήκανε στο θυρωρείο δυο αστυνομικοί. «Ώπα, αδέρφια, μας μπουζουριάσανε, τέλειωσε το παραμύθι» — τα όργανα όμως είχαν έρθει για να μας φυλάξουνε, οπότε το παραμύθι τη σκαπούλαρε. Με τούτα και με κείνα, φτάσαμε τα εφτά χρόνια και τους δυο μήνες και συνεχίζουμε ακάθεκτοι, μέχρι να αγγίξουμε με τα δάχτυλά μας τον κόκκινο ορίζοντα. Ή, έστω, μέχρι να μας μπουζουριάσουνε.
ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΡΤΕΡΟΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΑΝΔΡΑΝΙΣΤΑΚΗΣ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 31 MAΡΤΙΟΥ 2013
29
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Ταυτότητα φύλου: από τις προκαταλήψεις στην ενσωμάτωση ΤΗΣ ΜΑΡΙΝΑΣ ΓΑΛΑΝΟΥ
Έργο του Bob Staake από το βιβλίο «Mysteryopolis» (από το μπλογκ http://underplot.tumblr.com)
«Κόκκινο» πρέπει να είναι η αντιπρόταση — ή έστω στοιχεία μιας τέτοιας αντιπρότασης— σε ένα ολόκληρο μηντιακό σύστημα. Είναι δύσκολο, χρειάζεται χρόνος, το σημαντικό ωστόσο είναι να ξεκινήσουμε, να είμαστε σε μια διαδρομή, την οποία θα κατακτάμε διαρκώς, κάθε μέρα. Είναι μεγάλο στοίχημα για όλους εμάς που είμαστε πίσω από τα μικρόφωνα, όλους εμάς που εργαζόμαστε σε αυτό τον σταθμό. w Ποιος νομίζεις ότι είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος; Η προπαγάνδα, ο ελιτισμός, κάτι άλλο; Και τα δύο. Η προπαγάνδα είναι μεγάλος κίνδυνος, γιατί, εκτός των άλλων, είναι και η εύκολη λύση. Ο ελιτισμός είναι ένα γενικότερο «χούι» του αριστερού χώρου, μαζί με τον εγωισμό: ο αριστερός, συχνά, δεν ακούει. Θεωρεί ότι κατέχει το απόλυτο της αλήθειας — δεν είναι τυχαία η πολυδιάσπαση του χώρου. Το ραδιόφωνο όμως είναι ένα «αναρχικό», θα έλεγα, μέσο· ασφυκτιά αν κλειδωθεί σε πολύ στενά πλαίσια —μόνο πλαίσια ποιότητας, διάθεσης, ρίσκου μπορείς να θέσεις. Και αυτό το κάνει μαγικό.
γική διακομματικών καταμερισμών: 15 Ν.Δ., 10 ΣΥΡΙΖΑ, 5 ΔΗΜΑΡ, 3 ΠΑΣΟΚ, 3 ΚΚΕ κ.ο.κ. Ούτε προφανώς όταν έρθει η Αριστερά στην εξουσία, αν έρθει, η λύση είναι να βάλουμε τους αριστερούς να κάνουν εκμπομπές. Αν θέλεις δημόσια τηλεόραση, πρέπει να εφαρμόσεις ένα πλαίσιο αυτόνομης λειτουργίας της πάνω σε αρχές και, δεύτερον, να διασφαλίσεις ότι μπορούν αυτοί που διαχειρίζονται τη δημόσια τηλεόραση να κάνουν τηλεόραση, και όχι να παίζουν με τους κομματικούς συσχετισμούς. w Με δεδομένη αυτή την ασφυξία στο τηλεοπτικό τοπίο, πολλοί σκέφτονται έναν τηλεοπτικό σταθμό της Αριστεράς. Η σκέψη είναι εύλογη, το κενό αισθητό, είμαι όμως επιφυλακτικός.Νομίζω ότι καταρχάς η μάχη πρέπει να δοθεί για τη δημόσια τηλεόραση. Το βασικό για ένα κόμμα που πιστεύει στη δημοκρατία και την ελευθερία είναι να δημιουργήσει πλαίσια δράσης. Και το πρώτο πλαίσιο δράσης πρέπει να είναι στη δημόσια τηλεόραση.
w Προχωράω σε ένα άλλο θέμα, την κατάσταση στη δημόσια τηλεόραση. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να μιλάμε για δημόσια τηλεόραση· είναι πια κρατική, γυρίσαμε πολλά χρόνια πίσω. Θα μου πεις, ήταν δημόσια πριν τέσσερα χρόνια; Όχι, αλλά βρισκόταν στον δρόμο να γίνει. Θεωρώ μεγάλο λάθος να πιστεύουμε ότι όλες οι εποχές ήταν ίδιες στην ΕΡΤ. Υπήρχαν ανοίγματα, τα οποία αποδεικνύονται από το αποτέλεσμα, τις εκπομπές: του Αυγερόπουλου, του Βαξεβάνη, του Κούλογλου — και πολλές άλλες, λιγότερο γνωστές, που ξεχώριζαν σε επίπεδο και άποψης και ποιότητας και αισθητικής. Μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον κ. Σαμαρά και τους συμμάχους του, ζήσαμε καταστάσεις που δεν είχαμε ξαναζήσει. Αυτό φάνηκε καταρχάς από τις επιλογές των προσώπων και τη βίαιη αλλαγή του προγράμματος. Η κρατική τηλεόραση δεν απέχει πια πολύ από την ιδιωτική. Πρόσωπα μιας διαφορετικής κουλτούρας από την ιδιωτική τηλεόραση έρχονται σιγά σιγά στην κρατική, φέρνοντας μαζί τους την αντίληψη και την κουλτούρα τους αυτή: πλαστικά προϊόντα κατακλύζουν την κρατική τηλεόραση. Ταυτόχρονα, έχει συρρικνωθεί το πολύ καλό προσωπικό της ΕΡΤ, ενώ καταφθάνουν διαρκώς «σύμβουλοι». Τι άλλο να πω;
w Δεν είσαι όμως επιφυλακτικός για το ραδιόφωνο! Αντιθέτως! Το ραδιόφωνο είναι η μεγάλη ευκαιρία: είναι πιο δυναμικό, πιο ευέλικτο και χαμηλότερου κόστους. Πιστεύω ότι το «Κόκκινο» είναι ένα στοίχημα για την Αριστερά, και τη δημοκρατία, θα έλεγα, αν δεν ακουγόταν υπερφίαλο. Σε αυτή την προοπτική, προσπαθούμε να κάνουμε έναν σχεδιασμό με πνοή. Πρώτον, θέλουμε το «Κόκκινο» να ακούγεται σε όλη την Ελλάδα. Έχουμε έρθει σε επαφή με σταθμούς στη Δυτική Μακεδονία, τη Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, τα Επτάνησα, την Κρήτη, την Πελοπόννησο. Επίσης, ετοιμάζουμε ένα δεύτερο μουσικό ραδιόφωνο, στο διαδίκτυο, ανεξάρτητα από τις μουσικές εκπομπές του «Κόκκινου». Τέλος, ετοιμάζουμε μια πλατφόρμα ως εταιρεία παραγωγής, η οποία θα προσφέρει στα ραδιόφωνα της χώρας εκπομπές (μουσικές και αργότερα και ενημερωτικές), όχι του προγράμματος του «Κόκκινου», άλλες. Στο μέλλον θα μπορούσε να προχωρήσει και σε τηλεοπτικές εκπομπές, που θα διακινούσε σε επαρχιακά αλλά και πανελλαδικά κανάλια. Είναι μια ενέργεια χαμηλού προϋπολογισμού, ουσιαστικής παρέμβασης και μεγάλης διείσδυσης.
w Kι εμείς τι λέμε; Δεν θεωρώ, φυσικά, ότι η λύση είναι μια λο-
ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
«Η πρώτη ερώτηση που συνήθως τίθεται σε νέους γονείς είναι: Κορίτσι ή αγόρι; Υπάρχει μια θαυμάσια απάντηση που μπορούμε να δώσουμε: Δεν ξέρουμε· δεν μας το είπε ακόμη» (Kate Bornstein, Gender Outlaws, 1994) Συνήθως τα απλά ερωτήματα έχουν απλές, προφανείς απαντήσεις. Στην εποχή μας, που η μάχη των αριθμών απέναντι στον άνθρωπο δείχνει να κορυφώνεται, τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι το μέτρο που μπορεί να δείξει και να αντιπαρατάξει τις αντιστάσεις της κοινωνίας μας. Η Κέιτ Μπορνστάιν, συγγραφέας και περφόρμερ, ακούραστη τρανς ακτιβίστρια, θέτει με ευφυή τρόπο την κοινωνική διάσταση του φύλου, πέρα από την έννοια του βιολογικού φύλου: την ταυτότητα φύλου. Ο όρος ταυτότητα φύλου μας προσφέρει τη δυνατότητα να καταλάβουμε ότι το φύλο με το οποίο καταγράφεται ένα νήπιο στη γέννησή του ενδέχεται να μην αντιστοιχεί με την κοινωνική έκφραση του φύλου του όταν αυτό μεγαλώνει. Αναφέρεται δηλαδή στην ατομική και εσωτερική εμπειρία του φύλου, η οποία μπορεί να μη βρίσκεται σε ευθεία αντιστοιχία με το φύλο με το οποίο γεννιέται· εσωκλείει την προσωπική αίσθηση του σώματος και του φύλου, και τούτο μπορεί να εκφραστεί στο ντύσιμο, τον τρόπο ομιλίας, τους τρόπους συμπεριφοράς. Όπως περιγράφει άριστα ο πρώην Επίτροπος του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Τόμας Χάμαρμπεργκ: «Η κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των διεμφυλικών ατόμων σε μεγάλο βαθμό περιφρονείται, δεν επιδεικνύεται ενδιαφέρον, παρόλο που τα προβλήματά τους είναι πολύ σοβαρά και συναντώνται μόνο σ’ αυτή την ομάδα. Τα διεμφυλικά άτομα αντιμετωπίζουν στο μέγιστο διακρίσεις, μισαλλοδοξία και απερίφραστη βία. Τα βασικά τους ανθρώπινα δικαιώματα καταστρατηγούνται, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στη ζωή, του δικαιώματος στη φυσική τους ακεραιότητα και αξιοπρέπεια, του δικαιώματος στην υγεία». «Gender Outlaws» τιτλοφορεί το βιβλίο της η Μπορνσρτάιν. Και, τουλάχιστον για τη χώρα μας, ο τίτλος περιγρά-
Η Μαρίνα Γαλανού είναι πρόεδρος του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών (ΣΥΔ), αναγνωρισμένης συλλογικότητας για τα τρανς δικαιώματα και ιδιοκτήτρια των εκδόσεων Πολύχρωμος Πλανήτης (LGBT εκδόσειςβιβλιοπωλείο).
φει με σαφή και συνεκτικό τρόπο την κατάσταση των τρανς ατόμων, καθώς στην Ελλάδα τα τρανς άτομα είναι ανύπαρκτα στο δικαιικό σύστημα. Ή μάλλον, για να είμαστε ακριβείς, μετά την πρόσφατη ψήφιση σχετικού άρθρου που αφορά τις πράξεις μίσους, κάτι δείχνει να αλλάζει. «Η τέλεση πράξης από μίσος εθνοτικό, φυλετικό, θρησκευτικό ή μίσος λόγω διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου κατά του παθόντος συνιστά επιβαρυντική περίσταση και η ποινή δεν αναστέλλεται». Πρόκειται για το άρθρο 66 του νόμου «Περί εξαρτησιογόνων ουσιών και άλλες διατάξεις». Στο Κεφάλαιο Γ΄, τροποποιείται το άρθρο 79 του Ποινικού Κώδικα (δεύτερο εδάφιο της περίπτωσης δ΄, παρ. 3) που αφορά τα εγκλήματα μίσους. Το άρθρο ψηφίστηκε στις 6 Μαρτίου, με τη σημαντική συνδρομή των βουλευτών του ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ Αφροδίτης Σταμπουλή και Βασιλικής Κατριβάνου, που έθεσαν το ζήτημα της προσθήκης της ταυτότητας φύλου σε όλες τις συνεδριάσεις της αρμόδιας Επιτροπής της Βουλής και στην Ολομέλεια, αλλά και της βουλευτού της Δημοκρατικής Αριστεράς Μαρίας Ρεπούση, που κατέθεσε σχετική τροπολογία. Παρότι, όπως ορθά επεσήμανε κατ’ επανάληψη η Β. Κατριβάνου, το βήμα παραμένει δειλό, καθώς λείπει από το νομοθέτημα διάταξη για την προστασία των θυμάτων εγκληματικών πράξεων και παρότι αφαιρέθηκε από την αρχική πρόταση το αμετάκλητο της ποινής, το άρθρο σηματοδοτεί μια ιστορική ημέρα για την τρανς κοινότητα στην χώρα μας, αφού είναι η πρώτη φορά που ενσωματώνεται η ταυτότητα φύλου στο ελληνικό δικαιικό σύστημα. Επόμενοι σταθμοί, η νομοθεσία για τη ρητορική μίσους, κατά των διακρίσεων και —κυρίως— η δυνατότητα αλλαγής των εγγράφων των διεμφυλικών ατόμων χωρίς ιατρικές προϋποθέσεις. Αποτελεί όμως ένα πρώτο βήμα, μια πρώτη μικρή νίκη, και το τρανς κίνημα οφείλει να κτίσει πάνω σ’ αυτή, στον δρόμο για την κατάκτηση της πλήρους ενσωμάτωσης και ισονομίας για τα τρανς άτομα, υπερνικώντας τις προκαταλήψεις και τον κοινωνικό αποκλεισμό. «Τα τρανς δικαιώματα αποτελούν το κατεξοχήν θέμα των κοινωνικών δικαιωμάτων της εποχής μας», είπε ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν, λίγους μήνες πριν, συμμετέχοντας σε εκδήλωση της lgbt κοινότητας. Είναι όμως μια μάχη που η τρανς κοινότητα πρέπει δώσει όχι μόνο στο επίπεδο νομοθεσίας, αλλά και στο επίπεδο της κοινωνίας.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 31 MAΡΤΙΟΥ 2013
30
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Τέσσερα ερωτήματα για τη δημοκρατία ΤΟΥ ΜΑΚΗ ΚΟΥΖΕΛΗ
Φαίνεται πως πράγματι η δημοκρατία, ως ο νεωτερικός τρόπος ύπαρξης του ανθρώπου, κι όχι μόνο του πολίτη, ως κατηγορία που αποδίδει τον τρόπο άρθρωσης της πολιτικής με την οικονομία και την ιδεολογία στον καπιταλιστικό κόσμο, έχει καταστεί καθολικό μέσο, αυτονόητο και πανταχού παρόν. Και στις κοινωνίες που το πολίτευμά τους πολύ απέχει από ό,τι αντιλαμβανόμαστε ως δημοκρατία, η πίεση για διασφάλιση δημοκρατικών ρυθμίσεων διαπερνά τόσο την πολιτική όσο και την οικονομική ζωή. Τις απαιτεί ο λαός αλλά και το κεφάλαιο. Όπως και με το ηλεκτρικό ρεύμα, ακόμα κι η απουσία της δημοκρατίας παραπέμπει σε αυτήν. Η κριτική της δημοκρατίας ασκείται στο όνομά της, με τη δημοκρατία ως έμβλημα. Κανείς δεν μπορεί να θέσει τον εαυτό του εκτός του πλαισίου που ορίζει, κανένας λόγος, καμιά πρακτική δεν μπορεί να θεμελιωθεί εκτός αυτού του πλαισίου. Το γλωσσικό μας παιχνίδι, ο τρόπος ζωής μας ορίζονται από τη δημοκρατία. Ως αυτονόητα προϋποτιθέμενη καθολικότητα, η δημοκρατία υφίσταται την τριβή του δεδομένου. Η επίκλησή της, η χρήση της έννοιάς της ως χαρακτηρισμού, ως ιδιότητας, ως αρχής ή ως αξίας έχει προ πολλού αποβεί πληθωριστική. Η κριτική της οξύτητα, εκείνη που τη συνέδεε με την ιστορική στιγμή της επαναστατικής της επιβολής, έχει αμβλυνθεί. Δυνάμει περικλείει τα πάντα και δεν προσδιορίζει τίποτα. Η δημοκρατία κενό σημαίνον. Τι υπερασπιζόμαστε λοιπόν υπερασπιζόμενοι τη δημοκρατία; Θα προσπαθήσω να συνθέσω το σκελετό μιας απάντησης, απαντώντας σε τέσσερα ερωτήματα. Αρχίζω με το, παραδόξως, ευκολότερο.
Πολλοί από μας ζήσαμε τη δικτατορία, γι’ αυτό είμαστε συχνά πιο επιφυλακτικοί απέναντι στην εύκολη επίκληση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης ως πλαισίου που περιγράφει τη σημερινή κατάσταση. Και είμαστε επιφυλακτικοί κυρίως απέναντι σε εκείνη την επίκλησή της που επενδύεται με θετικές προσδοκίες. Ίσως αυτός ο βιογραφικός προσδιορισμός μας καθιστά και πιο συγκρατημένους απέναντι στους εύκολους χαρακτηρισμούς των αυταρχικών όψεων του σημερινού καθεστώτος. Λιγότεροι πια είναι αυτοί που ζήσανε σε ναζιστικό καθεστώς, αλλά, παρά την απόσταση και την καλοστημένη απώθηση, οι παραστάσεις της πολιτικής και κοινωνικής ζωής όπως διαμορφώνεται μετά τη φασιστική ανατροπή της δημοκρατίας, είναι αρκετά ζωντανές για να επιβεβαιώνουν το άτοπο της ταύτισης της σημερινής κατάστασης με εκείνη – μέχρι στιγμής βέβαια, και αυτή η στιγμή εμφανώς έχει γυρίσματα. Κανείς μας πάντως δεν έχει ούτε ίχνος παραστατικής επαφής με εκείνον τον πολιτισμικό ορίζοντα που προηγείται της αστικής δημοκρατίας. Ίσως να είναι αυτή η θεμελιώδης διαφορά, ανθρωπολογική περισσότερο από χρονική, που μας κάνει πιο ενδοτικούς απέναντι στην απαξίωση της δημοκρατίας ή τουλάχιστον στην ιδέα εγκατάλειψης της αξίας επίκλησής της, στην ιδέα αντικατάστασης της έννοιάς της με κάποια προσφορότερη ως εξεικόνιση ενός μέλλοντος κοινωνικής και προσωπικής χειραφέτησης. Το «μίσος για τη δημοκρατία»
Ποιες διαδικασίες οδήγησαν στην εξασθένιση της δημοκρατίας; Ερώτημα πρώτο: Από πού προέρχεται η αποσταθεροποίηση του τρόπου κοινωνικής και πολιτικής ζωής που αποδίδεται υπό το έμβλημα του κράτους του δήμου; Οι απαντήσεις που δόθηκαν τα τελευταία δέκα περίπου χρόνια μοιάζουν πειστικές. Ειδικά από την προοπτική της Ελλάδας της κρίσης, η ουσιαστική αποδόμηση της δημοκρατίας εμφανίζεται σαφώς ως η αλήθεια του νεοφιλελευθερισμού. Το σύνολο των εξελίξεων που συνδέονται με την επικράτηση αυτού του λόγου, προϋποθέσεις άρθρωσής του αλλά και συνέπειές του, δυναμικές της καπιταλιστικής αναπαραγωγής αλλά και τάσεις της επιβεβλημένης συγκυρίας, τέμνονται στην ενίσχυση του κοινωνικού αυταρχισμού. Απαριθμώ άξονες, ευρύτατα σχολιασμένους και οικείους: η ριζικά ενισχυμένη οικονομική εξουσία και οι παρεμβάσεις της στην πέραν της σφαίρας της παραγωγής κοινωνική οργάνωση (ας το πούμε, χάριν συνεννόησης, «το σύνδρομο Ζίμενς»)· η πλήρης εμπορευματοποίηση των μέσων επικοινωνίας και της πολιτιστικής πρακτικής (ας το πούμε «Μέγκαρο»)· η συρρίκνωση και επιχειρηματική ή και διαφημιστική αναδιοργάνωση των διαδικασιών πολιτικής εκπροσώπησης (ας το πούμε, λόγω επικαιρότητας, «το ιταλικό κόλπο»)· η ιδεολογικά καθοριστική επικράτηση αυτού που ονομάστηκε «νεοφιλελεύθερη λογική» και επέβαλε ως πρωτεύουσα αρχή και υπερβατικό κριτήριο την τυφλή πορεία της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων (το σύνδρομο «η αγορά μίλησε»)· εκείνη η διεργασία που επιβλήθηκε ως «δημοκρατία της αγοράς» και υλοποιήθηκε σε μια πορεία σταθερής επέκτασης της εκτελεστικής και εν μέρει της δικαστικής εξουσίας εις βάρος της νομοθετικής (το σύνδρομο «υπουργική εγκύκλιος βάσει φήμης μελλοντικής απόφασης δικαστηρίου»)· η αποσταθεροποίηση της κρατικής κυριαρχίας τόσο στο εσωτερικό του κοινωνικού σχηματισμού όσο και στις διεθνείς εξαρτήσεις του (το τόσο καθημερινό πλέον σύνδρομο «η τρόικα απαιτεί»)· η δυναμική διάρρηξης όσων υπαγορεύει αλλά και υπόσχεται το κοινωνικό συμβόλαιο σχετικά με την εξασφάλιση της λαϊκής κυριαρχίας, και επομένως η σταδιακή απώλεια του σχήματος ύπαρξης της ίδιας της νεωτερικής πολιτικής, έτσι όπως αδρά καταγράφεται στη διαρκή ενίσχυση των μέτρων ασφάλειας, επιτήρησης και αυταρχικής καταστολής (ας το πούμε «η χρυσή ΕΛΑΣ»)· και, βέ-
Ο Μάκης Κουζέλης διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το κείμενο βασίζεται σε εισήγηση στο Κρίση-Μο Σεμινάριο της Πρωτοβουλίας για την υπεράσπιση της κοινωνίας και της δημοκρατίας (5.3.2013)
Πάμπλο Πικάσο, «Οι αυλοί του Πανός», 1923
βαια, η δημιουργία νησίδων απροσπέλαστων στον δημοκρατικό έλεγχο, απομακρυσμένων από τη δημοσιότητα και αόρατων για το ίδιο το κοινοβούλιο, όπως συμβαίνει με τομείς της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής, αλλά και για μεγάλο μέρος όσων αποφασίζονται στις Βρυξέλλες (κι αυτό ας το πούμε, πράγματι, «το σύνδρομο της εξαίρεσης»). Αν αυτές είναι οι κύριες διαστάσεις της επιβολής και επικράτησης του νεοφιλελεύθερου λόγου, ας θυμηθούμε δυο όρους του, εξαιρετικά κρίσιμους για το καθεστώς του δήμου και την αξίωσή του να «κρατεί». Ο πρώτος είναι η ιδιόλεκτος της ομιλούσας αγοράς, οι «κομμένες κεφαλές» της οποίας παραθέτουν στοιχεία, υπολογισμούς ή και δήθεν επιχειρήματα, παντελώς ακατανόητα στον δήμο και κυρίως αδιαφανή και ανεξέλεγκτα. Ο δεύτερος όρος, κρισιμότερος κι ακόμα πιο υποβαθμισμένος στη συζήτηση, είναι η αποδόμηση της δημόσιας σφαίρας. Η μονοδιάστατη και μονόδρομη ψευδοδημοσιότητα της κατευθυνόμενης ενημέρωσης ενισχύεται στην αποσαθρωτική της λειτουργία από την κενή επιχειρημάτων ρητορική των «δημοσίων προσώπων», την εν κρυπτώ λήψη των αποφάσεων, την αποφυγή του κοινοβουλευτικού ελέγχου, αλλά και την αδρανοποίηση της ίδιας της διαδικασίας διαβούλευσης που προβλέπει για τη νομοθετική λειτουργία το Σύνταγμα.
Το δεύτερο ερώτημα, που μας επαναφέρει στις εισαγωγικές σκέψεις: Τι είναι αυτό που ονομάστηκε «μίσος για τη δημοκρατία» (Rancière), από πού εκπορεύεται και τι το θρέφει; Ο οργανωμένος παλινορθωτικός λόγος, εκείνος που ρητά θέτει το σκάνδαλο του κράτους του δήμου, το σκάνδαλο της εναπόθεσης της εξουσίας στη μάζα, σπανίως εμφανίζεται ως τέτοιος – ίσως μόνο στις θεοκρατικές επιθέσεις κατά της έκφρασης της λαϊκής βούλησης. Δηλώνει βέβαια συχνότατα την παρουσία του σε σχήματα υπερβατικής θεμελίωσης αξιών, ενώ ταυτόχρονα θρέφει εκείνη την κριτική της δημοκρατίας που επιδιώκει διαρκώς εκτενέστερους συμβιβασμούς με αριστοκρατικά πρότυπα. Δεν έχουμε παρά να κοιτάξουμε γύρω μας: ασυγκράτητες ρητορείες περί αριστείας (η νέα παιδεία), ένα αξιοκρατικό ιδεώδες μεταφρασμένο σε ανεξέλεγκτη κυριαρχία των τεχνοκρατικά ειδικών (η νέα οικονομία), αναζήτηση χαρισματικών ηγετών, περιορισμός των δυνατοτήτων και ευθυνών της Βουλής, τάσεις βοναπαρτισμού της εκτελεστικής εξουσίας (η νέα πολιτική). Ας θυμηθούμε ότι τέκνο αυτών των συμβιβασμών, αυτής της εκ των έσω κένωσης του αρχικού επαναστατικού περιεχομένου της δημοκρατίας, χάριν της εξασφάλισης της αστικής της υπόστασης, ήταν και είναι η άλλη, η αντίπαλη κριτική: εκείνη που καταδεικνύει πως πίσω από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και το αστικό κράτος δικαίου κρύβεται η απρόσκοπτη κυριαρχία της ιδιοκτησίας. Όσο πιο καθαρά εμφανίζεται στο προσκήνιο το κεφάλαιο ως η πρωτεύουσα και αδιαμφισβήτητη ρυθμιστική δύναμη της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, όπως εμφανώς συμβαίνει υπό τις παρούσες συνθήκες κρίσης, τόσο πιο έντονα μπορεί να διατυπωθεί η αμφισβήτηση της δημοκρατικής ουσίας της υπαρκτής δημοκρατίας ή και η αμφισβήτηση της αστικής δημοκρατίας ως επαρκούς κελύφους ισότητας και λαϊκής κυριαρχίας. Η αποσταθεροποίηση αστικοδημοκρατικών νόμων και θεσμών εντός της κρίσης ενισχύει όμως, όπως δυστυχώς γνωρίζουμε από την Ιστορία, και εκείνες τις δυνάμεις που αξιοποιούν την αμφισβήτηση της δημοκρατίας εξουδετερώνοντας το κριτικό της πρόταγμα, αποσιωπώντας δηλαδή το ζήτημα της ιδιοκτησίας. Εκείνο βέβαια που τις τελευταίες δεκαετίες εμφανίζεται όλο και πυκνότερα και επιθετικά δεν είναι ούτε το παλινορθωτικό μίσος για τη δημοκρατία ούτε η αριστοκρατική κριτική ούτε και η σοσιαλιστική αμφισβήτηση. Είναι το μίσος της δημοκρατίας κατά των δημοκρατών, των μηχανισμών κατά των πολιτών, του κράτους κατά του δήμου, της πολιτικής κατά της κοινωνίας. Μίσος απροκάλυπτο όταν στρέφεται εναντίον άλλων κοινωνιών, μη δημοκρατικών κρατών και εντέλει μη δημοκρατικών, υποτίθεται, πολιτισμών. Μίσος ακόμα πιο έντονο όταν δεν μπορεί να εκστομιστεί νόμιμα και επενδύεται με προπέτασμα ψευδοορθολογικότητας: Μα μπορεί τώρα να αποφασίσουν για τόσο σύνθετα ζητήματα οι απαίδευτοι πολίτες; μπορεί να κρίνει ο λαός όταν δεν μπορεί να καταλάβει τι διακυβεύεται, αλλά ούτε επαρκώς να ενημερωθεί; μπορεί να οδηγεί τις εξελίξεις η μάζα που παρασύρεται από την κάθε ρητορική;
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 31 MAΡΤΙΟΥ 2013
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Τζόρτζιο ντε Κίρικο, «Η κατάκτηση του φιλοσόφου», 1914
μπορεί η ιδιότητα του πολίτη να αποδοθεί ουσιαστικά σε απλούς καταναλωτές, να αναχθεί σε μια προϋπόθεση απόλαυσης; να αφήσουμε τους Κύπριους να αποφασίσουν για το σχέδιο Ανάν, τους Γάλλους για το ευρωπαϊκό σύνταγμα και τους Έλληνες για το Μνημόνιο; η δημοκρατία δεν είναι άλλωστε υπεύθυνη για την κατάληψη της εξουσίας από τους ναζί; Βεβαίως, όλα αυτά έχουν μια γνωστή επωδό καταγγελίας: λαϊκισμός – η λαϊκή θέληση ως πηγή και προϊόν λαϊκισμού. Αυτό το μίσος εκφράζεται σήμερα ανοιχτά. Ακόμα και η στοιχειώδης διαδικασία της πρόσκλησης στην κάλπη θεωρείται, εντός αυτού του λόγου, υπερβολή. Και έχει σημασία να θυμόμαστε ότι το σκάνδαλο που συνεχώς υποδαυλίζει αυτό το μίσος είναι το σκάνδαλο της ισότητας, ισότητα της ψήφου, ισότητα της γνώμης, ισότητα δικαιωμάτων, ισότητα ακόμα και στην κατανάλωση – το εγγεγραμμένο δηλαδή στη δημοκρατία σκάνδαλο της εν δυνάμει αμφισβήτησης της ιδιοκτησίας.
Αποσταθεροποίηση της δημοκρατίας στην κοινωνία της κρίσης Ερώτημα τρίτο: Πώς συνδέεται η αποσταθεροποίηση της δημοκρατίας με τον ρόλο της στη σύγχρονη αστική κοινωνία ή και στην κοινωνία της κρίσης; Η δημοκρατία είναι ο τρόπος πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης της αστικής κοινωνίας, το πολίτευμα που της αντιστοιχεί. Οι καπιταλιστικές σχέσεις προϋποθέτουν το είδος της ισότητας, ελευθερίας και δίκαιης ανταλλαγής που εγγυώνται οι δημοκρατικοί θεσμοί. Εναποθέτουν δε σε αυτούς τόσο τη νομιμοποίηση των σχέσεων εξουσίας και της διευρυνόμενης εκμετάλλευσης, όσο και τη διαχείριση αντιφάσεων και συγκρούσεων που προκύπτουν από τις άνισες και ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων αλλά και μεταξύ των εκπροσωπήσεων διαφορετικών μορφών κεφαλαίου. Και οι δυο πλευρές αυτού του ρόλου είναι καθοριστικές και μακροπρόθεσμα αναντικατάστατες, καθώς αποτελούν λειτουργικές προϋποθέσεις της καπιταλιστικής αναπαραγωγής. Αυτό δεν σημαίνει όμως πως η εγγενής αντίφαση μεταξύ τυπικής ισότητας και ουσιαστικής ιδιοκτησιακής ανισότητας δεν καθιστά την αστική δημοκρατία ασταθή. Η εκάστοτε φυσιογνωμία της διαμορφώνεται ως αποτέλεσμα του υφιστάμενου συσχετισμού κοινωνικών δυνάμεων, αλλά και των ευρύτερων κοινωνικών και πρωτίστως οικονομικών σχέσεων. Δεν υπάρχει κάποιο προδιαγεγραμμένο ελάχιστο δημοκρατίας, απαραίτητο για τη λειτουργικότητα των καπιταλιστικών διαδικασιών, ούτε κάποια σταθερή ουσία της δημοκρατίας, βάσει της οποίας να μετράται η πληρότητα της πραγματωμένης. Κι η σημερινή συρρικνωμένη, αποσταθεροποιημένη, υποσκαπτόμενη και αμφισβητούμενη δημοκρατία, δημοκρατία είναι. Αλλά, πάλι, η εκάστοτε διαμόρφωση των λειτουργιών του πολιτεύματος έχει συνέπειες ως προς την εξασφάλιση των όρων αναπαραγωγής. Ούτε η νομιμοποίηση ούτε η διαχείριση των
συγκρουόμενων συμφερόντων μπορούν να εξασφαλιστούν αποτελεσματικά όταν οι διαδικασίες, οι θεσμοί και ο μηχανισμός αντιπροσώπευσης που συγκροτούν το δημοκρατικό πολίτευμα λειτουργούν στο ελάχιστο, όπως σήμερα στην Ελλάδα. Υπ’ αυτή την έννοια, η δημοκρατία βρίσκεται σε κρίση. Και βρίσκεται σε κρίση τόσο από την άποψη της αποτελεσματικότητάς της ως του αστικού πολιτεύματος, όσο και από την άποψη της αποδοχής της. Αναποτελεσματικότητα και αμφισβήτηση τροφοδοτούν η μία την άλλη. Η οικονομική κρίση, που επέβαλε ακραίους συσχετισμούς κοινωνικών δυνάμεων και συνοδεύει εξίσου οξείες σχέσεις μεταξύ μορφών κεφαλαίου, αφαιρεί από τις δημοκρατικές διαδικασίες και τους πολιτειακούς θεσμούς τη δυνατότητα ουσιαστικής εκπλήρωσης των λειτουργιών τους. Οι συγκρούσεις εντείνονται αλλά και εμφανίζονται ως τέτοιες στο πολιτικό και κοινωνικό προσκήνιο. Μορφές του κεφαλαίου που εντός της συγκυρίας τούς δίνεται η δυνατότητα ή/και σπασμωδικά προσπαθούν να διασωθούν ή να κυριαρχήσουν, επιτίθενται με την αγριότητα που βιώνουμε εναντίον θεσμών, σχέσεων και δικαιωμάτων. Η κατάλυση της δημοκρατίας είναι μέσο. Μέσο ισχύος, αλλά και εξουδετέρωσης των δυνάμεων της άλλης πλευράς, των δυνάμεων της εργασίας, για τις οποίες η δημοκρατία συμπίπτει με τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Η σπειροειδής κίνηση που βλέπουμε να διαγράφεται αδρά στην πολιτική και κοινωνική μας καθημερινότητα οδηγεί από την επίθεση κατά των δημοκρατικών θεσμών στην όξυνση της κρίσης νομιμότητας και των κοινωνικών συγκρούσεων, και από εκεί πάλι στην ενίσχυση των αντιδημοκρατικών ρυθμίσεων, ως απάντηση στην εντεινόμενη αμφισβήτηση. Το πολιτικό εργαλείο άσκησης αυτής της στρατηγικής είναι η ίδια η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Συρρικνωμένη μεν ως χώρος άσκησης δικαιωμάτων, αλλά πλήρως λειτουργική ως μηχανισμός διακυβέρνησης. Και η αυταρχική εκτελεστική εξουσία από τη Βουλή προήλθε. Όμως, αυτή η πλήρως εργαλειακή χρήση της δημοκρατίας υποσκάπτει εν τέλει την ίδια την υπόστασή της. Με ορατή την αναποτελεσματικότητα του πολιτεύματος να συγκεράσει αντικρουόμενα συμφέροντα και να αποσπάσει στοιχειωδώς συναίνεση, τόσο οι αστικές όσο και οι δυνάμεις της εργασίας θέτουν ζήτημα δημοκρατίας. Οι πρώτες το κάνουν επιθετικά, αίροντάς την, οι δεύτερες επαναφέρουν, αναγνωρίζοντάς το πλέον ξανά ως άμεσο, το αίτημα άρσης της θεμελιώδους αντίφασης μεταξύ ουσιαστικής ισότητας και ιδιοκτησίας. Ότι η δημοκρατία εμφανίζεται ως γυμνό προκάλυμμα, ως απλό αλλά αποτελεσματικό εργαλείο εκμετάλλευσης, διαμορφώνει συνθήκες άκρως ανησυχητικές: το κόστος της κατάργησης της δημοκρατίας είναι άλλης κλίμακας.
Τι απαντάμε στην επίθεση κατά της δημοκρατίας; Έρχομαι στο τέταρτο και τελευταίο μου ερώτημα: Τι απαντάμε στην επίθεση κατά της δημοκρατίας; Κι απαντώ αμέσως: διεκδικούμε το πλήρες της περιεχόμενο και, για να χρησιμοποιήσω μια φιλοσοφικά φορτισμένη διατύπωση, «μετράμε» την εκεί έξω δημοκρατία με αυτό που η ίδια αξιώνει να σημαίνει. Υπερασπιζόμαστε τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, χωρίς εκπτώσεις και πέραν της κυρίαρχης ιδεολογίας περί ρεαλιστικών διεκδικήσεων. Υπερασπιζόμαστε κυρίως το Σύνταγμα και τις συνταγματικές επιταγές, γιατί ακριβώς παγιώνουν κανονιστικά έναν συσχετισμό δημοκρατίας (συσχετισμό δημοκρατικής κοινωνίας πρωτίστως και λιγότερο διακυβέρνησης), γιατί κατ’ ανάγκην, για να επιτρέπουν δηλαδή τη δυνητική νομιμοποίηση του πολιτεύματος, συνεχίζουν να διέπονται από τις βασικές αρχές της αστικής επανάστασης. Υπερασπιζόμαστε, επομένως, μια δημοκρατία ανοιχτή στη ριζική της διεύρυνση και την υπερασπιζόμαστε ενάντια στο αυταρχικό περιεχόμενο που της επιβάλλεται, ενάντια στον ναζισμό που την απειλεί, ενάντια στην ερωτοτροπία με την κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Την υπερασπιζόμαστε όμως και ως πρόπλασμα μιας άλλης δυνατής κοινωνίας, ως όρο διεύρυνσης και υπέρβασής της, όταν οι συνθήκες και ο συσχετισμός των δυνάμεων θα το επιτρέπουν. Υπερασπιζόμαστε λοιπόν κάθε χροιά της αστικής δημοκρατίας που μπορεί να ανασημασιοδοτηθεί υπέρ των δυνάμεων της εργασίας και των λαϊκών τάξεων, κάθε πτυχή της που μπορεί να χωρέσει και να εκπροσωπήσει αιτήματα ουσιαστικής ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Αν πολιτικός είναι και ο αγώνας για την ιδιοποίηση λέξεων, κι αν η ουσία των πολιτικών εννοιών έγκειται ακριβώς στο αγωνιστικό τους καθεστώς, τότε η δημοκρατία είναι ο κατεξοχήν νεωτερικός εννοιολογικός όρος άσκησης πολιτικής και η έννοιά της μας ανήκει.
35 ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
Το κομμένο σκοινί της εκπαίδευσης Αν κάτι ήταν πρωτόγνωρο, την προπερασμένη Τετάρτη και Πέμπτη στο αμφιθέατρο Αργυριάδη στα Προπύλαια, δεν ήταν η συνεύρεση και ο διάλογος, ούτε οι ιστορίες που ακούσαμε για τις δυσκολίες των καθηγητών στα σχολεία. Δεν ήταν οι σοκαριστικές αφηγήσεις τους για τις νεοναζιστικές ιδέες και στάσεις που επελαύνουν, τις απειλές που δέχονται, την αδιάφορη, ακόμη και εχθρική, στάση των ιθυνόντων απέναντι στις πρωτοβουλίες τους. Το πρωτόγνωρο δεν ήταν καν η εντυπωσιακή συμμετοχή των εκπαιδευτικών, κατά εκατοντάδες, το μεσημέρι, μετά από κάμποσες ώρες διδασκαλίας, και η παραμονή τους στο ασφυκτικά γεμάτο αμφιθέατρο έως το τέλος των εργασιών, αργά το βράδυ. Το πρωτόγνωρο και συγκλονιστικό, για όσους βρεθήκαμε εκεί, ήταν η βεβαιότητα ότι το σχολείο λειτουργεί χάρη σ’ αυτούς τους ανθρώπους που δίνουν καθημερινά τη δική τους μάχη, παρακινημένοι από την αγάπη γι’ αυτό που κάνουν, για τους μαθητές και τις μαθήτριές τους. Μια μάχη που δίνουν τις περισσότερες φορές αβοήθητοι, αποκομμένοι από μια κοινωνία που μοιάζει να αδιαφορεί επί της ουσίας για το τι συμβαίνει στις τάξεις. Αυτό το «κομμένο σκοινί» θελήσαμε να ξαναπιάσουμε, μιλώντας για τον φασισμό και τη διδασκαλία του στην εκπαίδευση, στο διήμερο που οργάνωσε, στις 13 και 14 Μαρτίου, ο Τομέας Ιστορίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Θέλαμε αφενός να διερευνήσουμε τρόπους με τους οποίους μελετάμε σήμερα ένα ιστορικό φαινόμενο που καθόρισε τον 20ό αιώνα, και αφετέρου να συζητήσουμε για το πώς μιλάμε γι’ αυτό στο σχολείο, εντός της τάξης μα και στο προαύλιο: να δούμε την έλξη που ασκούν συχνά στους μαθητές οι νεοναζιστικές ιδέες, οι ρατσιστικές συμπεριφορές, η βία που τις συνοδεύει. Ιστορικοί, εκπαιδευτικοί, παιδαγωγοί, κοινωνικοί επιστήμονες ανταλλάξαμε, συχνά διαφωνώντας, σκέψεις και ερωτήματα σε έναν ανοιχτό διάλογο. Έναν ανοιχτό διάλογο επικεντρωμένο στην Ιστορία. Όχι γιατί πιστεύουμε ότι η Ιστορία αλλάζει τον κόσμο. Καμιά ιστορική διδασκαλία δεν μπορεί από μόνη της, όσο σπουδαία και αν είναι, να αλλάξει την ιστορική αντίληψη των ανθρώπων. Είναι καιρός τώρα που ξέρουμε πια ότι η ιστορία δεν διδάσκει. Άλλωστε, οι πραγματικότητες που ζούμε είναι πολύ σύνθετες για να θεωρήσουμε ότι η αναφορά στην ιστορική εμπειρία αρκεί για να τις αντιμετωπίσουμε ή να πείσουμε για το δίκιο μας. Στην πραγματικότητα, η στάση μας, απέναντι σε όλα αυτά υπερβαίνει τη συζήτηση περί Ιστορίας· εισέρχεται στην επικράτεια των αξιών, των αρχών, του τρόπου που επιλέγουμε να ζήσουμε τη ζωή μας, να διαχειριστούμε την κρίση της. Η εναντίωση στην καταπίεση και την αδικία, η αντίσταση στον φασισμό είναι υπέρτατο δικαίωμα και αξία που σημαδεύει τις ζωές μας και να νοηματοδοτεί με τις πράξεις μας. Ίσως αυτή είναι η μεγαλύτερη ηθική ευθύνη απέναντι σε αυτούς που διδάσκουμε —είτε στο γυμνάσιο και το λύκειο είτε στο πανεπιστήμιο—, και ίσως είναι αυτό που παρακίνησε εκατοντάδες εκπαιδευτικούς να βρεθούν σε αυτή τη συνάντηση. Γιατί σε αυτή τη διαδικασία η Ιστορία μάς είναι πολύτιμη, όχι μονάχα σαν γνώση του παρελθόντος, αλλά σαν κριτική σκέψη, σαν νηφάλια και αναστοχαστική προσέγγιση, σαν ανοιχτός και συνεχής διάλογος. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 31 MAΡΤΙΟΥ 2013
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΜΙΑ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΝΑΖΙΣΤΙΚΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ THΣ ΧΡΥΣΗΣ ΑΥΓΗΣ
Όταν η Xρυσή Αυγή προσχωρούσε στη νεοναζιστική Διεθνή «Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη» και στη «Διακήρυξη της Βαρκελώνης» (1981) Είναι γνωστό πως η Χρυσή Αυγή αποτελεί ενεργό μέλος του Ευρωπαϊκού Εθνικού Μετώπου (ENF),1 μιας άτυπης φασιστικής Διεθνούς,2 που εκπροσωπεί φασιστικά κόμματα και οργανώσεις από 13 ευρωπαϊκές χώρες και ιδρύθηκε το 2004 ενόψει ευρωεκλογών. Δεν είναι γνωστό, όμως, ότι η ΧΑ είχε προσχωρήσει, από τις απαρχές της, στην ακραία ναζιστική-εθνικοσοσιαλιστική (μαύρη) Διεθνή Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη (New European Order [NEO] ή Nouvel Ordre Européen). Μικρή ιστορική αναδρομή. Η Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη δημιουργήθηκε το 1951, ως διάσπαση μιας προηγούμενης πανευρωπαϊκής νεοναζιστικής συμμαχίας, του Europäische Soziale Bewegung (ESB), επειδή η τελευταία δεν ήταν αρκετά «ριζοσπαστική» στα ζητήματα της «υπεράσπισης της βιολογικής ακεραιότητας των λευκών Ευρωπαϊκών λαών και του αντικομμουνισμού».3 Οι διαφωνούντες προχώρησαν στη δική τους συνδιάσκεψη, τον Σεπτέμβριο του 1951 στη Ζυρίχη, και τη δημιουργία της Νέας Ευρωπαϊκής Τάξης, η οποία, στη διακήρυξή της, ήταν περισσότερο σαφής: Καλούσε για «πόλεμο ενάντια στους μπολσεβίκους Μογγόλους και τους καπιταλιστές νέγρους, στο καθήκον του λευκού ανθρώπου για την φυλετική επιβίωση και το Aufartung».4 Ακολούθησαν συνδιασκέψεις της NEO στο Παρίσι (1953), τη Ζυρίχη (1960, 1962), το Μιλάνο (1965, 1967), τη Βαρκελώνη (1969, υπό την αιγίδα του ισπανικού CEDADE), τη Λυών (1972, 1974), τη Βαρκελώνη (1977, 1979) κ.α. To 1979, η Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη δίνει στη δημοσιότητα τη «Διακήρυξη της Βαρκελώνης», προϊόν της 14ης συνδιάσκεψής της, με συμμετοχές νεοναζιστών από όλο τον κόσμο. Τον Νοέμβριο του 1980 ο Νίκος Μιχαλολιάκος απολύεται από την 42μηνη περιπετειώδη στρατιωτική του θητεία5 και ένα μήνα μετά εκδίδει το πρώτο τεύχος του περιοδικού Χρυσή Αυγή, στο οποίο αναγράφεται ως «υπεύθυνος έκδοσης». Ο υπότιτλός του ήταν «Εθνικοσοσιαλιστική περιοδική έκδοσις», ο αγκυλωτός σταυρός παρών, μαζί με τον Χίτλερ, και το εθνικοσοσιαλιστικό στίγμα δίνεται απολύτως σαφώς, όπως θυμάται ο ίδιος ο Φύρερ, σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα: «Η Χρυσή Αυγή αυτοχαρακτηρίζετο μέσα από τις σελίδες του εντύπου του [sic] σαν έκδοση εθνικοσοσιαλιστική και αυτή η διαφορά όχι μόνο ορολογίας αλλά και ουσίας ήταν που σαφέστατα την διαχώριζε από το μεγαλύτερο μέρος του εθνικού χώρου, που εκείνη την εποχή δραστηριοποιείτο».6 Το CEDADE (Círculo Español de Amigos de Europa-Ισπανικός Κύκλος των Φίλων της Ευρώπης) ήταν μια ισπανική νεοναζιστική οργάνωση, ιδρυμένη το 1966 στη Βαρκελώνη· μεταξύ των ιδρυτικών της στελεχών ήταν ο Leon Degrelle και ο Otto Skorzeny.7 Στην προσπάθειά της να βρει διεθνή στηρίγματα και να διαχωριστεί από τον «εθνικό χώρο» των βασιλοχουντικών και φιλομεταξικών, η ΧΑ στρέφεται
* Το «χρυσαβγίτικης» με βήτα, από το «αβγό», σύμφωνα με την προτροπή του Νίκου Σαραντάκου (goo.gl/RkeUc)
«Προ[σ]βλέπουμε σ’ έναν διακρατικό εθνικοσοσιαλισμό όλων των λευκών»: Μια από τις πρώτες ιδεολογικές διακηρύξεις της Χρυσής Αυγής (που πολύ θα ήθελε να ξεχάσει)
είχαν συστηθεί τότε, το 1981, όταν ταξίδεψαν στη Βαρκελώνη για να προσχωρήσουν στη νεοναζιστική Διεθνή ή εάν είχαν πει, λόγου χάρη, «Ich bin ein griechischer Nationalsozialist»… Μας μοιάζει το λιγότερο παράταιρο, όταν φανταζόμαστε αυτές τις λέξεις από την τσιριχτή φωνή του φύρερ Μιχαλολιάκου, τη βαριά πειραιώτικη μαγκιά του Γιάννη Λαγού ή την αγρινιώτικη προφορά του Κώστα Μπαρμπαρούση. Σε κάθε περίπτωση, ούτε για «Έλληνες εθνικιστές» πρόκειται, ούτε για (απλούς) οπαδούς του εθνικοσοσιαλισμού ή θεωρητικούς θιασώτες των ναζιστικών θεωριών περί «ανώτερης ράτσας». Όπως προκύπτει από την ευθεία γραμμή που ξεκινάει το 1980 και φτάνει στα πογκρόμ του 2013, πρόκειται για ναζί εν ενεργεία, ναζί στην πράξη. Και με τη «θεωρητική» βούλα, αν θέλετε. Και αυτό δεν προκύπτει (μόνο ή τόσο) από τα εξώφυλλα με τις σβάστικες. Το γνωρίζουν καλά όλα τα θύματα των άνανδρων επιθέσεών της, την ώρα που οι χρυσαβγίτες υλοποιούν την δική τους εκδοχή του «Aufartung». ΚΛΕΩΝ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ από το ιστολόγιο της Βασιλικής Μετατρούλου (http://xyzcontagion.wordpress.com/)
στο CEDADE και στους Ευρωπαίους νεοναζί ομοϊδεάτες της. Ένα σπάνιο έντυπο του 1981 με την ιδεολογική διακήρυξη της ΧΑ υπέρ του ναζισμού/εθνικοσιαλισμού. Αυτό διαπιστώνει ο αναγνώστης από μια σπάνια έκδοση της ναζιστικής συμμορίας, των πρώτων μηνών του 1981, που παρουσιάζουμε κατ’ αποκλειστικότητα σήμερα. Το έγχρωμο εντυπωσιακό εξώφυλλο δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών: Ένας αξιωματικός των SS, δύο σβάστικες και ο τίτλος «Νέα Ευρωπαϊκή Τάξη» δίνουν το μήνυμα πεντακάθαρα. Στον ελληνικό πρόλογο, γραμμένο από τη ΧΑ, διευκρινίζεται: «Έχοντας ήδη διακηρύξει ότι προβλέπουμε [sic] σ’ έναν διακρατικό εθνικοσοσιαλισμό όλων των λευκών [...], συνεχίζουμε με τη διασαφήνιση αυτής της θέσεως και προσφέρουμε στον αναγνώστη μας, ένα βασικό κείμενο, σχετικό με τη θέσι μας αυτή: Την διακήρυξι της Βαρκελώνης». Για τη μετάφραση, Χρυσή Αυγή. Μετά τα προλογικά, ακολουθεί ένα δισέλιδο με τα 7 σημεία της διακήρυξης, όπου τα «άχρηστα βιοψυχικώς παράσιτα» απειλούν την «τελειοποίηση που είναι η μοίρα του λευκού ανθρώπου». Η διακήρυξη κλείνει με τη θέση πως «καλό στην ανθρωπότητα» και τον εμπλουτισμό του ανθρώπινου είδους κάνουν μόνο οι «φυλετικές elite» και πως αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της «διοικητικής ιατρικής». Στις υπόλοιπες σελίδες ακολουθεί η ανάλυση όλων των παραπάνω: εθνικοσοσιαλιστικές αηδίες για τη λευκή φυλή, τον λευκό άνθρωπο, «νεγροποιήσεις», «υπανθρώπους Εβραίους», την εφαρμογή «ευγονικής πολιτικής για την σωτηρία των λευκών λαών», τις «αντιφυσικές τάσεις-ομοφυλοφιλία» (αλίμονο!), τη φυλάκιση
του Rudolf Hess, κλείνοντας με μια καταγραφή διώξεων εθνικοσοσιαλιστών και κάλεσμα για τη δημιουργία μιας «Ευρώπης των λευκών λαών». Το έντυπο διαφημιζόταν στο περιοδικό της οργάνωσης — βλ. τη διαφήμιση με όλα τα μέχρι τότε εκδοθέντα «ιδεολογικά» της έντυπα, τχ. 10 (Μάιος-Ιούνιος 1983). Δίπλα στην ειδική έκδοση της χρυσαβγίτικης* συμμορίας με τον «μνημειώδη λόγο του Αδόλφου Χίτλερ για την 9η επέτειο από την ανάληψη της αρχής στο Σπορπάλαστ του Βερολίνου», φιγουράρει και το εν λόγω έντυπο. Η Χρυσή Αυγή επίσημο μέλος της νεοναζιστικής Διεθνούς. Μετά την έκδοση του εντύπου, αντιπροσωπεία της ΧΑ ταξίδεψε στη Βαρκελώνη, συμμετείχε στην 15η συνδιάσκεψη της Νέας Ευρωπαϊκής Τάξης και υπέγραψε τη νέα επικαιροποιημένη διακήρυξη. Εκεί γίνεται αναφορά «στον ρόλο της Ελλάδος ως φραγμού στις διεισδύσεις των Ασιατικών ορδών στην Ευρώπη. Εκφράζεται η αλληλεγγύη προς τους ανά τον κόσμο φυλακισμένους εθνικοσοσιαλιστάς και προς τους Έλληνες συναγωνιστές που αντιμετωπίζουν την κρατική τρομοκρατία».8 Το ναζιστικό μόρφωμα ήταν και επίσημα, πλέον, μέλος της νεοναζιστικής διεθνούς. Κατόπιν, η ομάδα τύπωσε και δεύτερο έντυπο, με τίτλο Νέα Ευρωπαϊκή Τάξις 2, όπως βλέπουμε στην παραπάνω διαφήμιση. «Έλληνες εθνικιστές» με την ελληνική εκδοχή του Aufartung. Έχουμε ακούσει άπειρες φορές τον Νίκο Μιχαλολιάκο και τα πρωτοπαλίκαρα της ναζιστικής οργάνωσης να ωρύονται, όταν τους ρωτάνε εάν είναι νεοναζί, απαντώντας με το στερεότυπο: «Είμαστε Έλληνες εθνικισταί, (κύριε)!». Δεν γνωρίζουμε εάν έτσι
Ευχαριστούμε τον Δημήτρη Ψαρρά και την Α-Μ. Δ. 1
Βλ. «Ιός», «Καλοκαίρι με τον Αδόλφο», Ελευθεροτυπία, 25.9.2005 (goo.gl/RBUpR) και Spy-Jungle Report, «Η διεθνής ναζιστική δικτύωση της Χρυσής Αυγής», Unfollow, τχ. 13 (Μάρτιος 2013).
2 Δημήτρης Ψαρράς, Η Μαύρη Βίβλος της Χρυσής
Αυγής, Πόλις, Αθήνα 2012, σ. 157 (http://blo.gr/9ua). 3 Kurt P. Tauber, «German Nationalists and Euro-
pean Union», Political Science Quarterly, τόμ. 74, τχ. 4 (Δεκέμβριος 1959), σ. 570 κ.ε. (goo.gl/0z6kg). 4
Στο ίδιο, σ. 573. Αufartung: Όρος του ναζιστικού φυλετικού ευγονισμού, που σημαίνει φυλετική βιολογική αναγέννηση μέσω της εξόντωσης των κατωτέρων.
5 Βλ. Ιστολόγιο XYZ Contagion, Οι επωμίδες και τα
εκρηκτικά του Νίκου Μιχαλολιάκου της Χρυσής Αυγής – Ψεύτης, βλαξ, καταδότης και Γιώτα-4, 4.5.2012 (goo.gl/o8X21). 6
Νίκος Μιχαλολιάκος, Εχθροί του καθεστώτος. Χρυσή Αυγή 1993-1998, Ασκαλών, Αθήνα 2000, σ. 25.
7 Jose L. Rodriguez Jimenez, Antisemitism and the
Extreme Right in Spain (1962-1997), Analysis of Current Trends in Antisemitism (ACTA), τ. 15, 1999 (goo.gl/zcLov). 8 περ. Χρυσή Αυγή, τχ. 10 (Μάιος-Ιούνιος 1983), σ. 16.
Το άρθρο αναλυτικά, σε ανεπτυγμένη μορφή (με όλες τις υποσημειώσεις, τις σχετικές σελίδες από το έντυπο του 1981 όπως και το πλήρες έντυπο σε μορφή pdf) στο http://xyzcontagion.wordpress.com/2013/03/31/net/
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
31 MAΡΤΙΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
«Ά-νομα» δικαιώματα και «ά-τακτες» ελευθερίες ή η διαστρέβλωση εννοιών στον δημόσιο και καθημερινό λόγο ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΣ ΧΑΛΚΙΑ
«Για εσάς τι είναι πιο σημαντικό: Να εφαρμόζεται ο νόμος και η τάξη, ή να προστατεύονται τα δικαιώματα και οι ελευθερίες των πολιτών; Εσείς, αν έπρεπε να αποφασίσετε ανάμεσα στα δύο, τι θα επιλέγατε;» Η παραπάνω ερώτηση, στην πανελλαδική τηλεφωνική έρευνα της Public Issue, για λογαριασμό τoυ ΣΚΑΪ και της Καθημερινής σχετικά με την προτεραιότητα μεταξύ νόμου/τάξης δικαιωμάτων/ελευθεριών, καταδεικνύει την έκταση της αποικιοποίησης λέξεων και εννοιών από την ηγεμονική ιδεολογία που έχει ως αποτέλεσμα την παρείσφρηση ιδεολογημάτων στον δημόσιο και καθημερινό λόγο, τις κοινωνικές αναπαραστάσεις, τις κοινωνικές στάσεις και τις προσλήψεις των πολιτών για καίρια πολιτικά ζητήματα. Οι απαντήσεις που δόθηκαν κατανέμονται ως εξής: 44% των ερωτωμένων θα επέλεγαν δικαιώματα/ελευθερίες, 32% τον νόμο και την τάξη, 21% και τα δύο, ενώ 3% δεν είχαν γνώμη. Πώς να τις εκλάβει κανείς; Ως θετικό μήνυμα, ή ως αφορμή αναστοχασμού απέναντι στο δίπολο που θέτει η ερώτηση; Στην πολιτική συζήτηση, η φράση «νόμος και τάξη» (law and order) έχει επικρατήσει να αναφέρεται σε ένα πολύ αυστηρό σύστημα που στηρίζεται στην καταστολή και στην παραβίαση δικαιωμάτων και ελευθεριών. Είναι ήδη γνωστή από τη δεκαετία του 1980 και συναρτάται με την επικράτηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο. Πολλές μελέτες, σε διάφορα πεδία των κοινωνικών επιστημών, έχουν σταθεί κριτικά απέναντι στις πολιτικές του «νόμου και της τάξης» και στην επιρροή που ασκούν στις προγραμματικές επιλογές διαφόρων κυβερνήσεων. Εκτιμώ ότι ελλοχεύει ένας σημαντικός κίνδυνος, όταν έννοιες όπως ο νόμος και η τάξη αντιδιαστέλλονται γενικόλογα με άλλες, όπως οι ελευθερίες και τα δικαιώματα — ιδίως όταν αρκετοί δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν πώς μπορεί να ονοματίζεται μια αυστηρή πολιτική (π.χ. «νόμος και τάξη») και προσλαμβάνουν ως «νόμο και τάξη» την αξίωση των πολιτών για τη τήρηση της νομιμότητας και της ευταξίας. Η ερώτηση της Public Issue λοιπόν, υιοθετώντας μια διαζευκτική πρόταση, που ήδη, εδώ και καιρό, προβάλλεται στη πολιτική ατζέντα μπορεί να αποτελέσει εφαλ-
Η Αναστασία Χαλκιά είναι κοινωνιολόγος, δρ του Παντείου Πανεπιστημίου
τήριο για περαιτέρω σκέψεις. Αναλυτικότερα, η κυριαρχία αυτής της διάζευξης δηλώνει ότι (μαθαίνουμε να) αντιλαμβανόμαστε και να αποδεχόμαστε το εν λόγω θέμα με τον τρόπο που μας υπαγορεύεται. Αναπαράγει, επίσης, ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό μοντέλο πρόσληψης που, διαστρεβλώνοντας τη σημασία των λέξεων και κατασκευάζοντας παραδοξολογικές αντιθέσεις, νομιμοποιεί τη θέση ότι τα δικαιώματα και οι ελευθερίες βρίσκονται πέραν και «εκτός» του νόμου. Καταρχάς, σε ποιον νόμο και ποια τάξη αναφερόμαστε; Δεν μπορεί να απορρίπτονται εν συνόλω έννοιες, χωρίς πρώτα να διερωτηθούμε πάνω σ’ αυτές. Εξάλλου, ένας δίκαιος νόμος συνιστά πρόταγμα και διεκδίκηση, προϋποθέτει, εκ προοιμίου, δικαιώματα και ελευθερίες, άρα ως όρος ο νόμος δεν αντιπαρατίθεται με τα δικαιώματα, απλώς και μόνο επειδή κάποιοι αυταρχικοί νόμοι συμβαίνει να τα προσβάλλουν. Εάν, τώρα, ως νόμο εννοούμε τις μνημονιακές διατάξεις και ως τάξη τον «κοινωνικό σωφρονισμό» που επιχειρείται (επεμβάσεις σε χώρους κοινωνικής αυτοδιαχείρισης, περιορισμός του δικαιώματος στην απεργία, λογοκρισία, ασύμμετρη αστυνόμευση του δημόσιου χώρου, καταστολή κινητοποιήσεων κ.λπ.), τότε και μόνο τότε μπορούμε να συζητήσουμε σε αυτή τη συγκεκριμένη βάση. Χρειάζεται συνεπώς προσοχή και εγρήγορση απέναντι σε παραπλανητικές και γενικόλογες εννοιολογικές ταυτίσεις ή αντιθέσεις, καθώς στο όνομα ορισμένων πολιτικών δεν μπορεί να εκπροσωπείται ή/και να ακυρώνεται νοηματικά ο νόμος (αρχ. νέμω) και η τάξη (αρχ. τάσσειν), εν γένει. Όπως ακριβώς δεν είναι Ξένιος ο Δίας που επικαλούνται, έτσι δεν είναι συνταγματικά νόμιμες οι πολιτικές του «νόμου και της τάξης». Αλλά αυτό δεν είναι πάντα προφανές για όλους. Το να αντιδιαστέλλουμε συλλήβδην και απροϋπόθετα τις ελευθερίες και τα δικαιώματα από κάθε νόμο και κάθε τάξη οδηγεί σε κίβδηλες συγκροτήσεις εννοιολογικών κατηγοριών. Η αποδοχή της διάζευξης που θέτει η ερώτηση, συντείνει στη θεμελίωση μανιχαϊστικών στάσεων και απόψεων που εντάσσονται στη φιλελεύθερη αφήγηση για την κοινωνική πραγματικότητα, η οποία διεκδικεί αποκλειστικά για λογαριασμό της και τον νόμο και την τάξη (με την έννοια της ρύθμισης). Οι απαντήσεις, συνεπώς, στην ερώτηση της δημοσκόπησης αναπαράγουν αυτή την αφήγηση, όχι διά του περιεχομένου τους αλλά διά της συναίνεσης που παρέχουν καταρχήν απέναντι στο ερώτημα. Φαίνεται σαν
φιλελεύθερη προσέγγιση να διαθέτει και το μαχαίρι και το πεπόνι, όχι μόνο στις πολιτικές αλλά και στον Λόγο, με αποτέλεσμα να ανανοηματοδοτεί λέξεις ιδιαίτερης κοινωνικοπολιτικής και πολιτισμικής σημασίας. Μήπως χρειάζεται λοιπόν να συζητηθεί εκ νέου η σχέση των εννοιών δικαιώματα/ ελευθερίες και νόμος/τάξη; Ας μην ξεχνάμε πως στο πλαίσιο της δεσμευτικότητας που απορρέει από τους νομικούς κανόνες, στους οποίους περιλαμβάνονται ή αγωνίζονται να περιληφθούν τα δικαιώματα, επιχειρείται η ρύθμιση («τάξη»). Τα ανθρώπινα δικαιώματα κατοχυρώνονται τυπικά από τον νόμο και απορρέουν από το δίκαιο, δεν είναι «ά-νομα» ή «ά-τακτα», δηλαδή «επικίνδυνα» ή/και «χαοτικά». Ακόμα κι όταν δεν έχουν κυρωθεί με νόμο, τον διεκδικούν για τη θεμελίωση και τη διασφάλισή τους. Μπορούμε —και επιβάλλεται— να διεκδικήσουμε νόμους κοινωνικά δικαιότερους, όχι όμως να τους αντιδιαστέλουμε εννοιολογικά από τα δικαιώματα, επειδή η φιλελεύθερη θέση τείνει να διεκδικεί, κατ’ αποκλειστικότητα, τον νόμο, επιχειρώντας να «απόνομιμοποιήσει» τα δικαιώματα και τις ελευθερίες. Διαφορετικά, αφαιρετικές διαζεύξεις παρόμοιου είδους παράγουν, αναπαράγουν και σταθεροποιούν, για ένα μεγάλο τμήμα του κοινωνικού συνόλου, αντιλήψεις του τύπου «τα δικαιώματα οδηγούν στην ανομία», «φέρουν το χάος» κ.λπ. Συμβάλλουν, τέλος, στην «εγκληματοποίηση», διά της αποδοχής αυτού του διαζευκτικού ερωτήματος, τόσο των ελευθεριών όσο και των δικαιωμάτων. Μοιάζει σαν να έχει επιτραπεί η υφαρπαγή των λέξεων και η ανανοηματοδότησή τους, μόνο και μόνο για να «στιγματιστούν» ως «έκ-νομα» τα δικαιώματα και οι ελευθερίες. Έχουμε αφήσει την πόρτα ανοικτή και μας επισκέπτονται απρόσκοπτα πλείστοι λεξικλέφτες· σπουδαίοι εργολάβοι των κοινωνικών κατασκευών, που υφαρπάζουν, εκτός από τις λέξεις, τις αφηγήσεις περί νομιμότητας και δομούν όχι μόνο τις ερωτήσεις και τη θέαση της κατάστασης αλλά και την ίδια την καθημερινότητά μας. Συγκροτούν και αναπαράγουν, συνεπώς, έναν Λόγο (discours), την «τάξη» του οποίου μοιάζει να αποδεχόμαστε. Οι αυταρχικές πολιτικές επικαλούνται τον νόμο, παρα-νομούν όμως στο όνομά του. Ταυτίζονται με τον νόμο, ενώ τίθενται υπεράνω αυτού. Εν ολίγοις, υπο-νομεύουν την ίδια τη συνταγματική δημοκρατία. Είναι θέμα «τάξης» να (ξανα)πάρουμε τον νόμο στο Λόγο μας.
Ένας χρόνος χωρίς τον Γιάννη Μπανιά Την Παρασκευή συμπληρώθηκε ένας χρόνος από τον θάνατο του Γιάννη Μπανιά. Και τη μνεία σε αυτό τον ξεχωριστό σύντροφο δεν την κάνουμε επειδή «πρέπει» ή για λόγους εθιμοφροσύνης. Την κάνουμε επειδή το θέλουμε, την αισθανόμαστε αυθόρμητα σαν ανάγκη, καθώς νιώθουμε ένα γερό νήμα να μας συνδέει με τις αξίες που ενσάρκωνε ο Γιάννης. Τα λόγια που έγραψε ο Βασίλης Παπαστεργίου στο facebook συμπύκνωσαν με τον καλύτερο τρόπο, λιτά και σε λίγες γραμμές, όλα εκείνα που σκεφτόμασταν. Όσα γράφει ισχύουν αυτούσια και για μας· παρότι δεν υπήρξαμε μέλη του κόμματος, είναι, και για μας «ο γραμματέας», είμαστε τυχεροί που υπήρξε φίλος και σύντροφος ακριβός. Γράφει λοιπόν ο Β. Παπαστεργίου: «Σίγουρα υπήρξαν πολύ καλύτεροι ρήτορες από αυτόν. Πιο χαρισματικοί ηγέτες, καλύτεροι αναλυτές. Λίγοι όμως είχαν την εντιμότητα του Γιάννη, τη σταθερότητα στις απόψεις του, τον ενστικτώδη αριστερό του προσανατολισμό, το πραγματικό ενδιαφέρον για τα θύματα του κρατικού αυταρχισμού (ακόμα κι όταν αυτά τον απέρριπταν σα γραφειοκράτη), την επιμονή του στην υπεράσπιση των θέσεών του, ακόμα κι όταν ήταν ορατό το προσωπικό κόστος, την ευγένειά του. Για κάποιους από εμάς ήταν ο γραμματέας, και ευτυχώς δεν θα το μετανιώσουμε ποτέ. Ένας χρόνος χωρίς το Γιάννη Μπανιά». ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ
Σεμινάρια επιμέλειας του ΣΜΕΔ Σήμερα, Κυριακή 31 Μαρτίου: «Η συνεργασία συγγραφέα-επιμελητή», με εισηγητές τον συγγραφέα Γιάννη Παλαβό και τον επιμελητή Χάρη Πολίτη. Την επόμενη Κυριακή 7 Απριλίου, «Λευκώματα - καλλιτεχνικές εκδόσεις», με εισηγήτριες την Ελένη Μπεχράκη, και τη Νατάσα Παπαδοπούλου. Τα σεμινάρια είναι δωρεάν και γίνονται στα γραφεία του Συλλόγου (Μαυρικίου 8, Νεάπολη Εξαρχείων), στις 6.00 μ.μ. Λεπτομέρειες, smed.gr, smed-seminaria.blogspot.gr