Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Δημήτρη Παπανικολάου, Βαγγέλη Μάλλιου, Σταύρου Κωνσταντακόπουλου, Νίκου Σαραντάκου, Κωστή Καρπόζηλου, Πατρίτσιας Καλαφατά, Μαρκ Λέβιν ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 743
ΚΥΡΙΑΚΗ 7 IOYΛIOY 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Ο δοσιλογισμός του θανάτου
Η διάταξη Λοβέρδου και οι ένθερμοι θιασώτες της ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ
Ο πονηρός πολιτευτής μπορεί, για όσα πολύ τιτιβίζει, πολλά να μη γνωρίζει· όμως, από τη δύναμη των εύκολων συμβολισμών όλο και κάτι ξέρει. Το αξίωμα επιβεβαιώθηκε την προηγούμενη εβδομάδα όταν ο νέος υπουργός Υγείας Άδωνις Γεωργιάδης, σε μια από τις πρώτες αποφάσεις που υπέγραψε στη νέα του θέση, επανέφερε σε ισχύ την υπουργική απόφαση «για τον περιορισμό της διάδοσης Λοιμωδών Νοσημάτων», γνωστή πλέον και ως «διάταξη Λοβέρδου». Πρόκειται για τη διαβόητη διάταξη στη βάση της οποίας διαπομπεύθηκαν τόσες συμπολίτισσές μας πριν από έναν χρόνο, αυτές οι γυναίκες που καταβροχθίσθηκαν από τα media ως «ιερόδουλες φορείς του AIDS», ταλαιπωρήθηκαν στις φυλακές και σύρθηκαν στα δικαστήρια, αν και εντέλει αθωώνονται, η μια μετά την άλλη — κάτι που δεν καλύφθηκε από τα τόσο πρόθυμα κανάλια. Δεν νομίζω ότι υπάρχει άνθρωπος στην Ελλάδα που να πίστεψε ποτέ ότι η συγκεκριμένη προεκλογική υπουργική απόφαση, όπως και η τωρινή επαναφορά της, έχουν στόχο τη δημόσια υγεία. Ακόμα κι όσοι επιμένουν ότι η λέξη «δημόσιο» και «υγεία» μπορούν ακόμα να συμβαδίζουν σ’ αυτήν τη χώρα. Ακόμα κι εκείνοι, οι λίγοι καλόπιστοι, δεν μπορεί, θα το βλέπουν το προφανές: η διάταξη Λοβέρδου είναι, και πάλι, εδώ, όχι με σκοπό την προστασία αλλά για τον έλεγχο. Δεν υπηρετεί την υγεία, αλλά την εργαλειοποίηση και την εκμετάλευση της νόσου. Δεν έρχεται ως κίνηση ανθρωπισμού, αλλά ως κίνηση ολοκληρωτικής βιοεξουσίας. Στόχος της δεν είναι η εξασφάλιση της ζωής, αλλά η μεγιστοποιητική διαχείριση του θανάτου. Πιο ειδικοί από εμένα, και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, έχουν καταγγείλει το πόσο λανθασμένη, επικίνδυνη και ύποπτη, πολιτικά, κοινωνικά και επιστημονικά, είναι αυτή η απόφαση που διατάσσει τον υποχρεωτικό υγειονομικό έλεγχο μεταναστών, «εκδιδόμενων» και εξαρτημένων. Στην καλύτερη περίπτωση, είναι ανακόλουθη και μη εφαρμόσιμη (μιλάει για περίθαλψη και θεραπεία «σε κατάλληλους χώρους», υπόσχεται, με
Ο Δημήτρης Παπανικολάου διδάσκει νεοελληνική φιλολογία, θεωρία της λογοτεχνίας και σπουδές φύλου στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης
ενώ για τους «δικούς» κάπως θα διατηρούνται (αν και προσωρινά· αν και κολοβωμένα). Θα φυσικοποιείται μια εξουσία που όσο σε κάποιους οργανώνει τη ζωή, σ’ άλλους προγράφει θάνατο - κι όπως προγράφει τον θάνατο, την ίδια στιγμή τσεκάρει, επιβεβαιώνει, διαπομπεύει, και μ’ αυτά, τα φτηνά εργαλεία, εκβιάζει την υποταγή. Γιατί, ας το δούμε ξεκάθαρα, η πολιτική στην Ελλάδα της δεύτερης περιόδου της Κρίσης αλλάζει. Δεν είναι πια μόνο ακραία βιοπολιτική («σας νοικοκυρεύουμε»), έχει μεταμορφωθεί και σε συντονισμένη θανατοπολιτική («σας καθαρίζουμε και τα γύρω γύρω πτώματα»). Τη διακονούν θανατοπολιτικοί. Τις κυβερνητικές πράξεις τις υπογράφουν θανατοϋπουργοί, μεταξύ των οποίων και εκείνοι που είναι, υποτίθεται, στα υπουργεία της ζωής. Στο κλίμα αυτό, το καλό χαρτί το έχει όποιος παίζει ευκαμπτότερα τον ρόλο του τζόκερ: απέξω μάσκα γελωτοποιού, μέσα δοσίλογος θανάτου. Σαλβαντόρ Νταλί, «Αταβιστικό δειλινό» υποκριτικό άγχος, σεβασμό ανθρώπινων δικαιωμάτων [!πώς;], περιλαμβάνει και την ανατριχιαστική φράση «εκπονούνται ολοκληρωμένα προγράμματα που αφορούν τους πληθυσμούς μεταναστών»). Στη χειρότερη περίπτωση, ειδικά έτσι όπως χρησιμοποιήθηκε πριν από έναν χρόνο, η διάταξη επιβάλλει στην πράξη άρση βασικών δικαιωμάτων ασθενών, καταπατά κάθε έννοια ιατρικού απορρήτου και ιατρικής ηθικής, χρησιμοποιεί τους γιατρούς ως μηχανή καταστολής εξαναγκάζοντάς τους να λειτουργούν ως επίορκοι, μεγιστοποιεί και διαφημίζει την εικόνα του ελέγχου, ενώ ουσιαστικά δημιουργεί συνθήκες άρνησης ουσιαστικής περίθαλψης —καθώς χρησιμοποιείται κυρίως εναντίον ανθρώπων που μετά τη σύλληψη τους μπορούν να απελαθούν. Η διάταξη ιδρύει καθεστώς ποινικοποίησης της ασθένειας, και διπλής και τριπλής καταδίκης των ήδη ασθενέστερων και καταδικασμένων συμπολιτών μας. Εδώ κάποιοι ίσως θυμηθούν ότι μια αντίστοιχη διάταξη είχε φέρει η Χούντα, και ένα αντίστοιχο νομοσχέδιο «περί αφροδισίων» ήθελε να ψηφίσει η κυβέρνηση Καραμανλή το 1976-77, προκαλώντας διεθνή κατακραυγή (και, ως αντίσταση, κινήματα όπως το ΑΚΟΕ). Ίσως οι αντίστοιχες σημερινές αντιδράσεις να οδηγήσουν σε μια ακόμα από-
συρση της ανεκδιήγητης διάταξης Λοβέρδου. Ό,τι και να συμβεί όμως, η λογική της δεν πρόκειται να αποσυρθεί· θα συνεχίσει να επανέρχεται σε κάθε ευκαιρία. Γιατί το διακύβευμα, αυτήν ακριβώς τη στιγμή, είναι η δημιουργία «ηθικού πανικού» και κλίματος φοβίας, και η επέκταση, και δι’ αυτών, ενός απόλυτου πολιτικοκοινωνικού ελέγχου. Από την αρχή της Κρίσης, το βασικό πολιτικό αφήγημα είναι ότι «το σπίτι μας κινδυνεύει» — υπονοείται: συστραφείτε σε όσο πιο συντηρητικές απόψεις για το «σπίτι» και ανεχθείτε τα πάντα για την εξασφάλισή του. Σιγά σιγά, λοιπόν, το αφήγημα μετακυλίεται σε: «Κλειστείτε μέσα κι εμείς θα φροντίσουμε για όλα τ’ άλλα, που κυκλοφορούν εκεί έξω». Όσο εξελίσσεται αυτή η βιοφυλακή, τόσο περισσότερο η λέξη έλεγχος θα έρχεται όλο και πιο κοντά με τη λέξη σώμα, και όλο και πιο κοντά σε όλων το σώμα. Όλο, δηλαδή, κάποιο ασκέρι θα σου κλείνει το δρόμο, εκεί έξω, και θα σου λέει δείξε αν είσαι από μας ή απ’ τους άλλους, με το σώμα σου, παρουσιάσου — από αίμα μέχρι δέρμα. Μπορεί να λέγεται Χρυσή Αυγή, μπορεί σώματα Ασφαλείας, μπορεί και ασφάλεια του Υπουργείου Υγείας. Κι έτσι ακριβώς θα φυσικοποιείται αυτή η συνεχής εξαίρεση, που θέλει τα βασικά δικαιώματα όλο και να αίρονται για κάποιους,
Την Τρίτη για το βιβλίο του Δημήτρη Χριστόπουλου Οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια και ο ραδιοφωνικός σταθμός Στο Κόκκινο 105,5 οργανώνουν συζήτηση με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του Δημήτρη Χριστόπουλου «Στο ρίσκο της κρίσης. Στρατηγικές της Αριστεράς των δικαιωμάτων». Συζητούν: Στέλιος Κούλογλου, Νίκος Μουζέλης, Αντώνης Λιάκος, Αγγέλικα Ψαρρά, με συντονιστή τον Κώστα Αρβανίτη. Η εκδήλωση θα γίνει την Τρίτη 9 Ιουλίου, στις 8.30 το βράδυ, στην αυλή του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (Ερμού 134-136, Θησείο). Θα ακολουθήσει ένα — τουλάχιστον— ποτήρι κρασί. Προσέλθετε μετά κρίσεως και άνευ ρίσκου.
Να απελευθερωθεί αμέσως ο Κώστας Σακκάς Η θανατική ποινή έχει καταργηθεί στην Ελλάδα. Όμως, ο απεργός πείνας Κώστας Σακκάς, προφυλακισμένος αντισυνταγματικά για 31 μήνες, οδηγείται στη φυσική εξόντωση. Να απελευθερωθεί αμέσως, όπως επιτάσσει το Σύνταγμα.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 IOYΛIOY 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ «ΛΟΒΕΡΔΟΥ-AΔΩΝΙ»
Μεταξύ υποκρισίας και παρανομίας ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΜΑΛΛΙΟΥ
Μια από τις πρώτες κινήσεις του Άδωνι Γεωργιάδη, με την ιδιότητά του ως υπουργού Υγείας, ήταν η επαναφορά της Υγειονομικής Διάταξης 39α/2012 για τον «περιορισμό της διάδοσης λοιμωδών νοσημάτων» που είχε εκδώσει την 1.4.2012 ο Ανδρέας Λοβέρδος (ΦΕΚ Β΄ 1002) και την οποία είχε εντωμεταξύ καταργήσει η πρώην υφυπουργός Υγείας Φωτεινή Σκοπούλη (Υ.Α. 39728/30.4.2013, ΦΕΚ Β΄ 1085). Η Υγειονομική Διάταξη ορίζει ποια είναι τα νοσήματα που μπορεί να αποτελέσουν κίνδυνο για τη δημόσια υγεία και πώς ελέγχονται. Για τα νοσήματα αυτά, δίνεται, μεταξύ άλλων, η δυνατότητα υποχρεωτικής υγειονομικής εξέτασης, νοσηλείας και θεραπευτικής αγωγής του ασθενούς. Η συγκεκριμένη Υγειονομική Διάταξη είχε κατηγορηθεί ότι, με το πρόσχημα του περιορισμού της διάδοσης λοιμωδών νοσημάτων, αφενός μεν περιόριζε ανεπίτρεπτα σειρά θεμελιωδών δικαιωμάτων, αφετέρου δε ότι στοχοποιούσε τους χρήστες ναρκωτικών, τα εκδιδόμενα άτομα και τους μετανάστες. Είναι δικαιολογημένοι όμως, οι εν λόγω φόβοι; Η απάντηση είναι σαφώς καταφατική. Αυτονομία του ατόμου και λοιμώδη νοσήματα. Θεμελιώδης αρχή οποιασδήποτε ιατρικής πράξης είναι η συναίνεση του ενδιαφερόμενου προσώπου: την αρχή αυτή επιβάλλει η αυτονομία και αξιοπρέπεια του κάθε ατόμου. Έτσι, ιατρικές πράξεις χωρίς τη συναίνεση του υποκειμένου δεν είναι απλώς ανήθικες· συνιστούν απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση και εμπίπτουν στην έννοια των βασανιστηρίων, τα οποία απαγορεύονται βάσει τόσο του Συντάγματος όσο και διεθνών συνθηκών. Όταν όμως οι ατομικές αποφάσεις είναι δυνατόν να επηρεάσουν άμεσα την υγεία και άλλων, τότε τίθεται υπό αμφισβήτηση η αυτονομία του ατόμου ως μοναδικό κριτήριο για τη λήψη αυτών των αποφάσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί, πράγματι, η περίπτωση των λοιμωδών μεταδοτικών νοσημάτων, τα οποία μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την υγεία (αν όχι και τη ζωή) όχι μόνο των ασθενών, αλλά και τρίτων προσώπων. Έτσι, γίνεται δεκτό ότι η προστασία της υγείας των άλλων συνιστά επαρκές νομιμοποιητικό έρεισμα για την επιβολή περιορισμών στην αυτονομία πασχόντων από συγκεκριμένες ασθένειες (άρθρο 5 παρ. 4 Συντ., άρθρο 5 παρ. 1 ΕΣΔΑ). Εντούτοις, είναι προφανές ότι όλες οι μεταδοτικές ασθένειες δεν συνεπάγονται και τους ίδιους περιορισμούς: άλλα είναι τα μέτρα που μπορούν να ληφθούν για σοβαρά λοιμώδη νοσήματα (π.χ. χολέρα, κίτρινος πυρετός, πανώλη) ή νοσήματα που μεταδίδονται εύκολα και άλλα τα μέτρα που είναι δυνατόν να θεσπισθούν για μεταδιδόμενα νοσήματα ήπιας μορφής (π.χ. γρίπη) ή για νοσήματα που μεταδίδονται δύσκολα (π.χ. HIV). Αυτό επιβάλλει η συνταγματική αρχή της αναλογικότητας, σύμφωνα με την οποία για να είναι νόμιμος ένας περιορισμός στην αυτονομία μας, θα πρέπει να προκαλεί την ελάχιστη δυνατή βλάβη στα δικαιώματά μας. Επίσης, προτού επιβληθεί ο συγκεκριμένος περιορισμός, θα πρέπει προηγουμένως να έχουν εξαντληθεί τυχόν ηπιότερα μέσα, ώστε να εξασφαλισθεί η ελάχιστη δυνατή παρέμβαση στην αυτονομία του προσώπου. Τέλος, είναι προφανές ότι τυχόν διάταξη που ρυθμίζει ζητήματα περιορισμού της αυτονομίας των ατόμων πρέπει να είναι ειδική, σαφής και να μην αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες από τους εμπλεκόμενους φορείς. Και τούτο, διότι μπορεί να οδηγήσει σε αδικαιολόγητες διαφοροποιήσεις και αυθαιρεσίες εις βάρος ευάλωτων και μειονεκτούντων κοινωνικών ομάδων. Οι παρανομίες της Υγειονομικής Διάταξης. Με βάση τα παραπάνω, σειρά ρυθμίσεων της Υγειονομικής Διάταξης είναι παράνομες και αντισυνταγματικές. Ειδικότερα: Η Υγειονομική Διάταξη είναι αδικαιολόγητα ευρεία και ασαφής. Καταρχάς, χρησιμοποιείται μεγάλος κατάλογος ασθενειών, ο οποίος μπορεί να τροποποιείται από τον Υπουργό Υγείας, δίχως καμία εξειδίκευση ή διαβάθμιση της σοβαρότητας και ευκολίας μετάδοσής τους. Για όλα αυτά τα νοσήματα, η Υγειονο-
Ο Βαγγέλης Μάλλιος είναι δικηγόρος, γενικός γραμματέας της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕλΕΔΑ).
Χένρι Μουρ, «Δύο όρθιες μορφές», 1949
μική Διάταξη επιβάλλει ανεξαιρέτως: α) υποχρεωτική εξέταση, β) νοσηλεία και γ) υποχρεωτική θεραπεία. Μάλιστα, ορίζεται ότι, αν υπάρχουν σχετικές ενδείξεις, είναι δυνατή και η θέση σε περιορισμό (καραντίνα) του ασθενούς. Ακόμα, δεν συγκεκριμενοποιείται ποια είναι η αρμόδια δημόσια Αρχή και με ποια διαδικασία αποφασίζει την υποχρεωτική υγειονομική εξέταση. Η ασάφεια αυτή οδήγησε σε ανεπίτρεπτη ανάμιξη της αστυνομίας με εξαιρετικά ευαίσθητα ζητήματα ιατρικής φύσης. Ειδικά, μάλιστα, όσον αφορά την περίπτωση των μεταναστών, η εφαρμογή της διάταξης οδήγησε σε αδικαιολόγητες συλλήψεις προκειμένου να εξετασθούν, παρά τη θέλησή τους, για σειρά νοσημάτων. Και τούτο, όχι επειδή υπήρχε συγκεκριμένος λόγος δημόσιας υγείας, αλλά επειδή οι ίδιοι δεν ήταν τακτοποιημένοι όσον αφορά τα έγγραφά τους. Περαιτέρω, δεν ορίζεται η διαδικασία επιβολής των ιατρικών πράξεων (εξέταση, νοσηλεία, θεραπεία), ο χώρος και ο χρόνος εκτέλεσής τους. Εξίσου ασαφής είναι και η διάταξη με την οποία καθιερώνεται υποχρεωτικός έλεγχος για HIV των ατόμων που κάνουν χρήση ενδοφλέβιων ναρκωτικών και των εκδιδόμενων ατόμων που στερούνται του προβλεπόμενου βιβλιαρίου υγείας. Μάλιστα, ειδικά η διάταξη αυτή οδήγησε πριν από έναν περίπου χρόνο (Μάιος 2012) σε άνευ προηγουμένου διαπόμπευση και ταλαιπωρία 27 οροθετικών γυναικών, οι οποίες, αφού συνελήφθησαν, υποχρεώθηκαν παρά τη θέλησή τους σε εξέταση για τον ιό HIV, είδαν τις φωτογραφίες τους σε πρωτοσέλιδα και δελτία ειδήσεων και προφυλακίσθηκαν, εντέλει απηλλάγησαν από τις βαρύτατες κατηγορίες που τους είχαν απαγγελθεί. Εντέλει, δεν προκύπτει η «ανάγκη λήψης των μέτρων» προστασίας της δημόσιας υγείας που οδήγησε στην έκδοση της Υγειονομικής Διάταξης (άρθρο 43 παρ. 2 ν. 4025/2011). Πράγματι, σε αντίθεση με τους ανεύθυνους λαϊκισμούς περί «υγειονομικής βόμβας» και τις ατεκμηρίωτες καταγγελίες περί δήθεν σύνδεσης της μετανάστευσης με αύξηση της φυματίωσης και της ελονοσίας, σειρά επιστημονικών εκθέσεων αποδεικνύουν ότι η φυματίωση σταθερά μειώνεται τα τελευταία χρόνια, ενώ
η ελονοσία, δεν μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο παρά μόνο αν συντρέχουν συγκεκριμένες συνθήκες. Όσον αφορά δε τους φορείς HIV, το ΚΕΕΛΠΝΟ επιβεβαιώνει ότι η πρωτοφανής αύξηση αποδίδεται στα άτομα που κάνουν ενδοφλέβια χρήση ναρκωτικών. Διαφωτιστική είναι, στο θέμα αυτό, η θέση των Γιατρών του Κόσμου και των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, οι οποίοι αντιμετωπίζουν καθημερινά περιπτώσεις ασθενών μεταναστών. Σύμφωνα με όσα οι ίδιοι καταμαρτυρούν, οι μετανάστες δεν έρχονται ασθενείς από τη χώρα τους. Αντιθέτως, ασθενούν στην Ελλάδα, λόγω των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και υγιεινής. Με άλλα λόγια, σε αντίθεση με τους ατεκμηρίωτους ισχυρισμούς περί δήθεν ανησυχητικής αύξησης των λοιμωδών εν γένει νοσημάτων, η μοναδική συγκεκριμένη αναφορά σε αύξηση λοιμώδους μεταδοτικού νοσήματος σχετίζεται με τη λοίμωξη HIV/AIDS σε χρήστες ενδοφλέβιων ναρκωτικών. Αυτό σημαίνει ότι δεν συνέτρεχε ο λόγος έκδοσης της Υγειονομικής Διάταξης. Και τούτο διότι ο χαμηλός βαθμός μεταδοτικότητας της συγκεκριμένης ασθένειας και οι συνακόλουθες επιπτώσεις της στη δημόσια υγεία δεν επιτρέπουν παρά μόνο στενά εντοπισμένους περιορισμούς στα δικαιώματα των οροθετικών και, εν πάση περιπτώσει, δεν δικαιολογούν την έκδοση ειδικής Υγειονομικής Διάταξης με πρόβλεψη για τόσο ευρείες παρεμβάσεις στην αυτονομία των οροθετικών. Συμπερασματικά, αν και η υποχρεωτική υγειονομική εξέταση οφείλει να είναι η εξαίρεση και να δικαιολογείται μόνο εφόσον υπάρχουν συγκεκριμένες ενδείξεις, η Υγειονομική Διάταξη τη μετατρέπει αδικαιολόγητα σε υποχρεωτικό κανόνα. Παράλληλα, η συγχέει αστυνομικές αρμοδιότητες με ζητήματα ιατρικής δεοντολογίας και, εντέλει, την έννοια της ασθένειας με αυτή του αδικήματος. Για όλους αυτούς τους λόγους, η Υγειονομική Διάταξη 39α/2012 πρέπει να καταργηθεί. Τέλος, δεν πρέπει να μας διαφεύγει η κοινωνική διάσταση της δημόσιας υγείας και των πολιτικών παρεμβάσεων που σχετίζονται με αυτή. H λήψη μόνο περιοριστικών μέτρων των δικαιωμάτων συγκεκριμένης κατηγορίας πασχόντων, χωρίς τη συνοδεία μέτρων κοινωνικής πολιτικής (π.χ. προνοιακές πολιτικές στέγασης, σίτισης, κλπ.), δεν είναι απλώς αδικαιολόγητη· μακροπρόθεσμα, είναι και επιζήμια για τη δημόσια υγεία. Και αυτό διότι η μονοσήμαντη ανάδειξη μιας ομάδας ως «επικίνδυνης» για τη δημόσια υγεία δεν συμβάλλει στη θεμελίωση σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ του ασθενούς και του συστήματος υγείας. Αντιθέτως, αφενός οδηγεί στον κοινωνικό στιγματισμό και την απομόνωση της επίμαχης κοινωνικής ομάδας (π.χ. μετανάστες, φορείς HIV), αφετέρου, μακροπρόθεσμα τους απομακρύνει από την αυτόβουλη προσφυγή στις υπηρεσίες υγείας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την υγεία: τόσο τη δική τους όσο και των υπολοίπων.
Θερινό Σεμινάριο Mataroa 2013: «Ενάντια στην κρίση, για τα κοινά» Για μια μεσογειακή δεξαμενή ανατρεπτικής σκέψης και δράσης
Πολλαπλά κινήματα «ενάντια στην κρίση, για τα κοινά» φέρνουν τις δύο ακτές της Μεσογείου πιο κοντά σε ανταλλαγές γνώσης κι εμπειρίας και προς νέα πολιτικά οράματα. Το Σεμινάριο Mataroa θα πραγματοποιηθεί στις 14-18 Ιουλίου στην Ικαρία, με συμμετοχή 30 ερευνητών/τριών των κοινωνικών επιστημών και της πολιτικής οικολογίας από πανεπιστήμια της Μεσογείου κι αλλού. Πρόκειται για μια αυτοοργανωμένη προσπάθεια, που υποστηρίζεται ακαδημαϊκά από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και το Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πάντειου και θεσμικά από τον Δήμο Ικαρίας, το Κέντρο Τεκμηρίωσης, Έρευνας και Δράσης Ικαρίας, καθώς και τοπικούς συλλόγους. Eίναι ανοικτό σε όλους, αλλά χωρίς δυνατότητα μετάφρασης από τα αγγλικά. Οι τρεις δημόσιες εκδηλώσεις του θα διεξαχθούν στα ελληνικά. Ιστότοπος: http://mataroa2013.wordpress.com/
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 IOYΛIOY 2013
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Το σεμινάριο θα εξετάσει κατά πόσο τα φαντασιακά της «κρίσης» παρεμποδίζουν παρά προάγουν την κατανόησή μας για τη σύγχρονη πραγματικότητα. Παράλληλα, θα διερευνήσει τις θεωρητικές δυνατότητες των «κοινών» τόσο ως συμβόλων κοινωνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης όσο και ως εργαλείων για να (ξανα)σκεφτούμε τις ζωές και τον κόσμο μας. Στόχος, η σύνδεση με τοπικά ζητήματα και κινήματα, αλλά κυρίως η δημιουργία ενός δικτύου ερευνητών κι ερευνητικών πρωτοβουλιών στην περιοχή, με την προοπτική μιας μεσογειακής δεξαμενής ανατρεπτικής σκέψης και δράσης.
27
30
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 IOYΛIOY 2013
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
«Ηγετικές μειοψηφίες» και «ποδηγετούμε στα αριστερά κόμματα: η προσέγγιση του Το έργο του Ρόμπερτ Μίχελς αποτελεί έναν από τους θεμέλιους λίθους της θεωρίας των πολιτικών κομμάτων. Παρά τη μεταγενέστερη προσχώρηση του συγγραφέα —σοσιαλιστή στα νιάτα του— στον ιταλικό φασισμό, οι αναλύσεις του είναι εκ των ων ουκ άνευ στη συζήτηση για τη δημοκρατία, το κόμμα, το αριστερό κόμμα. Καθώς η συζήτηση αυτή γίνεται εξαιρετικά επίκαιρη ενόψει του συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ, δημοσιεύουμε σήμερα το άρθρο του Σταύρου Kωνσταντακόπουλο που ακολουθεί (επεξεργασμένο απόσπασμα του κειμένου του «Πολιτική και μέθοδος. Προβλήματα προσέγγισης της θεωρίας των κομμάτων του R. Michels», περ. Αξιολογικά, τχ. 13, Απρίλιος 2000). ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ποιοι είναι, κατά τον Μίχελς, οι λόγοι που οδηγούν στην οριστική διαίρεση κάθε κόμματος ή συνδικάτου σε μια ηγετική μειοψηφία αφενός και μια ποδηγετούμενη πλειοψηφία αφετέρου; Καταρχάς, ο Μίχελς, σε αντίθεση με τον Παρέτο, δεν φαίνεται να υιοθετεί το αρκετά διαδεδομένο την εποχή εκείνη επιχείρημα της κοινωνικής βιολογίας, και ιδιαίτερα της δαρβίνειας θεωρίας της φυσικής επιλογής: ότι δηλαδή οι λίγοι υπερισχύουν των πολλών γιατί είναι προικισμένοι με ορισμένα κληρονομημένα χαρίσματα, όπως υπέρτερη ευφυΐα, δύναμη χαρακτήρα, ενεργητικότητα κ.ά. Αν για τον Παρέτο η ανωτερότητα των ελίτ είναι το άμεσο αποτέλεσμα μιας φυσικής, σχεδόν βιολογικής, διαφοροποίησης, για τον Μίχελς η ανωτερότητα αυτή εδράζεται περισσότερο σε παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται με την κοινωνική θέση, την οικογενειακή παράδοση, τις συνήθειες της τάξης μέσα στην οποία μεγαλώνει ο καθένας κ.λπ.· έτσι, για τον Μίχελς, οι άνθρωποι δεν χωρίζονται ανάμεσα σε αυτούς που γεννιούνται για να διατάζουν και σε εκείνους που γεννιούνται για να υπακούουν, αλλά ανάμεσα σε εκείνους που μαθαίνουν να διατάζουν και σε αυτούς που συνηθίζουν να υπακούουν. Ο Μίχελς προτιμά να αποδώσει τη γέννηση της ολιγαρχίας στο εσωτερικό των κομμάτων σε οργανωτικούς, ψυχολογικούς και κοινωνιολογικούς λόγους. Όταν αναφέρεται σε οργανωτικούς λόγους, εννοεί μια σειρά από πολύπλοκες διεργασίες. Καταρχάς, αποδέχεται την παρατήρηση του Μόσκα η μειοψηφία κυβερνά την πλειοψηφία επειδή η πρώτη, λόγω του μικρού αριθμού της, οργανώνεται εύκολα και, κατά συνέπεια, της είναι εύκολο να επιβάλλει τη θέληση της πάνω στο κάθε άτομο της πλειοψηφίας το οποίο στέκεται μόνο και ανίσχυρο, χωρίς να περιμένει τη συνδρομή κανενός, εφόσον η πλειοψηφία στην οποία ανήκει παραμένει ανοργάνωτη. Στη συνέχεια, αναφέρεται σε διάφορους πρακτικούς και τεχνικούς λόγους, οι οποίοι, με τη σειρά τους, καθιστούν αναγκαία την άσκηση της πολιτικής μιας οργάνωσης όχι από το σύνολο των μελών της, αλλά από μια ολιγάριθμη ηγετική ομάδα. Παρά τις επιταγές της άμεσης δημοκρατίας, που ορίζουν την αδιαμεσολάβητη λήψη των αποφάσεων, το
Ο Σταύρος Κωνσταντακόπουλος διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
μέγεθος των σύγχρονων κομμάτων καθιστά πρακτικά αδύνατη την ταυτόχρονη και στον ίδιο χώρο συνεύρεση του συνόλου των μελών τους, με αποτέλεσμα να προκύπτει ως οργανική ανάγκη η ύπαρξη μικρού αριθμού αντιπροσώπων, «εντεταλμένων να μιλούν και να ενεργούν για λογαριασμό των μαζών και να υποβοηθούν στην εκτέλεση της θέλησης τους». Την ύπαρξη όμως αυτών των αντιπροσώπων ευνοούν και παράγοντες όπως η ανάγκη λήψης ταχύτατων αποφάσεων, το γεγονός ότι οι μάζες του κόμματος —λόγω έλλειψης ελεύθερου χρόνου— δεν μπορούν να εντρυφήσουν σε μια σειρά από πολύπλοκα θέματα κ.ά.
Η ανάδυση μιας ολιγαρχίας στο εσωτερικό του κόμματος Προκύπτει λοιπόν, στο εσωτερικό των κομμάτων, ένας καταμερισμός εργασίας: από τη μια μεριά βρίσκεται η μάζα του κόμματος, απορροφημένη από τον βιοπορισμό της και τους περισπασμούς της καθημερινής ζωής, και από την άλλη ένας μικρός κύκλος αντιπροσώπων και ειδικών με τον απαραίτητο ελεύθερο χρόνο που τους επιτρέπει να ειδικευθούν σε όλα εκείνα τα ζωτικής σημασίας προβλήματα που είναι δυσπρόσιτα ή απρόσιτα στη μάζα, καθιστάμενοι τελικά απαραίτητοι. Όμως, ο καταμερισμός αυτός της εργασίας αποβαίνει καταστρεπτικός για τη δημοκρατία, αποφαίνεται ο Μίχελς· ενώ, αρχικά, όλοι αυτοί οι αντιπρόσωποι και ειδικοί, προϊόντα διοικητικών και τεχνικών αναγκαιοτήτων, δεν είναι παρά εκτελεστικά όργανα της συλλογικής βούλησης της μάζας, δημεύουν τελικά την εξουσία της και μετατρέπονται σε μια ολιγαρχία. Οι μάζες για να πραγματώσουν τη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό αναγκάζονται να οργανωθούν, αλλά οργανωμένες υποθηκεύουν την ίδια τη δημοκρατία, συμπεραίνει ο Μίχελς. Με αυτό τον τρόπο η οργάνωση, γιατί στον Μίχελς οργάνωση δεν είναι τόσο το σύνολο των συνδεδεμένων μεταξύ τους μελών όσο η κομματική ηγεσία, που από απλό μέσο για την επιδίωξη της δημοκρατίας μεταβάλλεται σε αυτοσκοπό, γίνεται το παν όπως χαρακτηριστικά γράφει. Πρέπει, στο σημείο αυτό, να διευκρινισθεί ότι ο Μίχελς σε κανένα σημείο του έργου του δεν θέτει σε αμφισβήτηση την αγνότητα των προθέσεων των ηγετών των σοσιαλιστικών κομμάτων. Οι ηγέτες αυτοί μεταβάλλονται σε ολιγαρχία, όχι γιατί εξαρχής αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση ίδιων συμφερόντων, αλλά
Έργα του Κάζιμιρ Μάλεβιτς
γιατί ως συνέπεια των οργανωτικών και ψυχολογικών διεργασιών που περιγράφηκαν καταλαμβάνουν περίοπτες θέσεις, αποκτώντας αντικειμενικά συμφέροντα διακριτά από αυτά της αφανούς μάζας. Τα συμφέροντα αυτά εξάλλου προσομοιάζουν με εκείνα της αστικής τάξης. Η κομματική υπαλληλία, όπως και οι κοινοβουλευτικοί αντιπρόσωποι των σοσιαλιστικών κομμάτων, ακόμα και όταν είναι προλεταριακής καταγωγής, καταλήγουν να ενσωματώνονται στην κυρίαρχη αστική τάξη και τις επιλογές της. «Η απορροφητική και αφομοιωτική δύναμη των ανώτερων τάξεων απέναντι στα ηγετικά στελέχη του εργατικού κινήματος αποτελεί νόμο», αποφαίνεται ο Μίχελς. Και παρομοιάζει, ως προς τη λειτουργία αυτή, τα σοσιαλιστικά κόμματα με τη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία: όπως η τελευταία αποτέλεσε το κοινωνικό εφαλτήριο για τους γόνους των αγροτών, οι οποίοι ήσαν αποκλεισμένοι από τα επαγγέλματα, προνόμιο της φεουδαλικής τάξης ή των εύπορων πατρικίων, με τον ίδιο τρόπο τα σοσιαλιστικά κόμματα εξυψώνουν κοινωνικά ορισμένους προλετάριους. Δεν αστικοποιούνται όμως ατιμώρητα τα στελέχη προλεταριακής καταγωγής· η κοι-
νωνική τους μεταμόρφωση είναι πλήρης πολιτικής σημασίας. Η κοινωνιολογική αυτή παράμετρος έρχεται να συνδράμει την πρακτική της «οργάνωσης για την οργάνωση»· οι ηγέτες των σοσιαλιστικών κομμάτων δεν έχουν μόνο ίδια συμφέροντα διακριτά από αυτά των εργατικών μαζών, αλλά, επιπλέον, τα συμφέροντα αυτά δεν αφίστανται εκείνων της αστικής τάξης, με αποτέλεσμα η πολιτική που ακολουθούν οι σοσιαλιστές ηγέτες να μην έρχεται σε ρήξη με την. πολιτική της αστικής τάξης. Η πολιτική των σοσιαλιστικών κομμάτων δεν μπορεί λοιπόν παρά να είναι συντηρητική. Το πόσο πεισμένος είναι ο Μίχελς για τον βαθύ συντηρητισμό των σοσιαλιστικών ολιγαρχιών φαίνεται εξάλλου και από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται το ελιτιστικό ισοδύναμο της πάλης των τάξεων, που είναι η κυκλοφορία των ελίτ. Σύμφωνα με τους κλασικούς του ελιτισμού, στις κοινωνίες υπάρχει η πάλη των τάξεων, μόνο που, πρώτον, η τελική της έκβαση δεν είναι η αταξική κοινωνία και, δεύτερον, δεν παίρνει τη μορφή της πάλης μιας τάξης στο σύνολο της εναντίον μιας άλλης, αλλά τη μορφή της πάλης μιας κυρίαρχης ελίτ εναντίον μιας αντιελίτ, που χρησιμοποιεί τις μάζες ως ένα απλό εφαλτήριο. Ο Μίχελς, από την πλευρά του,
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 IOYΛIOY 2013
43
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ενες πλειοψηφίες» Ρ. Μίχελς σε μια από τις σπάνιες φορές που ασκεί κριτική στον Παρέτο αρνείται ότι η κυκλοφορία των ελίτ μπορεί να έχει ως έκβαση την ολική αντικατάσταση μιας ελίτ από μια άλλη, αρνείται τη δυνατότητα της επανάστασης, και εκτιμά ότι η κυκλοφορία των ελίτ «δεν εκτυλίσσεται τόσο ως καθαυτό αντικατάσταση, παρά μάλλον ως αδιάλειπτη συγχώνευση των νέων στοιχείων με τα παλαιά». Ο ύστερος Μίχελς διάλεξε να παρουσιάσει τις σχέσεις κομματικής ολιγαρχίας και μαζών ως ένα μονοδρομικό σύστημα κυριαρχίας και υποταγής: περιέγραψε τις μάζες ως ένα άμορφο νεφέλωμα και τους αρνήθηκε τη δυνατότητα μιας αυτοτελούς παρέμβασης στο δημόσιο χώρο. Δεν υποτίμησε όμως μόνο τον ρόλο των μαζών, υιοθετώντας ένα θεωρητικό σχήμα που εναπόθετε το σύνολο των δυναμικών είτε στην κυρίαρχη ελίτ είτε στην αντι-ελίτ, αλλά και οποιουδήποτε άλλου παράγοντα ο οποίος κινείται πέρα από τις θελήσεις των ελίτ. Αγνόησε, για παράδειγμα, το βάρος της Ιστορίας και τις διαφοροποιήσεις που αυτή γεννάει. Αγνόησε ότι υπάρχουν λαοί, όπως π.χ. ο γαλλικός, με μεγάλη επαναστατική παράδοση, που σχεδόν αυτόματα απεντάσσονται από το καθολικό σχήμα της ομοιόμορφης παθητικής υποταγής που υιοθέτησε. Η απλοποιητική του μανία, υπέρτερη και αυτής του Παρέτο, μας παρέδωσε ένα φορμαλιστικό σχήμα το οποίο αγνοεί το συγκεκριμένο ιστορικό περιεχόμενο κάθε κομματικού αγώνα, προσηλωμένος στην προσπάθεια να αποδείξουν τον «σιδηρούν νόμον της ολιγαρχίας».
Ελιτισμός, αντισοσιαλισμός, άρνηση της δημοκρατίας Τα Πολιτικά κόμματα του Μίχελς ανήκουν σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικοπολιτικό ρεύμα, που διαμορφώνεται στο γύρισμα του αιώνα· το ρεύμα αυτό υιοθετεί μια έντονα απορριπτική στάση απέναντι στην ορμητική είσοδο των δημοκρατών και των ιδεών τους στο πολιτικό προσκήνιο. Οι εμπνευστές τού ρεύματος αυτού είναι φιλελεύθεροι, οι οποίοι θεωρούν ότι το μέλλον των κοινωνιών πρέπει να εναποτίθεται στα χέρια των λίγων πλουσίων και μορφωμένων —οι όροι αυτοί εξάλλου την εποχή εκείνη ταυτίζονται— και ότι ο νόμος του αριθμού, που υιοθετούν οι δημοκράτες, δεν μπορεί παρά να έχει καταστρεπτικά αποτελέσματα. Ο Μίχελς, παρότι η πολιτική καταγωγή του δεν είναι φιλελεύθερη, υιοθετεί τις θέσεις του ρεύματος αυτού και, αξιοποιώντας την πλούσια εμπειρία του από τις μαζικές οργανώσεις, του προσδίδει μια καινούργια δυναμική, χωρίς όμως να ξεφεύγει από το βασικό πλαίσιό του. Η ανάδειξη του δημοκρατικού εγχειρήματος, όχι ως μιας επίπονης και δύσκολης διαδικασίας αλλά ως ενός δομικά αδύνατου στόχου, υπηρετεί τις βασικές επιλογές αυτού του φιλελεύθερου αντιδημοκρατικού ρεύματος, που είναι η απόρριψη της αξίωσης των δημοκρατών για μια διακυβέρνηση των πολλών. Ταυτόχρονα, μια τέτοια απόρριψη αφορά και στους σοσιαλιστές, εφόσον στη συλλογιστική του
ρεύματος αυτού ο σοσιαλισμός είναι μια απλή διεύρυνση των στόχων της δημοκρατίας. Η για τόσα χρόνια απεικόνιση των θεωριών των Παρέτο, Μόσκα και Μίχελς ως θεωριών οι οποίες στρέφονται βασικά εναντίον των σοσιαλιστών οφείλει να τροποποιηθεί, λαμβάνοντας υπόψη της το παραπάνω στοιχείο, ότι δηλαδή οι ελιτιστικές θεωρίες είναι αντισοσιαλιστικές στον βαθμό που είναι αντιδημοκρατικές· αρνούνται πρωταρχικά τη θεμελιώδη αξίωση για ισότητα των πολιτικών δικαιωμάτων, γιατί θεωρούν μια τέτοιου είδους ισότητα ως το πρώτο βήμα μιας πορείας που οδηγεί αναπόφευκτα στην κοινωνική και οικονομική ισότητα. Ενδιαφέρουσα στο έργο του Μίχελς είναι η πληθώρα των περιγραφών φαινομένων τα οποία σχετίζονται με τους επαναστατικούς σχηματισμούς των αρχών του αιώνα. Βέβαια, η γνώση του Μίχελς περιορίζεται, μολονότι ο ίδιος έχει την αξίωση της καθολικότητας για τη θεωρία του, στα σοσιαλιστικά κόμματα της Δυτικής Ευρώπης, ιδιαίτερα της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Έτσι, ο στενός και περιορισμένος χαρακτήρας του εμπειρικού δείγματος, σε συνδυασμό με τον έντονο ιδεολογικό χαρακτήρα των θέσεών του, καθιστά επισφαλή τα συμπεράσματα του, και ιδιαίτερα αυτά που αφορούν τον αναπότρεπτο συντηρητισμό των κάθε είδους επαναστατικών οργανώσεων. Η καλύτερη απόδειξη του εύθραυστου χαρακτήρα των πορισμάτων του είναι η αδυναμία του σχήματός του να ερμηνεύσει εμπειρίες οι οποίες ούτε γεωγραφικά ούτε χρονικά απείχαν πολύ από το επίκεντρο του ενδιαφέροντος του, όπως η εμπειρία του μπολσεβίκικου κόμματος και της Ρωσικής Επανάστασης του 1917 που ακολούθησε. Το έργο του Μίχελς δεν πάσχει όμως μόνο από τον δυτικοευρωπαϊκοκεντρισμό του δείγματός του, αλλά και από το γεγονός ότι προσφεύγει εύκολα σε γενικεύσεις, και μάλιστα χρησιμοποιώντας έννοιες οι οποίες πάσχουν από στοιχειώδη έλλειψη επεξεργασίας. Κεντρικές έννοιες της θεωρίας του όπως η «οργάνωση», η «γραφειοκρατία», η «ολιγαρχία» ουδέποτε τυγχάνουν ενός προσδιορισμού του ακριβούς περιεχομένου τους και χρησιμοποιούνται αδιάκριτα, η μια στη θέση της άλλης, χωρίς ο Μίχελς να αισθάνεται την ανάγκη να προσδιορίσει τους λόγους για τέτοιου είδους αλληλοεπικαλύψεις. Ένα τέτοιου είδους κενό δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στο γεγονός ότι ο Μίχελς είναι περισσότερο ένας ετερόφωτος παρά ένας αυτόφωτος θεωρητικός, με αποτέλεσμα να δανείζεται προς άμεση χρήση έννοιες από άλλους χωρίς να τις επεξεργάζεται ο ίδιος, αλλά κυρίως στο ότι το έργο του υποτάσσεται τελικά σε πολεμικούς στόχους και στις αναγκαιότητες που επιβάλλουν τέτοιου είδους στόχοι. Παρά τη δήλωση προθέσεων για μια αξιολογικά ουδέτερη επιστήμη, το εγχείρημα του Μίχελς υπακούει τελικά στους καταναγκασμούς που επιβάλλει η άμεση άρνηση και η απόρριψη των δημοκρατικών και σοσιαλιστικών αξιώσεων.
ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ
Γκραν σουξέ, ακόμα πληρώνουμε ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ
Μια από τις φράσεις που κυριάρχησαν στην πολιτική και παραπολιτική μας επικαιρότητα τον τελευταίο μήνα, αλλά και τους αμέσως προηγούμενους, είναι το success story που μας λένε διαρκώς τα κανάλια πως δημιουργεί ή βιώνει η χώρα μας μετά την υποτιθέμενη μεταστροφή του κλίματος (τύφλα να ’χει ο Ποτέμκιν με τα ψεύτικα χωριά του!)· και μας το λένε πάντα έτσι στα αγγλικά και λατινογραμμένο, ίσως επειδή αν το αποδώσουμε ελληνικά, «ιστορία επιτυχίας», ή αν το γράψουμε με ελληνικά, σαξές στόρι, μπορεί να χάσει κάμποσην από την αίγλη του, να φανεί λιγότερο φανταχτερό. Δυο λέξεις λοιπόν για το σημερινό μας σημείωμα, success story, όχι ελληνικές, αν και η δεύτερη είναι δάνειο από τα ελληνικά και αντιδάνειο, ενώ κι η πρώτη έχει περάσει στη γλώσσα μας. Το story βέβαια ανάγεται στην ιστορία, λέξη αρχαία που παράγεται από το ίστωρ που θα πει «γνώστης, κριτής» και που προέρχεται από το ρήμα οίδα «γνωρίζω», άρα ιστορία αρχικά είναι η γνώση, η αναζήτηση, η έρευνα· τα λατινικά δανείζονται τη λέξη ως historia με τη σημασία του λογοτεχνικού είδους που ασχολείται με την έκθεση ιστορικών γεγονότων και από εκεί η λέξη μεταφέρεται με τη λόγια οδό στις νεότερες γλώσσες, και γίνεται μια από τις ελληνικές λέξεις της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Όμως η λατινική λέξη παίρνει και τη σημασία της λαϊκής αφήγησης για μυθικά ή ιστορικά γεγονότα, η οποία περνάει, με λαϊκό πλέον δανεισμό, στο παλαιό γαλλικό estorie, estoire και από εκεί στο μέσο αγγλικό storie, που συνήθως χρησιμοποιείται για αφηγήσεις από τη Βίβλο και εξιστορήσεις του βίου αγίων ή επιφανών ανδρών, απ’ όπου το σημερινό αγγλικό story, με αρκετή σημασιολογική αλληλοκάλυψη με το history, που με μια σημασία του, την υπόθεση, την πλοκή ενός λογοτεχνικού ή κινηματογραφικού έργου, έχει επιστρέψει στα ελληνικά, «το στόρι». Ευλογημένη γλώσσα τ’ αγγλικά, παρεμπιπτόντως, μια και μπορούν όχι μόνο να δανείζονται αφειδώς από το πλούσιο αρχαιοελληνικό και το λατινικό ταμείο, αλλά μπορούν να το κάνουν δυο και τρεις φορές. Όσο για το success, αυτό έχει λατινική την αρχή, αφού ανάγεται σε ένα λατινικό ρήμα succedere, που σήμαινε «προχωρώ, ανεβαίνω», κι από τη μετοχή του, successus, που σήμαινε προσέγγιση, άφιξη και προώθηση, άνοδος, φτιάχτηκαν το γαλλικό succès και το αγγλικό success, με τις σημασίες «διαδοχή» και μετά «επιτυχία».
Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και στo http://www.wordpress.com
Το αγγλικό ρήμα succeed, άλλωστε, σημαίνει και πετυχαίνω και διαδέχομαι. Η δική μας η επιτυχία, βέβαια, ανάγεται στο ρήμα «επιτυγχάνω», όπου το «τυγχάνω» σήμαινε αρχικά «σημαδεύω εύστοχα κάποιον ή κάτι», με το όπλο, ας πούμε στην Ιλιάδα «Αλκμάονα δουρί τυχήσας» (Μ394), πέτυχε τον Αλκμάονα με το δόρυ. Το επιτυγχάνω από τον αόριστο, επέτυχε, έδωσε τον μεσαιωνικό και σημερινό τύπο «πετυχαίνω», ενώ η επιτυχία είναι και αυτή αρχαία, αν και όχι ακριβώς με την ίδια σημασία όπως σήμερα. Αλλάζοντας μια πρόθεση περνάμε στην άλλη όψη του νομίσματος, από την επιτυχία στην αποτυχία (αρχαία επίσης). Η επιτυχία μπορεί να είναι λαμπρή, θριαμβευτική, αξιοζήλευτη, η αποτυχία πάλι είναι παταγώδης, οικτρή, καταστροφική. Κάποια ουδέτερα επίθετα ταιριάζουν και στις δυο λέξεις (μεγάλη, ιστορική), ενώ δεν ζει πια η Μαλβίνα Κάραλη για να μας πει αν ο «πανωλεθρίαμβος», που μάλλον είναι δική της λεξιπλασία από τη δεκαετία του 1990, θα ταίριαζε και στη σημερινή κατάσταση με τις αλλεπάλληλες, παταγώδεις να τις πούμε, «επιτυχίες» της κυβέρνησής μας. Αν στα ελληνικά η επιτυχία από την αποτυχία απέχει δύο γράμματα, στα αγγλικά και τα γαλλικά η απόσταση είναι μεγαλύτερη, αφού δεν χρησιμοποιούνται ομόρριζες λέξεις. Στα αγγλικά έχουμε το λατινογενές failure, που από την ίδια ρίζα είναι και το δικό μας φαλιμέντο, στα γαλλικά όμως το echec έχει εξωτική την απώτερη προέλευση, μια και ανάγεται στο περσικό «σαχ» (βασιλιάς)· είναι θέμα που αξίζει να το αναπτύξουμε σε ιδιαίτερο άρθρο, αλλά προς το παρόν ας πούμε, έτσι σαν ορεκτικό, ότι ο σάχης της Περσίας, το σκάκι, το τραπεζικό τσεκ και το ιατρικό τσεκάπ, όλα στην ίδια ρίζα ανάγονται. Αλλά ας επιστρέψουμε στο success, ή μάλλον στο γαλλικό του αντίστοιχο, το succès, που έχει και αυτό περάσει στα ελληνικά ως «σουξέ», λέξη που τη χρησιμοποιούμε για τη μεγάλη, αν και κάπως παροδική επιτυχία, ιδίως σε καλλιτεχνικό έργο, και ακόμα πιο ειδικά για τα τραγούδια που γνωρίζουν εμπορική επιτυχία, υπονοώντας πάντως ότι δεν είναι και υψηλής ποιότητας· ο σουξεδιάρης τραγουδιστής πάει για τις γαρδένιες και τα φράγκα, όχι για τη δόξα ή την υστεροφημία. Λέμε πάντως και «σουξέ» την επιτυχία γενικά, συχνά με κάποια δόση ειρωνείας, και θα θυμάστε ίσως τον μονόλογο του Σαββόπουλου στα Δέκα χρόνια κομμάτια: «Επιστροφή άρον άρον, αλλά και χαρά και εργασία και μεγάλη επαγγελματική επιτυχία, γκραν σουξέ: ακόμα πληρώνω». Γκραν σουξέ, ακόμα πληρώνουμε και γύρευε για πόσο ακόμα. Προφητικός ο Νιόνιος…
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 IOYΛIOY 2013
44
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΟ ΝΤΟΚΥΜΑΝΤΕΡ «ΤΑΞΙΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑ»
Η άγνωστη ιστορία των ελληνοαμερικανών κομμουνιστών τον 20ό αιώνα Την Πέμπτη 11 Ιουλίου, στις 9.00 το βράδυ, στην αυλή του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (Ερμού 134-136) στο Θησείο, θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε ένα ντοκυμαντέρ που ξεχώρισε και συζητήθηκε πολύ φέτος: «Ταξισυνειδησία. Η άγνωστη ιστορία του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού», του Κώστα Βάκκα (σκηνοθεσία) και του Κωστή Καρπόζηλου (έρευνα-κείμενο). Μετά την προβολή θα ακολουθήσει συζήτηση, με ομιλητές τον Κωστή Καρπόζηλο και τον Δημήτρη Χριστόπουλο (Πάντειο Πανεπιστήμιο) και συντονιστή τον Γιώργο Κουκουλέ (ΑΣΚΙ, Πάντειο). Την εκδήλωση συνδιοργανώνουν τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), τα «Ενθέματα» και ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων. Με την ευκαιρία αυτή, μιλήσαμε με τον Κωστή Καρπόζηλο. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΥ
w Aς ξεκινήσουμε από τον τίτλο. Τι σημαίνει αυτή η περίεργη λέξη, ταξισυνειδησία; Η λέξη «ταξισυνειδησία», η ελληνοαμερικανική εκδοχή του class consciousness, συμπυκνώνει, ουσιαστικά, το ντοκυμαντέρ. Εμφανίζεται στον λόγο της ελληνοαμερικανικής Αριστεράς ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, συχνά και σαν επίθετο: «Όλοι οι ταξισυνείδητοι εργάτες πρέπει να…». Μέσα από αυτή την παράδοξη λέξη θέλαμε να δείξουμε πώς αναπτύσσεται ο ελληνοαμερικανικός κοινωνικός και πολιτικός ριζοσπαστισμός, ως σημείο συνάντησης της εθνοτικής ιδιότητας, της ελληνικής μεταναστευτικής εμπειρίας, με τις ιδέες της κοινωνικής χειραφέτησης, όπως εκδηλώνονται όμως στις ΗΠΑ. Γιατί ένα συχνό πρόβλημα είναι ότι ερμηνεύουμε την πολιτική συμπεριφορά των μεταναστών μόνο ως υπερατλαντική έκφραση ευρωπαϊκών ρευμάτων. w Οι ελληνοαμερικανοί κομμουνιστές, και ευρύτερα οι ελληνοαμερικανοί αριστεροί, θα έλεγα ότι αποτελούν ένα εντελώς παραγνωρισμένο πεδίο, όχι μόνο για την επίσημη ιστοριογραφία, αλλά και για την αριστερή μνήμη. Πρωτίστως γιατί, στην Ελλάδα, γνωρίζουμε τις ΗΠΑ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα από τα δικά μας απλουστευτικά σχήματα, είτε ελληνοκεντρικά είτε αριστερά είτε και τον συνδυασμό τους, ως παράδεισο του κομφορμισμού και του πολιτικού συντηρητισμού. Το κυρίαρχο πρότυπο του Ελληνοαμερικανού, όπως διαμορφώνεται στην περίοδο της χούντας (ο Σπύρος Άγκνιου, ο Τομ Πάπας) συμβάλλει περαιτέρω σε αυτή την παραγνώριση. Στην εικόνα αυτή βέβαια συμβάλλουν και οι ίδιες οι κοινότητες. Η συλλογική μνήμη επιμένει στο στερεότυπο σχήμα κοινωνικής κινητικότητας και της επιτυχίας των ελληνοαμερικανών — θεωρώντας κάθε εναλλακτική αφήγηση, όπως η ιστορία του ριζοσπαστισμού, μια ιστορία «αποτυχίας».
Η ελληνική ιστοριογραφία της μετανάστευσης, στις συντηρητικές της εκδοχές αντιλαμβάνεται τη διασπορά ως «πρεσβευτή των εθνικών δικαίων». Ωστόσο, και στις πιο ριζοσπαστικές εκδοχές εμφανίζει συχνά τους μετανάστες σε ένα ελληνικό σύμπαν, χωρίς συσχέτιση με το ευρύτερο πλαίσιο. Και αυτή η συσχέτιση δεν είναι μια σχέση πομπού-δέκτη. Για παράδειγμα, η αμερικανική Αριστερά είναι ταυτόσημη με τη μεταναστευτική Αριστερά· δεν αποτελούν δύο διακριτές οντότητες. Η συγκρότηση των ριζοσπαστικών εργατικών οργανώσεων στις ΗΠΑ προκύπτει μέσα από τη μεταναστευτική παρουσία. Το βλέπουμε τόσο τον 19ο αιώνα, με τους γερμανούς εργάτες στο Σικάγο, τους απόηχους του 1848 που φέρνουν, την έδρα της Διεθνούς που μεταφέρεται στη Νέα Υόρκη, τον ρόλο των νέων μεταναστών στη συγκρότηση του κομμουνιστικού κινήματος στον 20ό αιώνα. w Σε ποιους κλάδους εντοπίζεται η ελληνική παρουσία; Στον επισιτισμό (εστιατόρια και ξενοδοχεία), τη «γουναρομαρκέτα», καθώς και στον χώρο της βαριάς βιομηχανίας, στις μεσοδυτικές πολιτείες, στις αυτοκινητοβιομηχανίες και στα «ατσαλάδικα». Στο ντοκιμαντέρ έχουμε μια ενότητα για τους εργάτες της γούνας, γιατί το μοντέλο της μικρής βιοτεχνικής επιχείρησης επιτρέπει
την εστίαση στο εσωτερικό του μεταναστευτικού κόσμου: ένας από την Καστοριά βρίσκει άλλους πέντ’-έξι και δουλεύουν νυχθημερόν μαζί· τα όρια αφεντικού-εργάτη είναι πολύ δυσδιάκριτα αρχικά. Η κρίση, τη δεκαετία του 1930, διαβρώνει όμως προοπτικά τις σχέσεις στο εσωτερικό της ελληνικής κοινότητα. Το αφεντικό, που ήταν «το πατριωτάκι», γίνεται ο «μπόσης»: κόβει το μισθό, το τζάμπα μεσημεριανό κ.ο.κ. Έτσι, εκδηλώνεται η κοινωνική πόλωση στο εσωτερικό της κοινότητας: από τη μια οι έλληνες καταστηματάρχες, οι «εργοστασιάρχες», και από την άλλη οι έλληνες εργάτες, οι οποίοι πλέον συνδικαλίζονται μαζικά και συνεργάζονται αρμονικά με τους εβραίους εργάτες στο συνδικάτο των γουνεργατών, προπύργιο της κομμουνιστικής Αριστεράς. Οι εβραίοι εργάτες προσπαθούσαν για χρόνια να σπάσουν το άβατο του ελληνοαμερικανικού κόσμου, που, μέσα από τη στενή σχέση αφεντικού-υπαλλήλου, λειτουργούσε ως απεργοσπαστικός μηχανισμός. Αυτή η εικόνα τροποποιείται το 1925, όταν ιδρύεται το «Λόκαλ 70 των Ελλήνων εργατών γούνας», και κορυφώνεται στα χρόνια της κρίσης. Οι σκηνές στο ντοκυμαντέρ με τις άγριες συγκρούσεις, τα σπασίματα, τους ανθρώπους που τους παίρνουν με φορεία απεικονίζουν την ένταση στην ελληνοαμερικανική κοινότητα, σε μια περίοδο έξαρσης των εργατικών αγώνων. w Μιλήσαμε πριν για κομμουνιστές. Ποια άλλα ρεύματα όμως συναντάμε στο πλαίσιο του ελληνοαμερικανικού ριζοσπαστισμού; Ο ελληνοαμερικανικός ριζοσπαστισμός ακολουθεί, και συμβάλλει ταυτόχρονα στη διαμόρφωση των κύριων ρευμάτων στο εσωτερικό του κοινωνικού ανταγωνιστικού κινήματος. Στις αρχές του 20ού αιώνα υπάρχει στενή σύνδεση με τις ελληνικές σοσιαλιστικές κινήσεις, τον Δρακούλη, τον Γιαννιό, αλλά οι πρώτες ελληνόφωνες εργατικές εφημερίδες εκδίδονται σε συνάφεια με τα αμερικανικά σοσιαλιστικά κόμματα: η Οργάνωσις στο Σινσινάτι (με το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα) και η Φωνή του Εργάτου (Σοσιαλιστικό Κόμμα Αμερικής). Παράλληλα, διακρίνουμε την επίδραση των αναρχικών ιδεών και του μαχητικού συνδικαλισμού (Βιομη-
χανικοί Εργάτες του Κόσμου) αλλά πολύ ασθενέστερα από ό,τι στους Ιταλούς. Μετά το 1920 ατονούν οι συνδέσεις με την Ευρώπη και οι πολιτικές εκφράσεις σχετίζονται με τις ΗΠΑ, αντανακλώντας έτσι την ενσωμάτωση των μεταναστών στις ΗΠΑ μετά το τέλος της μετανάστευσης (1924). Η ελληνοαμερικανική Αριστερά ταυτίζεται με το κομμουνιστικό κίνημα: ιδρύει Ελληνικές Εργατικές Εκπαιδευτικές Λέσχες, εκδίδει την εφημερίδα Εμπρός, πρωταγωνιστεί σε απεργίες, διαμορφώνει έναν διακριτό εργατικό πολιτισμό. Αυτό το σύμπαν διασπάται (είναι σημαντική η παρουσία ελληνοαμερικανών μεταναστών στην τροτσκιστική Αριστερά), μετεξελίσεται και επιβιώνει για τριάντα χρόνια έως την εποχή του μακκαρθισμού. Η εποχή του Λαϊκού Μετώπου είναι το απόγειο —όχι με τη στενή οργανωτική έννοια, αλλά όσον αφορά την ακτινοβολία, την εμβέλεια— των κομμουνιστικών ιδεών στους κόλπους των μεταναστευτικών κοινοτήτων. Οπότε και στις Ηνωμένες Πολιτείες βλέπουμε το «παράδοξο» φαινόμενο, όπου το Λαϊκό Μέτωπο οριοθετεί μεν για τους κομμουνιστές την υποστολή του στρατηγικού στόχου, αλλά ταυτόχρονα και την εποχή της μέγιστης δυναμικής τους. w Πώς αναπτύσσεται η επιρροή αυτή κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου; Η επιρροή αυτή κορυφώνεται στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η αίγλη του ΕΑΜ και η δυναμική του αντιφασισμού εκφράζονται στις κινήσεις αρωγής στην Ελλάδα, την υψηλή κυκλοφορία του Ελληνοαμερικανικού Βήματος και τη συνεργασία της Αριστεράς με επιφανείς παράγοντες της κοινότητας, όπως ο εκδότης του Εθνικού Κήρυκα Βάσος Βλαβιανός. Είναι μια περίοδος γενικευμένων προσδοκιών. Τον Ιούνιο του 1945 ο Κ. Καραγιώργης επισκέπτεται τις ΗΠΑ και κάνει μια μεγάλη περιοδεία, μιλάει στο ραδιόφωνο, συναντιέται με αμερικανικά συνδικάτα, εκφράζει το πνεύμα της μεταπολεμικής συνεργασίας ΗΠΑ-ΕΣΣΔ και τον ρόλο των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στη νέα εποχή. Αυτή ακριβώς τη δυναμική τσακίζει ο μακκαρθισμός: το 1948, η εκλογή του Τρούμαν και η ήττα του Ουάλλας, υποψήφιου της Αριστεράς, σηματοδοτεί το τέλος της πλατιάς προ-
Τα γραφεία του Σπάρτακου, του Ελληνικού Εργατικού Εκπαιδευτικού Συνδέσμου, στη Νέα Υόρκη (8η Λεωφόρος και 25 δρόμοι) την Πρωτομαγιά του 1934.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 7 IOYΛIOY 2013
45
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Η αφίσα του ντοκιμαντέρ Ταξισυνειδησία
οδευτικής συμμαχίας και της αντιφασιστικής ενότητας. Ο μακκαρθισμός είναι η πιο ακραία έκφραση αυτής της τομής. Μέχρι το 1945, ακόμα και το 1946 ή το 1947 μπορούσε κανείς να υποστηρίζει το ΕΑΜ στις ΗΠΑ και να είναι ένας νομοταγής πολίτης —αντίστοιχα, ο Τίτο είναι μια μορφή εξαιρετικά δημοφιλής στους κύκλους των γιουγκοσλάβων μεταναστών— και αυτή είναι μια λογική που ακουμπάει στις πιο προοδευτικές εκδοχές του Νιου Ντηλ. Μετά, έρχεται ο Ελληνικός Εμφύλιος, η εμπλοκή των ΗΠΑ σε αυτόν και ο Ψυχρός Πόλεμος. Η τομή αυτή υποβοηθείται από εξελίξεις στο εσωτερικό των κοινοτήτων: την κοινωνική ενσωμάτωση και πρόοδο των Ελληνοαμερικανών, που είναι πια κομμάτι του αναγεννημένου «αμερικανικού ονείρου», μπορούν να στέλνουν εμβάσματα στην πατρίδα, να επιστρέψουν επιτυχημένοι σε αυτήν. Πιστεύω ότι μετά το 1950 οι ελληνοαμερικανικές κοινότητες λειτουργούν ως «διπλοί πρεσβευτές»: εκπροσωπούν τον αμερικανισμό, ως ιδεολογία ατομικής επιτυχίας κλπ. στην Ελλάδα, και την «χειμαζόμενη από τον κομμουνισμό» Ελλάδα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ας δούμε την ΑΧΕΠΑΝΣ: τη δεκαετία του 1930 υπάρχει πόλωση, διακρίνεται η επιρροή των αντιφασιστικών ιδεών, το 1940 ενεργοποιείται σε ενέργειες αλληλεγγύης στον ελληνικό λαό, στηρίζει το ΕΑΜ, ενώ τη δεκαετία του 1950 μετατρέπεται στη συντηρητική οργάνωση που ξέρουμε. Είναι πολλά τα «καλώδια» που συμβάλλουν στην αποδυνάμωση του μεταναστευτικού ριζοσπαστισμού στις ΗΠΑ μετά τον πόλεμο. Όσον αφορά τους Εβραίους, λ.χ., πολλοί πηγαίνουν στο Ισραήλ για να ζήσουν εκεί την εκπλήρωση του ριζοσπαστικού τους ονείρου, φτιάχνουν κιμπούτζ κλπ. Στην ελληνοαμερικανική περίπτωση ένα κομμάτι απελαύνεται, ενώ το μεγαλύτερο σιωπά. w Ένα στοιχείο που εντυπωσιάζει, νομίζω, τον σημερινό θεατή είναι η εντυπωσιακή δύναμη των συνδικάτων στον Μεσοπόλεμο. Τα συνδικάτα τη δεκαετία του 1930 έχουν φοβερή δύναμη, αναδιατάσσουν στην ουσία τον κοινωνικό και πολιτικό χάρτη της Αμερικής. Δεν είναι όμως τα συνδικάτα των αρχών του αιώνα. Είναι νέες μορφές οργάνωσης της εργατικής τάξης, που προκύπτουν μέσα από την άρνηση του παλιού συνδικαλιστι-
κού μοντέλου. H AFL (Αmerican Federation of Labor), ήταν ρατσιστική, πρωταγωνιστούσε τον 19ο αιώνα στα αντιμεταναστευτικά νομοσχέδια, στη μη εγγραφή στα συνδικάτα των ξένων εργατών, στην εκδίωξη ιδίως των Ασιατών, ακριβώς γιατί εξέφραζε τα συμφέροντα της ειδικευμένης εργατικής τάξης, που συγχρόνως ήταν «λευκή» και αγγλοσαξονικής καταγωγής. Τα μεγάλα μαχητικά συνδικάτα της δεκαετίας του 1930 προκύπτουν από την ορμητική είσοδο των μεταναστών στο προσκήνιο. Στο νέο μοντέλο, του βιομηχανικού εργατικού συνδικαλισμού, που σαρώνει το παλιό μοντέλο της κατάτμησης κατά ειδικότητα, δεν παίζει ρόλο η εθνοτική καταγωγή και η θέση στην παραγωγή. Τα νέα συνδικάτα συσπειρώνονται στη CIO (Congress of Industrial Organizations), που έχει έντονα δημοκρατικά χαρακτηριστικά, βασίζεται στο αυθόρμητο, την πρωτοβουλία, και κάνει εντυπωσιακές καμπάνιες. Τη δεκαετία του 1930, το σοκ της κρίσης αναδεικνύει δύο έννοιες: την ενότητα και την οργάνωση. Το εργατικό κίνημα καταφέρνει να αναδιατάξει τη σχέση κεφαλαίου-εργασίας, και παράλληλα παράγει έναν διακριτό εργατικό πολιτισμό, την υπερηφάνεια της εργατικής τάξης, με έκφανση λ.χ. ότι φοράω την κονκάρδα του συνδικάτου στον χώρο εργασίας. Ας μην ξεχνάμε ότι οι εκλογικές νίκες του Ρούζβελτ οφείλονται στις τεράστιες εκστρατείες των συνδικάτων, και, αντίστοιχα, το 1944 ο Ρούζβελτ δεσμεύεται προγραμματικά ότι το κράτος οφείλει να εγγυάται το δικαίωμα της εργασίας για όλους — μια ρήτρα που θα σχετικοποιηθεί και θα ακυρωθεί ουσιαστικά το 1948. w Θα ήθελα να κλείσουμε με ένα συνολικό σου σχόλιο για την ταινία. Το ντοκυμαντέρ είναι αποτέλεσμα της συνάντησης των ανθρώπων της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας «Αποστόλης Μπερδεμπές» με την έρευνά μου. Άνθρωποι που μετείχαν στο αντιδικτατορικό κίνημα των ΗΠΑ και θέλησαν αφενός να τιμήσουν τη μνήμη του φίλου και συντρόφου τους Αποστόλη Μπερδεμπέ, μιας φωτεινής προσωπικότητας με ακτινοβολία στην ελληνοαμερικανική κοινότητα, και αφετέρου να ερευνήσουν το παρελθόν του κινήματος, ποιες ήταν αυτές οι σεβάσμιες μορφές αγωνιστών, που εκείνοι γνώρισαν τη δεκαετία του 1970. Η διατριβή μου στο Πανεπιστήμιο Κρήτης είχε ακριβώς αυτό το θέμα: «Ελληνοαμερικανοί εργάτες, κομμουνιστικό κίνημα και συνδικάτα, 1900-1950». Με συνάντησαν λοιπόν, και σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη Κώστα Βάκκα και τον μοντέρ Νώντα Σκαρπέλη, που και οι δύο μοιράζονται μια πολιτική ματιά, φτιάξαμε συλλογικά την Ταξισυνειδησία. Η δική ενασχόλησή με το θέμα προέκυψε, σε μεγάλο βαθμό, μέσα από την ερώτηση που έθεσε πρώτος ο Βέρνερ Ζόμπαρτ το 1906: Γιατί —ενώ συντρέχουν όλες οι θεωρητικές προϋποθέσεις— δεν αναπτύχθηκε ισχυρό σοσιαλιστικό κίνημα όπως το γνωρίζουμε στην Ευρώπη; Το ερώτημα της «αμερικανικής ιδιαιτερότητας» με βοήθησε να κατανοήσω τους μετασχηματισμούς και τις διαδρομές των ιδεολογικών ρευμάτων στις ΗΠΑ. Τέλος, ο μετασχηματισμός της επιστημονικής έρευνας σε ταινία μου θύμισε κάτι που συχνά ξεχνάμε όταν γράφουμε: ότι η Ιστορία, όσο και αν είναι βάσανο για τον ιστορικό, πρέπει, για τον αναγνώστη και τον θεατή, να προσφέρει απόλαυση. ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Aρχείο της ΕΡΤ: Από δω και πέρα τι; ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΤΣΙΑΣ ΚΑΛΑΦΑΤΑ
Να αρχίσω αντίστροφα. Με το συμπέρασμα, με την πρόταση που επικάθεται σαν ίζημα τον τελευταίο καιρό, στη δική μου αντίληψη τουλάχιστον: Δεν υπάρχουν πια αυτονόητα. Δεν υπάρχει πια ένα μίνιμουμ παραδοχών, ένα μίνιμουμ βεβαιοτήτων όπου μπορούμε να ακουμπήσουμε ως σύνολο κοινωνικό, χωρίς να τις επαναδιαπραγματευόμαστε κάθε τρεις και λίγο. Ποιος θα το φανταζόταν, π.χ., ότι μέσα σε μία νύχτα δεν θα είχαμε δημόσια ραδιοτηλεόραση — κάτι αυτονόητο εδώ και περίπου πενήντα χρόνια; Ποιος θα το φανταζόταν ότι —με όλες τις κακοδαιμονίες της— η ΕΡΤ θα έκλεινε με τον βίαιο τρόπο που έκλεισε και το μαύρο θα κατέκλυζε τις οθόνες αλλά και τις σκέψεις μας; Πάντως εγώ όχι. Δεν το φανταζόμουν. Αν κάποιος μου έλεγε τα δύο τελευταία χρόνια που εργάστηκα ως συμβασιούχος στο Μουσείο/Αρχείο της ΕΡΤ (είχα προσληφθεί με ΑΣΕΠ το 2011 και η σύμβασή μου έληξε τον Μάρτιο) ότι αυτή θα ήταν η κατάληξη των πραγμάτων, θα τον κατέτασσα στους κινδυνολόγους και πεσιμιστές. Και το έχω κάνει, το ομολογώ. Να ’μαστε, λοιπόν, δύο χρόνια μετά, να μιλάμε για τα αυτονόητα. Για το πόσο σημαντικό είναι το Αρχείο της ΕΡΤ και το πως πρέπει να διασφαλιστεί με κάθε τρόπο η συνέχιση της εύρυθμης λειτουργίας του, αλλά και η ιδιότητά του ως δημόσιου αγαθού. Περίεργοι καιροί... Σαστίζεις. Κι «όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος πάει να πει ότι του μοιάζει» (Μ. Χατζιδάκις, από τα Σχόλια του Τρίτου). «Η ζωή μας όλη». Γράφει σε κείμενό της η δημοσιογράφος Ρένα Θεολογίδου, γνωστή από τη σειρά «Ριμέικ», κλονισμένη κι αυτή λίγες μέρες μετά την εξαέρωση των αυτονόητων: «Άλλοι λένε ότι η μεγάλη περιουσία της ΕΡΤ είναι τα οικόπεδά της. Καλά είναι και τα οικόπεδα. Κεντρικά και κατάφυτα. Αλλά για μένα η μεγάλη περιουσία της ΕΡΤ είναι ότι η εικόνα της αφηγείται τη ζωή μας… Μάλλον όχι. Δεν την αφηγείται Είναι η ζωή μας όλη». Υπονοώντας με αυτό τη μεγάλη αξία του Αρχείου της ΕΡΤ, που, μέσα από το καταγεγραμμένο ραδιοτηλεοπτικό υλικό (βασικός τροφοδότης του αρχείου υπήρξε το πρόγραμμα της πρώην πλέον ΕΡΤ) και τα ιστορικά τεκμήρια που διασώζει αφηγείται με ήχο και εικόνα όλη τη σύγχρονη ιστορία μας, τις μεγάλες και τις μικρές στιγμές μας. Ναι, στο τεράστιο Αρχείο της ΕΡΤ, το οποίο συγκεντρώνει πάνω από το 70% του ελληνικού οπτικοακουστικού υλικού (χιλιάδες μέτρα φιλμ, βιντεοταινίες, φωτογραφίες, έντυπο και ηχητικό υλικό), αποτυπώνεται η ζωή μας όλη: από την παλαιότερη εικόνα που χρονολογείται αρχές του 1900 έως την αποφώνηση της Έλλης Στάη στο τελευταίο δελτίο ειδήσεων της δημόσιας τηλεόρασης... Ενδιαμέσως,
Η Πατρίτσια Καλαφατά είναι φιλόλογος
η διαδρομή περιλαμβάνει εικόνες από τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη χούντα των συνταγματαρχών, τη ζωντανή μαρτυρία του Ελύτη, του Σεφέρη και του Ρίτσου, αλλά και σπάνιο υλικό από τα πρώτα δέκα χρόνια λειτουργίας της τηλεόρασης, με επεισόδια από σίριαλ θρυλικά που μας γαλούχησαν στη χαμηλόφωνη αισθητική του ασπρόμαυρου. Αυτό είναι το Αρχείο της ΕΡΤ: η αντανάκλασή μας καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, με τα καλά μας και τα κακά μας: με στιγμιότυπα από τις ανεκδιήγητης αισθητικής γιορτές «πολεμικής αρετής» της χούντας στο Καλλιμάρμαρο, αλλά και με τον Ελύτη να μιλάει λίγο μετά το Νόμπελ στο «Μονόγραμμα» του Σγουράκη, ή με τη με τη φυματική γοητεία της Μάρμως στους «Πανθέους» και το Γιουσουφάκι να κλέβει την παράσταση στο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Ζητείται άμεση επανεκκίνηση. Οι βάσεις για ένα πρόγραμμα διάσωσης και καταγραφής του μεγαλύτερου οπτικοακουστικού αρχείου της χώρας τέθηκαν το 1995, το 2004 ξεκίνησε το έργο της συντήρησης και ψηφιοποίησης, ενώ από το 2009 μεγάλο μέρος του ψηφιοποιημένου αρχείου ήταν προσβάσιμο μέσω της ιστοσελίδας του, που πλέον είναι ανενεργή, αντανακλώντας θλιβερά το μαύρο της οθόνης. Η προσβασιμότητα μέσω διαδικτύου είχε αυξήσει σημαντικά το ενδιαφέρον για το αρχείο, που τα δύο τελευταία χρόνια έφτασε να ικανοποιεί καθημερινά δεκάδες αιτήματα (σχολείων, ιδρυμάτων, μεταπτυχιακών φοιτητών κτλ.) για δωρεάν παροχή υλικού. Μέχρι στιγμής έχει ψηφιοποιηθεί και τεκμηριωθεί το 5% αυτού του τεράστιου αρχειακού αποθέματος. Είναι αυταπόδεικτη η ανάγκη το αρχείο να συνεχίσει το έργο του, με εγγυημένη την ποιότητα των εργασιών και την επαρκή στελέχωσή του με εξειδικευμένο προσωπικό, ως οργανικό μέλος του δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού φορέα. Γιατί δεν νοείται δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέας χωρίς αρχείο: συγκοινωνούντα δοχεία είναι και το ένα αποτελεί βασικό τροφοδότη του άλλου. Και κάτι ακόμα γι’ αυτούς που ανησυχούν για την ασφάλεια και διαφύλαξη του αρχείου αυτές τις δύσκολες μέρες. Το αρχείο δεν κινδυνεύει, περιφρουρείται (συγκινητικά, έχω να πω) από τους εργαζόμενους (ανεξαρτήτως βαθμίδας) νυχθημερόν. Αν κινδυνεύει από κάτι είναι νοοτροπίες προκρούστειες και ισοπεδωτικές, οριζόντιων περικοπών και απαξίωσης γενικής. Πράγματα αυτονόητα λέω, αλλά καλό είναι στις εποχές που ζούμε να τα ξαναλέμε για να τα εμπεδώσουμε. Πολύ θα ήθελα τελειώνοντας να σας παραπέμψω στην ιστοσελίδα του αρχείου, για περιήγηση στους «θησαυρούς» του, στις εκπομπές όπου ο Χατζιδάκις, ο Κουν, ο Ρίτσος ή ο Τσαρούχης μιλούν για πολιτισμό και ευφραίνουν τη σκέψη σου. Δυστυχώς όμως το σάιτ δεν λειτουργεί. Κι είναι τόσο παρηγορητικός σε τέτοιους δύσκολους καιρούς ο λόγος τους...
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
7 IOYΛIOY 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
L’ Etat, C’ est Nous: Ποιος θα αναλάβει τα ηνία του αιγυπτιακού κράτους; ΤΟΥ ΜΑΡΚ ΛΕΒΙΝ
Το κουμπί της Ιστορίας έχει πατηθεί! Μετά από 887 μέρες με διαδηλώσεις, δακρυγόνα, τεθωρακισμένα οχήματα, καμήλες, άλογα, κατασκηνώσεις, πυρπολήσεις και αυτοπυρπολήσεις, βανδαλισμούς, εξαιρετική μουσική, βασανισμούς, βιασμούς, απογοητεύσεις, μαχαιρώματα, καμπάνιες στο facebook, προβοκάτσιες από μυστικούς αστυνομικούς, συλλήψεις από τον στρατό, άντρες με χατζάρια, στημένες δίκες, εκλογικές αναμετρήσεις, δημοψηφίσματα, αναβολές, ακυρώσεις, εμπρησμούς, αστυνομική βαρβαρότητα, διαπραγματεύσεις, μηχανορραφίες, επιτροπές, απεργίες, οδομαχίες, ξένους σωτήρες, θέατρα του παραλόγου, επαναστατικά γκράφιτι, σαπουνόπερες, σεμινάρια λενινιστικής θεωρίας και καθιστικές διαμαρτυρίες σαλαφιστών, οι νεολαίοι επαναστάτες της Αιγύπτου κατάφεραν αυτό που φαινόταν σχεδόν αδύνατο: να υποχρεώσουν το «nizzam» —το σύστημα— να επανεκκινήσει μια βαθιά προβληματική διαδικασία μετάβασης, με τρόπο ώστε, τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως, να πάρουν οι ίδιοι οι πολίτες της τύχες της στα χέρια τους. Όταν δεν υπάρχει πια τίποτα για να χαθεί. Τα τελευταία δυόμισι χρόνια πέρασαν λίγο-πολύ όπως θα φανταζόταν κανείς ότι θα περνούσαν, όταν το Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο απέκτησε τον έλεγχο της διαδικασίας μετάβασης. Ο στρατός, εδώ και μισό αιώνα, ελέγχει την αιγυπτιακή πολιτική, παίζει τεράστιο ρόλο στην οικονομία — συμπεριλαμβανομένης της μετάβασης στο νεοφιλελεύθερο δόγμα, το οποίο υποτίθεται πως θα εξασθενούσε τις παλιές ελίτ αλλά σε μεγάλο βαθμό τις ισχυροποίησε. Η φύση του είναι άκρως αυταρχική και πατριαρχική και απολαμβάνει μια εγγυημένη υποστήριξη από τους κύριους δυτικούς και άραβες σπόνσορές του. Όλα αυτά τα δεδομένα δεν επιτρέπουν στον στρατό να αναζητήσει μια διέξοδο για τη χώρα που θα επαγγέλλεται την ελευθερία, την αξιοπρέπεια, την κοινωνική δικαιοσύνη και, γενικότερα, μια καλύτερη ζωή για την πλειοψηφία των Αιγυπτίων. Το πρόβλημα ήταν, και παραμένει, ότι ο μόνος τρόπος για να επιτύχει η επανάσταση τον πυρήνα των στόχων της είναι να δημιουργήσει κυριολεκτικά ένα νέο κράτος: μια σειρά νέων σχέσεων εξουσίας και θεσμών μέσω των οποίων θα πραγματοποιούνταν μια πραγματική αναδιανομή κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ισχύος στην αιγυπτιακή κοινωνία. Αλλά για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο θα έπρεπε να συνεχίσουν, νικώντας τον στρατό και την τάξη που αντιπροσωπεύει. Για όσο διάστημα ο
Ο Mark LeVine είναι καθηγητής Ιστορίας στο University of California, Irvine και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του βιβλίου «Heavy Metal Islam». Το άρθρο, αποσπάσματα του οποίου μεταφράζουμε εδώ, δημοσιεύτηκε στο aljazeera.com, 4.7.2013.
στρατός ελέγχει τις πολιτικές και οικονομικές διαδικασίες στην Αίγυπτο, η μεγάλη πλειοψηφία των Αιγυπτίων θα ζει πολύ κάτω από τις οικονομικές και πολιτικές δυνατότητές της. Ο μήνας του μέλιτος ανάμεσα στον στρατό και τους επαναστάτες έληξε πολύ σύντομα, καθώς ο πρώτος εξαπέλυσε κύματα επιθέσεων (πραγματοποιώντας ακόμα και σφαγές) εναντίον διαδηλωτών και ακτιβιστών, συλλαμβάνοντας χιλιάδες, κρατώντας τους περισσότερους χωρίς δίκη, την ώρα που το βαθύ κράτος άρχισε να ξανακερδίζει το χαμένο έδαφος μέσω της συνταγματικής, νομοθετικής και εκλογικής διαδικασίας. Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2011, την άνοιξη και το φθινόπωρο του 2012, οι δυνάμεις των επαναστατών επέστρεψαν στους δρόμους και πολέμησαν τον στρατό, και στη συνέχεια το καθεστώς της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, όχι με την ελπίδα της ολοκλήρωσης της επανάστασης, αλλά για να διασφαλίσουν ότι τίποτα δεν έχει χαθεί τελειωτικά. Όλα είναι ρευστά. Ο μόνος τρόπος για να ολοκληρωθεί η μετάλλαξη της «εξέγερσης» σε επανάσταση είναι να μεταλλάξει εκ βάθρων την αιγυπτιακή οικονομία και τα βαθιά ριζωμένα πολιτικά δίκτυα που ακόμη την ελέγχουν. Και ο στρατός θα κάνει ό,τι περνάει απ’ το χέρι του για να εμποδίσει μια τέτοια εξέλιξη. Με δύο τρόπους θα μπορούσε να συντελεστεί μια τέτοια μετάλλαξη. Ο πρώτος: η ανανεωμένη διαδικασία μετάβασης να δημιουργήσει ένα λειτουργικό πολιτικό σύστημα στο οποίο, όπως έχει συμβεί σε πολλά μετα-αυταρχικά κράτη τα τελευταία είκοσι χρόνια, οι δημοκρατικά εκλεγμένοι ηγέτες αποστραγγίζουν σταδιακά τον άλλοτε παντοδύναμο στρατό από την ισχύ του (η Τουρκία και η Λατινική Αμερική αποτελούν τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα μιας τέτοιας διαδικασίας). Ο αιγυπτιακός στρατός διακρίνει πολύ καθαρά αυτό τον
κίνδυνο. Θα είναι λοιπόν πολύ ενδιαφέρον να δούμε πώς θα προσπαθήσει να χειραγωγήσει τη διαδικασία, έτσι ώστε να εξασφαλίσει μακροχρόνια την ανεξαρτησία του και τον έλεγχο της οικονομικής του αυτοκρατορίας, απέναντι σε μια ανερχόμενη πολιτική ελίτ που κάποια στιγμή θα νιώσει αρκετά ασφαλής ώστε να αμφισβητήσει τα προνόμια του στρατού. Η άλλη πιθανότητα είναι να αποφασίσουν οι νεαροί επαναστάτες της 25ης Ιανουαρίου και της 30ής Ιουνίου ότι με δεκάδες εκατομμύρια κόσμο στο πλευρό τους (η σημερινή κατάσταση είναι πολύ διαφορετική από την κατάσταση που επικρατούσε μετά την επανάσταση της 25ης Ιανουαρίου, όπου είχαν λάβει ενεργά μέρος πολύ λιγότερα άτομα) μπορούν να τολμήσουν το χτύπημα για το νοκ-άουτ. Και πράγματι, με την οικονομία κουρελιασμένη και τη χώρα στο χείλος ενός αλληλοσπαραγμού χωρίς προηγούμενο, ο στρατός βρίσκεται εν δυνάμει σε πολύ πιο αδύναμη θέση απ’ ό,τι μετά την αποχώρηση του Μουμπάρακ. Λίγοι μπορούσαν να φανταστούν ότι οι Αιγύπτιοι θα στρέφονταν τόσο γρήγορα εναντίον της αξιοσέβαστης Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Ο στρατός χαίρει ακόμη μεγαλύτερου σεβασμού, κι έτσι ο μόνος τρόπος για να απαιτήσει ο αιγυπτιακός λαός τη χαλιναγώγηση της πολιτικής ανεξαρτησίας και της οικονομικής ισχύος του είναι να καταφέρουν οι ηγέτες της επανάστασης που έγιναν πολιτικοί να βρουν τη σωστή γλώσσα για να εξηγήσουν στους απλούς πολίτες της Αιγύπτου τον ρόλο του στρατού στη στέρηση της «ελευθερίας, της αξιοπρέπειας και της κοινωνικής δικαιοσύνης», που τους είχε υποσχεθεί η επανάσταση. Το ερώτημα λοιπόν διαμορφώνεται ως εξής: Πώς μπορεί μια μεταβατική ηγεσία να απαιτήσει μια σοβαρή οικονομική μεταρρύθμιση προς όφελος της μάζας των φτωχών Αιγυπτίων και της εργατικής τάξης της χώρας, η
οποία θα αποτελέσει πυλώνα του νέου συστήματος, και πώς θα χειριστεί τις αναπόφευκτες απόπειρες του στρατού να αποτρέψει μια τέτοια εξέλιξη; Το κίνημα Tamarod (εξέγερση) που επανεκκίνησε την επανάσταση αναφέρεται σε μια τέτοια ατζέντα, κάνοντας λόγο για «απόρριψη» της συνεχούς «επαιτείας» εκ μέρους της Αιγύπτου για δάνεια από το εξωτερικό, αλλά και αρνούμενο «να ακολουθήσει τα βήματα των ΗΠΑ», των οποίων η νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική έχει διαμορφώσει καθοριστικά την αιγυπτιακή οικονομία τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες. Προσοχή στους τεχνοκράτες. Ωστόσο, η αναφορά σε μια κυβέρνηση «τεχνοκρατών» είναι μάλλον αφελής, αφού δουλειά των τεχνοκρατών, παρά τους συνειρμούς που φέρνει η λέξη, είναι ακριβώς να εφαρμόσουν μέσω της πολιτικής την ιδεολογία τους, η οποία αναπόφευκτα ωφελεί τις ελίτ σε βάρος της πλειονότητας. Και πράγματι, η Αίγυπτος έχει μακρά ιστορία καταστροφής υπό την εξουσία τεχνοκρατών, από τη βρετανική αποικιοκρατία ως το USAID (Αμερικανική Υπηρεσία για τη Διεθνή Ανάπτυξη) και το ΔΝΤ, που πίσω από τη μάσκα της δήθεν απολιτικής και επιστημονικής ατζέντας έχουν εξασφαλίσει την μεγαλύτερη συγκέντρωση πλούτου και εξουσίας για μια μικρή ελίτ, επιφέροντας ταυτόχρονα την περιθωριοποίηση και την εξαθλίωση της μεγάλης μάζας του αιγυπτιακού πληθυσμού. Εν τέλει, τεχνοκρατική μετάβαση δεν μπορεί να υπάρξει. Το Τamarod πρέπει να καταρτίσει μια συγκεκριμένη πολιτική ατζέντα μέσω της οποίας θα μπορέσει να πετύχει τους στόχους της επανάστασης, περιορίζοντας την ισχύ της στρατιωτικής και οικονομικής ελίτ που κυβερνάει εδώ και δεκαετίες την Αίγυπτο. Πρέπει επίσης να πείσει τους Αιγύπτιους και ότι η ατζέντα αυτή είναι εφικτή, αλλά και ότι αξίζει να βγαίνουν ξανά και ξανά στον δρόμο για να υπερασπιστούν την εφαρμογή της. Ο αιγυπτιακός στρατός στέκεται εμπόδιο στην πορεία της επανάστασης, και αργά ή γρήγορα οι επαναστάτες θα πρέπει να στραφούν κατά μέτωπο εναντίον του. Το ερώτημα είναι: Σε ποιον ανήκει το αιγυπτιακό κράτος, στη στρατιωτική και πολιτική ελίτ ή στον λαό; Αν οι επαναστάτες, που έχουν πετύχει δυο απίστευτες νίκες μέσα σε λιγότερο από τρία χρόνια, βρουν τρόπο να κρατήσουν στον αγώνα και στο πλευρό τους τα δεκάδες εκατομμύρια λαού που βγήκαν στον δρόμο για να διώξουν τον Μόρσι, τότε μπορεί να κερδίσουν τη μάχη. Για να το κάνουν όμως αυτό, πρέπει να αναπτύξουν και να εκφράσουν την προοδευτική εκείνη ιδεολογία την οποία οι οικονομικές, πολιτικές και θρησκευτικές ελίτ σε όλο τον κόσμο πολεμούν να απονομιμοποιήσουν, με όλα τα μέσα που διαθέτουν, εδώ και δεκαετίες. Το αποτέλεσμα αυτής της μάχης μάς αφορά όλους. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ