Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Kείμενα των: Μάκη Κουζέλη, Στρατή Μπουρνάζου, Βάσως Κιντή, Αλφρέδο Σεράνο Μανθίγια, Βασίλη Δρουκόπουλου, Πολυμέρη Βόγλη, Περικλή Παπανδρέου, Φωτεινής Μαργαρίτη, Μενέλαου Χαραλαμπίδη ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 745
ΚΥΡΙΑΚΗ 21 IOYΛIOY 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
ΜΕ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΟ ΙΔΡΥΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΣΥΡΙΖΑ
Κόμμα των μελών σημαίνει μέλη, αλλά σημαίνει και κόμμα ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΜΑΚΗ ΚΟΥΖΕΛΗ
w Ξεκινώντας, θα ήθελα ένα γενικό σου σχόλιο για το συνέδριο, στο οποίο ήσουν και σύνεδρος. Οι λόγοι για τους οποίους συγκλήθηκε το συνέδριο, πράγματι, ικανοποιήθηκαν. Και αυτό καταγράφηκε στις συνειδήσεις των συμμετεχόντων, αλλά και στους γύρω γύρω. Πέτυχε να είναι ένα συνέδριο ιδρυτικό, με την έννοια ότι ο ΣΥΡΙΖΑ που αντιστοιχεί σε αυτό που τον έκαναν τα αποτελέσματα των εκλογών έχει πλέον θεσμική υπόσταση. Ταυτόχρονα, στο συνέδριο φάνηκε —και θα φανεί και στο κόμμα το επόμενο διάστημα— ότι υπάρχουν δύο «κόσμοι»: αυτοί που ήταν ενταγμένοι από παλιότερα, σε προϋπάρχοντες κομματικούς σχηματισμούς, και εκείνοι που έχουν σχέση με αυτό το οποίο γίνεται σιγά σιγά ο ΣΥΡΙΖΑ τον τελευταίο χρόνο. Προφανώς υπάρχουν γεφυρώσεις και κοινά στοιχεία, αλλά η διάκριση είναι υπαρκτή. w Αυτός ο «δεύτερος κόσμος» εκπροσωπούνταν στους 3.500 συνέδρους; Σαφέστατα, όπως εκπροσωπούνταν και στη συνδιάσκεψη του ΣΥΡΙΖΑ, στα τέλη του 2012. Και νομίζω ότι τώρα είναι πιο κατασταλαγμένος ως προς το «θετικό σοκ» των εκλογών. Επειδή αναφέρθηκες στον αριθμό, βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον το ότι η συμμετοχή ήταν πραγματική: ο κόσμος βρισκόταν στην αίθουσα, παρακολουθούσε, συμμετείχε, μίλαγε με ενθουσιασμό, έγνοια, μερικές φορές και με θυμό, αλλά μίλαγε. Μια δεύτερη διάκριση, μετά από αυτή που ανέφερα παραπάνω, είναι μεταξύ μεγαλύτερων και νεότερων ηλικιακά. Ο ΣΥΡΙΖΑ έχει μια εξαιρετική νεολαία, και το είδαμε ξανά στο συνέδριο: νέους με ενθουσιασμό, που διαβάζουν, είναι έντονα πολιτικοποιημένοι, διαθέτουν θεωρητικό εξοπλισμό. w Και επίσης είναι «κινηματίες»… Βέβαια. Και εκείνο που, κατά τη γνώμη μου, παντρεύει το παλιό κόμμα με το καινούργιο είναι ότι το καινούργιο έρχεται από την κινηματική πλευρά. Γι’ αυτό δεν φοβάμαι ότι θα γίνουμε «νέο ΠΑΣΟΚ». Η κινηματική προέλευση πολλών νέων μελών συνιστά ουσιώδες στοιχείο, και φτιάχνει πολλές εν-
Ο Μάκης Κουζέλης διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών
Γιόζεφ Νέμεθ Λάμπεθ, «Γυμνή πλάτη κόκκινου άντρα», 1912
διαφέρουσες εσωτερικές διαφοροποιήσεις. Η κινηματική «συνιστώσα», ας την πούμε έτσι, και πιο νέα σε ηλικία είναι και συνδέεται με την αλματώδη αύξηση της απήχησης του ΣΥΡΙΖΑ. Για να ολοκληρώσω αυτό το πρώτο σχόλιο, θα έλεγα ότι είχαμε ένα συνέδριο πολύ ζωντανό, ίσως μάλιστα -κάπως ιδιότροπα— «υπερπολιτικοποιημένο». Είναι χαρακτηριστικό ίσως πως αυτή η «υπερπολιτικοποίηση» επενδύθηκε, κάπως μετατοπισμένα, στα διαδικαστικά θέματα. Είχαμε πάντως ένα συνέδριο επιτυχημένο, πολύ ζωντανό και πολύ αισιόδοξο. w Και αν κάνουμε τη σύγκριση με τη συνδιάσκεψη του ΣΥΡΙΖΑ, κάποιους μήνες πριν; Τα συνέδρια και οι συνδιασκέψεις είναι δύσκολο να συζητήσουν σε βάθος και να λύσουν κάτι, φτιάχνουν ωστόσο, και πολύ έντονα μάλιστα, μια ατμόσφαιρα. Ανάμεσα στη συνδιάσκεψη και το συνέδριο βλέπουμε λοιπόν μια αποσαφήνιση
και ωρίμανση. Στη συνδιάσκεψη υπήρχε πολύ μεγάλη έγνοια του κόσμου να ενοποιηθούμε, να γίνουμε κόμμα των μελών, το «ένα μέλος, μία ψήφος». Αυτό που αποτελούσε κύρια αντίληψη στη συνδιάσκεψης, τώρα είναι κατακτημένο. Ωρίμασε ο κόσμος, ωρίμασε το κόμμα, ωρίμασαν οι θεσμοί του κόμματος, ορατά. Αν συνυπολογίσουμε και μικρές, αλλά σημαντικές κινήσεις, στο επίπεδο της διαδικασίας (όπως ότι μειώθηκε ο αριθμός των μελών της Κεντρικής Επιτροπής, και πιθανότατα θα μειωθεί και ο αριθμός των μελών της Γραμματείας), αντιλαμβανόμαστε πως γίνεται συνείδηση ότι δεν έχει νόημα φτιάχνουμε όργανα που δεν μπορούν να λειτουργήσουν. Και είναι πολύ ενδιαφέρον, και ευχάριστο, να δούμε πώς, μέσα σε αυτό το κλίμα, ωριμάζουν και τα στελέχη. Θα πω μόνο ένα παράδειγμα, για έναν συνάδελφο από το Πανεπιστήμιο, τον Ευκλείδη Τσακαλώτο. Συμφωνώ με όσα λέει — αλλά δεν πρόκειται περί αυτού: μου έκανε εντύπωση ο τρόπος που έχει ωριμάσει όταν μιλάει, και ρητορικά και πολιτικά, όχι σε σχέση με τρία χρόνια πριν, αλλά με ένα εξάμηνο πριν. Και αυτό, ανεξάρτητα από τις θέσεις που υποστήριξαν, ισχύει για μεγάλο μέρος του δυναμικού των στελεχών. Και, κατεξοχήν, για τον ίδιο τον Αλέξη Τσίπρα. Το τονίζω αυτό, την υψηλή ποιότητα των τοποθετήσεων αλλά και των κειμένων, επειδή δεν είναι καθόλου δεδομένο. Και χαίρομαι πολύ που ο ΣΥΡΙΖΑ έχει τον Αριστείδη Μπαλτά, έναν σοβαρό διανοούμενο με γερή θεωρητική αντίληψη, να συνθέτει τις θέσεις και τα προγραμματικά του κείμενα. Ίσως κάποιος που διαφωνεί με τις θέσεις (λ.χ. για την Ευρώπη, τις συμμαχίες κλπ.), να μη συμφωνήσει, αλλά νομίζω πρέπει να έχουμε την ορθοκρισία και μεγαλοφροσύνη να διακρίνουμε το επίπεδο της συζήτησης, που είναι πολύ υψηλό, από τη διαφωνία μας. w Είπες πριν για τα θετικά. Ποια θεωρείς αρνητικά σημεία αυτού του επιτυχημένου συνεδρίου; Δεν ήταν καλές οι στιγμές της αποδοκιμασίας στον Λαφαζάνη. Όχι επειδή συμφωνώ μαζί του —και μπορώ να καταλάβω ως σε ένα σημείο την αντίδραση—, αλλά επειδή δείχνουν μια πόλωση, την οποία το κόμμα πρέπει να επιλύσει. Το πιο αρνητικό σημείο πάντως, για μένα, είναι τα χωριστά ψηφοδέλτια. Θεωρώ ότι εδώ οι χειρισμοί δεν ήταν σωστοί και από τις δύο πλευρές, χωρίς να τις εξισώνω. Και είναι κρίμα, επειδή συνολικά το ζήτημα των τάσεων και των συνιστωσών, ένα ζήτημα για το οποίο τα «κοράκια» περίμεναν να τσακωθούμε, δεν πήΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 28
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 21 IOYΛIOY 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κόμμα των μελών σημαίνει μέλη, αλλά σημαίνει και κόμμα ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 27
γε διόλου άσχημα. Ως προς τη διάλυση των συνιστωσών θα έλεγα ότι ξεπεράστηκε με καλό τρόπο, δόθηκε μια λύση σύμφωνη με το υπό διάπλαση ήθος του κόμματος. Ένα ακόμα σημείο που εκτιμώ ως αρνητικό είναι η απόφαση της εκλογής του προέδρου από το συνέδριο. Προφανώς αυτό που λέω δεν έχει σχέση με το πρόσωπο του Αλέξη Τσίπρα· τον θεωρώ εξαιρετικό, και μεγάλη τύχη ότι τον έχουμε πρόεδρο. Αλλά δεν πιστεύω η εκλογή από το συνέδριο είναι κέρδος της δημοκρατικής διαδικασίας· και δεν εκτιμώ ότι δίνει μεγαλύτερη δύναμη ούτε στο κόμμα ούτε στον πρόεδρο. w Ας προχωρήσουμε λοιπόν στο ζήτημα των δημοκρατικών διαδικασιών. Έχουμε δει πολλές φορές τις τοπικές οργανώσεις, και οργανώσεις ζωντανές, να αναλώνονται σε εκδηλώσεις και γενικές συζητήσεις. Θα συμφωνήσω απολύτως. Είναι ένα κουσούρι του χώρου, όλα τα τελευταία χρόνια: αντί για πολιτική, να κάνει εκδηλώσεις. Υπάρχει το ζήτημα της υλικής θεσμικής κατοχύρωσης των αποφάσεων. Αν, ας πούμε, θέσουμε το ερώτημα πώς πάρθηκε η τάδε απόφαση, την οποία υποστήριξαν οι βουλευτές μας, θα αντιληφθούμε ότι υπάρχουν ικανότητες, καλές προθέσεις, αλλά όχι σταθερές διαδικασίες. Χρειάζεται ένας δίαυλος διπλός: από τα κάτω προς τα πάνω, και από τα πάνω προς τα κάτω. Πρέπει να σκεφτούμε συνολικά ένα νέο, συλλογικό και δημοκρατικό σχήμα (όπου θα αξιοποιηθούν και τα υπάρχοντα «όργανα», τα οποία έχουν σημαντική συνεισφορά, όπως λ.χ. τα τμήματα ή οι επιτροπές), που θα επιτρέπει στα μέλη να συμμετέχουν ουσιαστικά. Πρέπει να βρούμε τον τρόπο που θα συνδέει την οργάνωση μελών με τους βουλευτές και τα ανώτερα όργανα του κόμματος, και προς τις δύο κατευθύνσεις. Είναι κρίσιμο να έχουμε ένα κόμμα που να λειτουργεί με δημοκρατικές και ελέγξιμες διαδικασίες: το να υπάρχει λογοδοσία, να μπορεί κάθε μέλος να καταλάβει γιατί πάρθηκε μια απόφαση, και να έχει λόγο σε αυτή, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να τη σέβεται. Αν έχουμε ξεπεράσει το σχήμα «έρχεται ο καθοδηγητής,
μας λέει τη γραμμή, τη μαθαίνουμε, κάνουμε την αυτοκριτική μας», δεν πρέπει να οδηγηθούμε στο σχήμα «έρχεται κάποιος που τον εκτιμάμε, μας λέει κάποια πράγματα, κάνουμε μια γενική συζήτηση και μετά φεύγουμε»…
Κόμμα των μελών σημαίνει μέλη, αλλά σημαίνει και κόμμα· δεν μπορεί να υπάρχουν απλώς μέλη. Το κόμμα πρέπει να οργανωθεί, να αποκτήσει ουσιαστική θεσμική υπόσταση και να διευρυνθεί. Μοιάζει ίσως εσωτερικό αυτό το ζήτημα, αλλά δεν είναι. Είναι κρίσιμο, και μπορεί να γίνει εκρηκτικό, ειδικά αν ο ΣΥΡΙΖΑ φτάσει στην κυβέρνηση. Πρέπει να υπάρχουν διαδικασίες, να μην εναπόκεινται οι λειτουργίες και οι αποφάσεις μόνο σε πρόσωπα. Με την ευκαιρία, θεωρώ εξαιρετικά σημαντικό ότι το συνέδριο ψήφισε πως δεν μπορεί να στελεχωθεί διοικητικά κανένας κρατικός θεσμός με στελέχη του κόμματος σε ποσοστό πάνω από 25%. Μαζί με τον καθορισμό της αμοιβής των βουλευτών με βάση το ενιαίο μισθολόγιο είναι δυο εντυπωσιακές αποφάσεις. Και σε πολιτικό και σε συμβολικό επίπεδο, δείχνουν μια αντίληψη και στάση που δεν μπορούμε να φανταστούμε εύκολα σε άλλο κόμμα. Σε ό,τι αφορά την πολιτική, στο συνέδριο επιβεβαιώθηκε η ανάγκη επεξεργασίας λεπτομερών θέσεων. Οι καταστάσεις κάνουν τον ΣΥΡΙΖΑ, πολιτικά, να σκέφτεται ρεαλιστικά και εφαρμοσμένα, χωρίς να έχει απολέσει τα ριζοσπαστικά του χαρακτηριστικά. Μπορούμε να πούμε, αν το νομίζουμε, ότι οι θέσεις δεν είναι καλές ή διαφωνούμε με κάποιες, αλλά όχι ότι δεν είναι ριζοσπαστικές. Ο ΣΥΡΙΖΑ παραμένει κινηματικός, με κεντρικό άξονα, μέσα στην κρίση, την αλληλεγγύη, και μμια μεγάλη έγνοια για τη δημοκρατία, πώς θα την υπερασπιστεί και θα τη διευρύνει. Οι θέσεις πρέπει να είναι κατανοήσιμες, παρακολουθήσιμες. Και στα σημεία όπου είναι μη αναμενόμενες για τη μικροαστική κυρίαρχη ιδεολογία —και πρέπει να είναι τέτοιες, για να είμαι σαφής— πρέπει να προσπαθήσουμε να συμπαρασύρουμε τον κόσμο στην κατεύθυνση πιο ριζικών αλλαγών της κοινωνίας. Οι συνθήκες υπό τις οποίες θα αναλάβει, αν κληθεί, η Αριστερά στην εξουσία θα είναι εξαιρετικά δύσκολες, συνθήκες κατάρρευσης της οικονομίας και της κοινωνίας. Χρειάζονται λοιπόν πολλά σε αυτή τη συνθήκη: πολιτική, στελέχη, θέσεις, συμμαχίες, διεύρυνση, αλλά και να ριζοσπαστικοποιείς τον κόσμο· όχι να απο-ριζοσπαστικοποιηθείς εσύ, αλλά να συνεχίζεις τη ριζοσπαστικοποίηση ευρύτερων μαζών.
w Σήμερα, μετά το συνέδριο, ποιες εκτιμάς ότι είναι οι προτεραιότητες;
ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Παραλειπόμενα του συνεδρίου Δεν χρειάζεται, νομίζω, σε ένα σύντομο σχόλιο, να σταθώ στις πολιτικές αποφάσεις και τα μεγάλα επίδικα του συνεδρίου· για όλα αυτά γράφτηκαν, και θα γραφτούν, πολλά. Θα διατυπώσω λοιπόν μερικές σκέψεις για κάποια «παραλειπόμενα», διαδικασίες και τάσεις, ρητές και υπόρρητες — καταθέτοντας την αίσθησή μου ως σύνεδρος, τέσσερις συν μία μέρες, στο κλειστό του Π. Φαλήρου. 1. Ο αριθμός, 3.500 σύνεδροι, ήταν δύναμη και αδυναμία μαζί του συνεδρίου. Δύναμη, επειδή επέτρεψε μια ευρεία εκπροσώπηση, καθώς σύνεδροι ήταν κόσμος πολύς, και όχι μόνο τα στελέχη. Αδυναμία, επειδή με τέτοιους αριθμούς, όσες οργανωτικές μέριμνες κι αν ληφθούν —πολλώ δε μάλλον που οι μέριμνες αυτές ήταν μικρές— είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνει συνεκτική συζήτηση. 2. Φυσικά υπήρχε πόλωση, υπήρχε πλειοψηφία και μειοψηφία, υπήρχαν ομαδοποιήσεις. Ομαδοποιήσεις υπαρκτές, αλλά ταυτόχρονα ρευστές. Το είδαμε κατεξοχήν στην εναρκτήρια ομιλία του Αλέξη Τσίπρα, που μπόρεσε να εκφράσει ένα «εμείς» ενωτικό και κινηματικό, συνεπαίρνοντας όλο το συνέδριο, εμπνέοντας και συγκινώντας — συναίσθημα που δεν έχει σχέση με τον αρχηγισμό ή την προσωπολατρία. Αναδείχθηκε
όμως και σε άλλες στιγμές. Λ.χ. στα χειροκροτήματα στις τροπολογίες για ολική διαγραφή του χρέους (αναφέρω ως παράδειγμα, ακριβώς, ένα ζήτημα στο οποίο διαφωνώ), που ήταν πολύ ευρύτερα από τις δυνάμεις της Αριστερής Πλατφόρμας. Επίσης, σε ζητήματα δημοκρατίας ή γυναικείας αντιπροσώπευσης οι απόψεις δεν συστοιχίζονταν ευθύγραμμα με συνιστώσες, πλειοψηφίες και μειοψηφίες. Και πιστεύω ότι, στο νέο κόμμα των μελών, η ώσμωση, η επικοινωνία μεταξύ απόψεων και τάσεων —θεσμισμένων και μη— πρέπει να διατηρηθεί και να ενισχυθεί: αποτελεί πηγή πλούτου και δύναμης, όχι αδυναμίας. 3. Από την άποψη αυτή, τα χωριστά ψηφοδέλτια και η μη δυνατότητα «διαπίδυσης» (να μπορείς να ψηφίσεις και υποψήφιους από την «άλλη» λίστα) αποτελεί ένα από τα κακά σημεία του συνεδρίου. Χωρίς να αποτιμώ εδώ ευθύνες (κατά τη γνώμη μου, πάντως, υπάρχουν και στις δύο πλευρές), το αποτέλεσμα είναι σαφώς αρνητικό. Αν η ύπαρξη χωριστών λιστών αποτελεί δικαίωμα, η αναγωγή τους σε χωριστά ψηφοδέλτια μεγεθύνει διαφορές, ενώ η μη διαπίδυση περιχαρακώνει και φτωχαίνει, ανάγοντας σε υπέρτατο κριτήριο τη λίστα. Έτσι, δεν μπορείς να ψηφίσεις συντρόφους
και συντρόφισσες της «άλλης» λίστας, που εκτιμάς ή πρωτοστάτησαν λ.χ. στον αγώνα της ΕΡΤ, στις Σκουριές ή αλλού. Ας μην το ξεχνάμε, ο προσδιορισμός «σύντροφος», (πρέπει και μπορεί να) υπερέχει του τασικού ή συνιστωσιακού προσδιορισμού. 4. Αν το συνέδριο άφησε σε αρκετούς μια γεύση γλυκόπικρη, πιστεύω ότι αυτό οφείλεται όχι μόνο στις υψηλές (και αποκλίνουσες για τον καθένα, συχνά) προσδοκίες, αλλά και στη δυσκολία να πραγματωθούν αυτές, λόγω της διαδικασίας. Όταν όλοι μιλάνε πέντε λεπτά για οτιδήποτε, πέρα από το να ακούς σημαντικά πράγματα και να γνωρίζεις ενδιαφέροντες ανθρώπους (και τα δύο συνέβησαν), είναι αδύνατον οι απόψεις να εκβάλλουν κάπου. Χρειαζόμαστε λοιπόν νέες δομές, θεματικές ομάδες συζήτησης, παράπλευρες διαδικασίες· και πρέπει να τις ανακαλύψουμε. Η διαφορά της τελευταίας μέρας ήταν αποκαλυπτική: καθώς είχαμε μια διαδικασία συγκροτημένης αντιπαραθετικής συζήτησης των τροπολογιών (ένας ομιλητής υπέρ και ένας κατά, με σύντομες αγορεύσεις· σε κάποιες τροπολογίες, δύο υπέρ και δύο κατά, με παρεμβάσεις και άλλων συνέδρων), ήταν ευκρινές στον καθένα (και παρά την κακή ακουστική του χώρου) ποιες ήταν οι δύο
απόψεις, ώστε να ψηφίσει ανάλογα. 5. Η τελευταία μέρα ήταν σημαντική για έναν ακόμα λόγο: ψηφίστηκε ένα καταστατικό που αποτελεί δημοκρατική κατάκτηση, από πολλές απόψεις, καθώς και σημαντικές τροπολογίες. Η τροπολογία, λ.χ., που προβλέπει ότι για όλα τα σοβαρά ζητήματα θα συζητάνε και θα αποφασίζουν οι οργανώσεις μελών, καθώς και εκείνη που ορίζει ότι οι βουλευτές αποδίδουν τον μισθό τους στο κομματικό ταμείο και μισθοδοτούνται με βάση το ενιαίο μισθολόγιο που θα καταρτιστεί συνιστούν σπουδαίες αποφάσεις για τη δημοκρατία και τη συλλογικότητα. Ψηφίστηκαν, και αποτελούν πλέον κομμάτι του καταστατικού. Αλλά και η τροπολογία για τη γυναικεία ποσόστωση 40% (υπερίσχυσε τελικά, με πολύ μικρή διαφορά, η ποσόστωση κατά 33%), κατέγραψε έναν προβληματισμό που από καιρό υπήρχε στο κόμμα και επιτέλους εκφράστηκε. 6. Καθώς το συνέδριο είναι πια παρελθόν, λυδία λίθο αποτελεί η συνέχεια: τι θα γίνει και τι όχι, πώς θα υλοποιηθούν οι αποφάσεις του. Λυδία λίθο για την αποτίμηση του συνεδρίου, αλλά και για την πορεία του ΣΥΡΙΖΑ. ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 21 IOYΛIOY 2013
29
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Για τα γεγονότα της 8ης Ιουλίου στην Πρυτανεία Λάβαμε, από τη Βάσω Κιντή, την ακόλουθη επιστολή: Αγαπητέ Στρατή, Η εικόνα που περιέγραψες στο άρθρο σου στα «Ενθέματα» της 14.7.2013 («Το αλυσοπρίονο. Και το συνέδριο», wp.me/pT5Wh-3bQ) είναι ανακριβής και ελλιπής. Ανακριβής, διότι η αστυνομία κλήθηκε στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών όχι την Τρίτη 9 του Ιούλη το μεσημέρι, αλλά τη Δευτέρα 8 Ιουλίου το πρωί. Αλυσοπρίονο (εάν υπήρξε - εγώ προσωπικά δεν το είδα) σίγουρα δεν χρησιμοποιήθηκε. Η σιδερένια πόρτα την οποία είχαν κλειδώσει οι φοιτητές για να εμποδίσουν την έξοδο των μελών του Συμβουλίου άνοιξε κανονικά όταν οι φοιτητές που μας κρατούσαν εγκλωβισμένους αποχώρησαν από παράπλευρη έξοδο. Συνελήφθησαν άλλοι φοιτητές που επιχειρούσαν νωρίτερα στον προαύλιο χώρο να παραβιάσουν με λοστό την πόρτα της αίθουσας όπου συνεδρίαζε το Συμβούλιο, έσπασαν την πινακίδα και προξένησαν εκτεταμένες φθορές. Στον χώρο των Προπυλαίων, όπου έφθασαν οι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ, δεν υπήρξε ψεκασμός ή βία. Η εικόνα που περιγράφεις είναι επίσης ελλιπής. Παρέλειψες να αναφέρεις ότι η αστυνομία κλήθηκε διότι το Συμβούλιο του Ιδρύματος συνεδρίαζε υπό ομηρεία. Ότι μας απαγορεύθηκε η έξοδος από ομάδα φοιτητών που δεν εκπροσωπούσαν κανέναν πλην του εαυτού τους και δεν διέθεταν καμία απολύτως νομιμοποίηση (όχι ότι μπορεί ποτέ να νομιμοποιηθεί η καταπάτηση δικαιωμάτων). Ότι στον χώρο όπου μας κρατούσαν αποκλεισμένους μας έβριζαν χυδαιότατα («λαμόγια», «γερμανοτσολιάδες», «ξεφτιλισμένοι», «σιχαμένοι», «χούντα») και μας απειλούσαν. Ότι οι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ ενδιαφέρονταν να προστατεύσουν τους παρανομούντες φοιτητές που καταπατούσαν βάναυσα στοιχειώδη δικαιώματά μας και όχι εμάς τους καθηγητές που ήμασταν θύματα της αυθαιρεσίας τους. Δεν θέλω να σκέφτομαι ότι στο καθεστώς που επαγγέλλεται ο ΣΥΡΙΖΑ θα αλωνίζουν ατιμωρητί ασύδοτες ομάδες κρούσης που θα τιμωρούν κατά βούληση όποιον αναγορεύουν σε εχθρό. Ούτε ότι θα θέλετε ακαδημαϊκούς δασκάλους που σκύβουν το κεφάλι εξευτελισμένοι και περιδεείς απέναντι στην αυθαιρεσία και τη βία ορισμένων φοιτητών τους. Τα Συμβούλια στα ΑΕΙ, ακόμη κι αν διαφωνεί με αυτά το κίνημα στο οποίο αναφέρεσαι, έχουν ιδρυθεί με την ψήφο των αντιπροσώπων του ελληνικού λαού και έχουν εκλεγεί δημοκρατικά, με συντριπτική πλειοψηφία, από το σώμα και τις διαδικασίες που προβλέπει ο νόμος. Οι πράξεις αυτές δεν ακυρώνονται με αντιδημοκρατικές πρακτικές δυναμικών μειοψηφιών. Όπως ξέρεις, εκτός από το κίνημα υπάρχει και η δημοκρατία με τους θεσμούς και τους κανόνες της, που οφείλουν να σέβονται και οι αριστεροί. Με εκτίμηση και φιλία ΒΑΣΩ ΚΙΝΤΗ
Aπάντηση: Ακόμα και αν είχα τη διάθεση να υιοθετήσω την περιγραφή (: μια ομάδα τραμπούκων που ασχημονούν, και τα ΜΑΤ θεματοφύλακες της δημοκρατίας), με εμποδίζουν οι μαρτυρίες όσων ρώτησα, αλλά και το ομόφωνο ψήφισμα της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Αθηνών (17.7.2013), που «καταγγέλλει την είσοδο της αστυνομίας» και «την αναίτια προσαγωγή δεκάδων διαμαρτυρομένων φοιτητών» (goo.gl/3tXp8). Μου είναι δύσκολο να πιστέψω ότι αυτά θα αποφάσιζε η Σύγκλητος, και μάλιστα ομοφώνως, αν τα πράγματα είχαν όπως περιγράφονται παραπάνω.
Το αλυσοπρίονο καταφθάνει. Δευτέρα 8 Ιουλίου, Προπύλαια. Φωτογραφία του Μάκη Συνοδινού.
Γενικότερα, τώρα (και προφανώς δεν απαντώ εκ μέρους του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά εκ μέρους του εαυτού μου, όπως και «Το αλυσοπρίονο» δεν το έγραψα εκ μέρους του ΣΥΡΙΖΑ): Μετά το 1974 στην Ελλάδα είχαμε χιλιάδες πράξεις διαμαρτυρίας — αναπόφευκτα, πάμπολλες στρέφονταν εναντίον δημοκρατικά εκλεγμένων οργάνων και των αποφάσεών τους. Το πώς τις αξιολογούμε εξαρτάται, για μένα, από πολλά: το περιεχόμενο, τη μορφή, τη βιαιότητα, το δίκιο ή το άδικο, τη νομιμοποίηση του οργάνου και της διαμαρτυρίας. Το να τις αποδοκιμάσουμε συλλήβδην μου φαίνεται δηλωτικό μιας (αντιδημοκρατικής εν τέλει, εν ονόματι της δημοκρατίας) στάσης, αλλά και εκτός πραγματικότητας: σαν τον Κ. Λάσκαρη, που κατήργησε την πάλη των τάξεων. Στην ημερομηνία έκανα λάθος: το σωστό είναι Δευτέρα. Για το αλυσοπρίονο, βλ. παραπάνω. Για τους ψεκασμούς, έχω ιδία γνώση (και ίδιον φτάρνισμα): εκείνο το απόγευμα, η Βασιλική Κατριβάνου, βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ ΕΚΜ, είχε οσμή εντελώς διαφορετική από τη συνήθη. Και κάτι τελευταίο: στεναχωριέμαι, πραγματικά, που η Βάσω, για χρόνια φίλη, θεωρεί ότι τα ΜΑΤ είναι η λύση. Ακόμα κι αν τα πράγματα είχαν όπως ακριβώς τα περιγράφει, μου φαίνεται πολύ στενάχωρο, ειδικά κάποιος πανεπιστημιακός, να θεωρεί λύση τα ΜΑΤ και τα αλυσοπρίονα. ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Μ. Ραχόι: Ένας πρόεδρος υπακούει στο γραπτό σενάριο ΤΟΥ ΑΛΦΡΕΔΟ ΣΕΡΑΝΟ ΜΑΝΘΙΓΙΑ
Ο Ραχόι ήταν ξεκάθαρος. Όπως συνήθως, τις ελάχιστες φορές που εμφανίζεται δημοσίως, ο ισπανός πρόεδρος δεν απευθύνεται στους πολίτες. Τα λόγια του έχουν έναν αποδέκτη που δεν είναι ούτε κατά διάνοια η πλειονότητα των ανθρώπων που ζουν στην Ισπανία, που υποφέρουν από την ανεργία και χάνουν το δικαίωμά τους στα βασικά κοινωνικά αγαθά (παιδεία και υγεία). Αντιθέτως, ο Ραχόι προτιμάει να απευθύνεται στο 0,00001%, με άλλα λόγια στις ιδιωτικές τράπεζες, στο πολυεθνικό κεφάλαιο, στην Τρόικα και, πιο ειδικά, στη Μέρκελ. Ήταν έντονα αναμενόμενη η εμφάνιση του προέδρου της κυβέρνησης, έπειτα από τις τελευταίες δηλώσεις του υπεύθυνου οικονομικών του Λαϊκού Κόμματος (Partido Popular) Μπάρθενας, ο οποίος τώρα βρίσκεται στη φυλακή, και που συνδέουν άμεσα τον Ραχόι με το σκάνδαλο της αποδοχής χρημάτων από παράνομες δωρεές. Αυτή τη φορά ο Ραχόι δεν εμφανίστηκε στην τηλεόραση όπως είχε κάνει την τελευταία φορά, πριν από πέντε μήνες. Τώρα βγήκε από σπόντα, δίπλα στον πολωνό πρωθυπουργό, και απάντησε μόνο σε δύο ερωτήσεις προσχεδιασμένες, χωρίς να επιτρέψει σε κανέναν να τον φέρει σε δύσκολη θέση. Ο Ραχόι δεν ξέφυγε από το γραπτό σενάριο. Απάντησε στην πρώτη ερώτηση διαβάζοντας ένα κείμενο. Στη δεύτερη ερώτηση, η απάντηση ήταν ίδια με την προηγούμενη. Όλα περιστρέφονταν γύρω από μια φράση τόσο κενή όσο και η δημοκρατία στην Ισπανία: «Το κράτος δικαίου δεν υποκύπτει σε εκβιασμούς». Συνέχισε να αραδιάζει άφθονους ευφημισμούς, με έναν κυνισμό γενικευμένο, μιλώντας για σεβασμό στην πολιτική σταθερότητα και στις μεταρρυθμίσεις που γίνονται. Και σ’ αυτό, πράγματι, ήταν πολύ ειλικρινής. Ο Ραχόι εξακολουθεί να παραμένει πιστός στους δικούς του, σ’ εκείνους που τον δεσμεύουν να συνεχίσει την επιβολή της σταθερότητάς του: τη σταθερότητα του δείκτη επικινδυνότητας της οικονομίας, τη σταθερότητα της ανεργίας, τη σταθερότητα της αφαίρεσης κοινωνικών δικαιωμάτων, τη σταθερότητα του πληθωρισμού, για να μην θιχτεί το χρηματιστηριακό κεφάλαιο. Αυτή είναι η θεσμική σταθερότητα που θέλει ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός στην Ευρώπη. Η σταθερότητα μιας δημοκρατίας κατ’ επίφαση, μιας δημοκρατίας χωρίς λαό, με την εξουσία στα χέρια μόνο ελάχιστων. Ο Ραχόι έπαιξε το ρόλο του βασιλιά. Έβγαλε χριστουγεννιάτικο διάγγελμα καταμεσής στον Ιούλιο για να μην πει τίποτα που να θίγει τους πυλώνες ενός συστήματος σε παρακμή, ενός συστήματος που σαπίζει, που γίνεται ολοένα και πιο απάνθρωπο, χωρίς διαφάνεια, χωρίς συμμετοχή, και όπου η ψήφος δεν χρησιμεύει σε τίποτα εφόσον οι κανόνες του παιχνιδιού την κάνουν κρίσιμη μόνο σε περιπτώσεις που δεν είναι κρίσιμης σημασίας. Εάν έπειτα από αυτή την κρίση-απάτη, με τη φτώχια και την ανισότητα να καλπάζουν, με την απώλεια εθνικής κυριαρχίας, με αύξηση του κοινωνικού χρέους προκειμένου να αποπληρωθούν παράνομα χρέη υπέρ του κεφαλαίου, με μια νεοφιλελεύθερη διέξοδο από μια καταστροφή που προκλήθηκε από τον ίδιο τον νεοφιλελευθερισμό, εάν έπειτα από όλα αυτά η μεταπολίτευση γίνει πάλι ενδοκαθεστωτικά, η μειοψηφία θα έχει πάλι θριαμβεύσει πετυχαίνοντας το στόχο της. Εάν γίνει αυτό και όλα παραμείνουν στη σταθερότητα του Ραχόι, η πλειοψηφία θα έχει χάσει ξανά άλλη μια ευκαιρία για αλλαγή μέσω της δημιουργίας ενός πλατιού μετώπου πολιτών, που να αντιπροσωπεύει τον εαυτό του, αρχίζοντας μια συντακτική διαδικασία που να αλλάζει ριζικά μια χώρα με τόση αδικία. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΚΡΙΤΩΝ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Alfredo Serrano Mancilla είναι οικονομολόγος, διευθυντής του Τομέα Λατινικής Αμερικής του Ιδρύματος Πολιτικών και Κοινωνικών Ερευνών (Fundacion CEPS). Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην αργεντίνικη εφημερίδα «Página/12» στις 16.7.2013.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 21 IOYΛIOY 2013
30
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Συνταγματικές εκτροπές και (αντι)συνταγματικές προτροπές Η JPMorgan, η δραχμή και η συνηγορία της υπέρ της κυβέρνησης ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
«Το κεφάλαιο πρέπει να αυτοπροστατεύεται με σταθερό τρόπο...Τα χρέη πρέπει να εισπράττονται και τα δικαιώματα κατάσχεσης για τα δάνεια και τις υποθήκες πρέπει να ασκούνται όσο το δυνατό πιο νωρίς. Όταν μέσω της νομικής διαδικασίας οι κοινοί άνθρωποι έχουν χάσει τα σπίτια τους θα αποδειχθούν περισσότερο πειθήνιοι και πιο εύκολα θα κυβερνώνται από το δυνατό χέρι του νόμου που θα εφαρμόζεται από την κεντρική αρχή των κορυφαίων τραπεζιτών. Οι άνθρωποι χωρίς σπίτια δεν θα ερίζουν με τους ηγέτες τους. Αυτό είναι γνωστό στα άτομα με αρχές που έχουν αναλάβει να σχηματίσουν έναν ιμπεριαλισμό του καπιταλισμού που θα κυβερνά τον κόσμο. Με το να διχάζουμε τους ανθρώπους μπορούμε να τους κάνουμε να καταναλώνουν την ενέργειά τους στο να κατατρίβονται σε θέματα χωρίς σημασία για μας εκτός από να δρουν ως δάσκαλοι της κοινής αγέλης». (Αποδίδεται στον John Pierport Morgan, 1837-1913). Είναι ευρύτατα γνωστές οι πηγές της υποστήριξης από το εξωτερικό προς τη σημερινή κυβέρνηση Σαμαρά, όπως εξάλλου και προς όλες τις προηγούμενες μνημονιακές κυβερνήσεις. Εκείνο που μάλλον δεν έχει διαδοθεί πιο πλατιά είναι η συγκεκριμένη υποστήριξη, άμεση και έμμεση, που έχει λάβει η κυβέρνηση Σαμαρά από τη JPMorgan Chase & Co. (JPMorgan στο εξής) που συμβαίνει να είναι ο μεγαλύτερος χρηματοπιστωτικός όμιλος των ΗΠΑ, δεύτερος στον κόσμο, με ενεργητικό 2,5 τρις δολάρια και με 260.000 υπαλλήλους στις 60 χώρες που δραστηριοποιείται. Η πιο πρόσφατη παρέμβαση της JPMorgan ήταν η συμπαράσταση που εκδήλωσε για την απόφαση κλεισίματος της ΕΡΤ. Μιας απόφασης που δεν φαίνεται να συνιστά πολιτικό «ατύχημα» και που αξίζει το ρίσκο που αναλαμβάνεται, όπως ισχυρίστηκε μεταξύ άλλων (http://news.in.gr, 14.6.2013). Τι ειρωνεία λοιπόν που η JPMorgan που κόπτεται τώρα για την αποφασιστικότητα που δείχνει η κυβέρνηση, η ίδια η JPMorgan στις αρχές του 2012 να έχει ποντάρει στη χρεοκοπία της Ελλάδας και στην επιστροφή στη δραχμή! Η Ημερησία της 14.1.2012 σε άρθρο συνεργάτη της αναφέρει: «Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι η JP Morgan, η παγκοσμίως γνωστή επενδυτική τράπεζα, προτείνει στους πελάτες της να επενδύσουν στο ελληνικό real estate κατά την τρέχουσα περίοδο. Η πρόταση αυτή είναι μέσα στις τρεις καλύτερες επενδυτικές προτάσεις της εταιρείας και στηρίζεται στην πιθανότητα χρεοκοπίας της Ελλάδας. Οι αναλυτές της JP Morgan συστήνουν στους πελάτες τους που έχουν οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν ακίνητα στην Ελλάδα (εξοχικά, οικόπεδα κατά κύριο λόγο) αλλά με δάνειο
Ο Βασίλης Δρουκόπουλος είναι οικονομολόγος και διδάσκει στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών
«Χέρι βοηθείας»: ο μπαρμπα-Σαμ και ο J.P. Morgan κωπηλατούν. Το πελώριο μέγεθος του Morgan αντανακλά το ανάστημά του και τη σημασία των τραπεζικών δραστηριοτήτων του στις ΗΠΑ. Πολιτική γελοιογραφία (Puck Magazine, 26.4.1911), που παρωδεί τον ομότιτλο πίνακα του Emile Renouf (1881)
που θα πάρουν από ελληνική τράπεζα. Η πρόταση αυτή γίνεται με το σκεπτικό ότι στην επενδυτική τράπεζα θεωρούν σίγουρη τη χρεοκοπία της Ελλάδας και την επιστροφή στη δραχμή, ποντάρουν στην αλλαγή του δανείου στο νέο νόμισμα, το οποίο θα υποτιμηθεί. Μάλιστα, οι […] dealers της JP Morgan θεωρούν σίγουρη αυτή την επενδυτική επιλογή και “σπρώχνουν” τους πελάτες τους προς την Ελλάδα. Τους λένε, δε, ότι θα έχουν διπλό κέρδος: Και από το δάνειο αλλά και από την τιμή του ακινήτου, καθώς οι τιμές έχουν ήδη υποχωρήσει σημαντικά, κυρίως για τα ακριβά σπίτια. Θα αγοράσουν δηλαδή π.χ. ένα εξοχικό αξίας 2 εκατ. ευρώ το 2008 σήμερα στην τιμή του 1,3 εκατ. ευρώ. Θα πάρουν δάνειο από ελληνική τράπεζα σε ευρώ και θα ποντάρουν στη χρεοκοπία. Μόλις συμβεί αυτό και το δάνειο δραχμοποιηθεί θα μπορούν να το “αγοράσουν”, κοινώς να το αποπληρώσουν με λιγότερα χρήματα λόγω της υποτίμησης που θα ακολουθήσει (http://www. imerisia.gr). Ο σημερινός υποστηρικτής λοιπόν της κυβέρνησης παλιό μέλος και προαγωγός του «λόμπυ της δραχμής»! Ποιός να τόλεγε! Προφανώς, οι κυβιστήσεις δεν περιορίζονται στους «ουδείς αναμάρτητος» πολιτικούς. Αυτά τα ελάχιστα ως προς την άμεση εμπλοκή της JPMorgan στα ελληνικά τεκταινόμενα. Όμως η κορύφωση της απροκάλυπτης ιδεολογικής τοποθέτησης της JPMorgan εμπεριέχεται στη μελέτη «The Euro area adjustment: about halfway there» («Η προσαρμογή της Ευρωζώνης: σχεδόν στα μισά του δρόμου»)1 συνταγμένη από δύο μέλη του Europe Economic Research τμήματος της JPMorgan, που δημοσιεύτηκε στις 28.5.2013. Εδώ, πέραν των συνηθισμένων φληναφημάτων περί ανταγωνιστικότητας, απομείωσης χρεών, δομικών αλλαγών και άλλων, διατυμπανίζεται ανενδοίαστα και χωρίς περιστροφές η εξής θέση: «Την πρώτη περίοδο της κρίσης είχε θεωρηθεί ότι τα εθνικά προβλήματα κληρονο-
μημένα από το παρελθόν ήταν κυρίως τα υπερχρεωμένα κράτη, τράπεζες και νοικοκυριά, η έλλειψη ευθυγράμμισης στις πραγματικές συναλλαγματικές ισοτιμίες σε επίπεδο ευρωζώνης και οι δομικές ακαμψίες. Αλλά με την πάροδο του χρόνου φάνηκε ότι υπάρχουν επίσης εθνικά προβλήματα ιστορικής προέλευσης αλλά πολιτικής φύσης. Τα Συντάγματα και οι πολιτικοί διακανονισμοί στη νότια περιφέρεια που είχαν υιοθετηθεί μετά την πτώση του φασισμού, έχουν μια σειρά από χαρακτηριστικά που φαίνεται να μη συμβιβάζονται με την περαιτέρω ολοκλήρωση στην περιοχή» (σελ. 2) και στη συνέχεια: «Τα πολιτικά συστήματα στην περιφέρεια διαμορφώθηκαν ως επακόλουθα της δικτατορίας και προσδιορίστηκαν από αυτή την εμπειρία. Τα συντάγματα τείνουν να αναδεικνύουν ισχυρή σοσιαλιστική επίδραση, αντανακλώντας την πολιτική δύναμη των αριστερών κομμάτων μετά την ήττα του φασισμού. Τα πολιτικά συστήματα στην περιφέρεια εμφανίζουν πολλά από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: αδύναμη εκτελεστική εξουσία, αδύναμη κεντρική εξουσία σε σύγκριση με τις περιφέρειες, συνταγματική προστασία των εργατικών δικαιωμάτων, οικοδόμηση συναινετικών συστημάτων που υποθάλπουν την πολιτική πατρωνία και τέλος, το δικαίωμα της διαμαρτυρίας αν ανεπιθύμητες αλλαγές στοχεύουν στο status quo. […] Χώρες της περιφέρειας αποδείχτηκαν μόνον μερικά ικανές να επιτύχουν το σχεδιασμό δημοσιονομικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων, με τις κυβερνήσεις να περιορίζονται από τα Συντάγματα (Πορτογαλία), από τις ισχυρές περιφέρειες (Ισπανία) και την άνοδο λαϊκίστικων κομμάτων (Ιταλία και Ελλάδα)» (σελ. 12). Τουτέστιν: για να αποφευχθεί η κοινωνική επανάσταση στο εγγύς μέλλον απαιτείται πρώτον, ο περιορισμός των λαϊκών και συνδικαλιστικών ελευθεριών και προσωπικών δικαιωμάτων που καλύπτονται, έστω τυπικά πλέον, από τα συντάγματα και δεύτερον, η προσαρμογή και συμμόρφωση με τις γερμα-
νικές νεοφιλελεύθερες επιλογές και επιταγές. Παρ’ όλα αυτά θα μπορούσε να παρατηρηθεί ότι στη σημερινή Ελλάδα δεν απαιτείται αναγκαστικά άμεση αναθεώρηση του συνταγματικού χάρτη. Η συνεχής και ατιμώρητη παραβίασή του τον έχει καταστήσει ένα σχεδόν άδειο πουκάμισο (πέραν των γνωστών πρότερων αδυναμιών του) με ελάχιστα πλέον από τα πιο σημαντικά άρθρα του να μην έχουν εσκεμμένα υποστεί τη βάναυση απαξίωσή τους. Αν σ’ αυτό το πλαίσιο ενταχθεί και η μνημονιακής έμπνευσης νομοθεσία με την επακόλουθη εκτέλεση και εφαρμογή σ’ όλους τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας, τότε το δίδυμο της νομοθεσίας και εκτελεστικής εξουσίας δεν απέχει καθόλου από το ιδανικό ποθούμενο που συστήνει και επιδιώκει η JPMorgan. Καταλήγοντας, ας υπενθυμίσουμε ότι ο υφυπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, στη δεύτερη προεδρία τού Grover Cleveland (1893-1897), William Curtis, είχε παρατηρήσει ότι «τα οικονομικά των ΗΠΑ ελέγχονται από μια επιτροπή της οποίας ο John Pierport Morgan είναι ο πρόεδρος [...] ενώ ο υπουργός των Οικονομικών κάθεται, ουσιαστικά χωρίς δύναμη, στο γραφείο του». (Thomas Kessner, Capital City: New York and the men behind America’s rise to economic dominance, 1860-1900, Simon and Schuster, Nέα Υόρκη 2003, σ. 283). Και στις μέρες μας, στις 14 του περασμένου Μάρτη για να ακριβολογήσουμε, δημοσιοποιήθηκε μια έκθεση 300 σελίδων από τη Διαρκή Υποεπιτροπή Ερευνών (Permanent Subcommittee on Investigations) της Γερουσίας των ΗΠΑ όπου καταγράφονται οι παράτυπες πρακτικές και παραλείψεις της JPMorgan στις αγοραπωλησίες παράγωγων χρηματιστικών προϊόντων. Εναπόκειται πλέον στην αμερικανική Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς (Securities and Exchange Commission) και στο Office of the Comptroller of the Currency να αποφανθούν για τη νομιμότητα των ενεργειών της JPMorgan. Βέβαια, o πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς υπήρξε στο παρελθόν υπάλληλος νομικής εταιρείας που εκπροσωπούσε τη JPMorgan! Σ’ αυτό ας προστεθεί η πιθανολόγηση ότι τελικά δεν θα υπάρξει καμία κίνηση εναντίον της JPMorgan παρ’ όλες τις αποκαλύψεις της έκθεσης, που βασίστηκε σε εννεάμηνη έρευνα, γιατί ο διευθύνων σύμβουλος της Jamie Dimon απολαμβάνει της προσωπικής εμπιστοσύνης του προέδρου Ομπάμα (www.wsws.org/en/articles/2013/06/17/morg-j17.html). Ομολογουμένως, υπεράνω κάθε υποψίας ο εκ του εξωτερικού υποστηρικτής της κυβέρνησης Ν.Δ. και ΠΑΣΟΚ. 1 Κι’
όταν θα έχει διανυθεί όλη η απόσταση; Θα έχουμε καταλήξει σ’ αυτό που είχε παρατηρήσει ο Ισαάκ Ντώυτσερ αμέσως μετά τον αραβο-ισραηλινό πόλεμο του 1967: «Man kann sich totsiegen!», που σε ελεύθερη απόδοση σημαίνει «μπορεί κάποιος συνέχεια να θριαμβεύει (triumph story!) εξαντλώντας παράλληλα όλους τους πόρους του μέχρις ότου οδηγηθεί κι’ αυτός στο θάνατο».
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 21 IOYΛIOY 2013
35
ΕΝΘΕΜΑΤΑ ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Π. Παπανδρέου
Εξελληνισμός και αλβανική εθνική αυτοπεποίθηση
Τον Απρίλιο του 2011 έφυγε από τη ζωή ο Περικλής Παπανδρέου. Βίαια, ακατανόητα. Όλοι εμείς που τον γνωρίσαμε και τον ζήσαμε, μείναμε πίσω με αναπάντητα ερωτήματα. Με τις αναμνήσεις από έναν χαρισματικό άνθρωπο, από έναν βίο που δεν σπαταλήθηκε, αλλά αφιερώθηκε σε ό,τι πραγματικά αξίζει, μια διαρκής αναζήτηση νοήματος. Παλαιότερα, αυτό το νόημα είχε βρεθεί στην πολιτική δράση. Πιο πρόσφατα, η αναζήτησή τον οδήγησε στο Λονδίνο όπου εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή του. Η μελέτη του αυτή, με τίτλο Παιδιά της μετανάστευσης στην Αθήνα. Η πολιτική του ανήκειν και οι σκοτεινές πλευρές της προσαρμογής (μετ. Πελαγία Μαρκέτου, εκδ. νήσος) κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες. Πολλοί ίσως ανακαλύψουν στο βιβλίο έναν οξυδερκή κοινωνικό επιστήμονα, ήταν, όμως, πολύ περισσότερα από αυτό... ΠΟΛΥΜΕΡΗΣ ΒΟΓΛΗΣ
ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΗ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ
Από τις προηγούμενες σχετικές έρευνες απουσιάζει ακριβώς η οπτική γωνία των μεταναστών μαθητών, και μάλιστα όχι μόνο για αυτό καθαυτό το ζήτημα της «σημαίας» αλλά και για τη σχέση του με το ευρύτερο ζήτημα της θέσης τους στην ελληνική κοινωνία. Μια ευκαιρία να καλυφθεί αυτό το κενό πρόσφεραν οι μετανάστες μαθητές που συμμετείχαν στην παρούσα μελέτη και οι αφηγήσεις τους για τις αντιπαραθέσεις γύρω από τη «σημαία». Το 2005, όταν πήρα συνέντευξη από τον Κώστα, μαθητή ΤΕΕ με ελληνικές ρίζες γεννημένο στην Αλβανία, φάνηκε πως οι «διενέξεις για τη σημαία» είχαν χάσει την ορμή τους, στα περισσότερα σχολεία τουλάχιστον. Ωστόσο, η αντιπαράθεση εξακολουθούσε να έχει σημαντικό αντίκτυπο στην πλαισίωση της σκέψης των μεταναστών μαθητών: «Κώστας: Βασικά εδώ έγινε συζήτηση για τη σημαία, αν θα τη σηκώσουνε οι Αλβανοί. Ήτανε να τη σηκώσει μια Αλβανίδα. Την 28η Οκτωβρίου, πότε ήτανε. Ήτανε ένας Έλληνας τώρα και αρπάχτηκε επειδή ήτανε να τη σηκώσει μια Αλβανίδα, βασικά κι εγώ άμα ήμουνα το ίδιο θα ’κανα. Πήγαινε στο γραφείο και έκανε φασαρία, έβαζε ιδέες στους άλλους. Ερ.: Αυτός είναι ο δεύτερος καλύτερος μαθητής; Κώστας: Όχι, αυτός είναι από τους χειρότερους μαθητές. Αυτός ήθελε να είναι Έλληνας αυτός που θα σηκώσει τη σημαία. Οι άλλοι λέγανε ο νόμος λέει ο καλύτερος μαθητής χωρίς διάκριση εθνικότητας. Δεν λέει ο καλύτερος έλληνας μαθητής. Γι’ αυτό λέει
Έργο του Τζέικομπ Λώρενς από τη σειρά «Μετανάστευση», 1940-41
μπορεί να πάρει και ο Αλβανός τη σημαία, και έλεγε αυτός απειλούσε θα φέρω εδώ, θα γίνει χαμός σχολείο και αυτά, δυο τρία άτομα πήραν το μέρος του. Ε μετά, με τις μέρες ξεχάστηκε το θέμα. Τελικά, η Αλβανίδα σήκωσε τη σημαία. Κουβεντιάστηκε το θέμα και οι πιο πολλοί ήτανε με το μέρος του ανοικτόμυαλου. Δηλαδή έλεγαν οι πιο πολλοί άσε τη κοπέλα να σηκώσει τη σημαία. Οι καθηγητές πάλι ήταν με την Αλβανίδα. [...] Η κοπέλα [η Αλβανίδα] δεν το ’χε πάρει προσωπικά, δεν νομίζω ότι για αυτή η σημαία ήταν κάτι, αντίθετα είχε πει στο παιδί αυτό: αν θες παρέα, θα σου φέρω παρέα για υπεράσπιση. Η οποία παρέα θα ήταν Αλβανοί και αυτοί. Άρα αυτό δείχνει ότι πιο πολύ σαν υποχρέωση το είχε, παρά σα θέλημα». Η ανάγκη να διευκρινιστεί η έλλειψη εθνικού πάθους και συγκίνησης από την πλευρά της αλβανίδας σημαιοφόρου φαίνεται να πηγάζει από την άχαρη θέση των αλβανών μαθητών. Από τη μια πλευρά, εκτιμούν το γεγονός ότι οι συμπατριώτες τους εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία να πετύχουν στον ανοιχτό ανταγωνισμό για εκπαιδευτική αριστεία σε ένα ελληνικό σχολείο. Από την άλλη, αισθάνονται να απειλούνται από τις συνέπειες της επιτυχίας αυτής, εξαιτίας της πρόκλησης που αντιπροσωπεύει για τον εθνοτικό αυτοπροσδιορισμό τους. Στη δική τους αντίληψη λοιπόν, το έπαθλο της «σημαίας» συνοδεύεται από κάποιο τίμημα για την εθνοτικοεθνική ταυτότητά τους που τους φαίνεται δυσβάστακτο. Ο Τζενάν εξέφρασε και πάλι με τον καλύτερο τρόπο τα αισθήματα αρκετών αλβανών αποκρινόμενων: «Να σας πω εγώ τι πιστεύω. Αρχικά εντάξει, αν αγαπάς τη χώρα, δηλαδή είμαι μαθητής στο σχολείο αυτό, είμαι καλός, βγάζω 19, πρέπει όπως λέει ο νόμος να σηκώσω τη ση-
μαία. Αν εγώ επιθυμώ, είμαι ξένος, και μου ταιριάζει να σηκώσω τη σημαία, πιστεύω ότι δεν υπάρχει λόγος να ρωτήσω κανέναν, αν θέλω εγώ και είμαι Αλβανός, οτιδήποτε, μαύρος, αν εγώ θέλω, αν το λέει η καρδιά μου, δεν μου το απαγορεύει κανένας. [...] Αλλά βέβαια το θέμα είναι αν ένας Αλβανός που δεν έχει καμιά σχέση με την Ελλάδα, απλά ζει στη χώρα, απλά μαθαίνει την ελληνική γλώσσα, διδάσκεται τον ελληνικό πολιτισμό και πάει μόνο και μόνο επειδή διδάσκεται τον ελληνικό πολιτισμό και σηκώνει τη σημαία, είναι λίγο, όχι κακό, αλλά έτσι σαν να αποφεύγεις τη δικιά σου πατρίδα. Δηλαδή όχι προδότης, δεν μπορώ να τους πω προδότες, κατά τη γνώμη μου δεν είναι προδότες, απλά είναι άνθρωποι με δυο πατρίδες. Μπορείς να τους πεις έτσι μερικές φορές. [...] Δηλαδή ήταν αυτός ο Οδυσσέας Τσενάι. Ναι, λέει, είμαι Αλβανός και δεν θα απαρνηθώ ποτέ τη πατρίδα μου, αλλά θέλω να σηκώσω και την ελληνική σημαία. Την αγαπώ την Ελλάδα, έτσι δεν έλεγε; Αγαπώ την Ελλάδα, λέει, αλλά αγαπώ και την Αλβανία. Κάποια στιγμή όμως θα πρέπει να αποφασίσει, Ελλάδα ή Αλβανία. [...] Αν ήμουνα στη θέση ενός δεκαεννιάρη, δεν θα το έκανα γιατί θα αισθανόμουνα άσχημα. Γιατί ένας Έλληνας που ήταν από πίσω μου, θα έλεγα, γιατί, αυτός είναι στη πατρίδα του, γιατί να μην τη σηκώσει αυτός; [...] Βασικά αυτά είναι θέματα τι είναι τα πιστεύω σου, τι περιμένεις εσύ από τον εαυτό σου, να γίνεις Έλληνας, μόνο και μόνο στα χαρτιά. [...] Εντάξει, μπορεί να είσαι Αλβανός στη καρδιά και να ζεις στην Ελλάδα, δεν υπάρχει πρόβλημα». Το επιχείρημα του Τζενάν είναι αποκαλυπτικό. Το δικαίωμα να γίνεις σημαιοφόρος δεν αντιμετωπίστηκε με επιφύλαξη μόνο από ένα τμήμα της ελληνικής κοινωνίας, αλλά επίσης από μερικούς αλβανούς αποκρινόμε-
νους, οι οποίοι παρά τη συγκριτικά καλή ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία θεωρούν αυτή τη συμβολική χειρονομία υπερβολικά μεγάλο βήμα για την εθνοτικοεθνική ομάδα τους. Από τη θέση του νεοεισερχόμενου εκτιμούν τα πλεονεκτήματα που προσφέρει για τη δομική ενσωμάτωσή τους ένα κοσμοπολίτικο αξίωμα για την ιδιότητα του πολίτη. Από την άλλη πλευρά, συμμερίζονται με τους έλληνες εθνικιστές συμμαθητές τους την ίδια εννοιολογική κατανόηση για το ποιος έχει τις προϋποθέσεις να είναι μέλος ενός έθνους. Και οι δύο πλευρές αποστρέφονται τη χαλάρωση των εθνικών οριοθετήσεων. Χρειάζεται να αναρωτηθούμε πού ριζώνει η ανάγκη των γεννημένων στην Αλβανία νέων να υπερασπιστούν τον εθνοτικοεθνικό αυτοπροσδιορισμό τους. Είναι λογικό για νεαρά άτομα που γεννήθηκαν στο εξωτερικό, και στην πραγματικότητα έχουν επισφαλή νομική θέση στην Ελλάδα, να επιδιώκουν τη διατήρηση δεσμών με τη γενέτειρα και τον πολιτισμό της. Επιπλέον, πολλοί ανάμεσά τους — ιδίως οι Αλβανοί— ανέφεραν ότι έχουν τη δυνατότητα να ταξιδεύουν τακτικά στη χώρα καταγωγής τους, να επισκέπτονται τους παππούδες τους για καλοκαιρινές διακοπές, να συμμετέχουν στις εορταστικές εκδηλώσεις της ιδιαίτερης πατρίδας τους ή στις οικογενειακές γιορτές, ενώ οι γονείς τους ψηφίζουν στις εθνικές ή τοπικές εκλογές. Φαίνεται πως αυτή η κινητικότητα υψηλού βαθμού ενισχύθηκε μετά την καμπή που σηματοδότησαν η κρίση των «πυραμίδων» στην Αλβανία το 1997 και το πρώτο πρόγραμμα νομιμοποίησης μεταναστών στην Ελλάδα το 1998· με την πρώτη κατέρρευσαν οι ελπίδες για τις προοπτικές της αλβανικής οικονομίας και το δεύτερο έκανε τη μακροχρόνια εγκατάσταση στην Ελλάδα να μοιάζει βιώσιμη. Κατά συνέπεια, η αλβανική μετανάστευση προς την Ελλάδα έπαψε να συνιστά μια παλινδρομική μετακίνηση ανδρικού εργατικού δυναμικού, και πολλοί ανάμεσά τους επιδίωξαν να επανενωθούν με τις οικογένειές τους και να εγκατασταθούν μόνιμα στη χώρα. Παρόλο που η περιοδικότητα δεν χαρακτηρίζει πια το σύστημα της αλβανοελληνικής μετανάστευσης, οι ζωές των μεταναστών πιθανόν υπερβαίνουν τα εθνικά σύνορα φέρνοντας σε στενή αλληλεπίδραση τις δύο κοινωνίες, για να μη μιλήσουμε για τη δημιουργία ενός ενιαίου κοινωνικού πεδίου. Στο πλαίσιο αυτού του πεδίου η μετανάστευση δεν συνεπάγεται πια αναγκαστικά τη διάρρηξη των πολιτισμικών δεσμών, όπως προϋπέθετε το παραδοσιακό μοντέλο της διατλαντικής περίπτωσης. Αντίθετα, αυτό το σύστημα μετανάστευσης διευκολύνει τη συντήρηση μιας μορφής εθνικής ταυτότητας που εμφανίζεται ως γραμμική επέκταση της σύνδεσης και της αγάπης για την προγονική γη. Με δυο λόγια, αυτό το σύστημα μετανάστευσης επιτρέπει στους αλβανούς μετανάστες τη «γραμμική εθνότητα». Επιπλέον, φαίνεται λογική η υπόθεση ότι η γραμμική εθνότητα είναι πιο σημαντική για τους μετανάστες πρώτης γενιάς από ό,τι για τους απογόνους τους.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 21 IOYΛIOY 2013
37
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Το Ταξίμ και η υπεράσπιση του δημόσιου χώρου Από τον αγώνα για την πόλη, στην ανατρεπτική γιορτή ΤΗΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ*
Το σχέδιο για την δραστική ανάπλαση του Ταξίμ στην Κωνσταντινούπολη (εκτεταμένη πεζοδρόμηση της πλατείας και υπογειοποίηση της κίνησης των τροχοφόρων, οικοδόμηση ενός νεο-οθωμανικού θεματικού πάρκου στη θέση του Γκεζί κλπ.) ήταν η απαρχή μιας απρόβλεπτης πολιτικής κρίσης. Έφερε στο προσκήνιο ένα θέμα αιχμής που δεν περιορίζεται στην Τουρκία. Οι πόλεις γίνονται πλέον το κυρίαρχο θέμα πολιτικών θρύλων εν εξελίξει, όπως θα επισημάνει και το πρωτοσέλιδο κύριο θέμα της International Herald Tribune (Michael Kimmelman, «Η δύναμη του δημόσιου χώρου», 8-9.6.2013). Η πλατεία Ταξίμ είναι το κέντρο του κέντρου της Κωνσταντινούπολης, χώρος με ετερόκλητη αστική ταυτότητα, που δέχεται καθημερινά πάνω από ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Είναι επίσης χώρος μεγάλων πολιτικών και άλλων συγκεντρώσεων, οι οποίες προβλέπεται να μετακομίσουν στο Yenikapi, στη νέα πλατεία αντι-Ταξίμ. Όπως φάνηκε ήδη με την απαγόρευση της συγκέντρωσης της τελευταίας Πρωτομαγιάς, η ανάπλαση της πλατείας συμβαδίζει με το σχέδιο κάθαρσης και ελέγχου του δημόσιου χώρου. Το Ταξίμ είναι το τελευταίο επεισόδιο ενός ευρύτερου πολεοδομικού σχεδίου και μεγάλων έργων στην πόλη. Μεταξύ άλλων: Το νέο (τρίτο) διεθνές αεροδρόμιο (με πρόβλεψη να είναι το μεγαλύτερο στον κόσμο). Τη διάνοιξη του εναλλακτικού ως προς τον Βόσπορο καναλιού, την τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου, το στάδιο και το ολυμπιακό χωριό για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2020, στους οποίους η Κωνσταντινούπολη είναι υποψήφια. Το οικονομικό χρηματιστηριακό κέντρο (Atasehir) και δύο νέες πόλεις στην ασιατική ακτή. Σημειωτέον πως στην ίδια περιοχή, το μελλοντικό τζαμί Camlica, έκτασης 50.000 τ.μ. και ικανό να δεχθεί 30.000 πιστούς, θα έχει τον πιο ψηλό μιναρέ του κόσμου. Παράλληλα, βρίσκεται εν εξελίξει ένα τεράστιο σχέδιο ανοικοδόμησης με κατοικίες υψηλής απόδοσης, πάρκα γραφείων κλπ. σε 50 περίπου συνοικίες της Κωνσταντινούπολης, όπως επίσης κατεδαφίσεις και αναπλάσεις ιστορικών κεντρικών συνοικιών που πληρώνουν το τίμημα της συνεχούς υποβάθμισης (Sulukule, Tarlabasi), με αποτέλεσμα βίαιες μετακινήσεις πληθυσμού. Παγκόσμιες μητροπόλεις. Η Κωνσταντινούπολη δεν αποτελεί ειδική περίπτωση. Πρόκειται για μια από τις μεγαλουπόλεις της μέχρι πρότινος περιφέρειας, οι οποίες αποσπώνται από το στενό εθνικό πλαίσιο και εξελίσσονται σε παγκόσμιες μητροπόλεις, με ανάπτυξη στραμμένη προς το εξωτερικό. Η κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού συστήματος και η απεδαφικοποίηση των δραστηριοτήτων των πολυεθνικών εταιρειών, σε παγκόσμιο επίπεδο, τις κάνει ιδιαίτερα ελκυστικές σε επενδύσεις υψηλής απόδοσης Πιο ακραίο παράδειγμα, οι πόλεις της Κίνας: «Η Κίνα μετακινεί τα βουνά χάριν των πόλεων [...]. Στην μακρινή Δύση της Κίνας, 700 κορυφογραμμές ισοπεδώνονται για να χτι-
Η Φωτεινή Μαργαρίτη είναι αρχιτέκτων, διδάκτωρ φιλοσοφίας
Η χειραφετημένη ατομικότητα διεκδικεί δημόσιους χώρους που ενώνουν: «Να ζεις σαν ένα δέντρο μόνος και ελεύθερος, να ζεις με τους συντρόφους σου όπως τα δέντρα ενός δάσους», Ναζίμ Χικμέτ. Eικόνα από μια γιορτή, ένα βράδυ στην πλατεία Ταξίμ. F/M, 15.7.2010.
στούν μητροπόλεις. Κάθε εξάμηνο χτίζεται μια έκταση ισοδύναμη με την περιφέρεια του Παρισιού» (Le Monde, 14.2.2013). 690 εκατομμύρια Κινέζοι ζουν στις πόλεις, και προβλέπεται να ανέλθουν στο ένα δισεκατομμύριο το 2030. Είναι όμως μόνο κατ’ όνομα αστοί: δεκάδες εκατομμύρια εργάζονται στις πόλεις χωρίς δικαίωμα κατοικίας, καατοικώντας σε προσωρινές άθλιες συνθήκες. Συχνά οι νέες πόλεις που κτίζονται είναι ακατοίκητες, πόλεις-φαντάσματα, επειδή προορίζονται για την εικονική αναζήτηση μελλοντικών επενδυτών και όχι για την κάλυψη στεγαστικών αναγκών. Εξαγωγή του αμερικανικού μοντέλου. Η ιστορική μνήμη αίφνης ανακαλεί την κρίση του 1929, όταν οι ουρανοξύστες του Μανχάταν συνεχίζουν να χτίζονται παραμένοντας άδειοι, το ένα τρίτο των βιομηχανιών κλείνουν, ενώ το μισό του πληθυσμού βρίσκεται στο δρόμο χωρίς δουλειά. Παρά τα τοπικά χαρακτηριστικά, οι παγκόσμιες μητροπόλεις υπακούουν στο αμερικανικό πολεοδομικό μοντέλο, πλήρως μάλιστα αυτονομημένο από τον ευρωπαϊκό του πυρήνα. Ορισμένοι θα μιλήσουν για «αρχιτεκτονικό σύνδρομο της Στοκχόλμης», αναφερόμενοι στο φαινόμενο έλξης κάποιων ομήρων για τους δεσμοφύλακες τους... Ζώνες οικονομικών δραστηριοτήτων με ουρανοξύστες, μαζικές περιοχές κατοικίας περιτοιχισμένες και αποκομμένες από τα κέντρα των πόλεων, ταχύτατη ανάπτυξη επιβλητικών υποδομών μεταφοράς (δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας κλπ.), παρατίθενται χωρίς συνοχή το ένα δίπλα στο άλλο. Συχνά, τα παραπάνω έργα συνδέονται με τη διοργάνωση παγκόσμιων θεαμάτων (εκθέσεις, Ολυμπιακοί Αγώνες κλπ.). Όσο μάλιστα γίνεται υπερεκμετάλλευση της γης χάριν των επενδυτών τόσο τα έργα επενδύονται από την τοπική πολιτική εξουσία με ιδεολογική φαντασμαγορία (νεοοθωμανικός ή κομμουνιστικός δεσποτισμός, μεταφυσική πίστη στην τεχνική και την «οικολογία» κλπ). Ρεύμα αντίδρασης. Προβάλλει ήδη ένα μεγάλο ρεύμα κριτικής αντίδρασης απέναντι σ’ αυτό το φαινόμενο της ασύμμετρης νε-
οφιλελεύθερης πόλης, η οποία αναπτύσσεται με διπλή ταχύτητα, πάνω στο δίπολο φτώχειας και πλούτου και δεν αφορά μόνο τον «Τρίτο Κόσμο». Στη Δύση, όπου οι κοινωνίες δέχονται επίσης τις σκληρές συνέπειες της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής επίθεσης, πολλαπλασιάζονται τα έργα που αμφισβητούνται. Σταχυολογούμε: η κατεδάφιση του σιδηροδρομικού σταθμού της Στουτγάρδης και η ανοικοδόμηση νέου, που προκάλεσε πολιτική ανατροπή στο κρατίδιο της Βάδης-Βυτεμβέργης. Στο Βερολίνο, η ανακατασκευή του ανακτόρου των πρώσων βασιλιάδων ως «Χούμπολτ-Φόρουμ» με την πιστή αναπαραγωγή των τριών μπαρόκ προσόψεων, στιγματίστηκε ως «αρχιτεκτονική βιτρίνας» και «αποκαθαρμένη εκδοχή» της πρωσικής ιστορίας για λόγους εθνικούς. Επίσης, η αντίθεση στην ανακαίνιση της ιστορικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης σε σχέδια του αρχιτέκτονα Φόστερ, ως έργου με «κομψότητα εμπορικού κέντρου προαστίων» (!), που θα στοιχίσει 350 εκατομμύρια δολλάρια, ενώ κλείνουν περιφερειακές βιβλιοθήκες. Εξεγέρσεις του σώματος. Οι σύγχρονοι αστοί,ιδίως οι νέοι, βλέπουν κατάπληκτοι πως τα παραπάνω οδηγούν σε κοινωνίες μιας συγκεντρωτικής ταξικής κυριαρχίας, οι οποίες ολισθαίνουν ταχύτατα σε φαινόμενα σύγχρονου ολοκληρωτισμού. Ο επαναστατικός αναβρασμός που εκδηλώθηκε για πρώτη φορά στις μεγαλουπόλεις της λεγόμενης περιφέρειας, πυροδοτήθηκε από μικρά αιτήματα που υπογραμμίζουν τη σκληρότητα της υλικής καθημερινότητας, αλλά και την αντίθεση με την φαντασμαγορία της προόδου. Στην Αίγυπτο ήταν η αύξηση τιμών στα είδη πρώτης ανάγκης λόγω πληθωρισμού του αμερικανικού δολαρίου, στην Κωνσταντινούπολη η υπεράσπιση του πάρκου Γκεζί, στη Βραζιλία η αύξηση των εισιτηρίων στα ΜΜΜ κ.ο.κ. Η ψηφιακή τεχνολογία όχι μόνο δεν εγκλωβίζει το σώμα στο γυάλινο κλουβί της αλλοτρίωσης, αλλά τουναντίον γίνεται αφετηρία δράσης για την υπέρβασή της. Το Ταξίμ έχει μεγαλύτερη δύναμη από τα μέσα κοινωνι-
κής δικτύωσης τονίζει ο δημοσιογράφος της International Herald Tribune: «Η δύναμη των σωμάτων που βρέθηκαν μαζί, τουλάχιστον για μια στιγμή, παρήγαγαν μια δημοκρατική στιγμή, προκαλώντας στην εξουσία μια επικίνδυνη πολιτική κρίση». Σύμφωνα με ένα γκάλοπ της Hurriyet Daily News, το 70% των εξεγερμένων δεν αισθάνονται δεσμευμένοι σε κανένα πολιτικό κόμμα. Η πολιτική στον 21ο αιώνα, όπως όλα δείχνουν, συνδυάζει χειραφετημένη ατομικότητα και συλλογική δράση. Ανατρεπτικές γιορτές. Κοινό χαρακτηριστικό των εξεγέρσεων είναι, επίσης, ότι εισάγουν ένα καινούργιο στοιχείο. Μοιάζουν με γιορτή που παρουσιάζει διπλή όψη, είναι πολιτικός αγώνας και συγχρόνως ψυχαγωγία, μια συνάθροιση, που επιτρέπει ρήξη στην καθημερινότητα. Το Γκεζί μετεξελίχθηκε σε «γιορτινό χωριό» με ευρηματική αυτοσχέδια αρχιτεκτονική (σκηνές, εγκαταστάσεις διανομής φαγητού και ρούχων, βιβλιοπωλείο, ιατρείο κλπ.). Είναι η εικόνα μιας γιορτής η οποία αντιστέκεται στην παθητική κατανάλωση ενώπιον του θεάματος της εξουσίας, ένα είδος επιδεικτικής σπατάλης του δημόσιου πλούτου. Ωθεί σε συγχωνευτική έξαρση του πληθυσμού και αυτοσχεδιασμούς, που χαρακτηρίζουν τις παραδοσιακές γιορτές ή έχουν καλλιτεχνικό προσανατολισμό, συγγενεύουν με το χάπενινγκ, όπως το κίνημα των «ακίνητων ανθρώπων» στην Τουρκία. Αυτός ο πραγματικός και συμβολικός συμποσιασμός φέρει τα χαρακτηριστικά της εορταστικής αντιστροφής και παράβασης. Παραπέμπει στο μεσαιωνικό καρναβάλι, που υπήρξε προπομπός αστικών ανατροπών, εισάγοντας ένα είδος γενικευμένης αταξίας (βλ. Μπαχτίν, Λε Γκοφ). «Σε μερικές σκηνές του καρναβαλιού βρίσκονται ίχνη του “ανάποδου κόσμου”, όπως μια κούκλα που αναπαριστά ένα γελοίο βασιλιά και, αφού πρώτα κυκλοφορεί ανάμεσα στο πλήθος, καίγεται ή πνίγεται. Αυτές οι παρωδίες άνθιζαν στο Μεσαίωνα με τις γιορτές των Τρελλών και των Αθώων. Είναι εξάλλου και η αιτία για την οποία ορισμένες γιορτές θεωρήθηκαν ύποπτες στα μάτια της θρησκευτικής ή της κοσμικής εξουσίας και απαγορεύτηκαν» (Jean Maisonneuve, Οι τελετουργικές πράξεις). Είναι και ο λόγος για τον οποίο σήμερα οι ανατρεπτικές πολιτικές γιορτές διαλύονται με τέτοια φανατική βία. «Οι κυβερνώντες υποκαθιστούν την κοινωνική συναίνεση με βία. Αυτό είναι το σημείο μεταστροφής», όπως θα έλεγε η Χάνα Άρεντ... Πολιτική ανυπακοή. Ο αγώνας για την πόλη μετατρέπεται σε συνιστώσα αιχμηρών πολιτικών αγώνων σε παγκόσμια κλίμακα. Ο δημόσιος χώρος γίνεται πεδίο σύγκρουσης δύο τάσεων. Η μία κινείται με τις αρχές της νεοφιλελεύθερης επεκτατικότητας και βλέπει τον χώρο ιεραρχικό και πολωτικό, η άλλη διεκδικεί ένα δημοκρατικό και ισονομικό χώρο. Μοιάζει να ανοίγει το κεφάλαιο των πόλεων. Απέναντι σε στρατηγικές σχεδιασμού που θέλουν να μεταμορφώσουν το ετερόκλητο ανθρώπινο πλήθος σε «πειθαρχική» κοινωνία, αναπτύσσεται ήδη μια νέα αστική κουλτούρα πολιτικής ανυπακοής...
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
21 IOYΛIOY 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Αντίσταση ή υπακοή; 70 χρόνια από τη μαζικότερη κινητοποίηση της Κατοχής ΤΟΥ ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗ
Σπάνια βλέπουμε την Αντίσταση κατά την περίοδο της Κατοχής ως ένα τεράστιο ηθικό, πολιτικό και ψυχολογικό δίλλημα που έθεσε τις επιλογές, διαμόρφωσε τις συνειδήσεις και καθόρισε τις ζωές των ανθρώπων: Αντίσταση ή υπακοή; Δράση ή αναμονή; Τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, κάθε αντίσταση ενάντια στον κατακτητή φαινόταν μάταιη. Ο αήττητος στρατός της ναζιστικής Γερμανίας κατέλαβε αστραπιαία σχεδόν όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Οι υποστηρικτές της υπακοής απέναντι στους κατακτητές και της στάσης αναμονής έως τη λήξη του πολέμου δικαιώνονταν από τις εξελίξεις. Η κατάσταση επιδεινώθηκε με το ξέσπασμα του κατοχικού λιμού. Η τρομοκρατία της πείνας και των 50.000 περίπου νεκρών, διέγραψε το δίλλημα αυτό από τις σκέψεις των λιμοκτονούντων Αθηναίων. Τα λαϊκά στρώματα γνώρισαν την απόλυτη ανθρωπιστική κρίση της βιολογικής εξόντωσης, τα εισοδήματα της μεσαίας τάξης εξανεμίζονταν από τον πληθωρισμό και η ακίνητη περιουσία της πωλούνταν στους μαυραγορίτες, ακόμη και μερίδα των μεγαλοαστών του Μεσοπολέμου έχασε τις επιχειρήσεις της που έκλειναν λόγω των τεραστίων ελλείψεων σε πρώτες ύλες και εμπορεύματα. Η πλήρης εξαθλίωση βύθιζε την ελληνική κοινωνία σε αδράνεια. Η καθημερινότητα αναλωνόταν στην προσπάθεια εξεύρεσης τροφίμων. Φαίνεται λοιπόν ότι είχε δίκιο ο Γιόζεφ Γκαίμπελς, όταν έγραφε στο ημερολόγιό του: «Οι κάτοικοι των κατεχόμενων περιοχών είναι βουτηγμένοι στις υλικές έγνοιες. Η πείνα και το κρύο είναι στην ημερήσια διάταξη. Άνθρωποι που η μοίρα τους έχει χτυπήσει τόσο σκληρά, σε γενικές γραμμές δεν κάνουν επαναστάσεις».1 Η εξέλιξη που ανέστρεψε αυτή τη ζοφερή πραγματικότητα, που επανέφερε το δίλημμα αντίσταση ή υπακοή, δεν ήταν η απόλυτη απόγνωση και εξαθλίωση του πληθυσμού, αλλά η εμφάνιση της οργανωμένης αντίστασης. Στην Αθήνα, από την άνοιξη του 1942, με την ύφεση του λιμού, οι αντιστασιακές οργανώσεις δραστηριοποιούμενες στους χώρους εργασίας και εκπαίδευσης, κατάφεραν να κινητοποιήσουν μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων, που αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη του μαζικότερου αντιστασιακού κινήματος πόλεων πανευρωπαϊκά. Οι συνεχείς μικρές και μεγάλες κινητοποιήσεις έφτασαν στο απόγειό τους τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1943, όταν ο αγώνας ενάντια στην πολιτική επιστράτευση οδήγησε στην απόσυρσή της και την αποφυγή της αποστολής δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων στα γερμανικά εργοστάσια για καταναγκαστική εργασία.2 Η μεγάλη νίκη της Αντίστασης, σε συνδυασμό με την κατάρρευση της φασιστικής Ιταλίας, αναπτέρωσε τις ελπίδες του κατεχόμενου λαού. Η Αντίσταση κέρδιζε ανέλπιστες, μέχρι πριν λίγους μήνες, νίκες, πείθοντας όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού για το αναγκαίο της δράσης της. Το δίλημμα αντίσταση ή υπακοή έμπαινε ξανά με διαφορετικούς πλέον όρους. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η είδηση της επικείμενης επέκτασης της ζώνης της Βουλγαρικής Κατοχής στην Κεντρική Μακεδονία εμφάνιζε ένα νέο μεγάλο κίνδυνο. Οι γερμανικές αρχές, προσπαθώντας να αναπληρώσουν το κενό που άφηναν οι Ιταλοί αποχωρώντας από την Ελλάδα, στράφηκαν προς τη σύμμαχο Βουλγαρία. Για τον ελληνικό λαό, που γνώριζε τη σκληρότητα της βουλγαρικής Κατοχής, η εξέλιξη αυτή έκρυβε
Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης είναι οικονομολόγος, διδάκτορας ιστορίας του Παν. Αθηνών και συγγραφέας του βιβλίου «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα» (εκδ. Αλεξάνδρεια).
τεράστιους κινδύνους. Στην Αθήνα, η κινητοποίηση των αντιστασιακών οργανώσεων, και κυρίως του ΕΑΜ, που είχε λάβει πλέον μαζικές διαστάσεις, ήταν άμεση και δυναμική: προκήρυξη γενικής απεργίας και διαδήλωσης στις 22 Ιουλίου 1943. Τις ημέρες που προηγήθηκαν οι αντιστασιακές οργανώσεις, σε συνοικίες, εργοστάσια και εκπαιδευτικά ιδρύματα, μοίρασαν χιλιάδες προκηρύξεις και έγραψαν συνθήματα σε τοίχους προς διαφώτιση των πολιτών. Παράλληλα, καθόρισαν τόπους προσυγκεντρώσεων και δρομολόγια διαδηλωτών προς το κέντρο της πόλης σε αυστηρά καθορισμένη ώρα. Το πρωινό της 22ας Ιουλίου, η συμμετοχή του κόσμου ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Στις 10 το πρωί, φτάνοντας στο κέντρο, οι διαδηλωτές κατάλαβαν το μέγεθος της κινητοποίησης. Μια πυκνή μάζα τουλάχιστον 100.000 ανθρώπων γέμισε την Πανεπιστημίου από την Ομόνοια μέχρι τα Προπύλαια και τους παρακείμενους δρόμους. Οι κατακτητές και η δωσίλογη κυβέρνηση Ράλλη επιχείρησαν, κάνοντας επίδειξη δύναμης, να δείξουν ότι η επικείμενη κατάρρευση της Ιταλίας δεν συνεπάγονταν τη χαλάρωση της κατοχικής πολιτικής. Γερμανικές και ιταλικές δυνάμεις, χωροφύλακες και το Μηχανοκίνητο Τμήμα της Αστυνομίας Πόλεων βρίσκονταν σε επιφυλακή. Οι διαδηλωτές επιδίωξαν να φτάσουν στη Βουλγαρική Πρεσβεία, στην πλατεία Ρηγίλλης, ανεβαίνοντας την Πανεπιστημίου και συνεχίζοντας στη Βασιλίσσης Σοφίας. Όταν η κεφαλή της διαδήλωσης έφτασε στο ύψος της Ομήρου, δέχτηκε πυρά από στρατιωτικό όχημα που έφερε στην καρότσα του πολυβόλο: «Νεκροί έπεφταν, τραυματίες κραύγαζαν από πόνο και το αίμα έρρεε άφθονο στην άσφαλτο. […] Ο κόσμος έντρομος και πανικόβλητος άρχισε να υποχωρεί “πατείς με πατώ σε”. Μάταια προσπαθούσε να βρει εξόδους διαφυγής».3 Ο πανικός κορυφώθηκε όταν ένα θωρακισμένο όχημα εμβόλισε τους διαδηλωτές, τραυμάτισε την εργάτρια και επονί-
τισσα Παναγιώτα Σταθοπούλου και στη συνέχεια πέρασε πάνω από το σώμα της, συνθλίβοντάς την. Οι ριπές των πολυβόλων σκότωσαν στην οδό Ομήρου τον Επονίτη, φοιτητή της Ανωτάτης Εμπορικής, Θεωνά Μαυρομματίδη, ενώ την ίδια στιγμή, στο απέναντι πεζοδρόμιο, μπροστά από το Οφθαλμιατρείο, έπεφτε νεκρός ο Επονίτης Θωμάς Χατζηθωμάς, σπουδαστής του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του Πολυτεχνείου. Μέσα σε ελάχιστα λεπτά, χτυπώντας στο ψαχνό, οι κατακτητές και οι συνεργάτες τους σκότωσαν τον Θανάση Τεριακή, σπουδαστή του Τμήματος Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων ΕΜΠ, την Κούλα Λίλη, φοιτήτρια της Γαλλικής Ακαδημίας, την Ε. Αντωνιάδου, φοιτήτρια, τον Ιωάννη Κατσαρό (όλοι τους μέλη της ΕΠΟΝ), τον Αντώνη Παπαδοσταυράκη, ανάπηρο του Αλβανικού Μετώπου, μέλος του ΕΑΜ Αναπήρων, τον Δημήτρη Δουκάκη, ξυλουργό, τον Αλέξανδρο Δεσύπρη, εφαρμοστή και τον Χρήστο Κοντό, επιπλοποιό.4 Οι νεκροί ξεπέρασαν τους 15 και οι τραυματίες τους 60. Αρκετοί τραυματίες φυγαδεύτηκαν από συναγωνιστές τους στην πλατεία Ομονοίας για να μην πέσουν στα χέρια των κατακτητών. Από εκεί μεταφέρθηκαν σε νοσοκομεία όπου γιατροί, μέλη του ΕΑΜ, τους χειρούργησαν και στη συνέχεια τους διοχέτευσαν σε ασφαλή σπίτια. Την επομένη με ανακοίνωσή της η Comando Piazza Αθηνών ανέφερε ότι «κατόπιν της ανοήτου χθεσινής αποπείρας προς διατάραξιν της δημοσίας τάξεως εν Αθήναις, διετάχθη όπως από της χθες και μέχρι νεωτέρας διαταγής η ελευθέρα κυκλοφορία των πολιτών λήγη την 8ην μ.μ. ώραν».5 Η δωσίλογη κυβέρνηση έσπευσε να ανταμείψει τη δράση των Σωμάτων Ασφαλείας ενάντια στους διαδηλωτές, μοιράζοντας προαγωγές για την «αποτελεσματική συμπλοκή μετά ταραξιών και διαδηλωτών κατά τας σκηνάς της 22ας Ιουλίου 1943» και τη συμβολή τους «εις την αποκατάστασιν της τάξεως».6 Η διαδήλωση της 22ας Ιουλίου 1943 ήταν η τελευταία αντιστασιακή κινητοποίηση αυτού του είδους. Οι νεκροί και η τρομοκρατία που ασκούσαν οι δυνάμεις Κατοχής κατά τη διάρκεια των μαζικών κινητοποιήσεων οδήγησε το ΕΑΜ στην αλλαγή της αντιστασιακής του τακτικής. Από το σημείο αυτό και μετά το κέντρο βάρους της Αντίστασης μετατοπίστηκε στις συνοικίες, λαμβάνοντας, πέρα από πολιτικό, και ένοπλο χαρακτήρα. Η διαδήλωση της 22ας Ιουλίου έδειξε στους αντιπάλους του λαϊκού κινήματος, ότι το ΕΑΜ δεν μπορούσε να ηττηθεί με πολιτικούς όρους. Η λύση που επιλέχθηκε ήταν η ένοπλη καταστολή του από τα ελληνικά Σώματα Ασφαλείας, λύση που οδήγησε στις εμφύλιες συγκρούσεις του τελευταίου χρόνου της Κατοχής. Το δίλημμα αντίσταση ή υπακοή είχε πλέον απαντηθεί από την πλειοψηφία του αθηναϊκού λαού.
1 Παρατίθεται στο Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπει-
ρία της Κατοχής, μετ. Κώστας Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σ. 115. 2 Για μια αναλυτική παρουσίαση των κινητοποιήσεων ενάντια στην πολιτική επιστράτευση, βλ. Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η Εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012, σ. 166-172. 3 Γιώργος Φέττας, «Αναμνήσεις από τους αγώνες του αθηναϊκού λαού στα χρόνια της Κατοχής. Η διαδήλωση της 22ης Ιούλη 1943», Εθνική Αντίσταση, τ. 79, Απρίλιος-Ιούνιος 1993, σ. 33. 4 Αρχείο Εργαστηρίου Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ. 5 Πρωία, 24 Ιουλίου 1943. 6 Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, 42/17.2.1944, τεύχος Γ΄.