Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Στέφανου Δημητρίου, Βάσως Κιντή, Μαρίας Καραμεσίνη, Στρατή Μπουρνάζου, Ελένης Βαρίκα, Σ.Ο. Ενθεμάτων, Άννας Μαρία Δρουμπούκη, Έλενας Πατρικίου ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 746
ΚΥΡΙΑΚΗ 28 IOYΛIOY 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
«ΕΜΕΙΣ, Ο ΛΑΟΣ!»
Ο «καιρός» στη στρατηγική της Αριστεράς «Την γαρ όντως ούσαν βασιλικήν […] γιγνώσκουσαν την αρχήν τε και ορμήν των μεγίστων εν ταις πόλεσιν εγκαιρίας τε πέρι και ακαιρίας»: «γιατί η αληθινή βασιλική επιστήμη […] γνωρίζει όντως πότε είναι η κατάλληλη, η έγκαιρη περίσταση και πότε η περίσταση είναι άκαιρη, για να αρχίσουν και να τελεσθούν τα πιο μεγάλα εγχειρήματα στις πόλεις» (Πλάτωνος, Πολιτικός 305 d). ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Αποδίδω ελεύθερα το χωρίο, το οποίο δείχνει ότι η πολιτική —που, στον Πολιτικό, δεν είναι τέχνη, αλλά γνώση, και μάλιστα, η σπουδαιότερη («βασιλική επιστήμη»)— είναι αυτή που αξιολογεί μια κατάσταση, την περίστασιν, για να αποφανθεί για το έγκαιρον ή το άκαιρον αυτής. Έγκαιρον ή άκαιρον, όμως, ως προς τι; Τι καθορίζει το «εγκαιρίας τε πέρι και ακαιρίας»; Η περίστασις είναι έγκαιρος ή άκαιρος σε σχέση με το πολιτικό εγχείρημα: αυτό θα αναμορφώσει, με την επιτυχή του τέλεση, την περίσταση. Θα αλλάξει την κατάσταση, αλλά θα αλλάξει και αυτούς που θα το τελέσουν, γιατί η περίστασις είναι, εκ της εννοίας της, «γύρω από». Στην παρούσα περίσταση, είναι γύρω από τον ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και γύρω από τη Δεξιά, καθώς και την Άκρα Δεξιά. Όποια από αυτές τις δυνάμεις αξιολογήσει και καθορίσει το έγκαιρον ή το άκαιρον της περιστάσεως, αυτή θα αναδιαμορφώσει την κατάσταση, εκμεταλλευόμενη όλους τους υπαρκτούς, στην περίσταση, πρόσφορους παράγοντες, που μπορούν να την οδηγήσουν να κυριαρχήσει σε αυτήν. Όταν η περίστασις είναι εύκαιρος, όταν είναι ευεπίφορη γι’ αυτό τον παρεμβατικό καθορισμό και την αξιοποίηση του δυναμικού της, τότε η πολιτική αναδιαμόρφωσή της γίνεται έγκαιρος. Αυτό που πρέπει να φοβάται ο ΣΥΡΙΖΑ είναι η πιθανή ακαιρία των εγχειρημάτων του.
Ο ΣΥΡΙΖΑ ανάμεσα στο έγκαιρον και το άκαιρον της πολιτικής Δεν χρειάζονται άλλα για την έννοια του καιρού, έννοια σημαντική στον Γοργία και δεσπόζουσα στον Πολιτικό, έναν μεθοδολογικό διάλογο που μας διδάσκει πώς να σκεφτόμαστε, βάσει προβλημάτων και ζητούμενων ορισμών, που οργανώνουν τη σκέψη μας. Θα πρέπει να σκεφτούμε την πολιτική μας στρατηγική με βάση την έννοια του καιρού και τη διαίρεσή του στο έγκαιρον και το άκαιρον των εγχειρημάτων, σε συνάφεια με το δυναμικό της περίστασης. Ποια είναι τα γνωρίσματα της περίστασης που θα μας επιτρέψουν να αξιολογήσουμε σωστά το δυναμικό της, ώστε το πολιτικό μας εγχείρημα, αυτό που θα την αλλάξει, να είναι έγκαιρον; Η πολιτική της σημερινής κυβέρνησης είναι πολιτική αυξημένης διακινδύ-
Ο Στέφανος Δημητρίου διδάσκει πολιτική φιλοσοφία στον Τομέα Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Παρίσι, οδός Μουφτάρ, 1952. Φωτογραφία του Ανρί Καρτιέ-Μπρεσόν
νευσης. Εκτελώντας εντολές, καταστρέφει τη χώρα. Δεν έχει σχέδιο· το σχέδιό της είναι ένα τέταρτο, ολετήριο Μνημόνιο. Το σχέδιο του ΣΥΡΙΖΑ αποσκοπεί στη στήριξη του πολιτεύματος και των θεσμών, στην άρση των αδικιών, στην παραγωγική ανασυγκρότηση, στην κοινωνική δικαιοσύνη. Πρωτίστως, όμως, αποσκοπεί στη μάχη της επιβίωσης. Μαζί με το πολίτευμα και τη λαϊκή κυριαρχία, απειλείται και η επιβίωση του λαού. Η διαπραγμάτευση με τη Γερμανία είναι πολιτική διακινδύνευσης. Δεν υπάρχουν περιθώρια για οτιδήποτε άλλο. Η πολιτική και η διαπραγμάτευση ορίζονται με βάση τη διακινδύνευση. Η κυβέρνηση δεν κάνει πολιτική. Στην πολιτική δεν λες απλώς «ναι». Σε μια διαπραγμάτευση, για να σου πουν «ναι» σε κάτι, θα πρέπει να έχεις πει «όχι» σε κάτι άλλο. Θα πρέπει να πούμε το «όχι» στον αφανισμό της κοινωνίας, την κατάρρευση του Συντάγματος και της δημοκρατίας. Η διακινδύνευση είναι πάντοτε επί των ορίων, και η κατάσταση είναι αναμφιλέκτως οριακή. Το θέμα είναι για ποιον θα παρα-
μείνει οριακή: Για την κοινωνία ή για την ολιγαρχία του πλούτου, των φοροαπαλλαγών και του δουλεμπορίου των εργαζομένων; Η εξασφάλιση της επιβίωσης του λαού και η προστασία της δημοκρατίας συνδέονται. Ας δούμε άλλο ένα γνώρισμα του καιρού. Η μεσαία τάξη, που είχε μάθει να είναι κραταιή, εξαθλιώνεται. Τι κάνει, όταν εξαθλιώνεται; Φοβάται. Φοβάται πολύ. Και ο φοβισμένος απαιτεί ασφάλεια. Αυτό είναι το άκαιρον της περίστασης. Αυτή την ακαιρίαν πρέπει να αποφύγουμε, διότι στο δίλημμα «δημοκρατία ή ασφάλεια;» θα κερδίσει η ασφάλεια. Την ασφάλεια την εγγυάται η Άκρα Δεξιά, με κόστος τη δημοκρατία (ή τουλάχιστον πείθει γι’ αυτό, άσχετα με το αν, στην πραγματικότητα, μπορεί να την εγγυηθεί). Είναι ακριβό πολίτευμα η δημοκρατία. Δεν είναι το πολίτευμα των πεινασμένων. Η δική μας ακαιρία μπορεί να επιτρέψει στους αντιπάλους να εκμεταλλευτούν εκείνοι το εύκαιρον και το έγκαιρον της περίστασης. Εξηγούμαι. Ο άλλοτε προοδευτικός κόσμος του ΠΑΣΟΚ δεν βρίσκεται πλέον εκεί. Αν δεν ψηφίζει ΣΥΡΙΖΑ, καταγράφεται στους αναποφάσιστους των δημοσκοπήσεων. Είναι άνθρωποι βαθύτατα απογοητευμένοι από το καταρρέον πολιτικό σύστημα, οι οποίοι αναζητούν ριζοσπαστικές λύσεις. Η ριζοσπαστικοποίηση όμως δεν είναι αυτονοήτως αριστερή και προοδευτική. Μπορεί να οδηγεί και στην Άκρα Δεξιά. Εδώ εντοπίζεται το έγκαιρον της στρατηγικής του ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος πρέπει να αποτελέσει συγχρόνως τον φορέα της ριζοσπαστικής πολιτικής, αλλά και της πολιτικής των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων: αποκατάσταση της κατώτατης σύνταξης και του κατώτατου μισθού, επαναφορά των συλλογικών συμβάσεων, αναβάθμιση του κοινοβουλίου, στήριξη του κράτους δικαίου, αναδιοργάνωση του κοινωνικού κράτους και, πρωτίστως, φορολογική μεταρρύθμιση προς την κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να διατηρήσει τα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά της σοσιαλιστικής προοπτικής, αλλά και να αποτελέσει πρόμαχο της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των συντακτικών αρχών της δημοκρατικής πολιτείας. Πιθανή απαλοιφή των ριζοσπαστικών του χαρακτηριστικών ενδέχεται να οδηγήσει αυτό το τμήμα της κοινωνίας προς αντιδημοκρατικές, ακροδεξιές επιλογές. Πιθανή απόκλιση από την υπεράσπιση της δημοκρατίας και του συνταγματισμού, που απειλούνται από την πολιτική του Μνημονίου, θα δικαιώσει την επίκληση της «έκτακτης ανάγκης», διά της οποίας η κυβέρνηση υποβαθμίζει το Κοινοβούλιο και παρακάμπτει το Σύνταγμα. Για το Μνημόνιο, η δημοκρατία αποτελεί πρόσκομμα, που πρέπει να παρακαμφθεί. Για μεγάλο μέρος, όμως, της κοινωνίας δεν είναι προτεραιότητα η προάσπιση της δημοκρατίας, αλλά η επιβίωση. Αυτό είναι το εύκαιρον της περίστασης για τον ΣΥΡΙΖΑ: πρέπει να οργανώσει τη μάχη για την επιβίωση του λαού, όπως το ΕΑΜ οργάνωσε την καθημερινότητα των ανθρώπων. Για μεγάλο μέρος της κοινωνίας, ο στόχος είναι ο ίδιος: η αντιμετώπιση της πείνας και της εξαθλίωσης. Δεν είναι ίδια η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 24
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 28 IOYΛIOY 2013
24
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Ο «καιρός» στη στρατηγική της Αριστεράς ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 23
κατάσταση. Θα πρέπει όμως να διακριβώσουμε την αναλογική ομοιότητα των περιστάσεων, για να εντοπίσουμε την εγκαιρίαν του εγχειρήματος.
«Κατάσταση έκτακτης ανάγκης», αυτοί. Λαϊκή κυριαρχία, εμείς: «Εμείς, ο λαός!». Εάν ισχύουν τα ανωτέρω, τότε το έγκαιρον της περίστασης, για τον ΣΥΡΙΖΑ, είναι τώρα. Λίγο πριν, ήταν νωρίς. Πιο μετά, θα είναι αργά. Θα είναι ίσως αργά και για την κοινωνία και για τη Δημοκρατία, καθώς μπορεί να έχει συντελεσθεί η ριζοσπαστικοποίηση μεγάλου μέρους της εξαθλιούμενης μεσαίας τάξης προς την Άκρα Δεξιά. Εάν, πράγματι, αυτή είναι η εγκαιρία της περιστάσεως για τον ΣΥΡΙΖΑ, τότε αυτός, διά του προέδρου του, θα πρέπει να ζητήσει εκλογές, αλλά και να ορίσει ο ίδιος το πρόβλημα. Να αναλάβει αυτός και να διατηρήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων, και όχι η πατριδοκάπηλη και υποτελής στο Μνημόνιο κυβερνώσα Δεξιά, η συμφυρόμενη με την Άκρα Δεξιά. Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να ορίσει το πρόβλημα των εκλογών, ώστε να αξιώσει οι υπόλοιποι να τοποθετηθούν επ’ αυτού. Η προτεινόμενη λύση δεν μπορεί παρά να ενέχει διακινδύνευση. Η διακινδύνευση μπορεί και να αναδείξει την προοπτική της ανόρθωσης της κοινωνίας. Η υποταγή στο Μνημόνιο ενέχει διακινδύνευση για τους πολλούς, εξασφάλιση για τους σύγχρονους μαυραγορίτες, αναπόδραστη κατάρρευση για την κοινωνία και τη δημοκρατία. Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να διαπραγματευτεί με τη δική του πλήρη πρόταση, με ένα δικό του «μνημόνιο» που δεν θα διασώζει τις τράπεζες σε βάρος της κοινωνίας, ούτε τους κερδοσκόπους, διαπλεκόμενους, φοροφυγάδες επιχειρηματίες-καναλάρχες και ενοικιαστές εργαζομένων, δηλαδή ανθρώπων. Αυτό επέτρεψαν οι κυβερνήσεις των Μνημονίων: επέτρεψαν σε εργοδότες να νοικιάζουν ανθρώπους. Ποια δημοκρατία μπορεί να το ανέχεται αυτό και να παραμένει δημοκρατία; Οι εκλογές θα κρίνουν αν θα προκύψει ανορθολογική και πατριδοκτόνος υποταγή στο Μνημόνιο, με συνέπεια την κατάρρευση της κοινωνίας και της δημοκρατίας, ή ανόρθωση της κοινωνίας, επιβίωση του λαού και διασφάλιση της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και της λαϊκής κυριαρχίας. Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει, τώρα, να ζητήσει να εκφραστεί η λαϊκή βούληση, για να αποφασίσει ο λαός για την τύχη τη δική του και της πατρίδας. Η λαϊκή κυριαρχία είναι πυρήνας και του δημοκρατικού πατριωτισμού και της δημοκρατικής-σοσιαλιστικής προοπτικής που καθορίζουν την ταυτότητά μας. Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει
Παρίσι, Ιούνιος 1936. Απεργία των εργατών της αυτοκινητοβιομηχανίας Delahaye. Φωτό: Roger-Viollet
να αναδειχθεί πρόμαχος της δημοκρατίας, της επιβίωσης του λαού και της λαϊκής κυριαρχίας, τώρα. Θα πρέπει να αναπροσδιορίσει τον χώρο του γενικού συμφέροντος. Πιο μετά, ίσως να είναι αργά για τη λαϊκή βούληση, επειδή ο εξαθλιωμένος λαός μπορεί, άβουλος, να εγκαταλειφθεί στο ερεβώδες κενό που θα αφήσει η κατάρρευση της δημοκρατίας και των δικαιοκρατικών αρχών. Τώρα, που το φίδι βγήκε από το αυγό του και περιφέρεται στις γειτονιές, ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να εξασφαλίσει ότι η επιβίωση του λαού, οι δικαιωματοκρατικές αξίες και η δημοκρατία θα πρέπει να επιδιώκονται και να διασφαλίζονται ταυτόχρονα. Αλλιώς, θα τα χάσουμε και τα τρία.
Αυτή θα είναι η ασύγγνωστη ακαιρία της στρατηγικής μας. Το αμερικανικό Σύνταγμα του 1787 άρχιζε με μια φράση δηλωτική του συντακτικού υποκειμένου, που ασκεί την εξουσία του και εκφράζει την κυριαρχική του βούληση, κατά τον συνταγματικό καθορισμό του πολιτεύματος: «Εμείς, ο λαός…». Αυτό πρέπει να κάνει, τώρα, ο ΣΥΡΙΖΑ: Να μας καλέσει να πούμε και πάλι τη φράση που διατρανώνει την αξία του δημοκρατικού αυτοκαθορισμού του λαού, του φορέα της κυριαρχίας. Πρέπει να μας καλέσει, όπως είχε κάνει ο κατεξοχήν φορέας του δημοκρατικού πατριωτισμού, το ΕΑΜ, να αναφωνήσουμε και πάλι: «Εμείς, ο λαός!».
Eπιστολή της Βάσως Κιντή Δημοσιεύσαμε την προηγούμενη Κυριακή επιστολή της Βάσως Κιντή για το κείμενο του Στρ. Μπουρνάζου «Το αλυσοπρίονο. Και το συνέδριο» («Ενθέματα», 14.7.2012) και απάντηση του συντάκτη του άρθρου. Δημοσιεύουμε σήμερα τη νέα επιστολή της Β. Κιντή, χωρίς αντ-ανταπάντηση του Στρ. Μπουρνάζου (και ενδεχόμενη νέα αντ-αντ-απάντηση). Οι αναγνώστες ας διαβάσουν τα κείμενα και ας κρίνουν. Αγαπητέ Στρατή, Λυπάμαι που επανέρχομαι, αλλά δεν περίμενα ότι έχεις ενδώσει στον δημοσιογραφικό λαϊκισμό. Τίποτε απ’ όσα περιέγραψες στο αρχικό σου κείμενο δεν ήταν αληθές. Η ημερομηνία δεν ήταν σωστή. Τα ΜΑΤ δεν εφόρμησαν με αλυσοπρίονο στην πόρτα του περιβόλου της Πρυτανείας του Πανεπιστημίου Αθηνών όπως έγραφες, κανένα αλυσο-
πρίονο δεν μπήκε ποτέ σε λειτουργία, και ως εκ τούτου δεν το εμπόδισαν δεκάδες χέρια φοιτητών όπως υποστήριξες. Δεν ανέλαβε δράση ο κλειδαράς όπως ισχυρίστηκες (η πόρτα άνοιξε από το εσωτερικό όταν έφυγαν από πλαϊνή πόρτα οι φοιτητές) και όσοι φοιτητές συνελήφθησαν βρίσκονταν σε άλλο χώρο από εκεί όπου βρισκόταν εγκλωβισμένο το Συμβούλιο. Ούτε ψεκάστηκαν οι τρεις βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ (Λαφαζάνης, Τσακαλώτος, Τσουκαλάς) που βρίσκονταν σε οπτική επαφή μαζί μας. Η φωτογραφία του αλυσοπρίονου που δημοσίευσες δεν αποδεικνύει ότι χρησιμοποιήθηκε, και μάλιστα υπό τις συνθήκες που περιγράφεις. Να μην ξεχνάμε δε ότι με σιδερένια μπάρα κρατούσαν φυλακισμένους οι φοιτητές τους καθηγητές τους (συνόδευαν δε ως δεσμοφύλακες τον πρύτανη και μέλη του Συμβουλίου στην τουαλέτα). Η (φανταστική) εικόνα που φιλοτέχνησες απέβλεπε μόνο στη δημιουργία εντυπώσεων.
23ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Η απόφαση της Συγκλήτου του ΕΚΠΑ την οποία επικαλείσαι δεν υπεισέρχεται στις λεπτομέρειες των γεγονότων και στηρίχθηκε στην κρίση του πρύτανη κ. Θ. Πελεγρίνη, την οποία διαπιστώνω ότι εμπιστεύεσαι περισσότερο από τη δική μου μαρτυρία. Ίσως, δικαίως, δεδομένου ότι ο πρύτανης διοργάνωνε φιέστες αγανακτισμένων στα Προπύλαια με τον Νότη Μαριά και τη «Σπίθα». Αλλά ανέμενα ότι τουλάχιστον ως ιστορικός θα διέκρινες ανάμεσα σε πολιτική στάση και γεγονότα. Εκτός εάν θεωρείς θεμιτό να κατασκευάζονται γεγονότα για τους σκοπούς του «κινήματος» 50 φοιτητών σε σύνολο χιλιάδων. Σημειώνω ότι η Σύγκλητος έλαβε την απόφαση υπό την (παράνομη) παρουσία φοιτητών και ότι στο παρελθόν είχε εκδώσει αποφάσεις ανυπακοής απέναντι στον νόμο που ψήφισε η ελληνική Βουλή και ήταν υποχρεωμένη να εφαρμόσει. Με φιλικούς χαιρετισμούς ΒΑΣΩ ΚΙΝΤΗ
Από 4 έως και 10 Αυγούστου η Διεθνής Ομοσπονδία Φιλοσοφικών Εταιρειών (FISP) και ηΕλληνική Φιλοσοφική Εταιρεία οργανώνουν για πρώτη φορά στην Ελλάδα το Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας (υπό την αιγίδα της UNESCO και της Προεδρίας της Ελληνικής Δημοκρατίας). Το θέμα του είναι «Η φιλοσοφία ως έρευνα και τρόπος ζωής». Μεταξύ των συνέδρων συγκαταλέγονται προσωπικότητες, όπως ο Γιούργκεν Χάμπερμας, ο Ουμπέρτο Εκο, ο Αλέξανδρος Νεχαμάς, ο Λούκα Σκαραντίνο, ο Εβάνδρο Αγγάτσι, ο Τζων Μακντάουελ, ο Ενρίκο Μπέρτι, η Τζουλιάνα Γκοντσάλες, ο Γκέραντ Ζέελ κ.ά. Οι εργασίες του Συνεδρίου είναι ανοιχτές. Οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να στείλουν αίτηση στην ηλεκτρονική διεύθυνση secretariat@wcp2013.gr και να καταβάλουν οικονομική συνδρομή για την κάλυψη των εξόδων του Συνεδρίου.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 28 IOYΛIOY 2013
26
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Για την εισοδηματική στήριξη των ανέργων σε εποχή μαζικής ανεργίας και φτώχειας ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΡΑΜΕΣΙΝΗ
Η αλματώδης αύξηση της ανεργίας την τελευταία πενταετία έχει αναδείξει δραματικά τις ανεπάρκειες του συστήματος εισοδηματικής στήριξης των ανέργων στη χώρα μας,1 που παραδοσιακά παρείχε για λίγους μήνες —το πολύ μέχρι δώδεκα— χαμηλού ύψους επιδόματα στους ασφαλισμένους κατά της ανεργίας μισθωτούς. Έτσι, το κύριο βάρος απορρόφησης των εισοδηματικών επιπτώσεων της ανεργίας, που από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 μέχρι την τρέχουσα κρίση ήταν κυρίως γυναικεία και νεανική, έπεφτε στην οικογένεια. Η σταθερή απασχόληση του «άντρα-κουβαλητή» της οικογένειας υπήρξε το κεντρικό στοιχείο αυτού του οικογενειοκεντρικού μοντέλου προστασίας των ανέργων. Εξ ου και η ισχυρή νομοθετική προστασία των μισθωτών με συμβάσεις αορίστου χρόνου από τις απολύσεις, παρά τις διαφοροποιήσεις μεταξύ υπαλλήλων και εργατών. Η θεαματική άνοδος της συμμετοχής των γυναικών στην αμειβόμενη εργασία μετά το 1980 αναβάθμισε τον ρόλο τους στη σταθεροποίηση του οικογενειακού εισοδήματος και τη στήριξη των άνεργων μελών του νοικοκυριού. Ήδη πριν την κρίση, οι ανεπάρκειες του συστήματος εισοδηματικής στήριξης των ανέργων αντανακλώνταν αφενός στον πολύ χαμηλό βαθμό κάλυψης των ανέργων από επιδόματα ή βοηθήματα που ήταν ένας από τους χαμηλότερους στην Ε.Ε., αφετέρου στο πολύ χαμηλό ποσοστό αναπλήρωσης του προηγούμενου μισθού από το επίδομα ανεργίας για τους δικαιούχους (από 1.1.2007 έγινε ενιαίο για όλους, και από 1.1.2008 αντιστοιχεί στο 55% του κατώτατου μισθού). Η κρίση επέφερε εκτόξευση του αριθμού των ανέργων και μείωση του ήδη χαμηλού βαθμού κάλυψής τους από επιδόματα ή βοηθήματα ανεργίας. Οι παραπάνω εξελίξεις, μαζί με τη μείωση του επιδόματος ανεργίας κατά 22% τον Μάρτιο του 2012, δημιουργούν πλέον εκρηκτικά προβλήματα κοινωνικής αναπαραγωγής και φτώχειας. Η συντριπτική πλειονότητα των οικογενειών αδυνατεί να στηρίξει τα άνεργα μέλη της και, άρα, το διάτρητο δίχτυ κοινωνικής προστασίας των ανέργων χρειάζεται επειγόντως αναμόρφωση. Αλλά σε ποια κατεύθυνση και πώς; Προτού συζητήσουμε τα ζητήματα πολιτικής, θα εξετάσουμε τα αίτια του χαμηλού βαθμού κάλυψης των ανέργων από επιδόματα και της μείωσής του την τελευταία πενταετία.
Αίτια του χαμηλού βαθμού κάλυψης Το 1990, μόλις 5,6% των ανέργων καλύπτονταν από επιδόματα ή βοηθήματα ανεργίας, ενώ το 2008 17,9%. Ο χαμηλός βαθμός κάλυψης οφείλονταν αφενός στη σύνθεση του πληθυσμού των ανέργων και αφετέρου στο σύστημα εισοδηματικής τους προστασίας.
Η Μαρία Καραμεσίνη διδάσκει οικονομικά της εργασίας και της κοινωνικής πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1: ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ Μερίδια συμμετοχής (%) στο σύνολο των ανέργων 2008 Δ΄ τρίμ. ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΑ Γυναίκες Νέοι < 30 ετών ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΑΝΕΡΓΙΑΣ Μακροχρόνια άνεργοι (1 χρόνο και πάνω) Πολύ μακροχρόνια άνεργοι (2 χρόνια και πάνω) ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΑΝΕΡΓΙΑ ΑΝΕΝΕΡΓΟΙ Νεο-εισερχόμενοι στην αγορά εργασίας Επανεντασσόμενοι στην αγορά εργασίας ΑΠΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ Μορφή τελευταίας εργασίας: Αυτοαπασχολούμενοι + βοηθοί οικογενειακής επιχείρησης Μισθωτοί ΛΟΓΟΣ ΔΙΑΚΟΠΗΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: Απολύθηκαν Η εργασία τους ήταν περιορισμένης διάρκειας και τελείωσε Παραιτήθηκαν για οικογενειακούς και προσωπικούς λόγους Σταμάτησαν να εργάζονται για άλλους λόγους* ΣΥΝΟΛΟ
2012 Δ΄ τρίμ.
61,3% 41,9%
48,7% 31,8%
47,0% 27,6%
65,3% 37,8%
44,8 34,0 10,8 55,2
32,3 24,0 8,3 67,7
3,4 51,8
9,1 58,6
17,8 25,2 4,6 7,6 100
36,0 20,1 2,8 8,8 100
*Εκπαίδευση, στράτευση, ασθένεια, αυτοαπασχολούμενοι που διέκοψαν τη δραστηριότητά τους.
Πηγή: Δική μας επεξεργασία αδημοσίευτων στοιχείων ΕΛΣΤΑΤ Πρώτον, οι εν δυνάμει δικαιούχοι επιδόματος, δηλαδή οι ασφαλισμένοι κατά της ανεργίας μισθωτοί που είτε απολύθηκαν είτε η εργασία τους ήταν ορισμένης διάρκειας και τελείωσε, αντιπροσώπευαν λιγότερο από τους μισούς άνεργους (43% το τέταρτο τρίμηνο του 2008) (Πίνακας 1). Οι υπόλοιποι άνεργοι ανήκαν σε κατηγορίες μη δικαιούχων επιδόματος: πρώην μισθωτοί που παραιτήθηκαν ή εργάζονταν ανασφάλιστοι στην τελευταία τους δουλειά, πρώην αυτοαπασχολούμενοι και, κυρίως, νεοεισερχόμενοι ή επανεντασσόμενοι στην αγορά εργασίας. Οι τελευταίοι αποτελούσαν 44,8% του συνόλου των ανέργων το τέταρτο τρίμηνο του 2008 (Πίνακας 1). Το υψηλό ποσοστό μη δικαιούχων ανέργων είναι συμβατό και με το γεγονός ότι η ανεργία ήταν κυρίως γυναικεία και νεανική. Δεύτερον, μεταξύ των ανέργων που ήταν πρώην μισθωτοί και εν δυνάμει δικαιούχοι επιδόματος επικρατούσαν οι άνεργοι που εργάζονταν πριν με συμβάσεις περιορισμένης διάρκειας (59% το τέταρτο τρίμηνο 2008). Αυτοί δικαιούνται επιδόματος για λίγους μόνο μήνες και στη συνέχεια μένουν χωρίς κάλυψη. Τρίτον, κανένας δικαιούχος επιδόματος ανεργίας πρώην μισθωτός δεν είχε δικαίωμα επιδότησης πέραν των 12 μηνών, ενώ βοηθήματα ανεργίας έπαιρνε σε μία ή περισσότερες δόσεις ένας αστείος αριθμός μακροχρόνια ανέργων. Συνοψίζοντας, ο χαμηλός βαθμός κάλυψης κατά την προ της κρίσης περίοδο οφειλόταν: α) στη μεγάλη συγκέντρωση της ανεργίας μεταξύ των νεοεισερχόμενων και επανεντασσόμενων στην αγορά εργασίας και των επι-
Έργο του Έγκον Σίλε, 1911
σφαλώς εργαζόμενων μισθωτών, β) στον αποκλεισμό όλων των μακροχρόνια ανέργων που ήταν πρώην μισθωτοί από την τακτική επιδότηση και γ) στην ανυπαρξία προνοιακών επιδομάτων (βοηθημάτων) για τους ανέργους με χαμηλό εισόδημα για το υπόλοιπο διάστημα της ανεργίας, μετά τη λήξη της τακτικής επιδότησης.
Κρίση και αλλαγές στη σύνθεση της ανεργίας Η μαζική ανεργία που προκάλεσαν η κρίση και οι υφεσιακές πολιτικές των Μνημονίων έπληξε με περισσή σφοδρότητα τον «κεντρικό πυρήνα» της εργατικής τάξης που είχε σταθερή απασχόληση και πλήρη εργασιακά δικαιώματα, περισσότερο τους άνδρες και τους εργαζόμενους άνω των 30 ετών, ενέταξε στα θύματά της τους αυτοαπασχολούμενους και παγίδευσε τους ανέργους στη μακροχρόνια ανεργία. Ως αποτέλεσμα, μεταξύ του 2008 και του 2012 το μερίδιο συμμετοχής των γυναικών στο σύνολο των ανέργων μειώθηκε από 61% στο 49%, των νέων κάτω των τριάντα από 42% στο 32% και των νεοεισερχόμενων ή επανεντασσόμενων στην αγορά εργασίας από 45% στο 32%. Ταυτόχρονα, αυξήθηκε η συμμετοχή των πρώην μισθωτών στο σύνολο των ανέργων (από 52% στο 59%) και των πρώην αυτοαπασχολούμενων (από 3% στο 9%), ενώ πάρα πολλοί αυτοαπασχολούμενοι που φυτοζωούν τροφοδοτούν την κρυμμένη ανεργία. Η ανεργία έπληξε περισσότερο τους μισθωτούς με σταθερή απασχόληση που απολύθηκαν απ’ ό,τι αυτούς με συμβάσεις εργασίας ή έργου περιορισμένης διάρκειας που δεν μπόρεσαν να βρουν δουλειά μετά τη λήξη τους. Οι απολυμένοι αποτελούσαν στο τέλος του 2012 το 36% του συνόλου των ανέργων έναντι 18% στο τέλος του 2012, ενώ οι άνεργοι λόγω λήξης σύμβασης 15%, έναντι 25% τέσσερα χρόνια πριν. Όμως, η πιο σημαντική αλλαγή στη σύνθεση της ανεργίας, είναι η εκρηκτική αύξηση της μακροχρόνιας και πολύ μακροχρόνιας ανεργίας. Το ποσοστό συμμετοχής όσων παραμένουν άνεργοι ένα χρόνο και πάνω εκτινάχθηκε από 47% το τελευταίο τρίμηνο του 2008 σε 65% το αντίστοιχο τρίμηνο του 2012, ενώ όσοι ήταν άνεργοι δύο χρόνια και πάνω αποτελούσαν, στο τέλος της περσινής χρονιάς, ένα τερατώδες ποσοστό του συνόλου των ανέργων (28%). Οι επιπτώσεις της μακροχρόνιας ανεργίας στους όρους διαβίωσης και την ψυχική υγεία των ανέργων και των οικογενειών τους είναι δραματικές, οι κοινωνικές της συνέπειες τεράστιες (κοινωνική αποσύνθεση, εγκληματικότητα κλπ.) και η αντιμετώπισή της ιδιαίτερα δύσκολη. Οι παραπάνω αλλαγές στη σύνθεση του πληθυσμού των ανέργων είχαν αντιφατικές επιπτώσεις στο βαθμό κάλυψής τους από επιδόματα ή βοηθήματα, που μειώθηκε κατά την πενταετία της κρίσης από 21,7% το πρώτο τρίμηνο του 2008 σε 17,2% το αντίστοιχο τρίμηνο του 2013. Ισχυρότατη μειωτική επίδραση άσκησε η αύξηση της διάρκειας της ανεργίας κατά τη διάρκεια της κρίσης, και πολύ μικρότερη η αύξηση του ποσοστού συμμετοχής των πρώην αυτοαπασχολούμενων στο σύνολο των ανέργων. Αντίθετα, η μεγάλη αύξηση του ποσοστού συμμετοχής των απολυμένων επέδρασε αυξητικά στο ποσοστό κάλυψης. Ο Πίνακας 2 αποκαλύπτει ότι η μεγάλη πτώση του βαθμού κάλυψης των ανέργων που εργάζονταν πριν ως μισθωτοί (από 34,5% σε 25,6%) στην πενταετία της κρίσης
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 28 IOYΛIOY 2013
31
ΕΝΘΕΜΑΤΑ οφείλεται αποκλειστικά στην εκτίναξη του ποσοστού των μακροχρόνια ανέργων, που αυξήθηκε από 38,5% σε 61%. Δείχνει επίσης ότι, ταυτόχρονα, πολύ μεγάλο ποσοστό ανέργων τους δύο πρώτους μήνες ανεργίας και πάνω από τους μισούς ανέργους με 3-11 μήνες ανεργίας δεν καλύπτονται από επίδομα ή βοήθημα.
Θεσμικές αλλαγές με τους νόμους των Μνημονίων Οι νόμοι των Μνημονίων επιδείνωσαν δραστικά τους όρους διαβίωσης των ανέργων και των οικογενειών τους, με πρώτο και σημαντικότερο μέτρο τη μείωση του βασικού επιδόματος ανεργίας από τα 461€ στα 360€ τον Μάρτιο του 2012. Οι υπόλοιπες αλλαγές περιλαμβάνουν: α) την αυστηροποίηση από 1.7.2012 των προϋποθέσεων λήψης της προβλεπόμενης οικονομικής ενίσχυσης των ανέργων λόγω εορτών Πάσχα και Χριστουγέννων. β) τον περιορισμό του δικαιώματος επιδότησης, με τη θέσπιση πλαφόν 450 ημερήσιων επιδομάτων ανεργίας (9 μήνες) από 1.1.2013 και 400 (8 μήνες) από 1.1.2014 εντός της τετραετίας που προηγείται της έναρξης καταβολής του επιδόματος. Το μέτρο πλήττει κυρίως τους εποχικά εργαζόμενους (ξενοδοχοϋπάλληλοι, εκπαιδευτικοί κ.ά.). γ) την κατάργηση από 1.1.2013 όλων των ειδικών επιδομάτων και ευνοϊκότερων ενισχύσεων που, από το τέλος της δεκαετίας του 1990, παρείχαν συστηματικά και κατά περίπτωση οι κυβερνήσεις στους απολυμένους μεγάλων επιχειρήσεων που έκλειναν. δ) τη χορήγηση επιδόματος ανεργίας 360€ για 3-9 μήνες στους πρώην αυτοαπασχολούμενους με χαμηλό εισόδημα που είναι τουλάχιστον τρία χρόνια ασφαλισμένοι, δεν οφείλουν ασφαλιστικές εισφορές και έχουν καταβάλει εισφορές επί 1-3 χρόνια στον Ειδικό Λογαριασμό Ανεργίας. Η χορήγηση του επιδόματος ξεκίνησε τον Απρίλιο 2013 αλλά, λόγω των δύο τελευταίων προϋποθέσεων, οι δικαιούχοι είναι ελάχιστοι. ε) τη χορήγηση από 1.1.2014 επιδόματος 200€, μέχρι δώδεκα μήνες, σε μακροχρόνια άνεργους 20-66 ετών με χαμηλό οικογενειακό εισόδημα, που έχουν εξαντλήσει το δικαίωμα τακτικής επιδότησης. Το μέτρο, αν εφαρμοστεί, θα διευρύνει τον αριθμό δικαιούχων που σήμερα είναι ελάχιστοι, λόγω εξαιρετικά περιοριστικών προϋποθέσεων. Ωστόσο, το ύψος του «επιδόματος» αντιστοιχεί σε προνοιακό βοήθημα καταπολέμησης της ακραίας φτώχειας και δεν αντιμετωπίζει το πρόβλημα κάλυψης της συντριπτικής πλειονότητας των τακτικά επιδοτούμενων ανέργων, που η επιδότησή τους σταματά πολύ πριν τη συμπλήρωση 12 μηνών ανεργίας. στ) την ασφαλιστική κάλυψη των ανέργων για σύνταξη μέχρι 25 ημέρες τον μήνα και συνολική διάρκεια ανεργίας μέχρι 300 ημέρες (12 μήνες) στο σύνολο του εργασιακού βίου. ζ) την παράταση μέχρι την 28.2.2014 της δωρεάν ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης στους ανέργους 29-55 ετών που είναι ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ και πληρούν έναν ελάχιστο χρόνο ασφάλισης πριν την ανεργία, ανάλογα με την ηλικία τους. tst Οι τρεις πρώτες αλλαγές εφαρμόζονται ήδη και περιορίζουν δικαιώματα των ανέργων, ενώ η μείωση κατά 22% του επιδόματος ανεργίας το έχει φέρει κάτω από τη γραμμή της φτώχειας. Οι δύο επόμενες αλλαγές στοχεύουν στη μερική αντιστάθμιση των συνεπειών της κρίσης και των Μνημονίων, αλλά εντάσσονται στη λογική της μικρότερης δα-
ΠΙΝΑΚΑΣ 2: ΑΝΕΡΓΟΙ ΠΟΥ ΕΡΓΑΖΟΝΤΑΝ ΠΡΙΝ ΩΣ ΜΙΣΘΩΤΟΙ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΑΝΑ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΑΘΜΟΣ ΚΑΛΥΨΗΣ ΑΠΟ ΕΠΙΔΟΜΑΤΑ/ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΑΝΕΡΓΙΑΣ
2007 Δ΄ Τρίμηνο Κατανομή Βαθμός (%) κάλυψης
Τώρα θα αρχίσει να αναζητά εργασία Μέχρι 2 μήνες ανεργίας 3-5 μήνες ανεργίας 6-11 μήνες ανεργίας 12-23 μήνες ανεργίας Δύο χρόνια και πάνω ΣΥΝΟΛΟ ΑΝΕΡΓΩΝ
1,1 27,8 17,2 15,4 19,8 18,7 100
πάνης και της καταπολέμησης της ακραίας φτώχειας. Οι δύο τελευταίες συμπληρώνουν κενά του συστήματος κοινωνικής προστασίας, χωρίς όμως να δίνουν οριστική και πλήρη λύση στο ζήτημα, ιδίως αυτό της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης των ανέργων.
Ανεργία και φτώχεια: επιλογές και διλήμματα πολιτικής Το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, για τις εκλογές του Ιουνίου του 2012, προέβλεπε την άμεση επάνοδο του επιδόματος ανεργίας στα επίπεδα που βρισκόταν πριν την μείωση του με το δεύτερο Μνημόνιο, τη χρονική επιμήκυνση της χορήγησής του και την επέκτασή του στους αυτοαπασχολούμενους που διακόπτουν τη δραστηριότητά τους. Πρόσφατες επεξεργασίες του προγράμματος και εξαγγελίες του προέδρου συμπληρώνουν τα παραπάνω μέτρα με άλλα, όπως η δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και η δωρεάν μετακίνηση με δημόσια μέσα μεταφοράς όλων των ανέργων, η μείωση τιμολογίων και η απαγόρευση διακοπής της παροχής νερού, τηλεφώνου και ηλεκτρικού, η απαγόρευση πλειστηριασμών και κατασχέσεων πρώτης κατοικίας κ.α. Στα παραπάνω θα πρέπει να προστεθούν: α) η χαλάρωση των προϋποθέσεων λήψης του επιδόματος, ξεκινώντας με την κατάργηση του περιορισμού των 400 ή 450 ημερών επιδότησης στην τετραετία για τους μισθωτούς και την αναθεώρηση των προϋποθέσεων κατοχύρωσης δικαιώματος για τους αυτοαπασχολούμενους και β) η χρονική επιμήκυνση της διάρκειας καταβολής του επιδόματος ανεργίας για όλες τις ομάδες ανέργων που εξαντλούν το δικαίωμα τακτικής τους επιδότησης ομοιόμορφα, και όχι μόνο η αύξηση της ανώτατης διάρκειας καταβολής στους 24 μήνες. Επίμαχο ζήτημα για το πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ παραμένει το δικαίωμα των νεοεισερχόμενων και επανεντασσόμενων στην αγορά εργασίας σε επίδομα ή βοήθημα ανεργίας. Δύο είναι τα ερωτήματα που προκύπτουν από αυτήν την πρόταση. Πρώτον, πώς μπορούν να αποφευχθούν οι αναμενόμενες καταστρατηγήσεις του δικαιώματος, δηλαδή η αθρόα εγγραφή στις λίστες ανεργίας όλων των μη εργαζόμενων ατόμων, είτε ψάχνουν για δουλειά είτε όχι, με μοναδικό σκοπό την είσπραξη επιδόματος προς ενίσχυση του ατομικού ή οικογενειακού εισοδήματος; Δεύτερον, πώς μπορεί να αποφευχθεί ο συνδυασμός του επιδόματος ή βοηθήματος με ανασφάλιστη εργασία, άρα η μαζική επιδότηση της τελευταίας, στις σημερινές συνθήκες δραματικής έλλειψης ευκαιριών απασχόλησης και εκβιασμού από την πλευρά των εργοδοτών;
28,5% 53,7% 46,4% 38,4% 19,9% 6,2% 34,5%
2012 Δ΄ Τρίμηνο Κατανομή Βαθμός (%) κάλυψης 0,8 12,7 10,6 14,9 28,2 32,8 100
56,6% 54,4% 48,9% 44,9% 18,9% 3,3% 25,6%
Η υλοποίηση των παραπάνω μέτρων προϋποθέτει τη γενναία μεταφορά πόρων από τον κρατικό προϋπολογισμό στον ΟΑΕΔ, δηλαδή την τριμερή χρηματοδότηση του συστήματος ασφάλισης κατά της ανεργίας, εφόσον οι σημερινές εισφορές προς τον ΟΑΕΔ αδυνατούν ολοένα και περισσότερο να καλύψουν ακόμα και τις παρούσες υποχρεώσεις του συστήματος προς τους ανέργους. Ωστόσο, όσο περισσότερο διαρρηγνύεται η ισορροπία εισφορών-παροχών στο ασφαλιστικό σύστημα και αυξάνονται οι «διεκδικήσεις» κάποιων ομάδων επί του κρατικού προϋπολογισμού, τόσο περισσότερο τίθεται το γενικότερο ερώτημα της ίσης μεταχείρισης για την ίδια ανάγκη όλων των ομάδων και ατόμων που οδηγούνται στην ένδεια και την κοινωνική περιθωριοποίηση λόγω έλλειψης επαρκούς εισοδήματος. Καλούμαστε κατά συνέπεια να διαμορφώσουμε, με βάση τις αρχές της δικής μας Αριστεράς, μια συνεκτική πολιτική αντιμετώπισης της φτώχειας. Αναγκαστικό σημείο εκκίνησης για τη διαμόρφωση μιας τέτοιας πολιτικής αποτελεί η απάντηση στο ερώτημα εάν είναι κοινωνικά δικαιότερη και προτιμητέα από τη σκοπιά των κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών η επέκταση, η αύξηση του ύψους και η χρονική επιμήκυνση των κατηγορικών προνοιακών επιδομάτων, συμπεριλαμβανομένων αυτών για τους ανέργους, έναντι της υιοθέτησης του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, του οποίου το ύψος θα διαφέρει ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του νοικοκυριού (αριθμός και σύνθεση μελών, ιδιοκατοίκηση κλπ.) και θα καλύπτει το σύνολο του πληθυσμού. Συνεπώς, στις συνθήκες οικονομικής καταστροφής και ανεργίας ιστορικών διαστάσεων που βιώνουμε σήμερα, καλούμαστε να αναμετρηθούμε με γενικότερες επιλογές πολιτικής αντιμετώπισης της φτώχειας τόσο των ανέργων όσο και των άλλων κοινωνικών ομάδων που περιθωριοποιούνται και αποκλείονται από την πρόσβαση σε εργασία και εισόδημα. Η συζήτηση στον ΣΥΡΙΖΑ δεν ξεκινάει τώρα, αλλά έχει φτάσει η στιγμή να μπούμε όλες και όλοι στα πιο βαθιά, κάνοντας συλλογικά επιλογές με καλύτερη γνώση των γενικών και ειδικών προβλημάτων, επίγνωση των διλημμάτων και με πιο σύνθετα πολιτικά κριτήρια και προβληματισμό.
1
Για τη διεξοδική ανάλυση του συστήματος και την ιστορική του εξέλιξη, βλ. Μ. Καραμεσίνη, «Εισοδηματική προστασία των ανέργων στην Ελλάδα: ιστορική εξέλιξη, σύγχρονες προκλήσεις», στο Όψεις κοινωνικής δυναμικής. Μελέτες χαριστήριες στην καθηγήτρια Κούλα Κασιμάτη, Gutenberg, Αθήνα 2011.
Ο ανώτατος βαθμός του υποκόσμου Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να πω κάτι για τις αθλιότητες Ζαρούλια σχετικά με τη Μαριάννα Δραγασάκη. Και, πάνω από όλα, δεν θέλω να αναπαράγω τις αθλιότητες αυτές, καθώς θεωρώ λάθος (και σε αυτή την περίπτωση και σε άλλες) να γινόμαστε, έστω και άθελά μας, αγωγοί και αναμεταδότες της χυδαιότητας την οποία κατακρίνουμε. Άλλωστε, τα λόγια της Ελένης Ζαρούλια κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, πιθανότατα τα ξέρετε ήδη. Οι λάτρεις της αναδίφησης, ας βρουν και το πρωτότυπο (το πρωτοσέλιδο του Πρώτου Θέματος του 2007 — και ας σκεφτούμε, άλλη μια φορά, τη συμπόρευση, σε πολλαπλά επίπεδα, των Χρυσαυγιτών και του φύλλου του Θέμου Αναστασιάδη). Όμως, αν εμείς από την Αυγή δεν έχουμε να πούμε πολλά, αν δεν χρειάζεται να πει τίποτα ο ίδιος ο Γιάννης Δραγασάκης και ο ΣΥΡΙΖΑ, θα θέλαμε να ακούσουμε να λένε, και μάλιστα να λένε πολλά, όλοι οι άλλοι: το προεδρείο της Βουλής, τα άλλα κόμματα, οι εφημερίδες και οι αναλυτές, ιδίως του συντηρητικού και δεξιού τόξου. Και, εκτός από το να λένε, να αντιληφθούν, επιτέλους, εκείνο που εδώ και καιρό πολλοί από αυτούς αρνούνται επίμονα να αντιληφθούν: ότι η Χρυσή Αυγή δεν είναι «το ένα άκρο» ούτε κάποιοι «δυνάμει σύμμαχοι», ούτε κάποιοι «χρήσιμοι ηλίθιοι» ούτε ένα «αναπόφευκτο κακό»· είναι μια νεοναζιστική συμμορία, που εφαρμόζεςι τις μεθόδους των συμμοριών και του υποκόσμου. Γιατί όλα, μα όλα, στη συγκεκριμένη τοποθέτηση της Ε. Ζαρούλια παραπέμπουν ευθέως στη γλώσσα και τις μεθόδους εκβιασμού που χρησιμοποιούν οι συμμορίες: — Μη μας πας κόντρα, αλλιώς θα σου βγάλουμε τα «άπλυτα» στη φόρα, κι αν δεν έχουμε, θα βρούμε, ντε και καλά, θα ανακαλύψουμε, θα φτιάξουμε για σένα, για τα παιδιά σου, για την οικογένειά σου. Ακούστε, αν δεν ακούσατε, την Ελένη Ζαρούλια, στη συγκεκριμένη επίθεση: αυτός είναι ο κόσμος, η φρασεολογία, το αποκρουστικό ήθος του υποκόσμου, με ή χωρίς το πρόσημο του νεοναζισμού. ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
ΥΓ. Κατά τα λοιπά, το Πρώτο Θέμα φαίνεται ότι έχει ζηλώσει και διεκδικεί με αξιώσεις τα πρωτεία των «ρεπορτάζ» της Ελεύθερης Ώρας του αλήστου μνήμης Γρηγόρη Μιχαλόπουλου — με τις ερωτικές επιστολές προσωπικοτήτων του δημοσίου βίου που «εξασφάλιζε» από τον κάλαθο των αχρήστων, τη δεκαετία του 1980.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 28 IOYΛIOY 2013
32
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΟ
Η Κούνεβα, το εργατικό ατύχημα και το οργανωμένο έγκλημα ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΒΑΡΙΚΑ
Στην Αυγή, στις 6 Ιουλίου, διαβάσαμε με μεγάλη ικανοποίηση την είδηση της καταδίκης της ΟΙΚΟΜΕΤ από το Μονομελές Πρωτοδικείο Πειραιά, που έκρινε την εταιρεία «ένοχη για το δολοφονικό βιτριόλι στην Κωσταντίνα Κούνεβα» και επιδίκασε το ποσό των 250.000 ευρώ, εκ των οποίων τα 80.000 αμέσως καταβλητέα. Είναι πράγματι ελπιδοφόρο ότι, σε μια ατμόσφαιρα όπου η λέξη «δικαιοσύνη» ηχεί σαν κακόγουστο και απειλητικό αστείο στ’ αυτιά των καθημερινά αυξανόμενων συμπολιτών μας που γνωρίζουν την οργουελική μοίρα των unpersons, με τη συναίνεση ή αδιαφορία ενός μέρους της κοινωνίας, βρέθηκε ένα δικαστήριο που είχε το θάρρος να λάβει αυτή την απόφαση: δέχτηκε το αίτημα της συνδικαλίστριας και γραμματέα της Παναττικής Ένωσης Καθαριστριών και Οικιακού Προσωπικού (ΠΕΚΟΠ), μιας καθαρίστριας η οποία πλήρωσε τον αγώνα της για την αυτοοργάνωση και αντίσταση αυτής της περιφρονημένης και αόρατης στρατιάς απόβλητων και παριών στην οποία βρέθηκε να ανήκει, με την πιο βάρβαρη και ακραία σεξιστική απόπειρα κυριολεκτικής εξάλειψης της ίδιας της ανθρώπινης ιδιότητας της. Κρίνοντας ότι η ΟΙΚΟΜΕΤ (εργολάβος εταιρεία καθαρισμού των σταθμών του ΗΣΑΠ) φέρει ευθύνη για τη δολοφονική επίθεση κατά της Κωσταντίνας Κούνεβα, το Μονομελές Πρωτοδικείο του Πειραιά αποδέχτηκε το αίτημα της αγωγής να αναγνωρίσει την επίθεση ως εργατικό ατύχημα. Η επίθεση (όπως επισημαίνει το δημοσίευμα, παραθέτοντας την επιχειρηματολογία της δικηγόρου της ενάγουσας) «έγινε αμέσως μετά την αποχώρηση της παθούσας από την εργασία της, και ενώ η εταιρεία είχε αρνηθεί την αλλαγή βάρδιας που ζητούσε επίμονα η Κ. Κούνεβα, έχοντας επισημάνει στους προϊσταμένους της τις διαδοχικές απειλές που δεχόταν για τη ζωή της λόγω της συνδικαλιστικής της δράσης». Πρόκειται πράγματι, όπως υπογραμμίζει το δημοσίευμα της Αυγής, για την «πρώτη (δικαστική) νίκη της Κωνσταντίνας Κούνεβα» και, ας ελπίσουμε, ένα σημαντικό βήμα για την πλήρη δικαίωσή της. Γιατί η Κούνεβα κέρδισε την πρωτοβάθμια δίκη, αλλά δεν δικαιώθηκε. Πράγματι, παρότι η υπάρχουσα νομοθεσία περί εργατικών ατυχημάτων επιτρέπει, μέσω αυτού του χαρακτηρισμού, να αποδοθούν ευθύνες στην επιχείρηση που καταδυναστεύει τις εργαζόμενες, παρότι πολύ σωστά η αγωγή αξιοποίησε αυτή τη δυνατότητα επαναφέροντας επί τάπητος μια εγκληματική πράξη που τέσσερα χρόνια παραμένει ατιμώρητη, παρότι —το κυριότερο- ο νόμος επιτρέπει να καλυφθούν τα υπέρογκα έξοδα
Η Ελένη Βαρίκα διδάσκει Πολιτικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Paris 8.
των αλλεπάλληλων και εξαιρετικά επώδυνων θεραπειών, τις οποίες αντιμετώπισε και συνεχίζει να αντιμετωπίζει με θαυμαστό ηθικό σθένος η Κωνσταντίνα Κούνεβα, η επίθεση εναντίον της δεν είναι βέβαια ατύχημα, αλλά οργανωμένη εγκληματική πράξη. Η διάσταση μεταξύ του πραγματισμού που αναγκαστικά χαρακτηρίζει την τακτική υπεράσπισης των δικαιωμάτων σε έναν συγκεκριμένο κοινωνικό συσχετισμό δυνάμεων (που στην περίπτωσή μας έχει επιτρέψει να περιλαμβάνονται στην έννοια του ατυχήματος «βίαια συμβάντα και οι επιθέσεις κατά εργαζομένων, αρκεί να γίνονται στο πλαίσιο ή με αφορμή την εργασία τους») και της άφατης αδικίας ενός τέτοιου ορισμού (που αποσιωπά το ψεύδος του «τυχαίου», ενώ καθιστά αόρατο τον συστηματικό, δομικό χαρακτήρα της σεξιστικής, ταξικής και ρατσιστικής βίας), αναιρείται συχνά στον περιγραφικό χαρακτήρα της είδησης. Η είδηση, όσο πιστή κι και αν παραμένει στο συμβάν, συχνά είναι ανίσχυρη να θυμίσει, εκτός από την ισχύουσα κατάσταση, και τη βαθύτερη σημασία της: εκείνο το κρυφό, συγκρουσιακό μήνυμα, την παράφωνη νότα που περιέχει, θυμίζοντας ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι, ότι αυτή η πραγματικότητα δεν αξίζει να υπάρχει, ότι χρειάζεται να την αλλάξουμε. Αυτό το κάνει το σχόλιο της είδησης, που δεν είναι πάντα ούτε φλυαρία ούτε ιδεολογία. Αυτό περιμένουμε από μια εφημερίδα σαν την Αυγή. Να μας θυμίζει ό,τι, κάθε φορά, χρειάζεται να βγάλουμε από το αρχείο και να το επαναφέρουμε στην ημερήσια διάταξη, να το «επανορθώσουμε»: την τιμωρία των υπευθύνων μιας δολοφονικής απόπειρας που συντάραξε την ελληνική και διεθνή κοινή γνώμη.
H Νίκη της Καλαμάτας H ανάκληση της άδειας για το φεστιβάλ της Χρυσής Αυγής και η μεγάλη αντιφασιστική πορεία στην Καλαμάτα αποτελούν γεγονός, όχι μόνο για την πόλη αλλά συνολικά για το αντιφασιστικό κίνημα. Αυτή η σπουδαία επιτυχία (γιατί περί αυτού ακριβώς πρόκειται) μας δείχνει πολλά. Πρώτα πρώτα, ότι μπορούμε να πετύχουμε νίκες. Και στην Καλαμάτα το πετύχαμε χάρη στον συντονισμό πολλών παραγόντων: στη δραστηριοποίηση της τοπικής κοινωνίας, την πανελλαδική κινητοποίηση, τις διεθνείς αντιδράσεις, την πίεση στους φορείς, την κινηματική δράση. Και ας πούμε εδώ ένα μεγάλο μπράβο σε όλους όσους και όσες συντέλεσαν, και πρώτα απ’ όλα στους αντιφασίστες της Καλαμάτας, που με πάθος, αποφασιστικότητα αλλά και ορθοκρισία πρωτοστάτησαν στον αγώνα αυτό. Μας δείχνει, ακόμα, ότι οι νεοναζί, παρά την απήχησή τους, παρά τις προσβάσεις τους στο κράτος και τις συνέργειες με τμήματά του, δεν είJason Oliva, ναι αήττητοι. Η Χρυσή Αυγή υπέστη μια σοβαρή «Φτερωτή Νίκη της Σαμοθράκης», 2010 ήττα με την ανάκληση της άδειας, από τον περιφερειάρχη, την Παρασκευή, ήττα που πήρε πανηγυρική διάσταση με την πορεία του Σαββάτου: πάνω από 2.000 διαδηλωτές — γεγονός πρωτοφανές για την πόλη! Η ήττα επισφραγίστηκε τις επόμενες μέρες, καθώς η Χρυσή Αυγή (εκτός από μια-δυο ανακοινώσεις), δεν έκανε τίποτα, μα απολύτως τίποτα για να διαμαρτυρηθεί. Άσχετα με το αν η στάση της οφείλεται σε σάστισμα, υπολογισμό, σχέδιο ή συνεννόηση, αυτό δεν αναιρεί το ότι έτσι η ήττα, στο συγκεκριμένο, είναι πλήρης. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι oι νεοναζί, και στην Καλαμάτα και αλλού, δεν θα επανέλθουν με προκλήσεις, ρατσιστικές επιθέσεις, κηρύγματα και πράξεις μίσους. Αλλά, όπως και να το κάνουμε, τα παλικάρια της φακής του Μιχαλολιάκου, που τρώνε σίδερα όταν έχουν απέναντί τους κανέναν μετανάστη, αδύναμο και δυστυχισμένο, λούφαξαν. Ευτυχώς, και είμαστε ασφαλώς πολύ χαρούμενοι γι’ αυτό. Όπως έλεγε και η ανακοίνωση του Δικτύου για τα Κοινωνικά και Πολιτικά Δικαιώματα, για τα καμώματα του χρυσαυγίτη τοπικού βουλευτή Κουκούτση (που από το τηλέφωνο της Βουλής απειλούσε τους οργανωτές της πορείας), «οι ναζί, εκτός από καθάρματα, είναι και θρασύδειλοι καραγκιόζηδες». Η ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΤΩΝ ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 28 IOYΛIOY 2013
33
ΕΝΘΕΜΑΤΑ ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΜΑΡΩΣ ΔΟΥΚΑ
Τι ψάχνει η σύγχρονη λογοτεχνία στην ιστορία;
«Άτιμο πράγμα η Ιστορία. Πέφτει πάνω στη ζωή και την πλακώνει». Σοφία Νικολαΐδου, Απόψε δεν έχουμε φίλους.1 ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΜΑΡΙΑΣ ΔΡΟΥΜΠΟΥΚΗ
Το Αθώοι και Φταίχτες της Μάρως Δούκα εκδόθηκε το 2004. Ο Τούρκος Αρίφ καταφθάνει έναν χειμώνα στα Χανιά, πατρίδα των προγόνων του, ως δημοσιογράφος του BBC, για να κάνει μια έρευνα για τα μουσουλμανικά μνημεία της πόλης. Παράλληλα όμως κάνει και ένα ταξίδι στον χρόνο μέσα από τις σημειώσεις του παππού. Με την ονομασία Τουρκοκρητικοί φέρονταν οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Κρήτης από την τουρκική της κατάκτηση το 1669 μέχρι την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που συνομολογήθηκε μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923. Οι Τουρκοκρητικοί είναι ένα κλειστό μέχρι σήμερα κεφάλαιο — ούτε λόγος να διδάσκεται στη σχολική ιστορία, η οποία παραμένει εθνοκεντρική, μολονότι υπάρχουν μελέτες και άρθρα για το θέμα. Θα ήθελα κυρίως να σταθώ σε κάτι που έχει πει η ίδια η Μάρω Δούκα: «Η ιστορία που ανακαλύπτουμε μόνοι μας είναι η ιστορία που προϋποθέτει όχι μόνο την προσωπική αναζήτηση αλλά και τη διασταύρωση πολλών ιστορικών πηγών». Η πόλη στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε, τα Χανιά, αποτελούν και στο τελευταίο της βιβλίο, Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ, την κυρίαρχη λογοτεχνική περσόνα. Η ίδια λέει: «Κρατούσα σημειώσεις, κοίταζα χρονολογικούς πίνακες, προσπαθώντας να βάλω σε μια σειρά τα γεγονότα». Σε πόσους από εμάς δεν θυμίζει αυτή η διαδικασία τη δική μας ιστορική έρευνα σε πηγές, αρχειακές και δευτερογενείς; Τι γίνεται λοιπόν με την διασταύρωση της λογοτεχνίας και της ιστορίας; Ο Λώρενς Στόουν πρωτεργάτης της Νέας Πολιτισμικής Ιστορίας ήταν εκείνος που αμφισβήτησε τη ρανκική αξίωση για μια γραμμική ιστορική αφήγηση και απέρριψε εμφατικά την αυταπάτη μιας «συνεκτικής επιστημονικής εξήγησης» στην ιστορία. Η ιστορική αφήγηση, σύμφωνα με τον Στόουν έχει απαραίτητα λογοτεχνική μορφή. Άλλωστε, αρκετοί γνωστοί ιστορικοί και θεωρητικοί, που προέρχονται από τη λογοτεχνική κριτική, όπως ο Χέυντεν Χουάιτ, ο Ζακ Ντεριντά, ο Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ, θα αμφισβητήσουν και τη διάκριση μεταξύ γεγονότος και μυθοπλασίας, ιστορίας και ποίησης. Προς μια ποιητική της ιστορίας λοιπόν.2 Το 1979 δημοσιεύτηκε στο σημαντικό περιοδικό Past and Present το άρθρο του Λώρενς Στόουν «Η αναβίωση της αφήγησης: σκέψεις πάνω σε μια νέα παλιά ιστορία», που εγκαινίασε μια επιστροφή σε αφηγηματικές μορφές ιστορίας. Ο Μπαρτ και ο Χουάιτ υποστήριξαν πως η ιστοριογραφία δεν διαφέρει απ’ τη μυθοπλασία, για τον Φουκώ η ιστορική οπτική στα ιστοριογραφικά κείμενα εξαφανίζεται μαζί και με την προθετικότητα του συγγραφέα (η γνωστή διακήρυξη περί θανάτου του συγγραφέα). Και μην ξεχνάμε τις θέσεις της «γλωσσικής στροφής» που τονίζει τον ρόλο των πολιτισμικών παραγόντων και της ίδιας της γλώσσας στη δόμηση της ιστορίας. Η Μάρω Δούκα αναφέρει πως το μυθιστόρημα είναι προορισμένο από τη φύση του να συμπλέκεται ποιητικά με την ιστορία, μιλάει για το «επινοημένο με τις ποικίλες εκδοχές της πραγματικότητας», για «μια επινοημένα μη επινοημένη αφήγηση», ουσιαστικά μιλά δηλαδή για μια «ποιητική της ιστορίας» στην οποία «τα ιστορικά γεγονότα, αναπόσπαστα της βαθύτερης αιτίας του βιβλίου, δεν ανασύρονται για να υπηρετήσουν τη μυθοπλασία αλλά για να την εκθέσουν, διεκδικώντας διαβρωτικά τον πρωταγωνιστικό τους ρόλο».3 Μυθο-
Η Άννα Μαρία Δρουμπούκη είναι ιστορικός, υποψήφια δρ Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μια εκτενέστερη εκδοχή του κειμένου δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα της «Αυγής» (www.avgi.gr) και στο μπλογκ των «Ενθεμάτων» (enthemata.wordpress.com).
πλασία και ιστορία λοιπόν γίνονται ένα. Το άλμα στην ιστορία που βλέπουμε τόσο έντονα στα δύο βιβλία σημαίνει και απελευθέρωση από την ιστορία. Εδώ η ιστορία ενέχει την έννοια της «βαριάς» παράδοσης που πέφτει σαν σκιά πάνω μας. Η κεντρική ηρωίδα ψάχνει τη γενεαλογία της, για να απελευθερωθεί απ’ αυτήν. Θέλει να μάθει για τον ρόλο του παππού της στα κατοχικά Χανιά, σχηματοποιώντας μια διπλή αντίληψη για την ιστορία: ως την ιστορία και το παρελθόν που πρέπει να φτάσει, αλλά και ως το άχθος της ιστορίας από το οποίο πρέπει να απελευθερωθεί για να μπορέσει να βιώσει το παρόν στο δικό της συγκείμενο. Θέλει να θυμηθεί για να εξεγερθεί ενάντια σε μια καθημερινότητα επαχθή, που τη βαραίνει. Η μνήμη στο Δίκιο συνδέεται με τη δικαίωση, την εκδίκηση, τη δικαιοσύνη. Και ο παππούς θυμάται, γράφει, αναμοχλεύει τα πάθη της περιόδου εκείνης· στο τέλος δρα, απελευθερώνεται απ’ την ιστορία, η μνήμη που σπονδυλώνει τη δική του μικροϊστορία τον παρακινεί στη δική του «εξέγερση» ενάντια στη σιωπή που του είχε επιβάλλει το παρελθόν. Αυτή η σύνδεση μνήμης και ιστορίας δεν είναι καινούργια. Η μνήμη στο πλαίσιο αυτό δεν έχει το νόημα της καταγραφής και της γνώσης, αλλά της πράξης, της επιτέλεσης με σκοπό την ολοκληρωτική κατάργηση της ιστορικής απόστασης. Ας θυμηθούμε το εμβληματικό βιβλίο Zakhor (Μέμνησο, να θυμάσαι!) του εβραίου ιστορικού Yerulshalmi. Η μνήμη διαθέτει συναισθηματικό εκτόπισμα, επαναδραστηριοποιεί το παρελθόν και το εγκιβωτίζει στο παρόν. Για τη Δούκα μνήμη σημαίνει δέσμευση, συμμετοχή στα δρώμενα. Την ενδιαφέρει μια μνήμη η οποία θα διαφυλάσσει τα δικαιώματα των νεκρών. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν μιλάει για μια «ανάσταση του παρελθόντος» που δεν θα γίνει με την καταγραφή μιας γεγονοτολογικής ιστορίας, αλλά με την ορμητική δύναμη της μνήμης και του μετασχηματισμού του παρελθόντος σε αποκατάσταση των θυμάτων, των ηττημένων, καθώς δεν υπάρχει ντοκουμέντο πολιτισμού που να μην είναι ταυτόχρονα ντοκουμέντο βαρβαρότητας.4 Το παρελθόν ως τόπος άγνωστος, μακρινός, θα αποκατασταθεί και η λήθη θα δώσει τη θέση της σε μια ιστορία του παρόντος, με θέαση στο μέλλον αλλά με ιδρυτική βά-
ση το παρελθόν. Τα συναισθήματα, η μνήμη, το τραύμα, επαναδιεκδικούν τη θέση τους στις ιστοριογραφικές αναζητήσεις και η ιστορία της μνήμης έγινε επιτακτικό καθήκον, ως η δέσμευση απέναντι στις αδικίες του παρελθόντος.5 Η Κατοχή στην Κρήτη και οι αναπαραστάσεις της. Μέσα από Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ δίνεται η εικόνα της πιο ιδιότυπης μορφής γερμανικής Κατοχής που υπήρξε στην Ευρώπη, αυτής που κράτησε ακόμα και μετά το τέλος του πολέμου. Αν κάνει κανείς μια βόλτα στον Δημοτικό Κήπο Χανίων, μια ιδιότυπη προτομή δεσπόζει σε κεντρικό σημείο: η προτομή του Παύλου Γύπαρη. Ο εικονιζόμενος, σύμφωνα με την επιγραφή, «αν ζούσε σε μια χώρα της Ευρώπης τους παλιούς καιρούς, θα μπορούσε με την επιβολή του και το κουράγιο του να ιδρύσει μια δυναστεία».6 Η επίμαχη φράση αποδίδεται στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Τα αποκαλυπτήρια της προτομής έγιναν το 2001. Ποιος ήταν ο Παύλος Γύπαρης μπορεί να αποτελέσει το αντικείμενο ολόκληρης μονογραφίας. Φανατικός βενιζελικός, συμμετείχε στον Μακεδονικό Αγώνα και στους Βαλκανικούς, πρωτοστάτησε στη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη, και με πλήθος άλλων «ανδραγαθημάτων» φτάνει το 1944 να γίνει «γενικός αρχηγός» των ανταρτών του Νομού Χανίων. Τον Απρίλιο του 1945 ο Γύπαρης απευθυνόταν στον επίσκοπο Κρήτης Αγαθάγγελο, γράφοντας ότι δεν τον άφησε ασυγκίνητο η πρόταση των Γερμανών να μπει στην πόλη και να χτυπήσει τους αναρχικούς. Επί Εμφυλίου, ως στρατιωτικός διοικητής Χανίων προέβη σε πυρπολήσεις σπιτιών, κακοποιήσεις και φόνους αριστερών. Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης ήταν ο πολιτικός του καθοδηγητής και μάλιστα στην κηδεία του, το 1966, τόνισε την «πολύτιμη εθνική υπηρεσία του εκλιπόντος κατά τον συμμοριτοπόλεμον». Η ιστορία βρίσκεται ανάμεσα στην έρευνα, στην τεκμηρίωση και στην αφήγηση. Μόνο έτσι ο ιστορικός μέσω της αφηγηματοποίησης θέτει μια τάξη στο απροσδιόριστα άμορφο και το συμμορφώνει με τις αρχές της χρονικότητας, έτσι όπως τις μάθαμε στις σπουδές και στα διαβάσματά μας. Όμως κάπου εκεί, ανάμεσα σε όλα αυτά τα κανονιστικά, βρίσκεται η συλλογική μνήμη και λήθη που επιλέγουν και ανασημασιοδοτούν τα γεγονότα. Αντίστοιχοι μηχανισμοί λειτουργούν και στην περίπτωση της λογοτεχνικής ιστορίας.
Το κείμενο αφιερώνεται στη Μάρω Δούκα ως ελάχιστη ευχαριστία και αντίδωρο για τις περιηγήσεις μας στα Χανιά της Κατοχής και του Εμφυλίου. Γράφτηκε για την υποδοχή της στο μεταπτυχιακό σεμινάριο περί Δημόσιας Ιστορίας, στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον Μάιο του 2012 (διδάσκων Χάγκεν Φλάισερ). 1
Μυθιστόρημα με θέμα τον δοσιλογισμό στη Θεσσαλονίκη· Μεταίχμιο, Αθήνα 2010, σ. 99.
2
Βλ. και το εξαιρετικό κείμενο του Αντώνη Λιάκου, «Δοκίμιο για μια Ποιητική της Ιστορίας», Τα Ιστορικά, τχ. 31, Δεκέμβριος 1999, σ. 259-290.
3 Μάρω Δούκα, Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ, Πατάκης, Αθήνα 2010. 4
Θέσεις VI και VII, Walter Benjamin, Gesammelten Schriften I:2, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1974 (http://members.efn.org/~dredmond/Theses_on_History.PDF (3.4.2013). Βλ. και W. Benjamin, «Για την έννοια της ιστορίας», μετ. Γιώργος Φαράκλας, Πολίτης δεκαπενθήμερος τχ. 43, 1997, σ. 32-39.
5
Αντώνης Λιάκος, Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης, Πόλις, Αθήνα 2011, σ. 319.
6
O Ιός, «Από τον Βενιζέλο στον Μητσοτάκη. Βίος και πολιτεία του Παυλή Γύπαρη», Ελευθεροτυπία, 30.10.2005 (goo.gl/taAwNh).
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 28 IOYΛIOY 2013
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Ένας σαιξπηρικός κλόουν στην Άγρια Δύση ΤΗΣ ΕΛΕΝΑΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ
«Τι είναι ένας νέγρος; Και, καταρχάς, τι χρώμα έχει;» Στους Νέγρους του Ζαν Ζενέ, οι μαύροι παίζουν τους λευκούς που παίζουν τους μαύρους. Oι εξουσιαζόμενοι μαύροι παίζουν τους εξουσιαστές λευκούς που παίζουν τους ταπεινωμένους μαύρους. Οι Νέγροι δεν είναι ένα έργο για τον ρατσισμό ή την αποικιοκρατία. Κι ο Μοναχικός καβαλάρης δεν είναι μια ταινία για τους Ινδιάνους και την κατάκτηση της μακρινής Δύσης. Δεν είναι γουέστερν· είναι μια ταινία πάνω στην αισθητική των γουέστερν. Δεν είναι ιστορική ταινία, είναι μια ταινία πάνω στην αισθητική που διαμόρφωσε ο κινηματογράφος για την αμερικανική ιστορία. Ο Μοναχικός καβαλάρης είναι μια παιχνιδιάρικη μετα-ταινία, που μιλάει πολύ σοβαρά (με τη θανάσιμη σοβαρότητα που μόνον ο παιγνιώδης καλλιτέχνης μπορεί να έχει) για το αμερικανικό παρόν. Και, ίσως, για το μέλλον όλων μας. Οι «σοβαροί» κριτικοί κατηγόρησαν την ταινία για τον μη ρεαλιστικό τρόπο με τον οποίο αναπαριστά τον ινδιάνο πρωταγωνιστή της και για έλλειψη αυθεντικής «ινδιανικότητας». Αλλά η παγίδα της ταινίας βρίσκεται ακριβώς εδώ: παιγμένος από τον Ντεπ, μ’ αυτήν την εκπληκτική επιθανάτια μάσκα από ξεραμένο ασβέστη και κλοουνίστικες μαύρες γραμμές, και μ’ αυτό τον ανιστορικό κεφαλόδεσμο πάνω στον οποίο, αντί για φτερά αετών, βρίσκεται εγκατεστημένο ένα νεκρό κοράκι, ο Τόντο απέκτησε τη μόνη δυνατή υπόσταση που μπορεί να έχει ένας Ινδιάνος στον κινηματογράφο: απέκτησε αισθητική πραγματικότητα. Στο τηλεοπτικό πρωτότυπο του ’50, ο Τόντο έμοιαζε ντυμένος με αποκριάτικη στολή ερυθρόδερμου για σχολικές γιορτές της Ημέρας των Ευχαριστιών. Στην κινηματογραφική του επανερμηνεία, ο Τόντο του Ντεπ είναι η ενσάρκωση του απόλυτου κλόουν. Ο Τόντο του Ντεπ και του Βερμπίνσκι είναι ένας κλόουν που έχει επιζήσει από τη γενοκτονία των δικών του, που κουβαλάει το μέρος της ενοχής που του αναλογεί για τη γενοκτονία των δικών του. Αυτός ο Τόντο είναι η απάντηση ενός ηθοποιού στο ερώτημα του Αντόρνο: «Υπάρχει ποίηση μετά το Άουσβιτς;». Ασφαλώς ο Γκορ Βερμπίνσκι δεν ήθελε να φτιάξει ένα ριμέικ του τηλεοπτικού Lone Ranger: το κόκκινο μπαλόνι της πρώτης σκηνής είναι μια σαφής υπενθύμιση του Κόκκινου μπαλονιού του Albert Lamorisse. Το αγοράκι που μπαίνει στο λουναπάρκ ντυμένο καουμπόης και συναντάει τον γέρο Τόντο στην τέντα με τα ιστορικά ταμπλώ-βιβάν (σαν μεγεθυμένες εικόνες από ViewMaster) είναι ο μόνος «σοβαρός» πρωταγωνιστής της ταινίας και ταυτόχρονα ο υποδειγματικός θεατής της. Το αγόρι «πετάει» πάνω από την σύγχρονη αμερικάνικη ζωή, κρατώντας ως «κόκκινο μπαλόνι» την διήγηση του Τόντο για το αμερικάνικο παρελθόν. Αλλά ο αυτός ο γερασμένος Τόντο δεν είναι ένα εθνολογικό κατάλοιπο, είναι ένας κλόουν του Λούνα Παρκ. Τι είναι σήμερα ένας Ινδιάνος, ένα αρχαιολογικού ενδιαφέροντος απομεινάρι, ό,τι διασώθηκε από την βία της αποκοιοκρατίας και των ιδεολογικών χειρισμών της, ή ο μόνος άνθρωπος που μπορεί να πει την αλήθεια, μια αλήθεια που για να είναι αληθινή πρέπει να είναι ειρωνική; Δεν είναι ο Ινδιάνος, προκειμένου να είναι αληθινός τουλάχιστον καλλιτεχνικά, ο απόλυτος κλόουν; Το μακιγιάζ του γέρου Τόντο, κάτω από το οποίο δεν έχει μείνει ίχνος από την ώριμη καλλονή του Ντεπ, κατακρίθηκε επίσης ως ακραίο. Αλλά ακριβώς αυτή η οφθαλμοφανής αντιρεαλιστικότητα σε τι άλλο μπορεί να παραπέμπει παρά στο μακιγιάζ του Ντάστιν Χόφμαν γέροντα μιξο-Ινδιάνου από το Μεγάλο ανθρωπάκι του Άρθουρ Πεν; Το «μεγάλο ανθρωπάκι» είναι ο λευκός που έγινε Ινδιάνος, ο Ινδιάνος που επέζησε της μεγάλης σφαγής, ο άνθρωπος που δεν έχει πια φυλή. Το Μεγάλο ανθρωπάκι (1970) ήταν πρώτη αμερικανική ταινία που παρουσίασε το
Η Έλενα Πατρικίου είναι σκηνοθέτρια και ιστορικός
Ιππικό των ΗΠΑ ως σφαγιαστή. Το Ιππικό του 1890, άρα οι δυνάμεις πεζοναυτών στο Βιετνάμ... Το Ιππικό στον Μοναχικό καβαλάρη δεν σφαγιάζει απλώς τους Ινδιάνους και ο συνταγματάρχης του δεν είναι απλώς ένας κομψευόμενος φαφλατάς — το Ιππικό των Ηνωμένων Πολιτειών είναι η ένοπλη δύναμη που επιβάλλει τον «νόμο και την τάξη» όπως τα χρειάζονται οι γκάγκστερ της Εταιρείας Σιδηροδρόμων. Αλλά αν, πολιτικά, ο Μοναχικός καβαλάρης είναι ακόμα πιο ριζοσπαστικός από το Μεγάλο ανθρωπάκι, στο επίπεδο της αναπαράστασης του Ινδιάνου είναι ακόμα πιο ειρωνικός και, κυρίως, πιο σπαραχτικός. Οι Ινδιάνοι είχαν, στην ταινία του Πεν, υπερτονισμένα τα ασιατικά χαρακτηριστικά· περισσότερο από Ινδιάνοι, ήταν Βιετναμέζοι. Οι Ινδιάνοι Κομάντσι του Βερμπίνσκι είναι πιο αυθεντικοί, πιο όμορφοι καθώς αυτοκτονούν ως έφιππες σκιές πέφτοντας στα πυρά του Ιππικού — αλλά ο πρωταγωνιστής Ινδιάνος, ο έκπτωτος της φυλής του, υπερβαίνει τα φυλετικά του χαρακτηριστικά: το μόνο πρόσωπο που του έχει απομείνει είναι το προσωπείο του πένθους και η μάσκα του κλόουν. Περισσότερο από ριμέικ, ο Μοναχικός καβαλάρης είναι σχόλιο και φόρος τιμής στην ιστορία των «πολιτικών» γουέστερν. Η Άγρια συμμορία (1969) του Σαμ Πέκινπα είναι επίσης διαρκώς παρούσα: ως άμεση αναφορά (με την παρουσία των πρεσβυτεριανών, των ύμνων τους και των ηθικολογικών εμμονών τους), ως προβληματισμός πάνω στη φύση και την πολιτική σύσταση της «συμμορίας» και της προδοσίας, ως προβληματισμός πάνω στον χαρακτήρα της πολιτικής βίας. Περισσότερο αναρχικός παρά πολιτικός, περισσότερο ιστορικός παρά αγωνιστικός, ο κινηματογραφικός λόγος του Μοναχικού καβαλάρη διευρύνει αυτή την προβληματική, εντάσσοντας όχι μόνο την σχέση του καπιταλισμού και της «προόδου» με την εκμετάλλευση του Φαρ Ουέστ, αλλά εισάγοντας τη μοναξιά του Ινδιάνου ως συστατικό της στοιχείο. Το 1973, ο Μάρλον Μπράντο έστειλε την Απάτσι Σασήν Λιτλεφέδερ να αρνηθεί το Όσκαρ του για τον Νονό, διαμαρτυρόμενος για τα γεγονότα του Wounded Knee και την παρουσίαση των Ινδιάνων από το Χόλλυγουντ. Δύο χρόνια και ένα Ταγκό στο Παρίσι αργότερα, έπαιξε στους Φυγάδες του Μισσούρι του Άρθουρ Πεν, και η συγκλονιστική του ερμηνεία καταβαραθρώθηκε από τους κριτικούς ως «εκτός ελέγχου», όπως σήμερα η ερμηνεία του Ντεπ. Το μαντίλι που έδενε το κεφάλι του Μπράντο στους Φυγάδες έχει περάσει ως στέμμα στο κεφάλι του Ντεπ-Τόντο. Οι τραγικές στιγμές της ερμηνείας του Ντεπ είναι πεισματικά «μπραντικές» - οι κωμικές είναι εντελώς δικές του, αλλά επειδή κωμική υποκριτική εκτός παράδοσης δεν υπάρχει, η κωμικότητά του στηρίζεται σε μεγάλες δόσεις από τη μεγάλη βουβή ειρωνεία του Μπάστερ Κήτον και σε μικρές νύξεις στο ετεροβαρές περπάτημα του Τσάπλιν. Το πρόβλημα των αμερικάνων κριτικών έγκειται τελικά όχι στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται ο Ινδιάνος, αλλά στο γεγονός ότι ο Ινδιάνος έχει κλέψει εντελώς την παράσταση από τον λευκό. Η δικαιοσύνη είναι υπόθεση του Ινδιάνου. Και η ιστορική αφήγηση επίσης. Ο λευκός Μοναχικός Καβαλάρης ανήκει στον κόσμο των μακαρθικών γουέστερν. Ο Ινδιάνος, η μοναχική συνείδηση της Ιστορίας, ανήκει στον κόσμο των σαιξπηρικών κλόουν, τον μόνο που μπορεί να μας δικαιώσει. Ο γέροντας Τόντο ολοκληρώνει την τρελή του αφήγηση και φεύγει από το λουναπάρκ, φορώντας ένα φθαρμένο φράκο, κρατώντας μια ξεπατωμένη βαλίτσα: ένας Τσάπλιν εξωτικός και ταυτόχρονα οικείος. «Τι είναι ένας Ινδιάνος; Και, καταρχάς, τι χρώμα έχει;». Θα άρεσε στον Σαίξπηρ αυτός ο Ινδιάνος κλόουν που έχει διαβάσει Άμλετ και τον διασκευάζει διαρκώς. «O χρόνος εξαρθρώθηκε», έλεγε ο Δανός. «Η φύση απορρυθμίστηκε», λέει ο Ινδιάνος.