Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Νίκου Σαραντάκου, Γ. Π. Στάμου, Στρατή Μπουρνάζου, Γιώργου Χ. Θεοχάρη, Νικόλα Κοσματόπουλου, Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού, Γιώργου Μ. Χατζηστεργίου, Σταύρου Παναγιωτίδη ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 747
ΚΥΡΙΑΚΗ 4 AYΓΟΥΣΤΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Σατιρικοί στίχοι για την 4η Αυγούστου Άστα κι ας πάνε! Σαν θα ψοφήσω, ίσως γυρίσω στον κόσμο αυτό μα με άλλη μούρη όρθιο γαϊδούρι.
ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν τυχερό, με την έννοια ότι δεν είχε το συνηθισμένο κακό τέλος των δικτατοριών, αλλά έπεσε μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα. Δεν πέρασε έτσι από φάση ανοιχτής παρακμής, ενώ τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που ακολούθησαν, ο πόλεμος και η Κατοχή, το μεγαλείο της Εθνικής Αντίστασης, ο Εμφύλιος Πόλεμος, βοήθησαν στο να ξεχαστεί η δικτατορία, όσο κι αν η γύμνια του καθεστώτος ήταν φανερή (δείτε, ας πούμε, τι λέει ο Σεφέρης στο Πολιτικό Ημερολόγιο για την ποιότητα των τεταρταυγουστιανών που είχαν τοποθετηθεί σε καίριες κρατικές θέσεις). Για τον ίδιο λόγο, δεν είναι πολλοί οι σατιρικοί στίχοι για την 4η Αυγούστου. Σατιρικά έντυπα κυκλοφορούσαν βέβαια, αλλά η λογοκρισία δεν άφηνε καμιά χαραμάδα για κριτική. Να πούμε παρεμπιπτόντως ότι σε ένα από αυτά τα έντυπα, τον Διαδοσία, δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το τραγούδι της 4ης Αυγούστου, το γνωστό «Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα», που αποδίδεται στον θεατρικό συγγραφέα και ευθυμογράφο Τίμο Μωραϊτίνη. Ο γιος του πάντως, ο δημοσιογράφος Γιώργος Μωραϊτίνης, υποστηρίζει, με πειστικά επιχειρήματα, ότι πρόκειται για παλιούς επιθεωρησιακούς στίχους γραμμένους για την 25η Μαρτίου, που το καθεστώς τούς οικειοποιήθηκε χωρίς να ρωτήσει τον στιχουργό (και πράγματι οι εικόνες του τραγουδιού είναι ανοιξιάτικες, όχι αυγουστιάτικες). Πάντως, όπως θυμόμαστε και από την πιο πρόσφατη χούντα του 1967, σε συνθήκες δικτατορίας ακόμα και ο παραμικρός υπαινιγμός παίρνει διαστάσεις. Η Βαρβάρα, το ρεμπέτικο του Παναγ. Τούντα, μπορεί να ήταν απλώς ένα από τα πολλά ρεμπέτικα με πονηρούς στίχους: «Η Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξενυχτάει / και ψαρεύει τα λαβράκια, κεφαλόπουλα, μαυράκια […] // Ένας κέφαλος βαρβάτος, όμορφος και κοτσονάτος / της Βαρβάρας το τσιμπάει, το καλάμι της κουνάει / Μα η Βαρβάρα δεν τα χάνει, τον αγκί-
Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και στo http://www.wordpress.com
στρωσε, τον πιάνει / τον κρατά στα δυο της χέρια και λιγώνεται στα γέλια». Θεωρήθηκε όμως ότι περιείχε υπαινιγμό για τη ζωηρή κόρη του δικτάτορα, και γι’ αυτό γνώρισε τεράστια εμπορική επιτυχία - πριν απαγορευτεί. Ο Πέτρος Κυριακός είχε πει πάνω στο θεατρικό σανίδι «Θα το πω κι ας το πιω» (το ρετσινόλαδο) - - και το ήπιε. Ο σατιρικός ποιητής και επιθεωρησιογράφος Πωλ Νορ, δηλαδή ο Νίκος Νικολαΐδης (ή Νίκος Λαΐδης) προτίμησε κάτι άλλο: έγραφε στη Βραδυνή γλυκανάλατα ποιήματα που όμως έκρυβαν ένα μυστικό. Ένα παράδειγμα, οι «Λυρικοί λήροι», δημοσιευμένοι το 1937 στη Βραδυνή: Χαρά απ’ άκρη σ’ άκρη! Εστέρεψε το δάκρυ. Σ’ όλα τα μάτια λάμπει ελπίδας άγιο φως! Μέρα με την ημέρα εδώ σ’ αυτή τη σφαίρα σε κάθε καρδιά θάμπει ανασασμός κρυφός. Σ’ όνειρα πλάνα τώρα θα ζήσω! Όλα τα πλάνα φευ, παρατώ!
Σαν ποίημα είναι μάλλον φρικαλέο, αλλά βέβαια το γούστο είναι στην ακροστιχίδα, που απαρτίζεται από το πρώτο γράμμα του κάθε στίχου, και που διαβάζεται: ΧΕΣΕ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ. Σε άλλο ποίημα το κρυφό μήνυμα ήταν ΖΗΤΩ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, και ούτω καθεξής. Με τον καιρό το μυστικό το έμαθαν πολλοί και κάποιος καλοθελητής το σφύριξε στον Μανιαδάκη. Ειδοποιημένος τελευταία στιγμή, ο Πωλ Νορ πρόλαβε να φύγει στο εξωτερικό. Ο καλός ποιητής Μάρκος Τσιριμώκος, τεχνίτης της αθηναϊκής σχολής, έγραψε πολλές παρωδίες και σάτιρες για το καθεστώς, που διαβάζονταν σε συναντήσεις μεταξύ φίλων (και δημοσιεύτηκαν το 1945 στο αριστερό λογοτεχνικό περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα). Ξεσηκώνω ένα ποίημα: ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ Ποτέ σου να μην πεις τη σκάφη σκάφη κι ούτε πως βρίσκεις την Ελλάδα σάπια. Στείλαν πολλούς ως τώρα στην Ανάφη κι ήρθε ο καιρός να κάνουμε την πάπια. Κι αν βάλθηκε να υμνεί του Πινκ τα χάπια, κι αν μας περνάει το μπρούτζο για χρυσάφι, ο τύπος τα που γράφει άλλος τα γράφει! Στ’ αυγά σου κάτσε, κάνοντας την πάπια. Τα χάπια του Πινκ ήταν ένα καταπότιο «διά πάσαν νόσον» που είχε μεγάλη πέραση στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα. Κι άλλο ένα ποίημα του Τσιριμώκου, για την υποχρεωτική «χαρά και εργασία» που προωθούσε το καθεστώς Μεταξά στο πλαίσιο του δικού του σαξές στόρι:
σα θα χορέβει νηστικό τ’ αρκούδι και βάλ’ η Ζαφειρίτσα φερετζέ. Κι οι λέρες οι χαφιέδες κι όσοι βλάκες στην Αθήνα τη νέα και παλιά θα βάζουν στα μεγάφωνα τις πλάκες ύμνων — για τη χαρά και τη δουλιά. Με τον θάνατο του δικτάτορα στις 29 Ιανουαρίου 1941, ο Γιώργος Κοτζιούλας έγραψε ένα ποίημα στο οποίο δεν μασάει τα λόγια του. Καθώς είναι πολύ μεγάλο, παραθέτω μόνο τα τέσσερα πρώτα τετράστιχα που δίνουν μια καλή ιδέα για το υπόλοιπο: 29 Γενάρη – ετούτη, ετούτη δω τη μέρα ξεφαντώνω εγώ, κι όχι την άλλη πού ’θελε εκείνος ο φριχτός, ο Οξαποδώ, το πενταπίθαμο ανθρωπόμοιαστο βουβάλι. Πάει το βαρύ σκοτάδι τέσσερω χρονώ, πάει ο βραχνάς που μας επλάκωνε τα στήθη. Σωριάστηκε όμοια με τσουβάλι από σανό κι όπως πατάς σκορπιόν έτσι κι αυτός διαλύθη. Δεν έπεσε όμως από χέρι εκδικητή, τον ζούληξε μονάχα η φτέρνα του θανάτου. γιατί στην κλούβα όπου είχε ο τύραννος κλειστεί μόνο τους δήμιους κάποτε άφηνε κοντά του. Σιγουρεμένος όπως φρούριο κινητό, μα έντρομος πάντα κάτου απ’ τα ματογυάλια κρυφάκουε των μαρτύρων, αχ, το βογγητό, χοροπηδώντας όλο απάνθρωπη αναγάλλια. Όσο κι αν αγαπώ τον ποιητή και άνθρωπο Κοτζιούλα, βρίσκω ότι ένας ομότεχνός του έθαψε τον δικτάτορα πολύ πιο αποτελεσματικά. Εννοώ τον Ασημάκη Πανσέληνο (που έχει γράψει και πολλά γουστόζικα για τον Μεταξά στο αυτοβιογραφικό του αριστούργημα «Τότε που ζούσαμε»). Ο Πανσέληνος έγραψε το εξής θαυμάσιο τετράστιχο για τον θάνατο του δικτάτορα:
ΧΑΡΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑ Σα χτες και σα προχτές την πάσα μέρα να ’χουμε πανηγύρια και γιορτές, στο κάθε παραθύρι και παντιέρα, και προβολείς τη νύχτα και φωτιές.
Στα χέρια επάνω οι φίλοι μου οι πιστοί με φέρανε στο σπίτι το στερνό μου, δι’ εγκυκλίου με κλάψαν όλοι οι Έλληνες που με είχαν αγαπήσει δια νόμου.
Να καίγεται παντού το πελεκούδι, να βγάλει ο τόπος όνομα γλεντζέ,
Αυτό λέγεται, θαρρώ, σφάξιμο με το μπαμπάκι.
Τα «Ενθέματα» και πάλι στις επάλξεις την πρώτη του Σεπτέμβρη. Καλές διακοπές
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2013
24
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Να ενισχύσουμε λοιπόν τον ριζοσπαστισμό του ΣΥΡΙΖΑ ΤΟΥ Γ.Π. ΣΤΑΜΟΥ
Ομολογώ ότι, τόσο κατά τις διαδικασίες του προσυνεδριακού διαλόγου όσο και κατά τις εργασίες του ίδιου του συνέδριου, με εντυπωσίασε η συχνή επίκληση στην ανάγκη περαιτέρω ριζοσπαστικοποίησης του ΣΥΡΙΖΑ. Με μια πρώτη ματιά, τούτη η επίκληση ασφαλώς και δεν ανήκει στα κομβικά στοιχεία του συνεδριακού δαλόγου, είμαι όμως της γνώμης ότι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιαζόταν συχνά το ζήτημα σηματοδοτεί κάτι σημαντικό και συνάμα επικίνδυνο. Με άλλα λόγια, θεωρώ προϊόν πλήρους συγχύσεως το γεγονός ότι η σχετική ρητορική εικονογραφούσε ένα «συνεχές του ριζοσπαστισμού». Συγκεκριμένα, προβαλλόταν, και μάλιστα με μια αίσθηση κρυφής γοητείας, ότι το θετικό, το αριστερό άκρο τού συνεχούς το κατέχει το ΚΚΕ. Στο αντίθετο, το δεξιό άκρο του συνεχούς, ταξιθετείται το απόλυτο κακό που ταυτίζεται με τη σοσιαλδημοκρατία: στα καθ’ ημάς την «αποτρόπαια ΔΗΜΑΡ» ή, ακόμα χειρότερα, τα «ρετάλια του ΠΑΣΟΚ». Τέλος, ο ΣΥΡΙΖΑ μοιάζει να καταλαμβάνει θέση κάπου ανάμεσα στα δύο άκρα. Είμαι της γνώμης ότι η εμμονή σε αυτή τη γραμμή προσέγγισης του ριζοσπαστισμού ενέχει τον κίνδυνο εκτροπής του διαλόγου από το όντως ζητούμενο, δηλαδή την ενίσχυση του κινηματικού χαρακτήρα του ΣΥΡΙΖΑ. Θεωρώ, δηλαδή, την εικόνα του «συνεχούς» με τα δύο αντιδιαμετρικά άκρα να κατέχονται από το ΚΚΕ και τη σοσιαλδημοκρατία παραπλανητική. Αντίθετα, εκτιμώ ότι οι δύο αυτοί σχηματισμοί μοιράζονται μια κοινή βάση πάνω στην οποία οικοδομούν μια στατική εικόνα για τους κοινωνικούς αγώνες, πράγμα εντελώς ξένο προς την κινηματική λογική που κυριαρχεί στο πλαίσιο του ΣΥΡΙΖΑ, τον χαρακτηρίζει και τον έφερε ως εδώ. Δύο είναι οι θεμελιακές ιδέες που διαπερνούν την προβληματική αμφότερων των παραπάνω σχηματισμών. Η πρώτη έχει να κάνει με ένα είδος παραγωγισμού, όπου η κοινωνική ανέλιξη συνδέεται, σχεδόν αποκλειστικά, με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, έχοντας ως αναπόφευκτη συνέπεια προοδευτικές αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι για το ΚΚΕ η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων είναι αποτέλεσμα επιβολής, πραγματοποιείται με ραγδαίους ρυθμούς και γι’ αυτό αφήνει ελάχιστα περιθώρια στην κοινωνική τυχαιότητα. Για τη ΔΗΜΑΡ, αντίθετα, η ανάπτυξη, που καμιά φορά εκφέρεται και ως εκσυγχρονισμός, είναι το σωρευτικό αποτέλεσμα μακρόχρονης πορείας μεταρρυθμίσεων· έτσι, υπάρχουν ευρύτερα, αν και πεπερασμένα, περιθώρια να στοχαστούμε γι’ αυτήν.
Ο Γ. Π. Στάμου διδάσκει οικολογία στο Τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ και ήταν σύνεδρος στο Πρώτο Συνέδριο του ΣΥΡΙΖΑ (10-14.7.2013)
Έργο του Φρανς Μασερεέλ
Επιπρόσθετα, αμφότεροι οι σχηματισμοί μοιράζονται και μια δεύτερη θεμελιακή ιδέα: την ιδέα του κράτους ως παγιωμένου εργαλείου. Για το ΚΚΕ, το κράτος είναι το απόλυτο εργαλείο επιβολής της έσχατης θέλησης των μονοπωλίων. Από δω πηγάζει και η αντίληψη ότι το πολιτικό νόημα μπορεί να αναγνωσθεί αποκλειστικά στο επίπεδο της στρατηγικής, εκεί και μόνο εκεί, πράγμα που εν τέλει σημαίνει την με οιονδήποτε τρόπο κατάληψη του κράτους. Για το ΚΚΕ οι καθημερινές πολιτικές μάχες απλώς προετοιμάζουν το υποκείμενο για τη μεγάλη, την τελική εξόρμηση — κάποτε στο μέλλον. Αντίθετα, για τη σοσιαλδημοκρατία το κράτος είναι ρυθμιστικό εργαλείο συμβίωσης. Από δω πηγάζει και η στόχευση π.χ. της ΔΗΜΑΡ που εκλαμβάνει το κράτος ως εργαλείο κανονιστικής παγίωσης αργών μεν και βαθμιαίων, πλην μη αντιστρεπτών, διαδοχικών μεταρρυθμίσεων με προοδευτικό, υποτίθεται, πρόσημο. Το νόημα λοιπόν για τη σοσιαλδημοκρατία εντοπίζεται αποκλειστικά στην καθημερινότητα, ενώ επί της ουσίας απουσιάζει οποιαδήποτε στρατηγική προοπτική. Εν κατακλείδι, δεν νομίζω ότι αστοχώ πολύ αν περιγράψω τη συμπεριφορά
Η κρυφή (αλλά λανθασμένη) γοητεία ενός «συνεχούς του ριζοσπαστισμού»
αμφότερων με τον όρο «κυβερνητισμός», που για μεν τη σοσιαλδημοκρατία έχει τη γεύση του παρόντος, για δε το ΚΚΕ ενός άδηλου μέλλοντος. Οι παραπάνω αντιλήψεις εικονογραφούν διαφορετικές πλην στατικές αντιλήψεις για την κοινωνία και τους κοινωνικούς αγώνες, ξένες προς τη διαλεκτική η οποία χαρακτηρίζει τον ριζοσπαστισμό που επαγγέλλεται ο ΣΥΡΙΖΑ. Πράγματι, σε αντίθεση με την πλουραλιστική συνείδηση που εικονογραφεί η συριζαϊκή διαλεκτική, ο οικονομισμός ΚΚΕ και σοσιαλδημοκρατίας επάγει τη μη ρεαλιστική αντίληψη ότι η ανθρώπινη συνείδηση καθορίζεται σχεδόν μονοσήμαντα από τη θέση του καθενός στο πλαίσιο του καταμερισμού της εργασίας. Και εδώ βέβαια θα καταγραφούν διαφορές, αφού για το ΚΚΕ η θέση αυτή εκφέρεται με σχεδόν απόλυτο τρόπο, ενώ στην περίπτωση της σοσιαλδημοκρατίας επιχειρούνται επιδερμικές αναγνώσεις κινηματικών προταγμάτων, που οδηγούν τελικά σε κινηματικές καρικατούρες χωρίς ιδιαίτερο πολιτικό βάρος. Ακόμη, σε αντίθεση με την αντίληψη του ΣΥΡΙΖΑ, που περιγράφει το κράτος ως το πεδίο όπου αποκρυσταλλώνεται θσεμικά, αλλά πάντα προσωρινά, το αποτέλεσμα των ταξικών αγώνων, η λογική τόσο του ΚΚΕ όσο και της ΔΗΜΑΡ είναι κατά βάση εργαλειακή. Για να μιλήσω θετικά, ο ΣΥΡΙΖΑ προσλαμβάνει, τόσο στο επίπεδο της ιδεολογίας όσο και στο επίπεδο του κράτους ως διαρκώς προσωρινές, διαρκώς μεταλλασσόμενες κρυσταλλώσεις της ταξικής δυναμικής στο επίπεδο της θεωρίας (η ιδεολογία) και στο επίπεδο των κανόνων (η πολιτική). Έτσι, και σε αντίθεση με τις στατικές εκδοχές που προβάλλουν το ΚΚΕ και η ΔΗΜΑΡ, ο δικός μας ριζοσπαστισμός είναι κινηματικός, καθώς εδράζεται στην αντίληψη ότι κινητήρια δύναμη της κοινωνικής δυναμικής είναι οι πολυεπίπεδοι και συνάμα πολυσήμαντοι ταξικοί αγώνες. Οι αγώνες αυτοί εγχαράσσουν το πλουραλιστικό πλην αρθρωμένο, πάντα προσωρινό και πάντα πρόσκαιρο αποτύπωμά τους, στο μεν επίπεδο της θεωρίας ως κυρίαρχη ιδεολογία, στο δε επίπεδο του κράτους ως εγκαθιδρυμένοι κανόνες δικαίου. Στην κατεστημένη ιδεολογία και το κατεστημένο δίκαιο ο ΣΥΡΙΖΑ έρχεται να αντιπαρατάξει το απελευθερωτικό πλαίσιο αξιών της κινηματικής Αριστεράς. Αυτός είναι ο δικός μας αριστερός ριζοσπαστισμός και γι’ αυτόν παλεύουμε. Επομένως, όσο περισσότερο εμβαθύνουμε στη διαλεκτική φύση των κοινωνικών αγώνων όπου οι σημασίες και οι συναρθρώσεις των δρώντων, των νοημάτων, των συμφραζόμενων και των στοχεύσεων διαθέτουν τη δική τους δυναμική και όπου την ιδιαίτερη, τη δική τους θέση έχουν ο ντετερμινισμός, η τυχαιότητα και το αστάθμητο, τόσο θα ενισχύουμε τον ριζοσπαστισμό του ΣΥΡΙΖΑ. Και αυτό είναι το στοίχημα μας και ο δικός μας μονόδρομος προς την απελευθέρωση του ανθρώπου.
Εις θάνατον Μοχάμαντ Χασάν. Από το Αφγανιστάν. Είκοσι οχτώ χρονών. Έγκλειστος στο στρατόπεδο της Κορίνθου από τον περασμένο Σεπτέμβρη. Πέθανε το Σάββατο στο Σισμανόγλειο, όπου νοσηλευόταν διασωληνωμένος. Όλοι θα πεθάνουμε κάποια μέρα. Δεν πρόκειται όμως περί αυτού, ούτε έφταιγε η «κακιά στιγμή». Ο Μ. Χασάν, βαριά άρρωστος για μήνες, ζητούσε από τους αρμόδιους να τον πάνε σε νοσοκομείο, αλλά εις μάτην. Ο άνθρωπος αυτός υπέφερε από την αρρώστια, βασανίστηκε από τον πόνο για μέρες, βδομάδες, μήνες, μέχρι που τον μετέφεραν επιτέλους στο Νοσοκομείο της Κορίνθου, τις πρώτες μέρες του Ιούλη – όταν πια η κατάστασή του έφτασε στο απροχώρητο και οι συγκρατούμενοί του προχώρησαν σε ομαδική διαμαρτυρία. Αλλά ήταν πια αργά. Ενώ αλλιώς θα μπορούσε να έχει σωθεί, έσβησε μέσα σε λίγες μέρες. Ας είναι αυτές οι γραμμές ένα κεράκι στη μνήμη του. Κι ας τον θυ-
μόμαστε, ας θυμόμαστε τον Μοχάμαντ Χασάν, την επόμενη φορά που κάποιος αρμόδιος θα πει για τα κέντρα κράτησης που μοιάζουν με «ξενοδοχεία», κάποιος «μέσος συμπολίτης» μας θα απαιτεί να σταματήσουν να κατακλύζουν τα νοσοκομεία μας οι «λαθρομετανάστες», κάποιος μεγαλόσχημος θα ρητορεύει για το σαξές στόρυ, κάποιος υπουργός θα μιλάει για «νόμο και τάξη». Ας τον θυμόμαστε, γιατί, ενώ ο νόμος και η τάξη είναι καλά πράγματα, όλο και πιο συχνά η επίκλησή τους οδηγεί στις μεγαλύτερες αδικίες και παρανομίες, στην απανθρωπιά και την κακομεταχείριση. Ακόμα και εις θάνατον, όπως συνέβη με τον αδικοχαμένο Μοχάμαντ Χασάν. ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Καίτε Κόλβιτς, «Γονείς», 1922
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2013
26
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Τοις εν καθαρευούσι εκστρατεύσασι… Αναμνήσεις από τον στρατό 1830-1950 ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ Χ. ΘΕΟΧΑΡΗ
Ενδιαφέρον στοιχείο της γραμματείας μας αποτελούν οι στρατιωτικές αναμνήσεις ανθρώπων οι οποίοι συμμετείχαν, ως κληρωτοί, εθελοντές ή μόνιμοι στρατιωτικοί, σε πολεμικές επιχειρήσεις του νεοελληνικού κράτους, από της συστάσεώς του μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1940. Οι αφηγήσεις αυτές, χωρίς να διεκδικούν λογοτεχνικές δάφνες, παρέχουν πολλές φορές την ευχαρίστηση της αναγνωστικής απόλαυσης και, τουλάχιστον, δίνουν πληροφορίες για ιστορικά και στρατιωτικά γεγονότα και πρόσωπα, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι περιορίζονται τοπικά και χρονικά. Με χαρακτήρα και ύφος καθαρά προσωπικό και υποκειμενικό, αφού ο αυτόπτης αφηγητής παρουσιάζει ένα μέρος από την ιστορία της ζωής του και δεν παραλείπει να προσθέσει «τας ιδίας εαυτού σκέψεις εις πολλά» (κάτι που απέφυγε ο Ανώνυμος της Στρατιωτικής ζωής εν Ελλάδι), έχουν ωστόσο κάποια αξία για την ιστοριογραφία. Αν η αφήγηση είναι ζωντανή, το ύφος ξεχωριστό και η χρήση της γλώσσας προσεγμένη, τότε περνάμε στον χώρο της λογοτεχνίας, και στο ιδιαίτερο είδος που έχει προσδιοριστεί ως «λογοτεχνία του στρατώνα». Όταν βεβαίως τα κείμενα χαρακτηρίζονται από μεγαλοστομία, ύφος πομπώδες, γλωσσικούς ακροβατισμούς, τότε βρισκόμαστε μπρος σε ενός άλλου είδους απόλαυση! Ιδιαιτέρως μάλιστα αν γλώσσα της αφήγησης είναι η καθαρεύουσα. Γλώσσα ψυχρή σαν το κρύο μάρμαρο, άκαμπτη, η οποία, πολλές φορές, οδηγεί την αφήγηση σε γελοιογραφικά ολισθήματα, αν και σε κάποιες, ελάχιστες, περιπτώσεις εξασφαλίζει στο κείμενο έναν εξαιρετικά σπάνιο ρυθμό και ένα κρυμμένο ηχόχρωμα μοναδικό. Αναδιφώντας σε μονογραφίες που γράφτηκαν και τυπώθηκαν στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και αναφέρονται σε γεγονότα πολεμικά ανάμεσα στο Βασίλειο της Ελλάδος και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, παραθέτουμε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα. tst Ο Πολυζώης Π. Καβασιάδης, «αυτόπτης μάρτυς και πολεμιστής, εκ χωρίου Βελιμαχίου της επαρχίας Γόρτυνος», στο βιβλίο του Η εκστρατεία της Καλαμπάκας, ήτοι ιστορικόν επεισόδιον των κατά το 1854 μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων συγκροτηθεισών μαχών εν ταις Ηπειρο-Θεσσαλικαίς πεδιάσιν (έκδοση 1880), περιγράφοντας επιχειρήσεις νοτίως του Αλιάκμονα, αναφέρει:
προς εισβολήν, τούτου διεκρίνετο η λερή φουστανέλλα, το ένδυμα τούτο των αρματωλών, η άλλοτε δι’ αιμάτων βαφείσα, ήτις, επέπρωτο νυν οδηγουμένη υπό κηδεμόνων, αυτή η πάντοτε ελευθέρα και ελευθέρως ενεργούσα, να ενεργή υπό την εποπτείαν ξένων την απελευθέρωσιν δούλων αδελφών, ενώ φέροντες ταύτην οι περί τον Βότσαρην και Καραϊσκάκην, έθραυον τας αλύσεις των τυράννων, υπακούοντες εις τας βουλήσεις, της καρδίας των, διέσπων τα δεσμά της τυραννίας, οδηγούμενοι υπό της αυταπαρνήσεως και της προς την πατρίδα αγάπης, μη πτοούμενοι ούτε Παλμεστρώνας ούτε Μεττερνίχ, αλλ’ επί τέλους αναγκάζοντες τούτους να στέλλωσι τους στόλους των εις Ναυαρίνον. Ας όψωνται οι το Εθνικόν ένδυμα εις τοιαύτην ταπείνωσιν οδηγήσαντες, εις του οποίου την θέαν μόνον πάσα ευγενής καρδία σκιρτά. Αλλ’ ας είπωμεν το του ποιητού: «Καϋμένη φουστανέλλα Ετάφης με τον Βότσαρη, τον Γρίβα και Τζαβέλλα». «Η παράδοση των Ιωαννίνων στον ελληνικό στρατό». Λαϊκή εικόνα του Σωτήρη Χρηστίδη
Ταύτα ακούσας ο αρχηγός μας, διέταξε παρευθύς να μεταβή αμέσως εις το χωρίον απόσπασμα εξ ογδοήκοντα στρατιωτών και να διώξη εκείθεν τους βαρβάρους. […] επολιορκήσαμεν το χωρίον. […] τρεις μεν εξ αυτών εφονεύσαμεν, τους τρεις δε άλλους συνελάβομεν, μεταξύ των οποίων ήτο και τις πληγωμένος, Δερβίσαγας καλούμενος, όστις και είχε κάμει κατάλυμα εις την οικίαν του ιερέως και βαρβάρως εζήτει να εκπληρώσει τας κτηνώδεις ορέξεις του επί της θυγατρός του ιερέως. Ενώ δε ημείς εκαθήσαμεν να αναπαυθώμεν ολίγον, βλέπομεν εκβαίνοντα από τα δάση και τα βουνά, τα γυναικόπαιδα […] μεταξύ δε αυτών ήτο και ο προρρηθείς ιερεύς, όστις ιδών τον Δερβίσαγαν ώρμησε κατ’ αυτού μανιώδης διά να τον φονεύση, λέγων, «ας χύσω το αίμα σου, βάρβαρε, και την ιδίαν ώραν να ’πάγω να λειτουργήσω, αμαρτία δεν είναι, τό-
σον μου έχεις πληγωμένην την καρδίαν, απάνθρωπε». Ημείς όμως αποτρέψαμεν τον ιερέα τού να γίνη φονεύς, υποσχόμενοι ότι ο αρχηγός μας ήθελε πληρέστερα τον ικανοποιήσει. Ο Αδαμάντιος Παπακώστας, λοχίας του ιππικού, στο πόνημά του Απ’ Αθήνας εις Λάρισσαν [sic], ήτοι εντυπώσεις ιππέως κατά την απ’ Αθήνας εις Λάρισσαν πορείαν της ιππαρχίας του» (έκδοση 1882), και ενώ βρίσκεται στη Φθιώτιδα, γράφει, αναπολώντας τις ημέρες κατά τις οποίες δοξάστηκε η φουστανέλα: […] την δε 3ην [πρωινή] ανηρχόμεθα την επί της Όρθρυος εις Δερβέν-Φούρκαν άγουσαν ανωφερή αμαξιτήν οδόν. Ενταύθα το θέαμα ήτο γραφικώτατον, επί των πέριξ λόφων εν μέσω παμπληθών αυρών είχε κατασκηνώσει ο εκ 30 χιλιάδων Στρατός έτοιμος ήδη
[…] την δε επομένην ήλθον τρεις άνθρωποι από χωρίου Τρανόβαλτον, δύω ώρας μακράν, και ανήγγειλαν εις τον αρχηγόν μας ότι ευρίσκονται εκεί είκοσι πέντε περίπου Τούρκοι απαιτούντες παρά των χριστιανών πολλών ετών φόρους και μεταχειριζόμενοι κατ’ αυτών παντοίας βαρβάρους καταπιέσεις, […].
Ο Γιώργος Χ. Θεοχάρης είναι ποιητής και εκδότης του περιοδικού «Εμβόλιμον» (Άσπρα Σπίτια Βοιωτίας)
«Η μάχη του Σαρανταπόρου». Λαϊκή εικόνα του Σωτήρη Χρηστίδη
Συλλήβδην αλλόκοτος εσμός πάσης τυχοδιωκτικής προσωπικότητος… Στο αφήγημα του Γεωργίου Καντιάνη Στρατιωτικαί αναμνήσεις (έκδοση 1887), εξιστορούνται τα συμβάντα κατά την πρώτη αποτυχημένη απόπειρα του ελληνικού στρατού να διευρύνει τα σύνορα πέραν της οριογραμμής Χασάν- Μελούνα-Μενεξέ το 1886. Οι επίστρατοι βρίσκονται στον Τύρναβο και ο συγγραφέας, με ύφος ειρωνικό, βλαστημώντας την ώρα και τη στιγμή που βρέθηκε σ’ ένα τέτοιο μέρος κάτω από τέτοιες συνθήκες, σημειώνει: Ω Τύρναβε, κλεινέ δι’ εμέ πάντοτε, εις ον προεξώφλησα 184 ημέρας του βίου μου, με τόσον φοβεράν έκπτωσιν!... Τ’ όνομά σου αείποτε θα μου συγκινή την καρδίαν και το βαλάντιον, ως ποτε με συνεκίνει η απ-ληστία των κατοίκων σου!... Αποτελείς το κέντρον των αναμνήσεών μου, και δεν δύναμαι ή να θυσιάσω διά σε και εύρεσιν, και ενότητα και οικονομίαν του ανοικονομήτου βιβλίου μου, και συλλήβδην πάντας τους κανόνας της τέχνης, ους μέχρι τούδε δεν ετήρησα. […]. Αι οδοί πλήρεις βορβόρου εξ αναλελυμένης χιόνος, καθίσταντο αληθής βάσανος εις τον διερχόμενον αυτάς κατά τας ώρας της σχόλης των οπλιτών. Η πόλις είχε καταστή πλέον έν μέγα στρατόπεδον […]. Ποικιλόσχημοι μικρέμποροι υπόπτου προελεύσεως, τυχοδιώκται διατελούντες τέως υπό την επίβλεψιν διαφόρων αστυνομιών του Κράτους, κακούργοι προ μικρού εξελθόντες του κατέργου, οσφρανθέντες, ως κύνες μεγάλην τράπεζαν, άκοπον κέρδος, είχον συρρεύσει εκεί, ελπίζοντες να πληρώσωσι την αεριώδη κοιλίαν και το βαλάντιον, άλλοι μεν εγκαθιστάμενοι υπό ετοιμόρροπόν τινα στέγην, και άλλοι αλητικώς περιφέροντες τα αηδή εμπορεύματά των εν ταις οδοίς από βαθυτάτης πρωίας μέχρι της νυκτός. Ευτελές καφωδείον εκ πλανήτων Τυρολίδων προσείλκυε καθ’ εκάστην εσπέραν πλήθος θαμώνων, ανακυκών διά γελοίων μουσικών παρακρούσεων και γελοιωδεστέρων ερωτικών βλεμμάτων τα αισθήματα και τα βαλάντια αυτών, αλλοφρόνως χειροκροτούντων. Φερέοικοι αλή-
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2013
31
ΕΝΘΕΜΑΤΑ Έθνος, ούτινος αι παρθένοι αγωνίζονται υπέρ της ελευθερίας… Στο βιβλίο Ακριβής εξιστόρησις γεγονότων τινών προς συμπλήρωσιν των σελίδων της Θεσσαλικής Επαναστάσεως του έτους 1878 υπό αυτόπτου εθελοντού (πρόκειται μάλλον για τον Δημήτριο Στρατηγόπουλο, ο οποίος σκοτώθηκε στις 6.2. 1878, στη μάχη της Μακρυνίτσας) (έκδοση 1895), περιγράφονται τα πολεμικά γεγονότα στην περιοχή της Μαγνησίας:
Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, «Ο γεναίος οπλαρχηγός εις την Μακεδονίαν Θεόδωρος Καραπάτης» 1939
ται, άλλοι με λατέρνας, άλλοι με πτηνά της τύχης, άλλοι με τερατώδη πανοράματα, και συλλήβδην αλλόκοτος εσμός πάσης τυχοδιωκτικής προσωπικότητος κατέκλυζε τον Τύρναβον κατά τας ημέρας εκείνας. Αν μη τι άλλο, ο συγγραφέας διακρίνεται για το υψηλό επίπεδο συγγραφικής αυτογνωσίας ή, αν θέλετε, υστερόβουλης προνοητικότητας, χαρακτηρίζοντας το γραπτό του «ανοικονόμητο»… Στα ίδια πολεμικά γεγονότα του 1886 αναφέρεται και ο Πέτρος Ε. Βρυζάκης, έφεδρος ανθυπολοχαγός από τη Θήβα, στο σύγγραμμά του Πολεμικαί εικόνες (έκδοση 1898). Στο απόσπασμα που ακολουθεί περιγράφει το τέλος της μάχης στο ύψωμα του Αγίου Γεωργίου στον Τύρναβο. Έχω τη γνώμη ότι η καθαρεύουσα, κατά τη ρεαλιστική περιγραφή του μακελειού, μειώνει την ένταση της εικόνας. Είναι άλλη η εικόνα που δημιουργεί η διατύπωση «βλήμα θανατηφόρον είχε διέλθει από μήνιγγος εις μήνιγγα του λοχίου» και εντελώς διαφορετική εκείνη που δημιουργεί η διατύπωση «ένα βλήμα ξετρύπησε το κεφάλι του λοχία, αφήνοντάς τον στον τόπο»: […] Ο αήρ επληρούτο συριγμών οβίδων και σφαιρών. Ενόμιζε κανείς ότι διήρχετο σμήνος μελισσών πέριξ του. Ο λόφος εκαλύπτετο από μόλυβδον και τα ώτα έπληττεν ο ξηρός κρότος τών επί των πετρών εποστρακιζομένων σφαιρών. Είχεν ήδη διατρύσει την κοιλίαν του στρατιώτου Χουλιάρα θραύσμα οβίδος και σχεδόν ημιθανή μετέφερον τούτον δύο στρατιώται εκτός του πυρός. Σφαίρα είχε διαπεράσει από άκρου εις άκρον τον λαιμόν του εκ Σύρου καλού δεκανέως Δροσινού. Βλήμα θανατηφόρον είχε διέλθει από μήνιγγος εις μήνιγγα του λοχίου Ταμπάκη […]. Του σαλπιστού Ζάκα η σάλπιγξ έφυγεν έξαφνα από τη χείρα του. Σφαίρα είχε κόψει πέραπέρα τον μικρόν σωλήνά της. […]. Δεν αγαπώ το αίμα και τον θάνατον. Αισθάνομαι όμως ευχαρίστησιν ανεκλάλητον όταν σκέπτωμαι ότι από τα πολλά βλήματα τα οποία με το χέρι μου έστειλα κατά του ατίμου εκείνου σμήνους έν βεβαίως θα διέτρυσε σάρκα, θα διέρρηξε κρανίον, ότι σώμα προ ολίγου ακμαίον θα έπεσεν ασπαίρον υπό την σφαίραν την οποίαν ο οφθαλμός μου διηύθυνε κατ’ αυτών.
Ηρωική όμως υπήρξεν η της πρώτης ταύτης μάχης του Πηλίου συμμετοχή των γυναικών της Μακρινίτσης και τινων παίδων, οίτινες έφερον εις τα οχυρώματα πολεμοφόδια, ύδωρ και έλαιον δια τα όπλα. […]. Τισί των σωματαρχών τη ημέρα ταύτη ηδύνατο να χρησιμεύση παράδειγμα γενναιότητος η γηραιά Σουίπενα, η νεαρά Μαργαρίτα Μπασδέκη Μαλιούφα, η Παπαθανάσενα Μητριάνου, η υπηρέτρια του Α. Βασαρδάνη Ελένη και τόσαι άλλαι. Ο υιός του Γάλλου ναυάρχου της εν Θεσσαλονίκη ορμούσης γαλλικής μοίρας επισκεψάμενος μετά τινα χρόνον τους επαναστάτας εζήτησε να ίδη την καλλιπάρειον Μαργαρίταν, μαθών δε την εις τον αγώνα συμμετοχήν αυτής παρά το πλευρόν του εαυτής αδελφού, ενθουσιωδώς ανέκραξεν, ασπασθείς ευλαβώς την χείρα αυτής: «Έθνος, ούτινος αι παρθένοι αγωνίζονται υπέρ της ελευθερίας, ως η ηρωίς αύτη, είναι άξιον της βοηθείας του πεπολιτισμένου κόσμου».
Απ’ επαέ ζενναιότατε! Ας τελειώσουμε με έναν λόγιο, τον Ηλία Π. Βουτιερίδη, ο οποίος πήρε μέρος στην Κρητική Επανάσταση του 1897 και κατέγραψε τις εντυπώσεις του στο βιβλίο Ημερολόγιον του τάγματος των επιλέκτων Κρητών (έκδοση 1989). Η αφήγησή του δεν υπολείπεται σε μεγαλοστομίες και περιττολογίες. Στις 3 Φεβρουαρίου 1897 με το πλοίο «Αργολίς» οι επίλεκτοι φθάνουν στο νησί: Περί ώραν 11ην π.μ. της 3ης Φεβρουαρίου εισηρχόμεθα εις τον προς τα νότια της νήσου και απέναντι της Αφρικής όρμον, ονομαζόμενον Καλοί Λιμένες, όστις αναφέρεται και εις τας πράξεις των Αποστόλων εν κεφαλαίω ΚΖ’, και μετά 5΄ περί τους 25 συνοδεύοντες τον Αρχηγόν μας απεβιβαζόμεθα εις την ευρείαν αμμώδη παραλίαν, πρώτοι θέτοντες τον πόδα επί της ιεράς γης της αιματοβρέκτου νήσου. Δύο ποιμένες βόσκοντες τα ποίμνιά των ολίγον απωτέρω του μέρους αποβάσεώς μας εφάνησαν τρέχοντες προς άγνωστον διεύθυνσιν, με την απεικόνισιν της εκπλήξεως επί των προσώπων των, διότι δεν ηδύναντο να εννοήσωσι τίνες ήσαν οι εις την έρημον παραλίαν αφιχθέντες. Τέλος, ιδόντες τας μορφάς μας και τας ενδυμασίας μας, ενόησαν ότι ευρίσκοντο προ φίλων και έσπευσαν προς ημάς, αναζητούντας κατάλληλον μέρος διά την αποβίβασιν και των άλλων, ενώ ο εις αυτών έκραζεν «απ’ επαέ ζενναιότατε!» και εδείκνυε τόπον κατάλληλον προς αποβίβασιν. Όσο κι αν είναι κανένας θιασώτης της γλωσσικής καθαρότητας, πώς να αποδώσει στην καθαρεύουσα το «απ’ επαέ ζενναιότατε!»; ΜΝΗΜΗ ΛΕΥΤΕΡΗ ΓΙΑΝΝΟΥΛΟΠΟΥΛΟΥ Στη μνήμη του εξαδέλφου του, αρχιτέκτονα Λευτέρη Γιαννουλόπουλου (1946-2013), ο Γιάνης Γιανουλόπουλος προσέφερε στην Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ), 100 ευρώ.
ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΜΑΤΑΡΟΑ, ΙΚΑΡΙΑ 2013
Ενάντια στην Κρίση, για τα Κοινά, προς μια Νέα Μεσόγειο Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τη Μεσόγειο: το φάντασμα μιας ακόμα Λατινικής Αμερικής, στην οποία σήμερα, μετά από δεκαετίες υποταγής στα νεοφιλελεύθερα «παιδιά του Σικάγο», καινούριες απελευθερωτικές γνώσεις και κατακτήσεις προκύπτουν καθημερινά και γίνονται οργανικά κομμάτια ενός νέου φαντασιακού για την οργάνωση της συλλογικής ζωής με βάση την αλληλεγγύη και την αυτοοργάνωση. Στην περιοχή της Μεσογείου το φαντασιακό αυτό αχνοφαίνεται μέσα από τους σπασμωδικούς ξεσηκωμούς ενάντια σε στρατιωτικές ή κοινοβουλευτικές δικτατορίες και τρέφεται με όλο και πιο ριζωμένες δομές αυτοοργάνωσης και έντονες διαδικασίες πολιτικοποίησης, σε όλες σχεδόν τις όχθες της. Αυτά τα φαινόμενα χρειάζονται όχι μόνο εμπειρική καταγραφή κι ανάλυση, αλλά και μια επιστημονική προσέγγιση που να τα αναγνωρίζει ως τα νέα πεδία παραγωγής γνώσης, πράξης κι ελπίδας. Με αυτό τον προσανατολισμό σάλπαρε το φετινό καλοκαιρινό σεμινάριο Ματαρόα 2013, στην Ικαρία (14-18 Ιουλίου), με συμμετοχή 25 ερευνητών και ερευνητριών των κοινωνικών επιστημών και της πολιτικής οικολογίας από πανεπιστήμια της Μεσογείου, της Βόρειας Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Υποστηρίχτηκε ακαδημαϊκά από τη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και το Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου, και θεσμικά από τοπικούς συλλόγους, το Κέντρο Τεκμηρίωσης, Έρευνας και Δράσης Ικαρίας και τον Δήμο Ικαρίας. Η συμβολική επανανηολόγηση του ιστορικού πλοίου για τις ανάγκες μιας επιστημονικής συνάντησης έγινε όχι για να υπονοηθούν αναλογίες με συνθήκες και πρόσωπα της εποχής εκείνης, αλλά για να νοηματοδοτηθούν οι σημερινοί στοχασμοί με λέξεις-πυξίδες, χρήσιμες ίσως για τις αταξίδευτες ρότες που βρίσκονται μπροστά μας. Κρίση. Το Ματαρόα 2013 θέλησε να πλεύσει ενάντια στο ρεύμα, ρωτώντας κατά πόσο ο Λόγος περί κρίσης παρεμποδίζει παρά προάγει την κατανόησή μας για τα κοινωνικά φαινόμενα. Αντί λοιπόν να δεχτούμε τη «κρίση» ως αντικειμενική πραγματικότητα, προτιμάμε να τη βλέπουμε ως αυτονομημένο πεδίο γνώσης, που ενδυναμώνει εκείνο που ο Timothy Mitchell έχει αποκαλέσει «εξουσία των ειδικών» πάνω στους πληθυσμούς, αλλά κι ως ένα ισχυρό πρίσμα με τη βοήθεια του οποίου η περιοχή της Μεσογείου παρουσιάζεται ως το εγγενές αντίθετο του προτεσταντικού και ανεπτυγμένου ευρωπαϊκού Βορρά. Κοινά. Το Ματαρόα 2013 ταξίδεψε στην Ταχρίρ, την Ταξίμ, την Τυνησία αλλά και την Βαρκελώνη, τη Νάπολη και την Ικαρία, ρωτώντας κατά πόσο οι πολύμορφοι αγώνες ενάντια σε νεοφιλελεύθερες πολιτικές κι αυταρχικές κυβερνήσεις μπορούν να μεταφραστούν στην γλώσσα των «κοινών» (φυσικά, πολιτικά, πολιτιστικά). Τα «κοινά» αναδείχτηκαν καλές πυξίδες όχι μόνο ως αναλυτική έννοια που διευκολύνει τον διάλογο μεταξύ επιστημονικών κλάδων που συνήθως «δεν μιλιούνται», αλλά και ως πολιτικό πρόταγμα που μπορεί να συντονίσει φαινομενικά ασύνδετους κι ασύμβατους αγώνες, τόσο στην πόλη και στην επαρχία όσο στον Νότο και τον Βορρά της Μεσογείου και παραπέρα. Μεσόγειος. Το Ματαρόα 2013 έβαλε πλώρη προς μια νέα Μεσόγειο, γιατί αυτή αναδεικνύεται σε έναν πολλά υποσχόμενο γεωπολιτικό χώρο που μας επιτρέπει να ξανασκεφτούμε βασικά μας εργαλεία, θεωρίες και μεθοδολογίες μας, αλλά και να αναλύσουμε πώς λειτουργεί η εξουσία των ειδικών σήμερα. Αν η περιοχή πράγματι έχει εξελιχθεί σε ένα πειραματικό εργαστήρι για σημαντικά πεδία της σύγχρονης διακυβέρνησης (οικονομία, βιοασφάλεια, έλεγχος των συνόρων, διατήρηση της ειρήνης και έλεγχος της ενδοκρατικής βίας, «ανθρωπιστικές επεμβάσεις» και δημιουργία νέων παρα-κρατικών δομών), είναι επιτακτική η ανάγκη να στηθούν και να ενισχυθούν γραμμές επικοινωνίας και ανταλλαγής ανάμεσα σε ερευνητές, που όχι μόνο ανιχνεύουν επιστημονικά τις νέες μορφές διακυβέρνησης και αντίστασης απέναντί τους, αλλά που δραστηριοποιούνται ως «οργανικοί διανοούμενοι» και στις δυο μεριές της θάλασσας. Οραματικός ορίζοντας του Ματαρόα αποτελεί το φαντασιακό της Μεσογείου, σύνθεση εμπνευσμένη από τον θεωρητικό της Μεσογείου, Φ. Μπρωντέλ, και τον συγγραφέα της Φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας και επιβάτη του αληθινού Ματαρόα, Κ. Καστοριάδη. Ικαρία. Λιμάνι νηολόγησης του Ματαρόα 2013 ήταν η Ικαρία: ένα νησί-σύμβολο, στο οποίο πολύπλοκες πρακτικές κοινοτικής διαχείρισης των «κοινών» έχουν πολύ μακρά παράδοση. Σκοπός, η ανάδειξη της ιστορικής κι ανθρωπολογικής τους σημασίας, η οποία χάνεται συχνά τόσο λόγω της κατασκευής της Ικαρίας ως αρχετυπικού Άλλου (και άρα περιθωριοποιείται από το κράτος) όσο και της οικειοποίησής της από την Αριστερά —κυρίως, αν όχι αποκλειστικά- λόγω της εξορίας των κομμουνιστών εκεί. Σήμερα, η Ικαρία συνιστά πεδίο μάχης μεταξύ οπαδών της «ανάπτυξης» σε διάφορες αποχρώσεις και τοπικών συλλογικοτήτων υπεράσπισης των κοινών, αλλά και πηγή έμπνευσης παγκόσμιου βεληνεκούς για μια —συχνά ρομαντικοποιημένη— «έξοδο» από την κρίση και τη μιζέρια στις δυτικές μητροπόλεις («The Island where People Forget to Die», The New York Times, 24.10.2012). Το Ματαρόα 2013 προσπάθησε να χαρτογραφήσει μια πιθανή πορεία από το φάντασμα της κρίσης προς το φαντασιακό της Μεσογείου, με καύσιμο το πρόταγμα των «κοινών». Η πορεία περιλαμβάνει μόνιμες δομές (ιστοσελίδα με υλικό στις γλώσσες της περιοχής, τοπικές ομάδες ερευνητών, ειδικές ομάδες εργασίας, κυκλικές συναντήσεις ολομέλειας κλπ.), μια κοινή διακήρυξη-λεξικό, καθώς και μια πλατφόρμα επικοινωνίας για την ανάπτυξη συντονισμένων δημόσιων παρεμβάσεων από ερευνητές σε συνεργασία με τοπικές πρωτοβουλίες και κινήματα. ΝΙΚΟΛΑΣ ΚΟΣΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
(εκ μέρους της οργανωτικής επιτροπής του Ματαρόα 2013) ιστοσελίδα: Mataroa2013.wordpress.com
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2013
32
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Η τοκογλυφία ως οικονομικός θεσμός στον «νέο Μεσαίωνα» ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΚΟΨΙΔΑ-ΒΡΕΤΤΟΥ
Ζούμε τη χρυσή εποχή της «θεσμικής τοκογλυφίας». Όχι μόνο στη χώρα μας (μοντέλο άσκησης μιας άπληστης τοκογλυφικής στρατηγικής), αλλά τόσο στον ευρωπαϊκό χώρο όσο και γενικότερα, στο πλαίσιο της υποκουλτούρας της παγκοσμιοποιημένης χρηματοπιστωτικής οικονομίας. Η τοκογλυφία -ποινικό έγκλημα όταν την ασκεί ο απλός πολίτης— εγκαθίσταται σήμερα ως θεσμός στο πανίσχυρο «ιδιωτικό κράτος» των αγορών. Ωστόσο, η έννοια του άλογου και υπερβολικού κέρδους, από τις πρώτες διατυπώσεις της στα κλασικά κείμενα, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την έννοια της ηθικής — και της πολιτικής ηθικής. Κακοήθης εκτροπή της κερδοφορίας ο έντοκος δανεισμός, από την εποχή του Αριστοτέλη, χαρακτηρίζεται ως παρασιτική δραστηριότητα, γιατί ένα στείρο αγαθό —το χρήμα- χρησιμοποιείται για την απόκτηση υπέρμετρου κέρδους. Στη μεσαιωνική κοινωνία, και κάτω από το πρίσμα της θεολογικής της θεώρησης, η κερδοφορία συνδέεται απόλυτα με την ενοχή. Η ταυτότητα του τοκογλύφου που ασκεί μια τόσο κακόφημη δραστηριότητα συνιστά στίγμα, κατατάσσοντάς τον στους παρίες της κοινωνίας, ενώ το αμάρτημά του θεωρείται θανάσιμο. Οι εκκλησιαστικές σύνοδοι της Λυών και της Βιέννης, τον 13ο και 14ο αιώνα, αντιμετωπίζουν τον τοκογλύφο ως παρία, που δεν δικαιούται σπίτι, καθώς ο ιδιοκτήτης που θα του παρείχε στέγη αντιμετώπιζε την ποινή του αφορισμού. Δεν μπορούσε επίσης να μετέχει στην εξομολόγηση και να ταφεί χριστιανικά, ενώ η διαθήκη του κηρυσσόταν άκυρη. Ακόμα και η απλή υπεράσπιση της τοκογλυφίας μπορούσε να εκληφθεί ως αίρεση. Και γνωρίζουμε από τη μεσαιωνική ιστορία της Ευρώπης ποια ήταν η τύχη των αιρετικών… Στη μεσαιωνική κοινωνία ωστόσο, σε αντίθεση με το α-σύνορο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο οικονομικό imperium, τα οικονομικά ζητήματα έπαιζαν δευτερεύοντα ρόλο. Η Καθολική Εκκλησία κατείχε την ανώτατη εξουσία στην οικονομική ζωή, όπως άλλωστε και σε κάθε πτυχή της ζωής προσδιορίζοντας τα θρησκευτικά-ηθικά όρια αυτής της δραστηριότητας. «Δύο ήταν οι βασικές αρχές που έμελλε να σημαδέψουν την κοινωνική σκέψη του 16ου και του 17ου αιώνα», θα γράψει ο άγγλος οικονομικός ιστορικός Ρίτσαρντ Χένρυ Τώουνυ (1880-1962): «Η πρώτη ήταν ότι τα οικονομικά συμφέροντα έρχονται σε δεύτερη μοίρα έναντι του πραγματικού σκοπού της ζωής, που είναι η σωτηρία. Η δεύτερη ήταν ότι η οικονομική συμπεριφορά συνιστά μια πτυχή της συμπεριφοράς του ατόμου, επί της οποίας, όπως και επί όλων των άλλων, ισχύουν δεσμευτικά οι κανόνες της ηθικής. Τα υλικά πλούτη είναι αναγκαία, καθώς χωρίς αυτά οι άνθρωποι
Η Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού είναι δρ φιλολογίας, σχολικός σύμβουλος
Μαρίνους βαν Ρεϊμέρσβελε, «Ο αργυραμοιβός και η γυναίκα του», π. 1540
δεν μπορούν να αυτοσυντηρηθούν και να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον […]. Όμως τα οικονομικά κίνητρα είναι ύποπτα. Επειδή αποτελούν πολύ ισχυρές ορέξεις, οι άνθρωποι τα φοβούνται, αλλά δεν είναι τόσο φαύλοι που να τα επιδοκιμάζουν. Πιστεύουν ότι, όπως όλα τα ισχυρά πάθη, αυτό που χρειάζονται δεν είναι να τους παραχωρηθεί ελευθερία δράσης, αλλά η καταστολή τους». Στο θρησκευτικό περιβάλλον της μεσαιωνικής κοινωνίας και το δέος προς τον Θεό, η Εκκλησία προσπαθεί να δημιουργήσει τους δικούς της μηχανισμούς άμυνας απέναντι στην αισχροκερδή άσκηση της εμπορικής και τοκογλυφικής δραστηριότητας, συντονίζοντας την έννοια της θρησκευτικής με την κοσμική ηθική. Πρέπει να υπογραμμίσουμε την επονείδιστη δράση των τοκογλύφων και της εκβιαστικής αισχροκέρδειας σε όλη τη διάρκεια του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, και μάλιστα σε περιόδους επισιτιστικών κρίσεων, τότε που οι άνθρωποι πέθαιναν μαζικά από την πείνα και ο τοκογλυφικός δανεισμός για την αγορά ψωμιού έφτανε το 40%, 50% και 60%. Ένα μέσον άμυνας, που προώθησε η Εκκλησία, ήταν η θέσπιση της «δίκαιης τιμής», η πώληση δηλαδή ενός προϊόντος στην τιμή της πραγματικής του αξίας. Ο φόβος της εσχατολογικής ποινής και της απώλειας της σωτηρίας φαίνεται να επηρεάζει σε ένα βαθμό τη συνείδηση του μεσαιωνικού ανθρώπου. Στο καταπληκτικό βιβλίο του Το πουγκί και η ζωή (μετ. Νικόλαος Γκοτσίνας, Κέδρος 2004) ο ιστορικός Ζακ Λε Γκοφ θα αξιοποιήσει πρωτότυπες και «περιθωριακές» πηγές, προκειμένου να φωτίσει την αμαρτωλή προσωπογραφία του μεσαιωνικού τοκογλύφου και, κατ’ επέκταση, την ιστορικότητα και την ανθρωπολογία των μεσαιωνικών νοοτροπιών. Ποιος όμως είναι ο αμαρτωλός του Μεσαίωνα και πώς η αμαρτία, βιωμένη εμπειρία του μεσαιωνικού λαϊκού ανθρώπου, θα τον οδηγήσει σε κάθαρση;
Πρωταγωνιστής, σε οριακή κατάσταση αμαρτίας, είναι ο τοκογλύφος, ακραία μορφή εμπόρου, ο οποίος, αφού δεν έχει να διαθέσει στην αγορά κανένα προϊόν, τι ακριβώς εμπορεύεται; «Οι τοκογλύφοι είναι κλέφτες, γιατί πωλούν τον χρόνο που δεν τους ανήκει· η πώληση όμως ενός ξένου αγαθού, ενάντια στη θέληση του κατόχου του, είναι κλοπή». Ο χρόνος, όμως, δεν είναι το οποιοδήποτε υλικό προϊόν. Πρόκειται για πεδίο που ανήκει στον Θεό μονοπωλιακά, το οποίο υποκλέπτει η δραστηριότητα του τοκογλύφου. Σε κάποιο από τα λεγόμενα «exempla», τις σύντομες αφηγήσεις, παραβολικού χαρακτήρα, που σκοπό έχουν να κάμουν εναργέστερη τη φύση της αμαρτίας και της ποινής, συνεχίζει ο Λε Γκοφ, αναφέρεται ένα παράδειγμα από τον Στέφανο της Βουρβώνης: «Άκουσα να μιλούν για έναν βαριά άρρωστο τοκογλύφο που δεν ήθελε να επιστρέψει τίποτε, αλλά έδωσε ωστόσο εντολή να μοιράσουν στους φτωχούς το περιεχόμενο του γεμάτου σιτοβολώνα του. Όταν οι υπηρέτες επιχείρησαν να μαζέψουν το σιτάρι το βρήκαν να έχει μεταμορφωθεί σε φίδια. Μαθαίνοντάς το, ο μετανιωμένος τοκογλύφος επέστρεψε τα πάντα και παράγγειλε να ρίξουν το πτώμα του γυμνό ανάμεσα στα φίδια για να το κατασπαράξουν τα επίγεια φίδια, προκειμένου να μη συμβεί αυτό στην ψυχή του στο υπερπέραν. Όπως και έγινε. Τα φίδια κατασπάραξαν το σώμα του και δεν άφησαν επιτόπου παρά ξασπρισμένα οστά. Ορισμένοι προσθέτουν ότι, όταν ολοκλήρωσαν το έργο τους, τα φίδια εξαφανίστηκαν και δεν έμειναν παρά τα γυμνά και άσπρα οστά κάτω από το φως». Η γέννηση του Καθαρτηρίου, λοιπόν, δεν είναι παρά η προσπάθεια του αμαρτωλού ανθρώπου να κερδίσει τον Παράδεισο, με πράξεις και έργα κοινωνικής ευποιΐας, που αντιστρέφουν την αμαρτία του. Συχνά ολόκληρες κωμοπόλεις δήλωναν μετάνοια για τις άδικες τοκογλυφικές τους δραστηριότητες και πλήρωναν μεγάλες αποζημιώσεις ώστε να
συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους. Ο έμπορος Gandoufle le Grand και πολλοί άλλοι έμποροι έδιναν εντολή, λίγο πριν ξεψυχήσουν, να αποζημιώσουν τους ανθρώπους που εκμεταλλεύτηκαν. Άλλοι, στην επιθανάτια κλίνη, τροποποιούσαν τις διαθήκες τους και άφηναν παραγγελία στους επιγόνους τους να μη βαδίσουν στ’ αχνάρια τους. Και άλλοτε έκαναν μεγάλες φιλανθρωπίες, ώστε να επανορθώσουν τις τοκογλυφικές και εμπορικές τους αμαρτίες. Από την επισκόπηση λοιπόν της ιστορίας του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, αλλά και γενικότερα, η τοκογλυφία προκύπτει ως βαθύτατη πηγή ενοχής, αήθης και αντικοινωνική (με κοινωνικά και πολιτικά κριτήρια) δραστηριότητα. Ποτέ και πουθενά δεν επιβλήθηκε ως θεσμός νομιμοποιημένος, ενταγμένος στη φυσική ροή και τις συμπεριφορές των οικονομικών φαινομένων. Για πρώτη φορά στην ιστορία των κοινωνιών παρακολουθούμε σήμερα την αρπακτικότητα ως οικονομικό νόμο, τον ληστρικό έντοκο δανεισμό ως θεμιτή, επιστημονικά μετρήσιμη οικονομική πράξη, τη συμμόρφωση προς την τοκογλυφική αρπακτικότητα ως εθνική και ατομική «ευυποληψία», την αντίσταση ή την κριτική ως πράξεις αναξιόπιστες και κατακριτέες για τις «ηθικές» λογικές των παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Τοκογλυφία ίσον ηθική στο ανώνυμο περιβάλλον της παγκόσμιας οικονομικής σκηνής! Οι δράστες ευυπόληπτοι, τα θύματα —ολόκληρα κράτη- αναξιοπρεπή, αναξιόπιστα, διαπομπευμένα στις λίστες των ανεπιθύμητων, των κακών παραδειγμάτων. Κακά παραδείγματα για κάθε επόμενο θύμα, που με μαθηματική ακρίβεια ακολουθεί, καταγραμμένο επιλεκτικά σε λίστες ευφυών σχεδιασμών. Έγκλημα και ποινή έχουν ταυτιστεί με την πλευρά των θυμάτων, και τα δύο. Κάπου κάπου ακούγεται ένας μεμονωμένος «φυγάς», φιλεύσπλαχνος, αλληλέγγυος λόγος, ο οποίος μερικές φορές λειτουργεί ως παραμυθία προσθέτουν στη βιωμένη αναξιοπρέπεια των θυμάτων. Σαν τον λόγο του Ζακ Λε Γκοφ για τη χώρα μας: «Τώρα, έστω κι αν είναι προφανές ότι οι έλληνες πολιτικάντηδες διαχειρίστηκαν τα δημόσια οικονομικά με αξιοθρήνητο τρόπο, και το έκαναν σε πείσμα των κανόνων που προσδιορίστηκαν από κοινού με τις άλλες χώρες και τους οποίους αυτές εφαρμόζουν, το να τιμωρούνται [οι Έλληνες] με τέτοια βαναυσότητα μου φαίνεται υπερβολικό και αντιπαραγωγικό». Πώς μπορούμε λοιπόν να μιλάμε με αποστροφή για τον «σκοτεινό», «καταπιεστικό», «θρησκόληπτο», «εκμεταλλευτικό» Μεσαίωνα; Ο Μεσαίωνας, τουλάχιστον, δημιούργησε μια πελώρια κόλαση για την κερδοφορία και τους τοκογλύφους. Με τους όρους και τα αιτήματα μιας κοσμικής, πολιτικής και κοινωνικής ηθικής ποια μπορεί να είναι η θεσμική αντίδραση σήμερα; Μια παγκοσμιοποιημένη ενεργός δικαιοσύνη και ηθική (οικονομική και πολιτική), αντίδοτο στην παγκοσμιοποιημένη ανήθικη οικονομική κερδοφορία: αρκεί η πολιτική να ξαναβρεί την πρωτογενή χαμένη της αξιοπρέπεια και αξιοπιστία.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 4 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2013
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
33
Εξολοθρευτής άγγελος ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ Μ. ΧΑΤΖΗΣΤΕΡΓΙΟΥ
Σε ολοσέλιδο άρθρο των Financial Times (30.4.2013), γραμμένο ως χρονικό μιας άμεσα επερχόμενης κοινωνικής καταστροφής, προαναγγέλλονται οι μαζικές εξώσεις χιλιάδων επί χιλιάδων Ιρλανδών, από τα σπίτια τους. Το άρθρο εμπεριέχει πολλές τεχνικές λεπτομέρειες (διαγράμματα, ποσοστά μη εξυπηρετούμενων δανείων κλπ.,) οι οποίες λειτουργούν δίκην μετεωρολογικού δελτίου που αγγέλλει την αναπόφευκτη έλευση ενός τυφώνα τύπου Κατρίνα. Απουσιάζουν όμως στοιχεία που να καταδεικνύουν την οικονομική αποδοτικότητα —υπέρ της κοινωνίας και της «ανάπτυξης»— αυτών των εξελίξεων. Τέλος, παρά τους δραματικούς τόνους (είναι χαρακτηριστική η μεγάλη συνοδευτική φωτογραφία: ένα νεαρό ζευγάρι με το μωρό στην αγκαλιά στέκεται στην πόρτα του σπιτιού τους, περιμένοντας το «κακό») δεν υπάρχει οποιαδήποτε μνεία σε τυχόν μέτρα, αν όχι προστασίας, έστω ανακούφισης του κόσμου, όπως στις περιπτώσεις φυσικής καταστροφής. Μόνο ένας φόβος, σε μια υποπαράγραφο, μήπως εκδηλωθεί κάποια «κοινωνική αναταραχή» — μήπως δηλαδή αντιδράσουν τα θύματα της ανθρωπογενούς «θεομηνίας»! Όχι μόνο στην Ιρλανδία. Ανάλογες εξελίξεις έχουμε σε πολλά σημεία του πλανήτη, αφορώντας ευρέα στρώματα. Στην Ευρώπη των Μνημονίων, η ιδιοκτησία σχεδόν ποινικοποιείται, με την υποχρεωτική καταβολή «χαρατσιού» —όχι φόρου επί των όποιων κερδών από πιθανή ενοικίαση— στους κατόχους ακίνητης περιουσίας, ακόμα και αν πρόκειται για την κατοικία τους. Διαδικασίες αποστέρησης της ιδιοκτησίας από τους μέχρι τώρα κατόχους της σημειώνονται ήδη και στις μεγάλες πόλεις της φτωχολογιάς στην Ασία. Όπως ανέδειξε πρόσφατα η Monde Diplomatique, η Παγκόσμια Τράπεζα (ο πάλαι ποτέ «καλός μπάτσος» της μεταπολεμικής αμερικανικής οικονομικής κυριαρχίας, σε αντιδιαστολή με το «κακό» ΔΝΤ) δανείζει μικροποσά σε κατοίκους παραγκουπόλεων, θεωρητικά για να ενισχύσει τη μικροεπιχειρηματικότητα (π.χ. να ανοίξουν ένα κουρείο)· αλλά η υποθήκη δεν αφορά μόνο τη (μικρή) ιδιοκτησία του δανειζόμενου, αλλά ολόκληρης της γειτονιάς! Σε περίπτωση αδυναμίας αποπληρωμής, η κατάσχεση αφορά την ευρύτερη περιοχή. Έτσι, εκτός των άλλων, η αλληλεγγύη μεταξύ των αδύναμων μεταλλάσσεται επαχθώς σε συλλογική ευθύνη. Συναφείς τάσεις εκδηλώνονται σε επίπεδο ολόκληρων κρατών. Έννοιες όπως η «απεδαφικοποίηση» που χρησιμοποιήθηκαν για να λανσάρουν το πολιτικό πρόγραμμα της παγκοσμιοποίησης, αποκτούν τώρα το σκληρό περιεχόμενό τους. Παρατηρούμε και σε ευρωπαϊκές χώρες καταστάσεις που μέχρι τώρα περιορίζονταν στην Αφρική και σε περιοχές της Ασίας: οι λαοί αποκόπτονται από τα συλλογικά τους δικαιώματα πάνω στα εδάφη όπου κατοικούν αλλά και το υπέδαφος, και ταυτόχρονα τα κράτη χάνουν τη «γεωπολιτική πρόσοδο» — μέχρι πρόσφατα, κάθε κρά-
Ο Γ. Μ. Χατζηστεργίου είναι πολιτικός μηχανικός και συγγραφέας. Τα βιβλία του «Έξοδος», «Σου έχει μείνει καθόλου περιουσία;» και «Η Γη τρέμει!» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια».
τος, ακόμα και το πιο αδύναμο, είχε ένα αξιοποιήσιμο όφελος, μόνο και μόνο εξαιτίας της γεωγραφικής του θέσης. Αυτό φαίνεται πως τελειώνει, μαζί με το τέλος της μαζικής δημοκρατίας των καταναλωτών στην Ευρώπη. Γιατί; Μέχρι πρόσφατα, στον «χρυσό μισό αιώνα» της μεταπολεμικής Ευρώπης του 20ού αιώνα, μπορεί το «σπίτι» να ήταν, από την πλευρά της εξουσίας, το όχημα για την εφαρμογή της βιοπολιτικής εκείνης της εποχής (με σημαία τον καταναλωτισμό, έμπαινε στο σπίτι σου και σε συγκέντρωνε στο σαλόνι για να «πλαστείς» από την τηλεόραση), αλλά από τη μεριά των πολιτών το «ιδιόκτητο σπίτι» μπορούσε να χρησιμεύσει ως καταφύγιο ή και ορμητήριο. Στην εποχή μας, η βιοπολιτική της εξουσίας έχει ασύγκριτα πιο άγρια χαρακτηριστικά. Με την εργασία και την παραγωγή να έχουν χάσει την κεντρικότητά τους, μεγάλα ποσοστά του πληθυσμού, ακόμα και στην Ευρώπη, αφού πρώτα μετατραπούν σε «άνεργους», στη συνέχεια με τις κατασχέσεις γίνονται και «άστεγοι», ώστε να σπρωχθούν οριστικά στην κοινωνική χωματερή. Αποστερημένοι από την ιδιοκτησία του χώρου κατοίκησής τους —κατάκτηση των αστικών επαναστάσεων κατά της φεουδαρχίας, κάποιους αιώνες πριν— βρίσκονται εξαιρετικά εκτεθειμένοι στις όποιες ορέξεις της εξουσίας. Βεβαίως, δεν είναι μόνον η αστική γη που «μαζεύουν» στο πλαίσιο της οικοδόμησης ενός νέου πλανητικού καθεστώτος και της βιοπολιτικής του. Είναι και η αγροτική γη, από την οποία, στη Ινδία λ.χ., αποξενώνονται οι παραγωγοί· στη συνέχεια υπερσυγκεντρώνεται, με όχημα τους πατενταρισμένους σπόρους των μεταλλαγμένων της υπερεθνικής Μονσάντο. Επίσης, το χρήμα (χαρακτηριστικό το όψιμο δημοσιογραφικό ενδιαφέρον για τους φορολογικούς παραδείσους ανά τη Γη), τα πολύτιμα μέταλλα (η τιμή του χρυσού καταρρέει κατά το δοκούν στις αγορές, σε ένα παιχνίδι με σημαδεμένη τράπουλα), οι πηγές ενέργειας. Πρόκειται για μια βίαια —πολεμικής φύσης, αλλά χωρίς χρήση συμβατικών όπλων— διαδικασία υπερσυγκέντρωσης πόρων και εξουσίας, η οποία σε επίπεδο διαχείρισης των ανθρώπων δεν μπορεί παρά να αντιστοιχεί σε ένα καθεστώς παροξυσματικού ολοκληρωτισμού. Δεν είναι μια συνηθι-
σμένη κρίση, αλλά μια άγρια τομή μετά την οποία τίποτα δεν θα μοιάζει με το «πριν». Γιατί τα θύματα δεν αντιδρούν μπροστά στην καταστροφή τους; Το αριστούργημα του Λουίς Μπουνιουέλ Εξολοθρευτής άγγελος (1962) μας δίνει σοβαρές άκρες για την προσέγγιση μιας κατάστασης εγκλωβισμού, όπου μια ομάδα ανθρώπων, αντί να κάνει την αυτονόητη κίνηση προς την ελευθερία διαβαίνοντας απλώς μια απαγορευτική γραμμή που υπάρχει μόνο στο μυαλό τους, οδηγείται στην αλληλοεξόντωση και την καταστροφή. Κατ’ αντιστοιχία, μια φανταστική γραμμή εμποδίζει τις πληττόμενες κοινωνίες να αντιδράσουν αποτελεσματικά· η γραμμή αυτή —μαζί με την αμηχανία ή και τον τρόμο από τις συνεχείς ανατροπές- είναι η ψευδαίσθηση ότι ζούμε ακόμα στην «κανονικότητα» των παρελθουσών δεκαετιών ή, έστω, μια μπόρα που θα περάσει. Τερατώδης συνέπεια, ότι εμπιστευόμαστε τις τύχες μας, διεθνώς, στο ίδιο σύστημα που μας έφερε μέχρι εδώ. Και στην Ελλάδα; Αναρωτιούνται πολλοί, μες στη σκόνη και τα χαλάσματα: «Σε τι μπορεί να φανεί χρήσιμο σε μια τράπεζα ή στο κράτος ένα παλιωμένο διαμέρισμα στην Κυψέλη ή στο Παγκράτι;», «Μήπως θέλουν να αποκτήσουν τα παλιά κτίρια για να κερδοσκοπήσουν, γκρεμίζοντάς τα και ξαναχτίζοντας καινούργιες πολυτελείς πόλεις για “τους δικούς τους”;». Όμως, ακόμα και η πιθανότητα να κατεδαφιστούν οι ελληνικές πόλεις —με πρώτη την Αθήνα— ώστε να ξανακτιστούν με ελκυστικό τρόπο για τους εύπορους του πλανήτη μοιάζει σενάριο επιστημονικής φαντασίας, τουλάχιστον για επεμβάσεις μεγάλης κλίμακας. Είναι κρίσιμο να κατανοηθεί ότι η παραγωγή έχει περάσει σε κατώτερη μοίρα την εποχή του «καπιταλισμού του καζίνου». Η παραγωγή —και η παραγωγή κτιρίων— απαιτεί οργάνωση, προγραμματισμό, κάποιου είδους συντεταγμένη συνεννόηση με τους «από κάτω» και πάντως αποδίδει, εάν αποδώσει, μεσοπρόθεσμα, όχι άμεσα. Στην Ελλάδα η λειτουργία της οικοδομικής και κατασκευαστικής βιομηχανίας διακόπηκε βίαια, όχι ως αποτέλεσμα της λειτουργίας των αγορών (όπως με τις φούσκες των ακινήτων στις ΗΠΑ ή την Ιρλανδία), αλλά κυρίως με την επιβολή των «χαρατσιών». Μάλιστα, η ιδιόμορφη ελληνική οι-
Φωτογραφία του κινέζου καλλιτέχνη Mo Yi, από τη συλλογή του «Η ψευδαισθητική μου πόλη», 2008
Βομβαρδισμένη πόλη της Ιταλίας κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου
κοδομική βιομηχανία διατηρούσε επαφή με την πραγματική οικονομία (γι’ αυτό δεν θα έσκαγε σαν φούσκα), σε αντιδιαστολή με το λεγόμενο real estate. Οπότε, τι θα κάνουν με τα κατασχεμένα διαμερίσματα της Κυψέλης ή του Παγκρατίου; Μαζί με τις επιδιώξεις της βιοπολιτικής της εξουσίας που προαναφέραμε και συνιστούν τον κύριο παράγοντα, το πιθανότερο είναι να λειτουργήσουν ως το υλικό υπόβαθρο άυλων τίτλων που θα πωλούνται ως «ακίνητα Αθηνών» στα χρηματιστήρια του πλανήτη. Με άλλα λόγια, θα περιφερόμαστε ανάμεσα σε χαλάσματα, τα οποία δεν θα μας ανήκουν! Οπότε; Δεν υπάρχει αμφιβολία πως πρέπει να αντισταθούμε. Υπάρχουν σποραδικά παραδείγματα «ανάσχεσης του οδοστρωτήρα» υπό την πίεση της κοινωνίας: μια από τις πρώτες πράξεις της κυβέρνησης Λέττα ήταν η κατάργηση του χαρατσιού στα ακίνητα (Financial Times, 19.5.2013). Ακόμα πιο ενδιαφέρουσα είναι η δήλωση (H Αυγή, 12.5.2013) της Έλενας Κορτές, υπουργού της Ενωμένης Αριστεράς στην τοπική κυβέρνηση της Ανδαλουσίας, ότι με διάταγμα προβλέπεται η απαλλοτρίωση των κατοικιών που έχουν κατασχέσει οι τράπεζες και η παράδοσή τους στους «νόμιμους» ιδιοκτήτες τους. Για να παρέμβουμε αποδοτικά είναι απαραίτητο, αλλά όχι αρκετό, να αντιληφθούμε τη φύση των εξελίξεων. Η περιγραφή μιας επερχόμενης καταστροφής, η ανάδειξη του «κακού που μπορεί να σου προκαλέσει το τέρας» και των μεθόδων του δεν αποβαίνει απαραιτήτως υπέρ των υποψήφιων θυμάτων. Κατά τον Χίτσκοκ, είναι μια τεχνική που μπορεί να μεγεθύνει τον τρόμο. Ακόμα και το εξαιρετικά διαφωτιστικό Δόγμα του σοκ της Ναόμι Κλάιν μπορεί να δράσει παραλυτικά σε μια τέτοια συγκυρία. Η γνώση της αλήθειας, λοιπόν, δεν είναι από μόνη της επαναστατική, αν δεν συνδυαστεί με μια αποφασιστική διάθεση ανατροπής των δυσάρεστων εξελίξεων, αλλά και ένα σχέδιο αποδοτικής διαχείρισης της κατάστασης, που να εμπνέεται από έναν καινούριο οραματισμό γι’ αυτό που επιθυμούμε. Τότε, εκείνο που σήμερα εμφανίζεται ως ανερμάτιστο και κατεξοχήν ευάλωτο σύνολο μοναχικών (πρώην) καταναλωτών μπορεί να αναπτύξει μια αδιανόητη δυναμική, στο πλαίσιο της οποίας να προκύψουν απροσδόκητες συμμαχίες, μέσα κι έξω από τη χώρα, με δυνάμεις που έχουν συμφέρον να αντισταθούν.
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
4 AYΓΟΥΣΤΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Ιστορία και προτιμήσεις: το ζήτημα της αυτονομίας της Νεολαίας Λαμπράκη ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ
Η απόφαση για τη δημιουργία της ενιαίας Νεολαίας ΣΥΡΙΖΑ, στο πρόσφατο συνέδριο του κόμματος, άνοιξε μια μικρή συζήτηση για την αυτονομία των αριστερών οργανώσεων νεολαίας. Εκεί αναδείχθηκε και το ζήτημα ότι στη συλλογική αριστερή συνείδηση θέση προτύπου αυτόνομης, μαζικής και ριζοσπαστικής οργάνωσης νεολαίας έχει η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (ΔΝΛ). Πολλές φορές, με βάση αυτή την εικόνα της ΔΝΛ, συγκροτούνται και θέσεις για τον χαρακτήρα που πρέπει να έχουν σήμερα οι οργανώσεις μας, συνήθως με τρόπο μονοδιάστατο. Πέρα από το λάθος του ιστορικού αναχρονισμού, της εξέτασης δηλαδή του παρελθόντος με τα κριτήρια του παρόντος, αυτή η μέθοδος στηρίζεται σε μια λανθασμένη βασική προκείμενη: την πεποίθηση για την ουσιαστική αυτονομία της Νεολαίας Λαμπράκη. Η αντίληψη πως η δυναμική και η μαζικότητα της ΔΝΛ πήγαζε κυρίως από τον «αυτόνομο» χαρακτήρα της και την απουσία ρητής σύνδεσής της με το κόμμα της ΕΔΑ είναι λανθασμένη, και μάλιστα για πολλούς λόγους, τους οποίους το άρθρο δεν μπορεί παρά να παρουσιάσει επιγραμματικά. Πρώτον, διότι, ήδη από το 1963, πριν τη δημιουργία της ΔΝΛ, η Νεολαία ΕΔΑ είχε αρχίσει να μαζικοποιείται έντονα.1 Δεύτερον, διότι η πολιτική σύνδεση της ΔΝΛ με την ΕΔΑ ήταν απολύτως γνωστή, τόσο λόγω της γενικότερης γραμμής της και της διαρκούς αναφοράς της ΕΔΑ στη ΔΝΛ, όσο και επειδή η οργάνωση είχε προκύψει από τη συγχώνευση της Δημοκρατικής Κίνησης Νέων Γρηγόρης Λαμπράκης με τη Νεολαία ΕΔΑ. Αυτή η σύνδεση γινόταν παραδεκτή ακόμα και σε βασικά κείμενα της Νεολαίας Λαμπράκη, όπου η συμφωνία με το πρόγραμμα της Εθνικής Δημοκρατικής Αλλαγής της ΕΔΑ (που ήταν το πρόγραμμα του ΚΚΕ) αναφερόταν ρητά ως όρος για την ένταξη στην οργάνωση.2 Τρίτον, είναι προφανώς λανθασμένο να μιλάμε για «αυτονομία», ειδικά με τους σημερινούς όρους, για μια οργάνωση της οποίας η δημιουργία αποφασίστηκε από την εκτός Ελλάδας ηγεσία του ΚΚΕ3 στη Ρουμανία, ενώ για να γραφτούν τα ιδρυτικά της κείμενα ο Τάκης Μπενάς και ο Αντρέας Λεντάκης ταξίδεψαν στο Βουκουρέστι — κείμενα που μάλιστα έφτασαν στην Ελλάδα, μετά την επιστροφή των δυο τους, αλλαγμένα από την ηγεσία του κόμματος.4 Η Νεολαία Λαμπράκη στήθηκε λοιπόν από τα πάνω προς τα κάτω,
Ο Σταύρος Παναγιωτίδης είναι υποψήφιος διδάκτορας Ιστορίας, μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της Νεολαίας ΣΥΝ. Μια εκτενέστερη εκδοχή του άρθρου δημοσιεύεται στον ιστότοπο barikat.gr.
Ο Μίκης Θεοδωράκης στα Γιάννενα, στη Λέσχη Νεολαίας Λαμπράκη, σε προσυνεδριακή συγκέντρωση, χειμώνας 1964 (ΕΜΙΑΝ, Φωτογραφική Συλλογή Παναγιώτη Σταμάτη)
υπό την ευθύνη και την ηγεσία δύο γενιών στελεχών της ΕΠΟΝ, με μεγάλη κομματική πείρα και πειθαρχία. Επιπλέον, το ότι η αυτονομία αποτελούσε βασικά μια «ψευδαίσθηση» της εποχής αναφέρεται σε πολλές συνεντεύξεις μελών της ΔΝΛ.5 Άλλωστε, είναι χαρακτηριστικό πως ακόμη και στο ζήτημα των σχέσεων με την Ένωση Κέντρου η Νεολαία Λαμπράκη, ενώ θα περίμενε κανείς να κρατήσει μια πιο ριζοσπαστική στάση, ακολουθούσε σταθερά τη γραμμή της ΕΔΑ, καλώντας σε συνεργασία όλων των δημοκρατικών δυνάμεων.6 Τέταρτον, αυτό που αποτέλεσε πόλο έλξης των νέων ήταν όχι μόνο το ότι η Οργάνωση δεν περιελάμβανε όνομα κόμματος, αλλά ειδικά το συμβολικό βάρος που έφερε το όνομα του Λαμπράκη και η δι’ αυτού εμβληματική συμπύκνωση στο όνομα της οργάνωσης των σκοπών της, του αγώνα για την ειρήνη και τη δημοκρατία. Πέμπτον, εστιαζόμενοι αποκλειστικά στον όποιο «αυτόνομο» χαρακτήρα της οργάνωσης χάνουμε από τη ματιά μας τον βασικό παράγοντα της επιτυχίας της, τους αγώνες των μελών της, καταλήγοντας έτσι να μειώνουμε τη σημασία τους. Η ΔΝΛ, όπως και η ΕΠΟΝ, έδωσε απαντήσεις στις άμεσες πολιτικές και πνευματικές ανάγκες των νέων, προσέφερε οξυγόνο πολιτικοποίησης και κοινωνικοποίησης σε μια γενιά που ασφυκτιούσε στο συντηρητικό πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο, προσέφερε αξιακούς κώδικες και στάσεις ζωής, πράγματα που δεν είχαν στον σκληρό πυρήνα τους την «αυτονομία» της οργάνωσης. Έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στο κίνημα του 1-1-4, στον αγώνα για την
ανεξαρτησία της Κύπρου, σε όλες τις μεγάλες συγκρούσεις της περιόδου· και ήταν αυτά τα στοιχεία που έφεραν τη τεράστια μαζικοποίηση της οργάνωσης, ακόμη κι όταν η δύναμη της ΕΔΑ μειωνόταν. Επιπλέον, οι μεγάλες κινηματικές εκρήξεις που συνέβαλαν στην άνθησή της ήρθαν την άνοιξη του 1963, άρα μια αριστερή νεολαία της εποχής δεν θα μπορούσε να μαζικοποιηθεί νωρίτερα.7 Έκτον, η ΔΝΛ μαζικοποιήθηκε διότι, πιάνοντας τον σφυγμό της εποχής, διεκδικούσε για την Αριστερά μια θέση στο εθνικό αφήγημα, μια ιστορική και συμβολική σύνδεσή της με τα νοήματα και τις αναπαραστάσεις των μεγάλων μαζών του ελληνικού λαού – ξεκινώντας από το ιδρυτικό της κείμενο, όπου γίνεται ρητά παραλληλισμός ανάμεσα στους λαϊκούς αγώνες του ’60, την Εθνική Αντίσταση και το 1821,8 και φτάνοντας στο να μπαίνουν στις Λέσχες της προσωπογραφίες του Κολοκοτρώνη και του Μακρυγιάννη, και στην ανάγκη «εθνικής πατριωτικής διαπαιδαγώγησης της ελληνικής νεολαίας». Είναι χαρακτηριστικό ότι στο Μανιφέστο των Λαμπράκηδων οι αναφορές στις λέξεις «έθνος», «πατρίδα» και τα παράγωγά τους είναι συνολικά 96, σχεδόν όσες και οι αναφορές (98) στη λέξη «δημοκρατία». Αν θέλουμε λοιπόν να αναγνωρίσουμε τους λόγους της επιτυχίας μιας οργάνωσης, πρέπει να εξετάζουμε όλες τις πτυχές της, ακόμη και αυτές που –δικαιολογημένα ίσως— δεν μας αρέσουν σήμερα. Έβδομον, η ανάπτυξη της ΔΝΛ στην περιφέρεια, πέρα από τις πνευματικές και άλλες ανάγκες που κάλυπτε εκεί, βασίστηκε πολύ στην αριστερή ιστορία των περιοχών, στην
προηγούμενη συμμετοχή στην ΕΠΟΝ και το ΚΚΕ και στα σχετικά συγγενικά δίκτυα ένταξης, στοιχείο που επί της αρχής κάθε άλλο παρά κομματική αυτονομία μαρτυρά. tst Είναι λοιπόν σαφές πως υπάρχουν τόσο πολλές παράμετροι για την ανάπτυξη της ΔΝΛ —πολύ πιο βασικές από την αυτονομία της, αλλά ακόμη και σε σύγκρουση με αυτήν— ώστε το να αναγνωρίζουμε αυτήν την «αυτονομία» ως το βασικό της προσόν συνιστά ασυγχώρητη διαστρέβλωση του πραγματολογικού υλικού, εκλεκτικισμό και προσαρμογή ερωτημάτων του παρελθόντος στις —ποικίλες— προτιμήσεις του παρόντος. Κι αυτό είναι ένα λάθος στο οποίο πέφτουμε συχνά και οι αριστεροί και οι αριστερές. Πρέπει όμως πρέπει να πάρουμε διαζύγιο από αυτή την αντίληψη, αντιλαμβανόμενοι το παρελθόν ως αυτό που είναι: ένα κλειδί που ανοίγει κάποιες πόρτες, αλλά που αν επιχειρήσουμε να γυρίσουμε με αυτό όλες τις κλειδαριές του κόσμου, παλιές και καινούριες, τότε απλώς θα το παραμορφώσουμε.
1
Τον Σεπτέμβριο του 1963 η Νεολαία ΕΔΑ μόνο στην Αθήνα ξεπερνούσε τις 5.000 μέλη. Βλ. Ιωάννα Παπαθανασίου, Η Νεολαία Λαμπράκη τη δεκαετία του 1960, ΙΑΕΝ-Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών ΕΙΕ, Αθήνα 2008. 2 «Ένας δεύτερος όρος είναι η ανεπιφύλακτη, γεμάτη ενθουσιασμό ένταξη της οργάνωσης στο δοξασμένο λαϊκο-δημοκρατικό κίνημα της χώρας και η αποδοχή του γενικότερου προγράμματός του της Εθνικής Δημοκρατικής Αλλαγής, που προβάλλει η ΕΔΑ»: Μίκης Θεοδωράκης, Το μανιφέστο των Λαμπράκηδων (ανατύπωση), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 16. 3 Η απόφαση ελήφθη τον Ιανουάριο του 1964 στο Βουκουρέστι, σε συνάντηση του Τάκη Μπενά και των Γρηγόρη Φαράκου, Λεωνίδα Τζεφρώνη και Θ. Καρατζά (μέλη της Επιτροπής Νεολαίας του ΚΚΕ) με το ΠΓ του κόμματος: Ι. Παπαθανασίου, ό.π., σ. 80. 4 Στο ίδιο, σ. 84. 5 Προφανώς, παρατίθεται με την επιφύλαξη με την οποία επιβάλλεται να αντιμετωπίζεται η προφορική ιστορία και οι (διαμεσολαβημένες) μαρτυρίες που κατατίθενται σαράντα και πλέον χρόνια μετά τα γεγονότα. 6 «Για να νικηθεί το πραξικόπημα είναι απαραίτητη η συνεργασία όλων των δημοκρατικών δυνάμεων του Έθνους. [...] Οι δημοκρατικές δυνάμεις της χώρας πρέπει να προχωρήσουν στην ενότητα, στην ενότητά τους — και κυρίως την ενότητα της δράσης – σε όλο και πιο προχωρημένες και υπεύθυνες μορφές»: Το μανιφέστο των Λαμπράκηδων, ό.π., σ. 58. 7 Ι. Παπαθανασίου, ό.π., σ. 49. 8 «[Συνέχεια ανάμεσα στο] πνεύμα των λαϊκών αγωνιστικών παραδόσεων της Επανάστασης του 21 και τους Έπους της Εθνικής Αντίστασης, των δημοκρατικών κοινωνικών αγώνων του λαού»: Καταστατικό της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη. Σχέδιο για συζήτηση, Αθήνα, Δεκέμβριος 1964.