Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Kείμενα των: Ομάρ Ντάχι, Μαρίας Πετρίτση, Βασίλη Δρουκόπουλου, Νίκου Σαραντάκου, Γιάννη Χαμηλάκη, Φρίντερ Όττο Βολφ, Στάθη Κουβελάκη, Άμαλ Χανάνο, Στρατή Μπουρνάζου ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 748
ΚΥΡΙΑΚΗ 1 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Χημικά και στρατιωτικές επεμβάσεις ΤΟΥ ΟΜΑΡ ΝΤΑΧΙ
Την τελευταία βδομάδα, οι εικόνες νεκρών σωμάτων που κείτονται στο δάπεδο, τυλιγμένα με λευκά πανιά, χωρίς ίχνος αίματος ή τραυματισμού, έκαναν τον γύρο των social media και των ειδησεογραφικών πρακτορείων, σηματοδοτώντας μια ακόμα τρομακτική φάση του πολέμου στη Συρία. Στις 24 Αυγούστου, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα επισήμαναν πως πολλοί ασθενείς, που δέχθηκαν τις πρώτες βοήθειες την επομένη της επίθεσης στην ανατολική Γκούτα, παρουσίασαν «νευροτοξικά συμπτώματα». Ωστόσο, τόνισαν πως δεν μπορούν να επιβεβαιώσουν κάτι επιστημονικά ή να αποδείξουν ότι οφείλονταν σε χρήση χημικών. Από τότε, πολλές άλλες οργανώσεις —συμπεριλαμβανομένου του Κέντρου Τεκμηρίωσης Παραβιάσεων (Violation Documentation Center)— δεν έχουν αφήσει πολλές αμφιβολίες σχετικά με την πραγματοποίηση κάποιου είδους επίθεσης με τη χρήση χημικών στην περιοχή. Η ανείπωτη δυστυχία στη Συρία, με τους νεκρούς να ανέρχονται σε περίπου 100.000 και τους πρόσφυγες σε εκατομμύρια, δεν πρέπει να μας κάνει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι εδώ διαπράχθηκε ένα μεγάλο έγκλημα, το οποίο, όπως και άλλες μαζικές δολοφονίες που έχουν λάβει χώρα στη Συρία, πρέπει να διερευνηθεί αμερόληπτα και ανεξάρτητα. Η συριακή κυβέρνηση κατηγόρησε τους αντάρτες ότι οργάνωσαν μια επιχείρηση παραπλάνησης· αλλά και διάφοροι παρατηρητές εξέφρασαν τη δυσπιστία τους απέναντι στο ενδεχόμενο μιας κυβερνητικής επίθεσης, την ώρα που οι επιθεωρητές των Ηνωμένων Εθνών βρίσκονταν στη Συρία για πρώτη φορά μετά από τουλάχιστον ένα χρόνο, εγκατεστημένοι κάποια μίλια μακριά. Γιατί να γίνει αυτή η επίθεση, τώρα που η κυβέρνηση μοιάζει να κερδίζει τον πόλεμο με συμβατικά όπλα; Αν επιβεβαιωνόταν κάτι τέτοιο, θα ήταν το μοναδικό σενάριο που θα μπορούσε να προκαλέσει μια πιο επιθετική στρατιωτική επέμβαση απ’ την πλευρά των ΗΠΑ ή/και της Ευρώπης. Από την άλλη, μια επίθεση των ανταρτών με χημικά μοιάζει εξίσου αναληθοφανής. Αν οι αντάρτες είναι πράγματι ικανοί να πραγματοποιήσουν μια χημική επίθεση τέτοιας κλίμακας, γιατί να μην επιτεθούν στις κυβερνητικές δυνάμεις αλλάζοντας τον ρου του πολέμου, παρά να επιλέξουν μια φιλική προς αυτούς περιοχή, την οποία δεν ελέγχει το καθεστώς; Η λογική και ο ορθολογισμός φαίνεται πως δεν είναι τα κατάλληλα μέσα για τη διερεύνηση τέτοιων πράξεων ή την απόδοση ευθυνών. Υπάρχουν κι άλλες ερμηνείες που μοιάζουν εξίσου πιθανές: Ότι το καθεστώς πραγματοποίησε την επίθεση σε απάντηση μιας ενδεχόμενης κλιμάκωσης από την πλευρά των ανταρτών (συμπεριλαμβανομένων αναφορών για προώθηση αμερικανικών και εκπαιδευμένων από τους Αμερικανούς μονάδων ειδικών επιχειρήσεων προς τη Δαμασκό)·
O Omar Dahi διδάσκει οικονομικά στο Hampshire College, στη Μασαχουσέτη. Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο σάιτ jadaliyya στις 28.8.2013.
Χαρακτικό της Καίτε Κόλβιτς
ότι αποστάτες που ήρθαν σε επαφή με την αντιπολίτευση ξεκίνησαν το χτύπημα ώστε να προκαλέσουν τη διεθνή επέμβαση, εμπλέκοντας το καθεστώς σε αυτό· ή, τέλος, ότι υπάρχουν ρήγματα εντός της συριακής κυβέρνησης, ζήτημα για το οποίο γράφτηκαν πολλά τελευταία. Ποια πρέπει να είναι η απάντηση σε όλα αυτά; Η απάντηση, για όσους πραγματικά ενδιαφέρονται για τη μοίρα των ανθρώπων της Συρίας, είναι σταθερή· είναι η ίδια, όλο αυτό το διάστημα της συνεχιζόμενης βίας: πίεση για μια πολιτική λύση και άμεση κατάπαυση της πυρός, συνοδευόμενη από την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας προς τους σύριους πολίτες. Μια, επικείμενη πια, αμερικανική ή νατοϊκή επίθεση, πιθανότατα θα αποβεί καταστροφική για τους Σύριους (όπως και για τους Λιβανέζους και τους Παλαιστίνιους). Αν η επίθεση είναι τόσο ισχυρή ώστε να καταστρέψει ολοσχερώς το συριακό καθεστώς, θα καταστρέψει μαζί του και ό,τι έχει απομείνει από τη χώρα. Αν δεν είναι, θα αφήσει το καθεστώς σε θέση να ανταποδώσει εκεί που είναι ισχυρό, απέναντι στους εσωτερικούς του εχθρούς, έχοντας όμως πια και ενισχυμένα εθνικά διαπιστευτήρια ως αγωνιζόμενο ενάντια στην αμερικανική επιθετικότητα. Σε κάθε περίπτωση, το χτύπημα θα είναι καταστροφικό για εκατομμύρια κατοίκους της Συρίας — για να μην αναφερθούμε στα εκατομμύρια των προσφύγων και όσων έχουν γίνει άθελά τους νομάδες, και βρίσκονται στα όρια της επιβίωσης, εξαρτώμενοι από την καθημερινή ανθρωπιστική βοήθεια, η οποία σίγουρα είτε θα διακοπεί είτε θα διαταραχθεί. Δεν υπάρχουν «χειρουργικά χτυπήματα», όπως και καμία πιθανότητα να αποφευχθούν οι απώλειες αμάχων σε μια τόσο πυκνοκατοικημένη χώρα όπως η Συρία. Εκτός όλων αυτών, η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, εδώ και χρόνια, συμπεριλαμβανομένης της συνενοχής τους σε επιθέσεις με χημικά, δεν μας επιστρέπει να μην είμαστε κυνικοί σχετικά με τα κίνητρα μιας τέτοιας επίθεσης. Επιπλέον, τα
δύο τελευταία έτη, οι κάτοικοι της περιοχής έχουν πειστεί ότι η πολιτική των ΗΠΑ προς τη Συρία υπαγορεύεται —όπως και παλιότερα— από τα συμφέροντα του Ισραήλ, το οποίο δεν επιθυμεί μια συνολική κατάρρευση του συριακού καθεστώτος, αλλά το συμφέρει μια διαιωνιζόμενη σύγκρουση στα βόρεια σύνορά του, στον βαθμό που αυτή παραμένει ελεγχόμενη. Μια πολιτική επίλυση θα είναι η αρχή, όχι το τέλος του αγώνα. Αυτή τη στιγμή, ο αγώνας έχει πνιγεί σε έναν πόλεμο εξόντωσης, που είναι επίσης ένας κλεφτοπόλεμος από χώρες της περιοχής εις βάρος των Σύριων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το συριακό καθεστώς έχει εξαπολύσει έναν καταστροφικό πόλεμο εναντίον του λαού του, με την αποφασιστική υλική και πολιτική υποστήριξη του Ιράν και της Ρωσίας, και ότι φέρει την κύρια ευθύνη για τη βία. Δεν έχει δείξει καμιά διάθεση για οτιδήποτε άλλο εκτός από την ολοκληρωτική νίκη. Ωστόσο, από την αρχή της εξέγερσης, οι χώρες του Κόλπου διέβλεψαν αμέσως την ευκαιρία να νικήσουν το Ιράν στη Συρία: έτσι, κινητοποίησαν τα χρήματα και τα όπλα τους για να σφετεριστούν την εξέγερση και τη γλώσσα της επανάστασης, προς όφελος μιας άθλιας αντεπαναστατικής ατζέντας. Αυτό οδήγησε το Ιράν να υποστηρίξει πιο ουσιαστικά τη Συρία, ολοένα και περισσότερο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για έναν ατελείωτο εμφύλιο πόλεμο. Το γεγονός ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες απειλούν τώρα με ένα στρατιωτικό χτύπημα δεν έχει την παραμικρή σχέση με το καλό και την ευημερία των Σύριων: συνδέεται αποκλειστικά με την προσπάθεια των ΗΠΑ να διατηρήσουν την «αξιοπιστία» τους, τη θέση τους ως ηγεμονικής δύναμης. Είναι δύσκολο για τους Σύριους να αποφύγουν την αίσθηση απελπισίας ότι έχουν χάσει σχεδόν κάθε δύναμη να καθορίσουν το συλλογικό τους μέλλον. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, τα κράτη του Κόλπου και οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί κάλλιστα να δώσουν περισσότερα όπλα στους αντάρτες· οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να εκτοξεύσουν πυραύλους κρουζ στη Συρία· το ΝΑΤΟ μπορεί να επιβάλει μια ζώνη απαγόρευσης πτήσεων, να εισβάλει σε ένα μέρος ή στο σύνολο της συριακής επικράτειας. Αλλά όποιες ενέργειες κι αν γίνουν, εν ονόματι των συμφερόντων του συριακού λαού, θα είναι απλώς μια άσκηση στις δημόσιες σχέσεις και την εξαπάτηση. Τόσο οι υποστηρικτές της κυβέρνησης όσο και οι αντάρτες συνεχίζουν να παρουσιάζουν την πιθανή έκβαση της σύγκρουσης ως νίκη είτε της κυβέρνησης είτε των ανταρτών — ένας τρόπος να αποφύγουν να αντιμετωπίσουν την τρίτη πιθανότητα: ότι και οι δύο έχουν ήδη χάσει. Η μόνη επιλογή που απομένει στους Σύριους οι οποίοι εξακολουθούν να ενδιαφέρονται να σταματήσει η συνεχιζόμενη κατακρήμνιση στην άβυσσο είναι η επιδίωξη μιας πολιτικής συμφωνίας και η μαζική βοήθεια, για να αντιμετωπιστεί η ανθρωπιστική κρίση στη Συρία και τις γειτονικές χώρες. Θα ήταν η αρχή της πολιτικής και των προοπτικών διεξόδου — προοπτικών πολύ ζοφερών με την τωρινή κατάσταση των πραγμάτων, αλλά εν πάση περιπτώσει προοπτικών που σήμερα δεν υπάρχουν καν. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 1 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Οικογενειακές διακοπές ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΠΕΤΡΙΤΣΗ
Το αλυσιδάκι με τον Εσταυρωμένο και το κομπολόι «από καθαρό κεχριμπάρι», δώρο της κουνιάδας από το Ναύπλιο, πηγαινοέρχονταν κάνοντας ένα ρυθμικό τίκι-τίκι πάνω στις στροφές. Έπιασε το δικέφαλο μπρελόκ και το τύλιξε γύρω από το καθρεφτάκι. Μπροστά τους δρόμος. Ούτε τοπία ούτε θέα έβλεπε. Μόνο άσφαλτο. Δίπλα του εκείνη προσπαθούσε να διαβάσει ένα χάρτη. Πίσω τα δίδυμα ήταν σκυμμένα στα ηλεκτρονικά τους. Οι ζώνες ασφαλείας τούς έφταναν ως το λαιμό. Τα πόδια τους αιωρούνταν σαν εκκρεμή μπροστά από το κάθισμα. Από την ώρα που είχαν μπει στο αμάξι δεν είχαν ακουστεί. Η μαγική οθόνη είχε απορροφήσει τις φωνές τους. «Χίλιες φορές στο έχω πει, ένα τζι πι ες είναι απαραίτητο», τον κοίταξε στραβά. «Παλιά πώς πήγαιναν διακοπές οι άνθρωποι;», πέταξε κι έσφιξε το τιμόνι. Ξεφύσησε εκνευρισμένη. Γύρισε και της χαμογέλασε. «Μπλιπ!» έκανε το ηλεκτρονικό. Το μεγαλύτερο —κατά ενάμισι λεπτό— από τα δίδυμα αναφώνησε «γιεςςς!». «Άστο το παλιά! Τώρα τι κάνουμε», είπε γράφοντας με το δάχτυλο τη διαδρομή από το Λαούτι μέχρι τη Στεγνή. «Όταν πηγαίναμε με τα σακίδια στον Πειραιά και μπουκάραμε σε όποιο πλοίο έφευγε πρώτο χωρίς να ξέρουμε προορισμό δεν σε ανησυχούσε η έλλειψη προσανατολισμού», της απάντησε ψύχραιμα. «Δεν είσαι πια είκοσι χρονών, ακόμα και αν νιώθεις έτσι», του έκοψε τη φόρα. Η φωνή της ήταν στεγνή. Τα φρύδια ανασηκωμένα. Όλα πάνω της γκρίνιαζαν. Έβγαλε φλας και έστριψε στο σταυροδρόμι με το κυκλαδίτικο εκκλησάκι. Κάτω απλώνονταν τα Κιόνια. Έριξε μια ματιά και επανήλθε. Η θέα από τόσο ψηλά του έφερνε ζαλάδα. Έπιασε άκρη και κατέβασε τρίτη. Η ανηφόρα ήταν κουραστική για το Ρενώ του ’95. «Κάνε μια στάση όπου μπορείς, θέλω να καπνίσω», είπε κι έβγαλε τη ζώνη της. Έκανε δεξιά και σταμάτησε σε ένα πλάτωμα γεμάτο γαϊδουράγκαθα και ξερά χόρτα. Τα δίδυμα δεν κατάλαβαν πως το αμάξι σταμάτησε. Οι οθόνες είχαν καταπιεί και την αντίληψή τους. Στην κορυφή του λόφου διέκρινε τα ερείπια ενός ανεμόμυλου και πιο πέρα δυο τρεις περιστερώνες. «Επίσης κανόνισε φέτος να αλλάξουμε αμάξι. Ένα 4×4 χρειαζόμαστε τώρα με τα παιδιά. Τι να μας κάνει η σακαράκα;». «Κάποτε το γούσταρες, τώρα σε χαλάει;». Άναψε τσιγάρο και την κοίταξε. «Τώρα εσύ γιατί καπνίζεις; Για να μου τη σπάσεις;» εκνευρίστηκε. Ο θυμός δεν της πήγαινε. Την έκανε να φαίνεται άσχημη, κουρασμένη. Επαναληπτική. Στο λιμάνι έμπαινε ένα κρουαζιερόπλοιο. Δίπλα στη γάμπα του πετούσε μια μέλισσα. Τίναξε το πόδι και αποτελείωσε το τσιγάρο του. Πατίκωσε τη γόπα και τεντώθηκε. Το παλιό λουμπάγκο μούγκρισε πάνω στη σπονδυλική του στήλη. «Και να βρεις άλλο ξενοδοχείο, με πισίνα. Αυτό που μένουμε είναι χάλια». «Στις Κυκλάδες ξενοδοχείο με πισίνα; Θα μας κλείσουν στο τρελάδικο». «Με εκνευρίζει η αδιαφορία σου». «Όταν μιλάς έτσι με απελπίζεις». «Εσύ με απελπίζεις, μιλάς δε μιλάς!» Την κοίταξε. Κατάπιε το σάλιο του και έχωσε το πακέτο στην τσέπη της μπλούζας. Τρία τσιγάρα είχαν απομείνει, θα τα κάπνιζε το απόγευμα, με τον καφέ. Κρυφά, γιατί κάθε φορά που τον έβλεπε γκρίνιαζε. Μετά το πρώτο του έμφραγμα, στα σαράντα έξι, ο γιατρός του είχε πει να το κόψει μαχαίρι. Θα το έκοβε. Όποτε μπορούσε.
Η Μαρία Πετρίτση είναι συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο της, το μυθιστόρημα «Μιράντα» (Κέδρος, 2012). Διατηρεί το ιστολόγιο www.thethreewishes.wordpress.com
Έντουαρντ Χένρυ Πότθαστ, «Καλοκαιράκι»
Σκέφτηκε τα χρόνια που είχαν περάσει μαζί. Τους πρώτους μήνες του ερωτικού παροξυσμού, την απρόβλεπτη εγκυμοσύνη που επέσπευσε τα πράγματα, τα κυριακάτικα τραπέζια με τα πεθερικά και τους κουμπάρους, τις δόσεις για το σπίτι, το Πάσχα στο εξοχικό της αδερφής της, τα ανιψάκια να πετάνε τα λουκάνικα από το μπάρμπεκιου στο σκύλο, το κάρβουνο που έκαψε το μάτι του σκύλου, τον τυφλό σκύλο που τώρα τον φύλαγε η γειτόνισσα μαζί με τα γεράνια στο μπαλκόνι, την αηδία που του έφερναν τα γεράνια, οι χοντρές γειτόνισσες, τα λιπαρά σαββατοκύριακα με το μουσακά της πεθεράς στο τάπερ, το λουλουδάτο νυχτικό που είχε αντικαταστήσει την αλλοτινή γύμνια της στο κρεβάτι, τη φωνή της που είχε γίνει τσιριχτή, τα είκοσι επιπλέον κιλά πάνω στο πάλαι ποτέ λιγνό σώμα. «Ασφυξία». «Τι μουρμουράς πάλι; Παραμιλάς; Άντε, μεσημεριάσαμε». Μπήκαν στο αμάξι και συνέχισαν προς τη Χώρα. Του είπε ότι αποφάσισε πως στη Στεγνή θα πήγαιναν το απόγευμα. Δεν της απάντησε. «Άσε μας να φάμε παγωτό στα Χάγκεν Ντας και άντε να φέρεις μαγιό και πετσέτες από το ξενοδοχείο. Θα πάμε για μπάνιο πριν το φαγητό. Παιδιά, ελάτε!» Πήρε τα δίδυμα από το χέρι και τον άφησε δίπλα στο περίπτερο, χωρίς να περιμένει απάντηση. «Θα μας βρεις εδώ, μην αργήσεις», φώναξε και τράβηξε τον μικρό που προσπαθούσε να κλωτσήσει μια γάτα που έτρωγε σκουπίδια. Έβαλε πρώτη και οδήγησε προς το ξενοδοχείο. Χαιρέτισε τη ρεσεψιονίστ και ανέβηκε στο δωμάτιο. Βγήκε στο μπαλκόνι και κοίταξε τη θάλασσα. Στο βάθος διέκρινε τη Μύκονο, πιο κει τη Σύρο. Κάθισε στη σεζ λονγκ και άναψε τσιγάρο.
«Θα κάνω όσα σου τη σπάνε», σκέφτηκε. «Θα σβήνω το τσιγάρο μου στο νεροχύτη, θα αφήνω το φλιτζάνι στο τραπέζι, το σώβρακο στο πάτωμα, τις κάλτσες δίπλα στο κρεβάτι, τις εφημερίδες στο σαλόνι, τα φώτα αναμμένα, τη λάντζα άπλυτη, τα γένια μου αξύριστα. Θα κυκλοφορώ γυμνός στο σπίτι, δεν θα λέω καλημέρα στη γειτόνισσα, θα ακούω ροκιές ως το πρωί και θα οδηγώ το Ρενώ μέχρι να πεθάνω». Εκείνη τη στιγμή χτύπησε το κινητό του. Ήταν αυτή. Τον ρώτησε γιατί αργεί. Βρήκε μια δικαιολογία και της το έκλεισε. «Πρέπει να εκραγώ. Όμως ζω στο βάλτο, και στο βάλτο δεν γίνονται εκρήξεις». Μάζεψε στην τσάντα τα μαγιό και τα μπρατσάκια. Το αντηλιακό, τα βατραχοπέδιλα, τις μάσκες, τις πετσέτες. Σε δέκα λεπτά τους κόρναρε και φουλάρισε τον κλιματισμό. Μπήκαν μέσα. Ξεκίνησε. Λίγο αργότερα έστρωσε τις πετσέτες και φόρεσε τα μπρατσάκια στα παιδιά. «Βάλε μου λίγο αντηλιακό», του ζήτησε και έλυσε το κορδόνι του μαγιό της. Πήρε το Κόπερτον και έλουσε την πλάτη της με λάδι. Άρχισε να την τρίβει μαλακά πάνω κάτω. Οι δίπλες γύρω από τη μέση της φούσκωναν και ξεφούσκωναν σαν φρατζόλες. Ο πισινός της δυο τεράστια βουνά. Τα δίδυμα τσίριζαν στην ακρογιαλιά. Η πλάτη της του φαινόταν ξένη. Ο ήλιος του έκαιγε τα μάτια. Μια Γερμανίδα μιλούσε δυνατά. Ο άντρας της ρευόταν στη διπλανή ξαπλώστρα. Παράτησε το αντηλιακό και άρχισε να τρέχει. Οι πατούσες του τσουρουφλίστηκαν στα βότσαλα. Το κεφάλι του βούιζε σαν δαιμονισμένο. Βούτηξε στο νερό και ορκίστηκε να μην ξαναβγεί ποτέ από ’κει μέσα. Ποτέ. Ποτέ του.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 1 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
30
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΙΣ «ΑΫΠΝΙΕΣ» ΤΟΥ ΚYΡΙΑΚΟΥ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ
Ο καπιταλισμός της αϋπνίας ή τα αναπαλλοτρίωτα υπολείμματα του χρόνου μας* Δεν κοιμάμαι καλά τη νύχτα όταν ξέρω ότι θα χάσουν τη δουλειά τους τόσοι. Κυριάκος Μητσοτάκης σε συνέντευξή του στo πρακτορείο Bloomberg (Τα Νέα, 12.7.2013)
[Όπως] ένας αετός τρεφόταν από το συκώτι [του Προμηθέα] καταβροχθίζοντας την ημέρα ό,τι αναπλασσόταν απ’ αυτό τη νύκτα, έτσι και η καρδιά εκείνου που βλέπει πολύ μακριά μεριμνώντας για το μέλλον κάθε μέρα κατατρώγεται από το φόβο του θανάτου, της φτώχειας ή όποιας καταστροφής και δεν υπάρχει γι’ αυτόν ανάπαυση ούτε ανάπαυλα στην αγωνία του παρά μόνον τις στιγμές που αποκοιμιέται. Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν, μτφρ. Γρηγόρης Πασχαλίδης-Αιμίλιος Μεταξόπουλος, Γνώση, Αθήνα 2006, σ. 180.
ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν ανέχεται κενά. Εισβάλλει, άλλοτε απροκάλυπτα και βίαια και άλλοτε κρυφά, απαλά και μαλακά, ώστε να καταλάβει όσα διάκενα «ελεύθερου» χρόνου μας έχουν απομείνει από τη στυγνή επέμβασή του. Τα μακρύτερα διαστήματα δυνητικά αποτελούν μεγαλύτερη απειλή, γιατί στη διάρκειά τους οι άνθρωποι μπορούν να απαγκιστρωθούν από τους περιορισμούς του αναπόφευκτου παρόντος και όπου σ’ αυτά μπορούν να επινοηθούν σχέδια για εναλλακτικές στρατηγικές ή, γιατί όχι, και για ονειροπολήσεις. Τα πιο σύντομα δεν προσφέρονται για τέτοιες αναζητήσεις. Αυτά αποτελούν τα ρετάλια του κιρκαδικού κύκλου, δηλαδή διαλείμματα, στενάχωρα χάσματα και ψήγματα χρόνου ανάμεσα σε δραστηριότητες που έχουν συστημικά επιβληθεί. Κάθε πόρος και ασυνέχεια που έχει δημιουργηθεί πρέπει να γεμίσει από τις απεριόριστες ανάγκες του κεφαλαίου, έτσι ταυτόχρονα να επιταχθεί ώστε να παύσει να βρίσκεται στην ανεξέλεγκτη διάθεση των ανθρώπων. Αντίθετα, όταν ένας μεγάλος αριθμός τους πιστεύει στην αξία και τη δύναμη των συλλογισμών του αυτό αποτελεί φραγμό και κίνδυνο στην ανεμπόδιστη επέκταση του κεφαλαίου. Ανάλογα, όπως καταγράφεται στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο η αστική τάξη είναι υποχρεωμένη να φωλιάζει παντού, να εγκαθίσταται παντού, να αποκαθιστά παντού σχέσεις. Από την κοινωνία της πειθαρχίας (la societé disciplinaire) του Φουκώ περνάμε στην κοινωνία ελέγχου (la societé de contrôle) του Ντελέζ που συμπληρώνεται από την οικονομία της προσήλωσης (attention economy) του Έρικ Σμιντ, όπου η κερδοφορία των παγκόσμιων επιχειρήσεων θα εξαρτάται από τη μεγιστοποίηση του ελέγχου και της δέσμευσης του βολβού των ματιών μας. Ο χρόνος δεν θάχει πια ουσιαστικά διακριτούς και εναλλασσόμενους ρυθμούς και φάσεις. Θα έχει ομογενοποιηθεί σε μια γραμμική διάσταση όπου ο ενεστώς «χρόνος», χωρίς διακοπές και χασμωδίες, θα έχει ισοπεδώσει τα πάντα. Με αυτό τον τρόπο θα έχουν ακυρωθεί φυσικοί, εθιμικοί και κοινωνικοί περιορισμοί. Ως πρόσφατα, η κυρίαρχη τάξη προσπαθούσε να χειραγωγήσει την παράδοση όπως τη συμφέρει, για τον εαυτό της και έχει παρουσιάσει την ιστορική εξέλιξη ως μια αδιατάραχτη συνεχή ακολουθία που καταλήγει αναπόδραστα και αδιαφιλονίκητα πάντοτε στο δικό της θρίαμβο. Ανάλογα, επιχειρεί να διαχειριστεί και τη ροή του «ενεστώτα» χρόνου. Υπολείπεται η περίοδος του ύπνου, στην οποία αφιερώνεται ένα μεγάλο διάστημα της ζωής μας. Ταυτόχρονα, ο ύπνος αποτελεί μια μεγάλη προσβολή στην αδηφαγία του σύγχρονου καπιταλισμού, καθώς αυτός δεν έχει κατορθώσει να τον εξουδετερώσει ούτε απόλυτα να τον κατακτήσει. Μέσα από τον
Ο Βασίλης Δρουκόπουλος είναι οικονομολόγος και δίδαξε στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
ύπνο, τις βαθιές σκέψεις, τα όνειρα και με την προσμονή του ξυπνήματος ξεπηδάει η αόρατη ελπίδα μιας αναβληθείσας ζωής, μιας ζωής που δεν έχει ακόμα βιωθεί. Αυτό ακριβώς είναι που τρομάζει τον καπιταλισμό. tst Ιάγος: Ούτε αφιόνι, ούτε μανδραγόρας, ούτε όλα τα υπνωτικά του κόσμου δεν θα σε γιατρέψουνε να ξαναβρείς το γλυκό ύπνο που χαιρόσουν μέχρι χτες. Σαίξπηρ, Οθέλλος, ΙΙΙ, 3, μτφρ. Ερρίκος Μπελιές, Κέδρος, 6η έκδ., Αθήνα 2000, σ. 92.
Ο υπουργός Μητσοτάκης με παρρησία ομολογεί ότι δεν κοιμάται καλά τα βράδια (Βλέπει άσχημα όνειρα; Πετάγεται από τον ύπνο του; Υποφέρει από αϋπνία; Στριφογυρίζει στο κρεβάτι του; Τα όνειρά μας γίνονται εφιάλτες του; Ή αισθάνεται οίκτο για τους «ανήσυχους ύπνους των ανθρώπων μέσα σ’ αυτή την ήρεμη γη», όπως κατέληγε η Έμιλυ Μπροντέ στα Ανεμοδαρμένα ύψη;) λόγω του πογκρόμ που έχει εξαπολύσει; Λέτε να αυτοβασανίζεται λοιπόν; Είναι γνωστή η μέθοδος της αποστέρησης του ύπνου με τη βοήθεια εκκωφαντικής μουσικής και εκτυφλωτικού φωτισμού, στην οποία, σε συνδυασμό με βασανιστήρια, επιδιώκεται η ομολογία και εξόντωση του κρατούμενου.1 Ας μην αποκαρδιωθεί ο υπουργός. Ένα είδος σπουργιτιού (white-crowned sparrow· επιστημονική ονομασία: zonotrichia leucophrys) υπόσχεται πολλά: πρόκειται για ένα αποδημητικό πουλί που μπορεί να παραμένει άυπνο για εφτά ημέρες όσο πετάει από την Αλάσκα στο βόρειο Μεξικό και τανάπαλιν. Τα τελευταία πέντε χρόνια το Υπουργείο Άμυνας (sic) των ΗΠΑ έχει δαπανήσει μεγάλα ποσά ερευνώντας την εγκεφαλική δραστηριότητα του περί ού ο λόγος σπουργιτιού, με την ελπίδα να αποκτηθεί τέτοια γνώση που να επιτρέψει τη δημιουργία στρατιώτη, ο οποίος θα μπορεί να παραμένει άυπνος διατηρώντας ταυτόχρονα την πνευματική και σωματική του μαχητική αποτελεσματικότητα. Έτσι λοιπόν, μετά τον υπνωτισμένο καταναλωτή με τις έξωθεν επιβεβλημένες ανάγκες του, τον άυπνο εργάτη και τον υπνοβατικό υπάλληλο με τις ανειλημμένες εργασιακές υποχρεώσεις τους και τον ακοίμη-
Πάμπλο Πικάσο, «Κεφάλι γυναίκας που κοιμάται», 1907
Πάμπλο Πικάσο, «Ανάπαυση», 1908
το στρατιώτη με τα εντεταλμένα εθνοφυλετικά καθήκοντά του, έρχεται και η σειρά του άγρυπνου πολιτικού με την άδολη πατριωτική αποστολή του. Αυτός, δεν θα χρειάζεται πια να διαπιστώνει ότι χάνει τον ύπνο του κι έτσι θα μπορεί άοκνα, ανερυθρίαστα, χωρίς βάρος στη συνείδησή (sic) του, και βέβαια με μυαλό σπουργιτιού, να εξαγγέλλει και να εφαρμόζει στις λευκές νύχτες του τη μαύρη και ζωώδη πολιτική του και, τέλος, να αναφωνεί: «Ηγρύπνησα και εγενόμην ως στρουθίον μονάζον επί δώματος» (Ψαλμοί, ΡΑ΄). * Το πρόσφατο βιβλίο του Jonathan Crary, 24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep, Verso, Λονδίνο 2013, αποτέλεσε την κύρια και εξαιρετικά σημαντική πηγή σκέψεων και υλικού που δόμησαν το παρόν άρθρο. Η οφειλή μου προς τον συγγραφέα του είναι απεριόριστη.
1 Παραπέμπω στo Πανοπτικόν του Μπένθαμ, όπου ο άπλετος φωτισμός καταργούσε τις σκιές και μεγιστοποιούσε τον έλεγχο. Επίσης, ας θυμηθούμε την πρωτοβουλία, στα τέλη της δεκαετίας του ’90, μιας ρωσο-ευρωπαϊκής κοινοπραξίας που απέβλεπε στον διαρκή φωτισμό των απομακρυσμένων περιοχών της Σιβηρίας και της δυτικής Ρωσίας με τις ατέλειωτες πολικές νύχτες, έτσι ώστε η εργασία στην ύπαιθρο για την εκμετάλλευση φυσικών πόρων να παραμένει αδιάκοπη. Το τεχνολογικό αυτό επίτευγμα θα βασιζόταν σε μια αλυσίδα δορυφόρων σε τροχιά συγχρονισμένη με τον Ήλιο και σε απόσταση 1700 χλμ. από τη Γη. Κάθε δορυφόρος θα ανέπτυσσε ένα παραβολικό κάτοπτρο διαμέτρου 200 μέτρων, που θα είχε την ικανότητα να φωτίζει μια έκταση 10 τετραγωνικών μιλίων στη Γη 100 φορές πιο έντονα από το σεληνόφως. Αργότερα, η κοινοπραξία ενσωμάτωσε τη δυνατότητα αδιάλειπτου νυχτερινού φωτισμού για ολόκληρες μητροπολιτικές περιοχές, με πρόσχημα τη μείωση του ενεργειακού κόστους. Το εγχείρημα δεν ευοδώθηκε. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί το βιβλίο του Paul Bogard που μόλις κυκλοφόρησε, The End of Night: Searching for Natural Darkness in an Age of Artificial Light, Fourth Estate, Λονδίνο 2013. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, όπως μας πληροφορεί η Salley Vickers στη βιβλιοκριτική της «Hello, darkness-our old, welcome friend» (The Guardian Weekly, 9.8.2013), η ταχεία εξάπλωση του φωτισμού στην εποχή μας αποτελεί ένα σημαντικό και επικίνδυνο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού. Ας επιδιώκουμε λοιπόν, προσθέτει, την μικρή έστω επαναφορά της χαμένης αστροφεγγιάς και ας αφήνουμε περισσότερο τη σκιά της φύσης να επιβεβαιώνει το βάλσαμό της.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 1 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
35
ΕΝΘΕΜΑΤΑ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ
Σπίτια στο σφυρί
Βεργίνα - Αμφίπολη Πρώτα ως τραγωδία, μετά ως φάρσα
ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑΚΟΥ
ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΧΑΜΗΛΑΚΗ
Όλον τον Αύγουστο, που υποτίθεται πως δεν υπάρχουν ειδήσεις, τα κανάλια αναφέρονταν συχνά στην «άρση των πλειστηριασμών πρώτης κατοικίας»· μακάρι να κυριολεκτούσαν, και να αίρονταν, παναπεί να καταργούνταν, οι αποφασισμένοι πλειστηριασμοί, όμως ήταν μια φριχτά παραπλανητική φραστική οικονομία αφού εννοούσαν «άρση της αναστολής πλειστηριασμών», αναστολή που είχε θεσπιστεί το 2008 και στις 31 Δεκεμβρίου 2013 εκπνέει, οπότε, αν δεν παραταθεί, κινδυνεύουν χιλιάδες συμπολίτες μας που αδυνατούν να πληρώσουν το στεγαστικό τους δάνειο, κι έτσι θα βγουν σπίτια σε πλειστηριασμό, θα βγουν στο σφυρί όπως λέμε, έκφραση γεννημένη από το σφυράκι που χρησιμοποιεί ο διευθυντής της δημοπρασίας για να κατακυρώνει το έκθεμα στον πλειοδότη. Το σπίτι και η κατοικία θα είναι λοιπόν οι λέξεις του μήνα. Η κατοικία παράγεται από την «οικία» και αυτή από τον «οίκο», που είναι λέξη αρχαία, και αντικατέστησε το ακόμα αρχαιότερο «δόμος» που περιέπεσε σε αχρησία. Στα αρχαία ελληνικά, η οικία είχε σημασία πιο στενή από τον οίκο· περιέγραφε το οίκημα καθαυτό, το κτίριο της διαμονής, ενώ ο οίκος δήλωνε όλη την περιουσία, κινητή και ακίνητη, του ιδιοκτήτη. Οι λέξεις οικία και οίκος διατηρούνται βέβαια και στα νέα ελληνικά, αν και η οικία μόνο σε επίσημο ύφος χρησιμοποιείται, ή σε σατιρικό (καλώς ορίσατε εις την οικία του σπιτιού μου, έλεγε ένας αγαπημένος φίλος), ενώ ο οίκος μόνο σε εξειδικευμένες χρήσεις (οίκος ευγηρίας, εκδοτικός οίκος, οίκος μόδας, το άλλο που σκεφτήκατε), πολλές από τις οποίες είναι μεταφραστικά δάνεια από τα αγγλικά ή τα γαλλικά. Βέβαια, η ρίζα οικο- είναι πανταχού παρούσα στο νεότερο λεξιλόγιο, καμιά φορά λιγάκι κρυμμένη (διότι και ο νοικοκύρης από εκεί παράγεται, με επανανάλυση της αιτιατικής: τον οικοκύρη à το νοικοκύρη), και μάλιστα έχει πάρει νέα ορμητική ώθηση μετά την εμφάνιση της οικολογίας, ως αντίληψης, ως επιστήμης και ως ορολογικού πεδίου, με τους πάμπολλους νεολογισμούς που γεννήθηκαν. Όμως, εδώ και πολλούς αιώνες κατοικούμε σε σπίτια, όχι σε οικίες. Η λέξη είναι δάνειο από τη λατινική λέξη hospitium και εμφανίζεται στα ελληνικά ήδη τον 2ο αιώνα μ.Χ., άλλοτε με ψιλή κι άλλοτε με δασεία, συχνά γραμμένο και ως «οσπήτιον», και στη συνέχεια οσπίτιν και σπίτιν και τελικά σπίτι, ήδη από τον 10ο αιώνα περίπου. Φαίνεται περίεργο να γίνεται γλωσσικός δανεισμός σε μια λέξη τόσο στενά δεμένη με την υπόστασή μας όπως το σπίτι, αλλά είναι ανεξερεύνητες οι βουλές της γλώσσας. Η λατινική λέξη hospitium δεν σήμαινε ακριβώς «κατοικία»· σήμαινε «φιλοξενία» (από το hospes = ξένος, φιλοξενούμενος) και στη συνέχεια τον ξενώνα, το κτίριο όπου έμεναν οι φιλοξενούμενοι. Η λατινική λέξη έδωσε παράγωγα και στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, και μάλιστα στάθηκε ιδιαίτερα γόνιμη αφού από εκεί παράγεται το hôtel και το αγγλικό hotel (αλλά και το hostel), το ξενοδοχείο δηλαδή, αλλά και το hospital/hôpital (το νοσοκομείο) και το δικό μας σπιτάλι (παλιά λέξη για το νοσοκομείο και διάφορα συναφή ιδρύματα). Όπως με τον οίκο και την οικία, στα αρχαία, έτσι και στα νέα ελληνικά η μεν κατοικία δηλώνει το κτίσμα καθαυτό, ενώ το σπίτι περιλαμβάνει την κατοικία και το περιεχόμενό της, την οικοσκευή, συχνά και τους ανθρώπους, την οικογένεια που κατοικεί μέσα, γι’ αυτό και λέμε π.χ. «έχει φασαρίες με το σπίτι του» (με την οικογένειά του δηλαδή) ή «κορίτσι από σπίτι» (που ήθελαν οι μαμάδες παλιότερα για τον κανακάρη τους). Λέμε «ανοίγω σπίτι» για κάποιον που παντρεύεται και δημιουργεί δική του οικογένεια, λέμε και «έκλεισε το σπίτι τους» όταν έρθει θάνατος ή μεγάλη συμφορά, π.χ. όταν μια οικογένεια ξεκληριστεί. Άραγε όταν σου παίρνει το σπίτι η τράπεζα, αυτό λογαριάζεται για «κλείσιμο σπιτιού»; Μπροστά στην κατακραυγή που ξεσηκώθηκε, δεν αποκλείεται η κυβέρνηση να έχει κάνει στροφή στο θέμα, να «ανέκρουσε πρύμνα» όπως θέλει το καθαρευουσιάνικο κλισέ, αλλά δεν είμαι σίγουρος. Δήλωσε βέβαια ο κ. Βενιζέλος ότι στόχος θα είναι οι «ελάχιστοι επιτήδειοι» που τάχα επωφελούνται από την αναστολή πλειστηριασμών και λουφάρουν δόσεις, ενώ έχουν να πληρώσουν. Θα πρέπει όμως να είμαστε γενικά δύσπιστοι όταν προβάλλονται λίγες κραυγαλέες περιπτώσεις σαν δικαιολογία για ένα μέτρο που θα αγγίξει πολύ περισσότερους: όπως το «επίδομα πλυσίματος χεριών», αν υπήρξε, χρησιμοποιήθηκε σαν προπέτασμα καπνού για να κοπούν όλα σχεδόν τα επιδόματα των εργαζομένων, όπως κάτι απίθανοι οργανισμοί με ελάχιστους (και βολεμένους) ημέτερους εργαζομένους χρησιμοποιήθηκαν σαν δικαιολογία για την αποξήλωση του δημόσιου τομέα, όπως οι μετρημένοι στα δάχτυλα «επίορκοι» έγιναν ο πολιορκητικός κριός για τη γενικευμένη σφαγή των δημόσιων υπαλλήλων, υπάρχει και τώρα φόβος να γίνει κάτι ανάλογο. Κι έτσι, θα πάψουμε επιτέλους να έχουμε τόσο προκλητικά μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης, προκαλώντας, λένε, τον φθόνο των εταίρων μας. Που και αυτό μύθος είναι, διότι σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωστάτ η Ελλάδα δεν είναι η μόνη που έχει τόσο ψηλά ποσοστά ιδιοκατοίκησης, ούτε η πρώτη. Η εξίσου χρεωμένη Ισπανία μας ξεπερνάει μερικές ποσοστιαίες μονάδες, αλλά πολύ πιο μπροστά βρίσκονται η Ρουμανία, η Κροατία, η Ουγγαρία και άλλες πρώην σοσιαλιστικές χώρες. Φαίνεται πως τελικά οι κομμουνιστές δεν ήταν και πολύ καλοί στο να παίρνουν σπίτια, οι τράπεζες είναι πολύ πιο αποτελεσματικές…
Αμφίπολη Σερρών, Αύγουστος 2013: Η «εθνική αρχαιολογία» σε νέες, ηρωικές περιπέτειες. Ή μήπως όχι και τόσο νέες; 1977-2013, σα να μην πέρασε μια μέρα. Ξανά ένας τύμβος, ένα «μοναδικό» ταφικό μνημείο (γνωστό στους αρχαιολόγους ήδη από τη δεκαετία του ’60), ξανά η βιαστική συσχέτιση με έναν «σημαντικό» νεκρό που εμμέσως πλην σαφώς κατονομάζεται, ξανά οι ομολογημένες ή κρυφές ελπίδες για μια συγκλονιστική αποκάλυψη, ξανά οι από Βορράν εχθροί —αντίπαλοι στη μάχη των συμβόλων— που καραδοκούν. Παρά τις έστω και καθυστερημένες αντιδράσεις των ανασκαφέων και την ανακοίνωση του Υπουργείου Πολιτισμού που τονίζει πως, σ’ αυτό το στάδιο τουλάχιστον, «οποιαδήποτε ταύτιση με ιστορικά πρόσωπα στερείται επιστημονικής τεκμηρίωσης και είναι παρακινδυνευμένη», άλλη μια κάθοδος στον κόσμο των «επιφανών» νεκρών προετοιμάζεται· άραγε, άλλο ένα δράμα δημόσιας ονειρικής αρχαιολογίας βρίσκεται εν τη γενέσει; Πάντως η στιγμή της αποκάλυψης προετοιμάζεται με «γοργό ρυθμό γιατί [η ανασκαφή] γίνεται με σκαπτικά μηχανήματα και δεν απαιτεί τη γνωστή κοπιαστική αρχαιολογική λεπτολόγηση», όπως γράφτηκε — φράση που θα εξέπληττε τους περισσότερους φοιτητές αρχαιολογίας. Βέβαια, το δράμα της αποκάλυψης θα παιχτεί χωρίς τον εθνάρχη αυτή τη φορά, όμως κυβερνητικοί βουλευτές ήδη συρρέουν στη θέση και κάνουν παρεμβάσεις στον υπουργό Πολιτισμού (που και ο ίδιος επισκέφθηκε την ανασκαφή την περασμένη βδομάδα), ενώ ο Καραμανλής ο νεότερος έχει, λέει, ένα χωραφάκι εκεί κοντά…
Ο Γιάννης Χαμηλάκης διδάσκει αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον
Οι ταυτότητες παράγονται με την επιτελεστική ανάκληση του παρελθόντος, την αναφορά στη μνημονική εξουσία του, την επανάληψη, λέει η Μπάτλερ. Ο Αντώνης Ζώης στα 1987 σε μια συζήτηση με τον Μανόλη Ανδρόνικο στο Αντί (που απ’ ό,τι φαίνεται, θα μας είναι για πολύ καιρό ακόμα χρήσιμη) είχε μιλήσει για το «σύνδρομο της Βεργίνας». Η σύνδεση με τη Βεργίνα έγινε ήδη από τους ανασκαφείς, που δήλωσαν στις κάμερες πώς τέτοιος εντυπωσιακός περίβολος «στην Βεργίνα δεν υπάρχει». Αλήθεια, όμως, γιατί τόσο μένος εναντίον των δημοσιογράφων και των ιστολογίων; Όταν το κοινό έχει εθιστεί σε εθνικούς αρχαιολογικούς μύθους, που εν μέρει παράγουν οι ίδιοι οι ειδικοί; Όταν έχει μάθει πως αρχαιολογία είναι κυρίως ο εντοπισμός, η τελετουργική και μυστηριακή αλλά πρωτίστως θεαματική αποκάλυψη «μοναδικών» και λαμπρών ανακτόρων και τάφων που κρύβουν αμύθητα χρυσά αντικείμενα αλλά και τα ιερά λείψανα επώνυμων προγόνων, βασιλέων και κοσμοκατακτητών, γιατί θα πρέπει να κατακεραυνώνεται όταν επιζητεί και ελπίζει σε μια ακόμα παράσταση του ίδιου έργου, παράσταση που ειδικά αυτή τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή έχει τόσο ανάγκη; Μήπως τελικά δεν είναι η θρησκεία το όπιο του λαού, αλλά η «εθνική αρχαιολογία» ή, ακριβέστερα, η εκκοσμικευμένη θρησκεία της εθνικής αρχαιολογίας; Από την άλλη, τόσα κυβικά χώμα θα πρέπει τώρα να σκαφτούν, είναι εξάλλου εθνική απαίτηση. Μερικές δεκάδες άνθρωποι στην περιοχή θα βρουν τουλάχιστον δουλειά, έστω και περιστασιακή. Εκτός εάν, προς άγραν φτηνού εργατικού δυναμικού, επιστρατευτούν οικονομικοί μετανάστες από το Πακιστάν και την Ινδία. Ας σκάψουν λοιπόν αυτοί το ταφικό μνημείο, που, ποιος ξέρει, μπορεί και να σχετίζεται με τον «κατακτητή» των προγόνων τους.
Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και στo http://www.wordpress.com Έργο του Μποστ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 1 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΜΙΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΜΕ ΑΞΟΝΑ ΤΟΝ ΜΑΡΞΙΣΜΟ
Ο μαρξισμός, ο Αλτουσέρ και ο οικοσοσια ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΦΡΙΝΤΕΡ ΟΤΤΟ ΒΟΛΦ ΣΤΟΝ ΣΤΑΘΗ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗ
Ο Φρίντερ Όττο Βολφ είναι από τις πιο εμβληματικές μορφές της μαρξιστικής και ριζοσπαστικής σκέψης στη Γερμανία. Γεννημένος το 1943, αποτελεί σημείο αναφοράς της πανεπιστημιακής αριστεράς του Βερολίνου, από την αρχή της δεκαετίας του 1970. Συνεργάτης του Αλτουσέρ και επιμελητής της έκδοσης των έργων του στα γερμανικά, ο Φ.-Ο. Βολφ είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις διανοούμενου με πλούσια πολιτική δράση. Μέλος αρχικά του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, από το 1961 ως το 1971, ενεργός κατόπιν στην εξωκοινοβουλευτική Αριστερά, εντάχθηκε στο κόμμα των Πράσινων και υπήρξε από τις ηγετικές μορφές της αριστερής του πτέρυγας και ευρωβουλευτής για δύο θητείες (1984-89 και 1994-1999), προτού αποχωρήσει από αυτό λόγω της δεξιάς στροφής του. Είναι συγγραφέας οχτώ βιβλίων για τη μαρξιστική θεωρία, τον οικοσοσιαλισμό, τον ανθρωπισμό και, πιο πρόσφατα, το σχέδιο μιας «ριζοσπαστικής φιλοσοφίας», που συνδυάζει διαφορετικές προβληματικές και ρεύματα σκέψης ενταγμένα σε μια χειραφετητική κατεύθυνση. Τον συναντήσαμε στο Βερολίνο στις αρχές Ιουνίου. Σ.Κ.
Μια πολιτικο-θεωρητική διαδρομή w Τι θα έλεγες στον έλληνα αναγνώστη συνοψίζοντας τη διανοητική και πολιτική σου πορεία; Μεγάλωσα σε ένα είδος σχιζοειδούς κατάστασης: στο κλασικό λύκειο κυριαρχούσε ένας αντιδραστικός ουμανισμός, με έντονα ελιτίστικο χαρακτήρα. Είχα όμως επηρεαστεί από αρκετούς ανένταχτους σοσιαλιστές και κομμουνιστές, φίλους των γονιών μου, κάτι που επέτρεψε να πάρω αποστάσεις από το σχολικό περιβάλλον. Μπαίνοντας στο πανεπιστήμιο, από τη μια ήθελα να σπουδάσω φιλοσοφία, και από την άλλη να εμβαθύνω τη γνώση που ήδη είχα του μαρξισμού και της ψυχανάλυσης, χωρίς όμως να τις θεωρώ ως βάση μιας ακαδημαϊκής καριέρας. Σ’αυτό ακολουθούσα τη συμβουλή ενός Γερμανοεβραίου ακαδημαϊκού που είχε σταδιοδρομήσει στην Οξφόρδη και κρατούσε μια κυνική απόσταση από τα γερμανικά ακαδημαϊκά πράγματα. Έτσι, σε ηλικία 23 ετών έκανα την υφηγεσία μου στο Πανεπιστήμιο του Σααρμπρύκεν για τον Τόμας Χομπς, υπό την επίβλεψη ενός αριστερού σοσιαλδημοκράτη καθηγητή, οπαδού του Καρλ Σμιτ. Αυτή η διχασμένη συνείδηση δεν μπορούσε να κρατήσει για πολύ. Η φοιτητική αμφισβήτηση που ξέσπασε στη Γερμανία το 1967 άλλαξε το τοπίο και με οδήγησε στο να θέσω υπό αίρεση την όλη μου στρατηγική. Δραστηριοποιήθηκα σε πολιτικούς και θεωρητικούς κύκλους και έκτοτε προσπάθησα
Ο Φρίντριχ Όττο Βολφ (από το www.diesseits.de)
να συνδυάσω αυτή τη δραστηριότητα με την ακαδημαϊκή μου δουλειά, ενσωματώνοντας σ’ αυτήν μια μαρξιστική κριτική ανάλυση, κάτι που δεν είχα κάνει ως τότε. Το 1971 μετακόμισα στο Βερολίνο και πήρα μέρος στις ακαδημαϊκές και πολιτικές μάχες που διεξάγονταν μέσα και γύρω από τον πανεπιστημιακό χώρο. Το 1974 ξεσπάει η Επανάσταση των Γαριφάλων στην Πορτογαλία. Είχα σχέσεις με ανθρώπους που προσπαθούσαν να στήσουν ένα αριστερό πανεπιστήμιο εκεί. Βρέθηκα στην Πορτογαλία το 1976-1977 για να διδάξω κοινωνική θεωρία και μαρξισμό στο πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα, με τον Μποαβεντούρα ντε Σούζα Σάντος. Εκείνη την εποχή συνάντησα επίσης στο Παρίσι τον Αλτουσέρ, με τον οποίο είχαν έρθει σε επαφή ορισμένοι φοιτητές μου· κάναμε μεγάλες συζητήσεις για τη φιλοσοφία και τον μαρξισμό, αλλά και για την Πορτογαλική Επανάσταση. Την ίδια περίπου περίοδο προσπάθησα κατ’ επανάληψη να εκλεγώ σε μόνιμη θέση στο Freie Universität του Βερολίνου, αλλά απέτυχα παντελώς. Η μη δημοσίευση, με ευθύνη του εκδότη, ενός συλλογικού τόμου ήταν ένας λόγος, αλλά ο κύριος ήταν φυσικά πολιτικός. Το πανεπιστήμιο του Πάντερμπορν, μια μικρή πόλη της Βεστφαλίας, μου πρότεινε δυο φορές έδρα στην κοινωνική θεωρία, αλλά και τις δύο το υπουργείο Παιδείας αρνήθηκε να επικυρώσει την εκλογή μου. w Δεν συνιστά αυτό μια περίπτωση «απαγόρευσης άσκησης επαγγέλματος» (Berufsverboten);1 Ναι, περί αυτού πρόκειται. Έγινε επίσης προσπάθεια από τις αρχές να μην ανανεωθεί η σύμβασή μου με το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Είχα όμως έναν πολύ καλό δικηγόρο, που είχε διατελέσει και σοσιαλδημοκράτης γερουσιαστής στο κρατίδιο του τότε Δυτικού Βερολίνου, και κατάφερα να κερδίσω τη δικαστική μάχη.
w Πώς κινήθηκες πολιτικά κατά τη διάρκεια αυτής της αναβράζουσας δεκαετίας του 1970; Ήμουν μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD) από το 1961 και για δεκαετία ήμουν ενεργός στην αριστερή του πτέρυγα. Στο Σάαρ, όπου ήμουν φοιτητής, έδωσα μαζί με τον Όσκαρ Λαφοντέν και άλλους μάχες για να αποτρέψουμε μια συμμαχία του SPD, στο επίπεδο του κρατιδίου, με τους Χριστιανοδημοκράτες. Αποχώρησα από το SPD το 1971 και κατόπιν, χωρίς να είμαι μέλος κάποιας συγκεκριμένης οργάνωσης της εξωκοινοβουλευτικής Aριστεράς, συμμετείχα στις προσπάθειες συγκρότησης ενός ανεξάρτητου κριτικού μαρξιστικού ρεύματος, διακριτού από τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» της Λαoκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας, που υπερασπιζόνταν το μικρό ΚΚ της Δυτικής Γερμανίας (DKP). Κατόπιν, εντάχθηκα στους Πράσινους. w Πότε έγινε αυτό; Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 υπήρχαν πρωτοβουλίες αριστερών για εκλογική κάθοδο, μεταξύ άλλων και διαμέσου του περιοδικού Prokla, στο οποίο συμμετείχα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 πήρα μέρος στην προσπάθεια συγκρότησης ενός δημοκρατικού σοσιαλιστικού κόμματος που τελικά δεν ευοδώθηκε, οπότε, όπως και οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες, εντάχθηκα στους Πράσινους. Στο πλαίσιο εκείνου του εγχειρήματος συμμετείχα στην ίδρυση της μηνιαίας επιθεώρησης Moderne Zeit (Σύγχρονοι Καιροί), που κατόπιν έγινε το πολιτικό και θεωρητικό όργανο της αριστερής πτέρυγας των Πράσινων.
Μαρξισμός και κριτική σκέψη στη μεταπολεμική Γερμανία w Πώς βλέπεις το τοπίο της αριστερής και της ριζοσπαστικής σκέψης στη σημερινή Γερμανία;
Υπήρξε μια υποχώρηση που συνδέεται με την εκκαθάριση που υπέστησαν οι άνθρωποι της γενιάς μου που ήταν μαρξιστές στον ακαδημαϊκό χώρο και ολοκληρώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Απέμειναν, παρ’ όλα, αυτά ορισμένοι θύλακες γύρω από ανθρώπους όπως ο Έλμαρ Αλτφάτερ και ο Γιόαχιμ Χιρς. Πάντως, παρατηρώ πρόσφατα μια ανανέωση του ενδιαφέροντος για τη ριζοσπαστική αριστερή σκέψη στους νεότερους. Υπάρχει μια ζωντανή σκηνή συζήτησης στον χώρο του μαρξισμού και της ριζοσπαστικής θεωρίας, αλλά αυτό δεν φαίνεται να ασκεί κάποια επίδραση στον ακαδημαϊκό χώρο. Το 2010, για παράδειγμα, είχαμε στο Βερολίνο δύο συνέδρια για τον Μαρξ. Το ένα είχε οργανωθεί από τον Αξελ Χόνετ και είχε ακαδημαϊκό χαρακτήρα. Ήταν, ουσιαστικά, μια προσπάθεια διαμόρφωσης μιας θεωρητικής ατζέντας ικανής να αντιμετωπίσει το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Μαρξ αυστηρά εντός του πανεπιστημιακού πλαισίου. Το άλλο συνέδριο, όπου προσκλήθηκαν και οι επιζώντες της παλαιότερης γενιάς μαρξιστών, ήταν το πρώτο της ετήσιας διοργάνωσης Marx is muss που έχουν αναλάβει νέοι ακτιβιστές του κόμματος της Αριστεράς (Die Linke). w Αυτή η διάσταση μεταξύ ακαδημαϊκού χώρου και πολιτικής έχει να κάνει με την κληρονομιά της «κριτικής θεωρίας», όπως την επεξεργάστηκε η Σχολή της Φρανκφούρτης; Πρέπει, νομίζω, να διακρίνουμε τον Χάμπερμας από τον Χόνετ. Ο πρώτος είναι πολύ πιο αμφίσημος από τον δεύτερο, στον βαθμό που προσπάθησε να μεταγράψει την κριτική ορμή της φραγκφουρτιανής παράδοσης σε ένα σύγχρονο πλαίσιο φιλοσοφικών και κοινωνιολογικών αναζητήσεων. Τα αποτελέσματα δεν είναι βέβαια πάντα πειστικά, αλλά ο Χάμπερμας διατήρησε την πολιτική διάσταση που είχε η πρώτη σχολή της Φρανκφούρτης. Έκανε βέβαια μια στροφή προς την αμερικανική κοινωνιολογία και τη θεματολογία της επικοινωνιακής δράσης, αλλά δεν εγκατέλειψε εντελώς το κριτικό υπόστρωμα της σκέψης του. Δεν θα έλεγα το ίδιο για τον Χόνετ. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μια προσπάθεια ενσωμάτωσης της θεματολογίας και των αναζητήσεων που κομίζει αυτή η παράδοση σε μια διευρυμένη εκδοχή του ακαδημαϊκού mainstream. Ακόμη και όταν ασχολείται με θεματικές που υποβαθμίστηκαν από τον Χάμπερμας, όπως η εργασία, το κάνει από εντελώς σοσιαλδημοκρατική σκοπιά. Ο Χόνετ είναι μια σύγχρονη μορφή χεγκελιανού φιλόσοφου, που στέκεται στο πλευρό των κυρίαρχων δυνάμεων. w Ωστόσο, σταθερή έγνοια της Σχολής της Φρανκφούρτης ήταν να κατακτήσει ηγεμονική —ίσως και μονοπωλιακή— θέση στην αριστερή πλευρά του ακαδημαϊκού χώρου, εμποδίζοντας έτσι την ανάπτυξη ανεξάρτητης μαρξιστικής σκέψης… Θα έλεγα ότι τρεις στάθηκαν οι κυριότεροι ανασχετικοί παράγοντες στην ανάπτυξη ανεξάρτητης μαρξιστικής σκεψης στη μεταπο-
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 1 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
37
ΕΝΘΕΜΑΤΑ χανισμοί του κράτους», την οποία συμπλήρωσα με τη μετάφραση όλου του γαλλικού χειρόγραφου με τον τίτλο Για την αναπαραγωγή, από όπου ο Αλτουσέρ απέσπασε αυτό το κείμενο. Η απήχηση αυτής της δουλειάς θα έλεγα ότι είναι υπαρκτή αλλά περιορισμένη: η νέα έκδοση του Για τον Μαρξ πούλησε 1100 αντίτυπα. Πάντως, χάρη στις νέες μεταφράσεις είναι ίσως η πρώτη φορά που υπάρχει άνετη πρόσβαση στο έργο του Αλτουσέρ στα γερμανικά.
λισμός λεμική Γερμανία. Ο πρώτος είναι ο ρόλος της Σχολής της Φρανκφούρτης που προσπάθησε να μονοπωλήσει την κριτική σκέψη. Ο δεύτερος είναι ο τρόπος με τον οποίο αντέδρασαν σ’αυτό οι άνθρωποι του ΚΚ της Δυτικής Γερμανίας (DKP), και ο τρίτος φυσικά ο πόλεμος που διεξήγαγε η Δεξιά ενάντια σε οποιαδήποτε μορφή αριστερής σκέψης, ειδικότερα στο πανεπιστήμιο. Στη φιλοσοφία αυτός ο συνδυασμός δημιούργησε πραγματικά απαγορευτικούς όρους για την ανάπτυξη του μαρξισμού.
Οικοσοσιαλισμός και ριζοσπαστική πολιτική
Ο Αλτουσέρ στη Γερμανία w Το όνομά σου στη Γερμανία συνδέεται άρρηκτα με τον Αλτουσέρ. Τον συνάντησες, μας είπες, για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1976, επιστρέφοντας από την επαναστατημένη Πορτογαλία. Οι συζητήσεις σας είχαν λοιπόν περισσότερο πολιτική παρά θεωρητική διάσταση; Και τα δύο. Ήμουν ήδη εξοικειωμένος με το έργο του Αλτουσέρ, αλλά δεν με συγκινούσε ιδιαίτερα ο δομισμός του. Με επηρέαζε η γερμανική, η δυτικοβερολινέζικη μάλιστα, προσέγγιση του έργου του Μαρξ και του μαρξισμού. Διαβάζαμε λοιπόν το Κεφάλαιο με έναν ανανεωμένο τρόπο, που είχε μεν μια σχέση με την αλτουσεριανή προσέγγιση, αλλά είχε μεγαλύτερη φιλολογική ακρίβεια και ιστορικό βάθος. Το μειονέκτημα ήταν φυσικά ότι δεν ήταν μια φιλοσοφικά ολοκληρωμένη προσέγγιση, κάτι που δημιούργησε προβλήματα στη συνέχεια. Πάντως, η πολιτική συζήτηση με τον Αλτουσέρ άλλαξε τον τρόπο που έβλεπα τα κείμενά του της περιόδου 1965-1975. Με ορισμένους συναδέλφους από το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» του Βερολίνου καταπιαστήκαμε στα τέλη της δεκαετίας του 1970 με ένα πόνημα που ονομάσαμε το «αφηρημένο βιβλίο». Ο ακριβής τίτλος του ήταν «Κοινωνική εμπειρία και επιστημονική μέθοδος», όμως δεν κυκλοφόρησε, γιατί ο εκδότης άλλαξε γνώμη εν τω μεταξύ. w Πάντως, ο Αλτουσέρ αποτέλεσε και αντικείμενο εκδοτικής ενασχόλησης σου, αφού ανέλαβες την επιμέλεια της έκδοσης των έργων του στα γερμανικά… Η πρόσληψη του Αλτουσέρ συνάντησε πολύ σοβαρά εμπόδια στη Γερμανία. Το πρώτο ήταν η στάση των Φραγκφουρτιανών, που επέμεναν ότι επρόκειτο για ένα είδος εκπροσώπου του θεωρητικού σταλινισμού, μπλοκάροντας κάθε σχετική πρωτοβουλία στον ακαδημαϊκό χώρο. Οι θεωρητικοί του ΚΚ τον έβλεπαν ως έναν αναθεωρητή του χειρίστου είδους. Οι σχετικά λίγες ανεξάρτητες φωνές που θα μπορούσαν να αναλάβουν μια σοβαρή συζήτηση, όπως η ομάδα του Projekt Klassenanalyse (Σχέδιο Ταξικής Ανάλυσης), δεν είχαν το αναγκαίο φιλοσοφικό υπόβαθρο για την κατανόηση της προσπάθειας του Αλτουσέρ και των συνεργατών του. Στην ουσία ήταν λιγοστοί όσοι ασχολήθηκαν, κυρίως ο ιστορικός Πέτερ Σέτλερ (Peter Schöttler) ο οποίος επιμελήθηκε την πρώτη έκδοση έργων του Αλτουσέρ στον εκδοτικό οίκο του Projekt Klassenanalyse.
Ο Λουίς Αλτουσέρ στην École Normale Supérieure, στην οδό Ulm, στο Παρίσι, 19.5.1978. Στον πίνακα διαβάζουμε «Το μέλλον διαρκεί πολύ». Φωτογραφία του Jacques Pavlovsky.
Τη δεκαετία του 1980 ο Σέτλερ και εγώ ξεκινήσαμε μια έκδοση του συνόλου του μέχρι τότε δημοσιευμένου έργου του Αλτουσέρ, όπου κυκλοφόρησαν δύο τόμοι με δική μου επιμέλεια. Αλλά ο Σέτλερ, που έδινε τότε μάχη για να καταφέρει να ενταχθεί ως ιστορικός στον ακαδημαϊκό χώρο, δεν μπόρεσε να φέρει σε πέρας όσα είχε αναλάβει, και έτσι εκείνη η προσπάθεια σταμάτησε. Επιπλέον, μετά τον θάνατο του Αλτουσέρ, ο οποίος είχε άμεση επαφή μαζί μας, στηρίζοντας το εγχείρημα, τα πράγματα έγιναν πιο περίπλοκα από την άποψη των συγγραφικών δικαιωμάτων. w Διατήρησες την επαφή μαζί του κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του; Τον συνάντησα δυο φορές το Παρίσι και το 1986 συμμετείχα στην πρωτοβουλία του για τη συγκρότηση ενός διεθνούς κινήματος για τη χειραφέτηση, που δεν ευοδώθηκε. Με αυτό τον στόχο είχε πάντως γράψει τις «Θέσεις του Ιούνη», ένα ανέκδοτο κείμενο, το οποίο οι δικαιούχοι δεν μου επέτρεψαν να δημοσιεύσω, αλλά στο οποίο είχα πρόσβαση και έχω δημοσιεύσει μια αναλυτική του περίληψη. Αυτό το κείμενο ήταν η τελευταία συγκροτημένη παρέμβαση του Αλτουσέρ σε πολιτικά θέματα και αναδεικνύει την πολιτική διάσταση του «υλισμού του αστάθμητου», δηλαδή της ύσταστης φάσης της φιλοσοφίας του. Πρόκειται για μια προσπάθεια επεξεργασίας νέων και ευρύτερου χαρακτήρα θέσεων για την χειραφέτηση. Με την ευρεία έννοια εγγράφεται στη συνέχεια της μαρξιστικής παράδοσης και δεν εγκαταλείπει τον ριζοσπαστισμό της. w Και η νέα εκδοτική προσπάθεια; Ξεκίνησε πριν δυόμισι χρόνια και βασίστηκε στην ανανέωση του ενδιαφέροντος για το έργο του Αλτουσέρ σε διεθνές επίπεδο, ειδικότερα στον αγγλόφωνο χώρο και στις νεότερες γενιές. Έτσι, ανέλαβα μια νέα μετάφραση του Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο (η προηγούμενη ήταν ιδιαίτερα προβληματική), την οποία ολοκληρώνω αυτήν την περίοδο. Επιμελήθηκα επίσης μια νέα έκδοση του Για τον Μαρξ, που κυκλοφόρησε το 2010 (η πρώτη πλήρης στα γερμανικά), καθώς και τη νέα έκδοση του «Ιδεολογία και ιδεολογικοί μη-
w Έχω μπροστά μου το βιβλίο σου Radikale Philosophie (Ριζοσπαστική φιλοσοφία) που κυκλοφόρησε το 2009. Πώς θα όριζες τη σχέση αυτού του σχεδίου με τη μαρξιστική παράδοση και το έργο του ίδιου του Μαρξ; Αυτή η φιλοσοφική επεξεργασία παίρνει πολλές θέσεις από τον μαρξισμό αλλά βασίζεται επίσης στη φεμινιστική θεωρία και την αντιιμπεριαλιστική-αντιαποικιακή σκέψη, τις οποίες ο μαρξισμός δεν αντιμετώπισε πάντα με τον πιο κατάλληλο τρόπο. Δεν πρόκειται λοιπόν για κάποιον «αποχαιρετισμό στον μαρξισμό», δεν είναι μια εκδοχή μεταμαρξισμού, αλλά δεν είναι απλώς μαρξισμός. w Ο οικοσοσιαλισμός απετέλεσε βασικό νήμα της σκέψης, αλλά και της πολιτικής σου δράσης. Πολλά έχουν γραφτεί γι’ αυτή τη θεματική, τόσο από την άποψη της ανάλυσης του καπιταλισμού από ριζοσπαστική οικολογική σκοπιά όσο και από αυτήν της σχέσης του μαρξισμού με την προβληματική της οικολογίας. Ποιά είναι η ειδοποιός διαφορά της δικής σου προσέγγισης; Για μένα, αφετηρία είναι δυο έννοιες του Αλτουσέρ: η υλικότητα των πρακτικών και η ειδική πολλαπλότητα των αντιθέσεων, με τις σχέσεις επι- και υπο-καθορισμού που τις διέπουν. Αυτό μου επιτρέπει να δω τη σχέση μαρξισμού και οικολογίας ως άρθρωση διαφορετικών επιπέδων. Ο Τζον Μπέλαμυ Φόστερ, για παράδειγμα, έκανε πολύ αξιόλογη δουλειά και ανέσυρε την οικολογική διάσταση του μαρξικού έργου. Πολύ ωραία, αλλά δεν φαίνεται να έχει σκεφτεί ότι η μαρξική θεωρία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής έχει κάποια όρια και ότι οι οικολογικές του ιδέες κινούνται σ’αυτά τα όρια ή ενδεχομένως βρίσκονται και πέρα απ’αυτά. Με άλλα λόγια, η αναγκαιότητα μιας ειδικής θεωρητικοποίησης των οικολογικών προβλημάτων προκύπτει από το γεγονός ότι αυτά δεν αποτελούν απλό υποσύνολο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτό είναι και το πρόβλημα που έχω με διάφορες προσπάθειες θεωρητικής αντιμετώπισης των οικολογικών θεμάτων απλώς μέσω της διεύρυνσης της μαρξιστικής προβληματικής. Από πολιτική άποψη, θα έλεγα ότι ένα μόνο κίνημα κριτικής δεν είναι σε θέση να υπερβεί τις υπάρχουσες σχέσεις κυριαρχίας. Πρέπει να συγκροτηθεί μια συμμαχία από διαφορετικά κινήματα που αγωνίζονται
ενάντια σε ειδικές σχέσεις κυριαρχίας. Βεβαίως, αυτά τα κινήματα πρέπει να κατακτήσουν την πολιτική τους ενότητα, χρειάζονται να οργανωθούν γι’ αυτό και η έννοια του κόμματος χρειάζεται καινούργιες επεξεργασίες. w Η αποχώρησή σου από τους Πράσινους το 2000 συνδέεται με την αυξανόμενη απομάκρυνση του Κόμματος από τις ριζοσπαστικές του καταβολές. Τι έφταιξε τελικά; Νομίζω ότι, στη Γερμανία, η συζήτηση και αντιπαράθεση ανάμεσα στην αριστερή και τη δεξιά άποψη μέσα στο κόμμα, δηλαδή ανάμεσα στον οικοσοσιαλισμό και τον καπιταλιστικό εκσυγχρονισμό, επικαλύφθηκε από μια πολιτική κίνηση ορισμένων φίλων και πρώην συντρόφων μου, στην οποία συμμετείχα κι εγώ, γιατί δεν είχα συνειδητοποιήσει τις συνέπειές της. Αυτή η κίνηση μετέθεσε την όλη αντίθεση στη σύγκρουση μεταξύ «ρεαλιστών» και των «φούντις»2. Με αυτό τον τρόπο ο ριζοσπαστισμός ως τέτοιος αποκόπηκε από τα ζητήματα της υπέρβασης του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού. Αυτό αποδυνάμωσε καίρια την αριστερή τάση των Πρασίνων. Της απέμεινε ήταν ένα είδος αναρχίζουσας διαμαρτυρίας ενάντια στις σχέσεις κυριαρχίας που απεδείχθη εντελώς αδιέξοδη από πολιτική άποψη, οδηγώντας την στην ενσωμάτωση ή την περιθωριοποίηση. Αυτό που χρειάζεται σήμερα είναι η επανεπεξεργασία της σοσιαλιστικής, φεμινιστικής και αντιιμπεριαλιστικής διάστασης του χειραφετητικού σχεδίου, που να συμπεριλαμβάνει και το ζήτημα των πρώτων πρακτικών βημάτων που πρέπει να ακολουθηθούν. Η ριζοσπαστικότητα πρέπει να συνοδεύεται και από μια τέτοια θεώρηση των συγκεκριμένων βημάτων, αλλιώς παραμένει ένας παροδικός ενθουσιασμός.
1
Απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος: ψηφίστηκε το 1972 στη Δυτική Γερμανία και ισχύει μέχρι σήμερα. Η «Υπηρεσία Ασφαλείας για την Προστασία του Συντάγματος» εξέτασε εξονυχιστικά 3,5 εκατομμύρια ατομικές περιπτώσεις, κυρίως τη δεκαετία του 1970, παρακολουθώντας αδιάλειπτα όλες τις σφαίρες της ζωής, τους χώρους εργασίας, τις πολιτικές και οι προσωπικές σχέσεις. Ακολούθησαν 11.000 επίσημες διαδικασίες απαγόρευσης άσκησης επαγγέλματος, 2.200 πειθαρχικές διαδικασίες, 1.250 απορρίψεις και 265 απολύσεις. Η απαγόρευση αφορούσε όλο το δημόσιο, αλλά άγγιξε και τον ιδιωτικό τομέα, πλήττοντας κυρίως τους κομμουνιστές. 2 Realos και Fundis: οι δύο πτέρυγες στο εσωτερικό των Γερμανών Πράσινων, με τους πρώτους να στοχεύουν σε συμμαχία σε όλα τα επίπεδα με τους σοσιαλδημοκράτες και τους δεύτερους να επιμένουν σε έναν πιο κινηματικό προσανατολισμό. Η συγκρότηση της κυβέρνησης Σοσιαλδημοκρατών και Πράσινων το 1998 σφραγίζει την οριστική επικράτηση των «ρεαλιστών», με ηγέτη τον Γιόσκα Φίσερ.
Mια εκτενέστερη εκδοχή της συνέντευξης δημοσιεύεται στην ηλεκτρονική «Αυγή» (www.avgi.gr) και το μπλογκ των «Ενθεμάτων» (enthemata.wordpress.com). Το επόμενο διάστημα, στο φύλλο και στο μπλογκ, θα δημοσιεύσουμε, μεταφρασμένο στα ελληνικά, το κείμενο με το οποίο ο Φ. Ο. Βολφ συνοψίζει το ανέκδοτο κείμενο του Αλτουσέρ «Θέσεις του Απρίλη», στο οποίο αναφέρεται στη συνέντευξη.
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
1 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Συρία: Το αντίθετο της σιωπής Άμαλ Χανάνο είναι το ψευδώνυμο μιας συριοαμερικανίδας συγγραφέως. Η Χανάνο επισκέφθηκε λίγο μετά την Αραβική Άνοιξη, το καλοκαίρι του 2011, την πόλη όπου γεννήθηκε, το Χαλέπι. Τις φλογερές εντυπώσεις και τις σκέψεις της τις κατέγραψε σε ένα ημερολόγιο που δημοσίευσε σε δώδεκα συνέχειες στο σάιτ jadaliyya (www.jadaliyya.com). Από καιρό θέλαμε, και έπρεπε, να δημοσιεύσουμε αποσπάσματα. Το κάνουμε σήμερα, τη στιγμή που η κατάσταση στη Συρία έχει πάρει δραματική τροπή, παραθέτοντας το ακροτελεύτιο κομμάτι. ΤΗΣ ΑΜΑΛ ΧΑΝΑΝΟ
Η ανθοφορία της Αραβικής Άνοιξης, που τόσες ελπίδες γέννησε, μάς έδωσε ένα ματωμένο καλοκαίρι. Και τώρα, το καλοκαίρι αργοσβήνει δραματικά, καθώς το φεγγάρι του Ραμαζανιού εξαφανίζεται σιγά σιγά. Αλλά, πριν το τέλος, λίγα λόγια για την αρχή, τα δεκαπέντε παιδιά από την Νταράα, τους γενναίους δικούς μας Μπουαζίζι,* που τόλμησαν να ονειρευτούν ένα μεγάλο όνειρο για όλους τους Σύριους: έγραψαν, τον Μάρτιο, στους τοίχους του σχολείου τους: «Ο λαός θέλει την ανατροπή του καθεστώτος». Ίσως οι πιο αληθινές λέξεις που έχουν γράψει τα παιδιά της Συρίας, εδώ και 48 χρόνια. Φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, τους έβγαλαν τα νύχια, ενώ οι απελπισμένοι γονείς τους ικέτευαν για την απελευθέρωση των παιδιών τους. Το έγκλημά τους; Έγραψαν τα λόγια που άκουγαν για εβδομάδες στις τηλεοράσεις, που αντηχούσαν στην Τυνησία και την Αίγυπτο, τα λόγια που είχαν ακούσει να προφέρουν ψιθυριστά οι γονείς τους, πίσω από κλειστές πόρτες και σφραγισμένα παράθυρα. Ήξεραν ότι τα ψεύ-
Ταρτούς, Συρία, 2007. Φωτογραφία της Λαρίσα Κορόμποβα, από το flickr
τικα χαμόγελα που έπρεπε να φορέσουν στο σχολείο δεν ταίριαζαν μ’ αυτές τις λέξεις. Ήξεραν ότι η Συρία δεν ήταν πλέον ένας τόπος όπου μπορούσες να παίζεις με λόγια ψεύτικα. Αρνήθηκαν να ζουν σ’ έναν απατηλό κόσμο. Ανέσυραν λοιπόν τούτες τις λέξεις από το σκοτάδι, σημαδεύοντας για πάντα τους πέτρινους τοίχους. Αυτά τα ωραία παιδιά, αυτοί οι θαρραλέοι ήρωές μας, πυροδότησαν μια επανάσταση. Το ημερολόγιό μου τελειώνει εδώ, στο ίδιο μέρος όπου τέλειωσαν και οι ανθισμένες συνθέσεις της νιότης μου. Όταν έγραψα στα αραβικά. Όταν γράψαμε λέξεις που δεν καταλαβαίναμε, λέξεις που αναγκαστήκαμε να ερμηνεύσουμε με τον τρόπο που ήθελαν
Την Τρίτη το πρωί δικάζονται στην Ευελπίδων ο Σάββας Μιχαήλ και ο πρώην πρύτανης του ΕΜΠ Κωνσταντίνος Μουτζούρης. Κατηγορούνται για «συκοφαντική δυσφήμιση», «διέγερση σε βιαιοπραγίες και αμοιβαία διχόνοια» και «διατάραξη της κοινής ειρήνης». Ο πρώτος για μια ανακοίνωση που εξέδωσε το ΕΕΚ κατά της Χρυσής Αυγής. Ο δεύτερος, επειδή στον χώρο του Πολυτεχνείου «στεγαζόταν» ψηφιακά το Indymedia, στο οποίο φιλοξενήθηκαν καταγγελίες εναντίον των νεοναζί. Δεν είναι μόνο η αυτονόητη αλληλεγγύη σε έναν διαλεχτό σύντροφο και διανοούμενο, και σε έναν διακεκριμένο πανεπιστημιακό που διώκονται άδικα, η οποία υπαγορεύουν τη συμπαράστασή μας. Στην περίπτωση της δίκης αυτής έχουμε, επιπλέον, δύο κρίσιμα στοιχεία. Το πρώτο είναι ότι πρόκειται για μια σαφέστατη φρονηματική δίωξη, που πλήττει ευθέως την ελευθερία του λόγου. Με αυτή την ολισθηρή λογική, δεκάδες, εκατοντάδες, χιλιάδες προκηρύξεις, ποστ, αφίσες, άρθρα (ακόμα και στα πιο mainstream έντυπα), κάθε μέρα, μπορεί να θεωρηθεί ότι «διεγείρουν» τους πολίτες σε «αμοιβαία διχόνοια» ή «βιαιοπραγίες». (Και ας μη σχολιάσουμε την εμφανή μεροληψία: ανακοινώσεις, αφίσες, δημοσιεύματα των νεοναζί, που στάζουν
Εκείνοι. Λέξεις που φτύναμε, όπως οι παπαγάλοι, για να μας πει μπράβο ο δάσκαλος, να μας βάλει καλό βαθμό. Τότε που αντιγράφαμε τους στίχους του τυνήσιου ποιητή ΑλΣάμπι για ένα δραματικό, φλογερό τέλος, κοροϊδεύοντας και τους δασκάλους και τους εαυτούς μας. Τα σημερινά παιδιά θα θυμούνται τους στίχους αυτούς με άλλο νόημα, το πραγματικό νόημα με το οποίο γράφτηκαν εκατό σχεδόν χρόνια πριν. Τα λόγια που έγραψε ο Αλ Σάμπι με γαλάζιο μελάνι τα γράφουν σήμερα τα παιδιά με το αίμα των πατεράδων και των αδελφών τους, με τα πικρά δάκρυα των μανάδων και των αδελφών τους. Δίνουν φωνή στον ψίθυρο των εξαφανισμένων, και τα πνεύματα των νεκρών οδη-
AΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΣΤΟΝ ΣΑΒΒΑ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΚΩΝ. ΜΟΥΤΖΟΥΡΗ
Η Θέμις έχει νεύρα αίμα και βία από όπου κι αν τ’ αγγίξεις, δεν θεωρήθηκαν ουδέποτε «διεγερτικά» για τέτοια αδικήματα, αλλά μάλλον «τονωτικά» του εθνικού φρονήματος…). Το δεύτερο, και εξίσου σημαντικό, είναι ότι ο Σ. Μιχαήλ και ο Κ.Μουτζούρης οδηγούνται στο εδώλιο έπειτα από μήνυση Χρυσαυγιτών όπως ο Η. Παναγιώταρος και η Θ. Σκορδέλη (Θέμις και αυτή…). Τον Μάη του 2009, οι Χρυσαυγίτες (έπειτα από σύσκεψη φορέων στα γραφεία της ΟΛΜΕ για την αντιμετώπιση των ρατσιστικών εφόδων των νεοναζί στον Άγιο Παντελεήμονα) υπέβαλαν μήνυση εναντίον του ΚΚΕ, του
γούν το χέρι τους. Γράφουν, και τα τραγούδια τους στροβιλίζονται, τυλίγοντάς τα σε ένα σύννεφο που τα προστατεύει. Γράφουν, και τα λόγια τους είναι πιο αιχμηρά κι από ξίφος, καθώς τρώνε δακρυγόνα και σφαίρες. Ένα τελευταίο μήνυμα από τα δισέγγονα του Ιμπραήμ Χανάνο, τα εγγόνια του Ρυάντ αλ-Τουρκ, τα παιδιά του Μπάρα Σαράγ, τους αδελφούς και τις αδελφές της Ταλ αλ-Μαλούι, του Ιμπαήμ Κασούς και του «Ράμι Νάκλε», τις μανάδες και τους πατεράδες τoυ Χάμζα αλ-Χατέμπ και της Ούλα Τζιμπλάουι και των άλλων μαρτύρων της ελευθερίας, προς όλους εκείνους που δολοφόνησαν, ακρωτηρίασαν, βασάνισαν, βίασαν, φυλάκισαν, ταπείνωσαν και τρομοκράτησαν τον λαό της Συρίας, καθώς και σε όλους εκείνους που εξακολουθούν να λένε ότι ο συριακός λαός πρέπει να κυβερνάται από έναν αδίστακτο τύραννο, όλους όσους εξακολουθoύν να πιστεύουν ότι δεν είναι «έτοιμος» για την ελευθερία. Ακούστε, λοιπόν: Κάθε σταγόνα αίματος, κάθε δάκρυ, κάθε τραγούδι, κάθε βίντεο, κάθε tweet, κάθε λέξη, είναι ο ήχος μιας ακόμα αλυσίδας, που σπάει, κρίκο-κρίκο· και σπάει για πάντα. Οι κρότοι και οι ήχοι αυτοί είναι πιο δυνατοί από τα όπλα και τα τανκς, επειδή είναι το αντίθετο του μίσους, το αντίθετο της καταπίεσης, το αντίθετο της σιωπής. Είναι οι ήχοι της αλήθειας, της δικαιοσύνης, της αγάπης. Αυτοί είναι οι ήχοι του εαυτού μας, καθώς σπάμε τα δεσμά. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΤΡ. ΜΠΟΥΛΑΛΑΚΗΣ
* Μοχάμεντ Μπουαζίζι: ο νεαρός πλανόδιος μανάβης που αυτοπυρπολήθηκε τον Δεκέμβρη του 2010 στην Τυνησία, δίνοντας το έναυσμα της εξέγερσης
ΣΥΡΙΖΑ, της ΑΝΤΑΡΣΥΑ, του ΕΕΚ, της ΟΛΜΕ, μεταναστευτικών κοινοτήτων και αρκετών άλλων. Οι δικαστικές αρχές, αντί να βάλουν κατευθείαν την υπόθεση στο αρχείο, την παρέπεμψαν στο ακροατήριο, επιλέγοντας τους δύο παραπάνω ως κατηγορούμενους. Πολλά είναι τα ερωτήματα. Ας πούμε, με ποια κριτήρια επιλέχθηκαν οι δύο (στην περίπτωση του Σ. Μιχαήλ, η υποψία ότι έπαιξε ρόλο η εβραϊκή καταγωγή του είναι ανατριχιαστική). Και, το κυριότερο: η παραπομπή αποτελεί ένα ακόμα δείγμα (μετά τις αλλεπάλληλες αναβολές της δίκης Σκορδέλη ή την αθώωση Κασιδιάρη) ότι η Χρυσή Αυγή διεισδύει στη δικαιοσύνη. Πρέπει να κάνουμε το παν ώστε οι νεοναζιστές (που έχουν εμπεδώσει την παρουσία τους στα σώματα ασφαλείας) να μην αποκτήσουν σταθερά ερείσματα και αλλού. Η δικαιοσύνη είναι ένας κομβικός τομέας, καθώς ναζισμός και δίκαιο είναι (και πρέπει να παραμείνουν) έννοιες ασύμβατες. Είναι γνωστό —και δυσάρεστο βέβαια— ότι στο δικαστικό σώμα κυριαρχούν συχνά συντηρητικές, εθνικιστικές, ενίοτε και ακροδεξιές απόψεις· το να επικρατήσουν όμως ναζιστικές και χρυσαυγίτικες αποτελεί ποιοτική, και ολέθρια τομή. ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ