Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Στέφαν Κολίνι, Άρη Καλαντίδη, Δημήτρη Παπανικολάου, Ηλία Νικολακόπουλου, Κωνσταντίνου Τσουκαλά, Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, Αχμέτ Ινσέλ ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 759
ΚΥΡΙΑΚΗ 17 NOEMBΡΙΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Ανώτατη παιδεία: Επωλήθη Σαράντα χρόνια μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, και ενώ συνεχίζεται η απεργία των διοικητικών υπαλλήλων, με την κυβέρνηση να απειλεί με εισαγγελείς και συλλήψεις (όπως και ότι θα στείλει τα ΜΑΤ εάν η ΕΡΤ εκπέμψει από το ΕΜΠ), δημοσιεύουμε μικρά αποσπάσματα από το εκτενές βιβλιοκριτικό δοκίμιο του καθηγητή λογοτεχνίας και ιστορίας των ιδεών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Stefan Collini («Sold out», London Review of Books, τχ. 20, 24.10.2013). Ξεκινώντας από τις πρόσφατες μελέτες των Roger Brown - Helen Caraso (Everything for Sale? The Marketisation of UK Higher Education) και του Andrew McGettigan (The Great University Gamble: Money, Markets and the Future of Higher Education), o Κολίνι μιλάει για την ιδιωτικοποίηση της ανώτατης εκπαίδευσης, στο Ηνωμένο Βασίλειο και γενικότερα. Τα δημοσιεύουμε, όχι μόνο ως προείκασμα ενός δυστοπικού μέλλοντος, αλλά και γιατί, παρά τις εθνικές ιδιαιτερότητες, ο αγώνας για την υπεράσπιση της δημόσιας παιδείας δεν μπορεί παρά να είναι κοινός, διαπερνώντας τα σύνορα. ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝ ΚΟΛΙΝΙ
Ας ξεκινήσω από αυτό: Το να ασκούμε κριτική στην πολιτική που εφαρμόζεται σήμερα στα πανεπιστήμια δεν σημαίνει ότι πιστεύουμε πως παλιότερα όλα είχαν καλώς ή πως αναπολούμε κάποια χρυσή εποχή στην οποία πρέπει να επιστρέψουμε, ούτε, τέλος πως τα πανεπιστήμια δεν είναι υπόλογα στην κοινωνία — κατηγορίες, όλες αυτές, που απαγγέλλουν οι υπερασπιστές της εν λόγω πολιτικής προκειμένου να απαξιώσουν τη δικαιολογημένη κριτική που τους γίνεται. Με άλλα λόγια, η επιλογή δεν έγκειται ανάμεσα στην υποστήριξη της σημερινής πολιτικής και σε κάποια αίσθηση κεκτημένων δικαιωμάτων που ισοδυναμεί με στρουθοκαμηλισμό. Δεύτερον, θα έπρεπε να είναι επίσης ξεκάθαρο ότι οι προηγούμενες κυβερνήσεις έπαιξαν τον ρόλο τους στην προώθηση των πολιτικών αυτών [της ιδιωτικοποίησης]. Τρίτον, τη μοίρα των βρετανικών πανεπιστημίων δεν μπορεί κανείς να την εξετάσει απομονωμένα. Στις σύγχρονες δημοκρατίες της αγοράς, βαθιές δομικές αλλαγές ασκούν, διεθνώς, ισχυρότατες πιέσεις στις αξίες που διατήρησαν ζωντανό το ιδεώδες της δημόσιας ανώτατης εκπαίδευσης. Δυστυχώς, το Ηνωμένο Βασίλειο ανέλαβε την πιλοτική πειραματική εφαρμογή αυτών των αλλαγών. Οι άλλες χώρες παρακολουθούν την εξέλιξη του πειράματος με ένα μείγμα λύπησης και ανησυχίας: λύπησης, γιατί η πανεπιστημιακή εκπαίδευση στη Βρετανία ήταν κάτι που θαύμαζαν για πάρα πολλά χρόνια· και ανησυχίας, γιατί φοβούνται πως παρόμοιες πολιτικές μπορεί να ενσκήψουν σύντομα καταπάνω τους. Να το πούμε κι αλλιώς: σε πολλά μέρη του κόσμου
τη βρετανική ανώτατη εκπαίδευση δεν τη αντιμετωπίζουν τόσο σαν ένα χρήσιμο πρωτοποριακό πείραμα όσο σαν παλιά εκείνα «καναρίνια στο ορυχείο». Εκ πρώτης όψεως, η διάκριση ανάμεσα στα δημόσια και τα ιδιωτικά ιδρύματα αφενός, και ανάμεσα στα κερδοσκοπικά και τα μη κερδοσκοπικά ιδιωτικά ιδρύματα αφετέρου, μοιάζει μάλλον εύκολη και ξεκάθαρη υπόθεση. Στην πραγματικότητα, και οι δύο αυτές διακρίσεις είναι αρκετά πολύπλοκες. Τα περισσότερα από τα παραδοσιακά βρετανικά πανεπιστήμια συνιστούν, από νομικής απόψεως, αυτόνομες εταιρείες. Ωστόσο, ορθώς θεωρούνται δημόσιοι οργανισμοί —με την ίδια έννοια, για παράδειγμα, που και το BBC θεωρείται δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέας—, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησής τους προέρχεται από δημόσιες πηγές και επίσης ελέγχονται με αντίστοιχους όρους. Τα ιδιωτικά πανεπιστήμια δεν λαμβάνουν απευθείας κρατική χρηματοδότηση, κι έτσι εξαιρούνται σε σημαντικό βαθμό από διαδικασίες δημόσιου ελέγχου. Παρ’ όλα αυτά, η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε ιδιωτικά και δημόσια πανεπιστήμια γίνεται ολοένα και πιο δυσδιάκριτη. Πρώτον, διότι, μετά το 2012, αρκετά πανεπιστήμια έχουν λάβει ελάχιστες απευθείας κρατικές επιχορηγήσεις, κι έτσι είναι απολύτως εξαρτημένα από τα —προερχόμενα από φοιτητικά δάνεια— δίδακτρα που εισπράττουν. Δεύτερον, διότι και τα εγκεκριμένα ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα αντλούν το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων τους από την ίδια ακριβώς πηγή. Ένας κερδοσκοπικός ιδιωτικός εκπαιδευτικός φορέας είναι μια επιχείρηση σαν όλες τις άλλες: παρότι μπορεί να κάνει πολλή φασαρία για την «υψηλή αποστολή» του κ.ο.κ., σκοπός του είναι να παράγει κέρδος για τις μητρικές επιχειρήσεις, τα διευθυντικά στελέχη και τους μετόχους. Ένας μη κερδοσκοπικός φορέας λειτουργεί διαφορετικά: καθώς είναι κοινωφελής οργανισμός, του απαγορεύεται διά νόμου να καταμερίσει τα όποια πλεονάσματά του ως κέρδη σε οποιοδήποτε νομικό ή φυσικό πρόσωπο. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά γενικότερα τους μη κερδοσκοπικούς εκπαιδευτικούς οργανισμούς, αυτό που μετράει δεν είναι τόσο το νομικό τους καθεστώς όσο η θέση τους εντός ευρύτερων επιχειρηματικών δομών. Μια μητρική επιχείρηση έχει πολλούς τρόπους για να βγάζει χρήματα από ένα μη κερδοσκοπικό πανεπιστήμιο, χωρίς να παραβιάζει τον κοινωφελή του χαρακτήρα — για παράδειγμα, μπορεί να είναι ο αποκλειστικός προμηθευτής του πανεπιστημίου για συγκεκριμένες υπηρεσίες. Βεβαίως, οι περισσότεροι επενδυτικοί όμιλοι δεν αδιαφορούν για το γενικό καλό, ωστόσο το γεγονός ότι, αυτή τη στιγμή, τα νερά γύρω από τα πανεπιστημιακά ιδρύματα είναι γεμάτα από ανυπόμονους καρχαρίες, επιτρέπει και στον πλέον αφελή να αντιληφθεί ότι εκείνο που τους προσελκύει είναι παρά η μυρωδιά του κέρδους. Το να αποκτήσει κανείς το όνομα και το καθεστώς πανεπιστημιακού ιδρύματος, που κάποτε προστατευόταν ως κόρη οφθαλμού, έγινε πλέον, χάρη στην κυβέρνηση, πολύ πιο εύκολη υπόθεση. Επίσης, φαίνεται πως ακόμη και αν ένα πανεπιστήμιο πωληθεί και ενταχθεί σε μια μεγάλη επιχειρηματική αυτοκρατορία θα του επιτραπεί να διατηρήσει την πολύτιμη εξουσία να απονέμει πτυχία, μαζί με το «φιλανθρωπικό» προφίλ του. tst Ας προσέξουμε, τώρα, τη λέξη «μεταρρύθμιση»: ο υπαινιγ-
Εδώ Πολυτεχνείο, 2013. Από τη συναυλία για τα σαράντα χρόνια από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, με τη συμμετοχή της Λαϊκής Ορχήστρας «Μίκης Θεοδωράκης», που οργάνωσαν οι απεργοί διοικητικοί του ΕΜΠ και οι απολυμένοι εργαζόμενοι της ΕΡΤ, 14.11.2013. Φωτογραφία του Μάριου Λώλου.
μός, εδώ, είναι πως υπάρχει κάτι άσχημο στην παρούσα κατάσταση, το οποίο οι προτεινόμενες αλλαγές θα διορθώσουν. Και η λογική αυτής της μεταρρύθμισης είναι να εντάξει τους ανθρώπους στην κατηγορία του καταναλωτή, ανάγοντάς τους έτσι σε οικονομικούς παράγοντες που κινούνται στο πλαίσιο μιας αγοράς. Η πονηρία της κυβερνητικής προπαγάνδας, τόσο στο ζήτημα της ανώτατης εκπαίδευσης όσο και αλλού, είναι πως προβάλλει την κυβέρνηση ως υπερασπιστή των καταναλωτών, προκειμένου να επιβάλει την παράδοση ολοένα και περισσότερων τομέων της καθημερινής ζωής στην αγορά και το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Από ποιον χρειάζεται να προστατευθούν οι φοιτητές-καταναλωτές; Ποιος τους αποτρέπει να πάρουν αυτό που θέλουν και πρέπει να αποκτήσουν; Όπως φαίνεται, από τα πανεπιστήμια. Η υπόθεση πίσω από την Έκθεση Μπράουν του 2010 και όλη την μετέπειτα κυβερνητική ρητορική είναι πως, αν αποκτήσει οικονομική επιρροή η καταναλωτική ζήτηση (κι αυτό γίνεται μέσω του συστήματος των διδάκτρων), τα πανεπιστήμια θα υποχρεωθούν να αλλάξουν. Κανείς όμως δεν έχει αποδείξει ότι προηγουμένως τα πανεπιστήμια αποτύγχαναν να ανταποκριθούν στις ανάγκες ή ότι αυτές οι αλλαγές θα τα βοηθήσουν να εκπληρώσουν τους σκοπούς τους: η ακατάπαυστη ρητορική πίεση υπονοεί ότι τα πανεπιστήμια θέτουν εμπόδια στις επιθυμίες των φοιτητών, θέτουν εμπόδια στις εύλογες απαιτήσεις των εργοδοτών, θέτουν εμπόδια στην αποτελεσματική διαχείριση συνολικά του εκπαιδευτικού τομέα και γενικώς, πώς να το πει κανείς... θέτουν εμπόδια. Όμως, συνεχίζει το ίδιο ρητορικό σχήμα, αν τα πανεπιστήμια αναγκαστούν να καταπιούν μια γερή δόση ισοσκελισμού των προϋπολογισμών τους, η δυσκοιλιότητα που επιδεικνύουν σύντομα θα ξεπεραστεί. Η μεταφορά που χρησιμοποιείται μας δείχνει ξεκάθαρα ποιο θα είναι το αποτέλεσμα της πολιτικής αυτής. Η αντικατάσταση της κρατικής χρηματοδότησης από τα δίδακτρα είναι το όχημα της μετατροπής των πανεπιστημίων σε αλυσίδες λιανεμπορίου, προσανατολισμένες στις ανάγκες των καταναλωτών. Eίναι, επίσης, ο δούρειος ίππος που θα επιτρέψει στο ιδιωτικό κεφάλαιο να κερδοσκοπήσει πάνω στην ανώτατη εκπαίδευση. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΙΩΑΝΝΟΥ
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
26
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΕΔΔΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ Oμόφυλα ζευγάρια: μονίμως «εκτός προτεραιότητας»; ΤΟΥ ΑΡΗ ΚΑΛΑΝΤΙΔΗ
Μέσα στην αναμπουμπούλα της πρώτης εβδομάδας του Νοεμβρίου, με τα ΜΑΤ στην ΕΡΤ και την πρόταση μομφής του ΣΥΡΙΖΑ, μια είδηση πέρασε σχεδόν απαρατήρητη: η Ελλάδα καταδικάστηκε (πάλι) από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αυτή τη φορά γιατί αποκλείει τα ζευγάρια ίδιου φύλου από το Σύμφωνο Συμβίωσης. Μάλλον είμαστε τόσο συνηθισμένοι σε συνεχείς καταδίκες χωρίς αντίκτυπο, που τις θεωρούμε δεδομένες. Καθώς δε η κυβέρνηση δεν φαίνεται να πτοείται από καμία δικαστική απόφαση εις βάρος της, μοιάζει δύσκολο να συμμορφωθεί τώρα. Η τελευταία –βραχύβια– κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ είχε μεν δεσμευτεί να το διευθετήσει, αλλά η εσωτερική αντίσταση ήταν τόσο μεγάλη που το θέμα έμεινε στο συρτάρι. Στην Ευρώπη ισχύουν πολύ διαφορετικά καθεστώτα από χώρα σε χώρα. Εκτός από την Ιταλία, όλες οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης έχουν διευθετήσει θεσμικά το θέμα προστατεύοντας τα ζευγάρια ίδιου φύλου. Κι ενώ π.χ. στις Σκανδιναβικές χώρες, στη Γαλλία, την Πορτογαλία, την Ισπανία, την Αγγλία τα ζευγάρια μπορούν να παντρεύονται ασχέτως φύλου, στην κεντρική Ευρώπη (Γερμανία, Αυστρία, Ελβετία, Τσεχία κλπ.) έχει εισαχθεί ένα Σύμφωνο Συμβίωσης που εξασφαλίζει δικαιώματα παρόμοια, αν και όχι ίσα, με αυτά του γάμου. Συγκεκριμένα, στη Γερμανία όπου αυτές τις μέρες το ζήτημα βρίσκεται στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων για τον σχηματισμό κυβέρνησης, το μόνο κοινοβουλευτικό κόμμα που αντιστέκεται σθεναρά στην εξίσωση των δικαιωμάτων για όλα τα ζευγάρια είναι αυτό της κ. Μέρκελ. Τέλος, πολλές χώρες της ανατολικής Ευρώπης (Πολωνία, Ουκρανία, χώρες της Βαλτικής, Βουλγαρία) ορίζουν διά νόμου τον γάμο ως ανάμεσα σε άντρα και γυναίκα αποκλείοντας έτσι εκ των προτέρων τα ζευγάρια ίδιου φύλου. Ένα Σύμφωνο Συμβίωσης που εφαρμόζει την απλή αρχή της ισότητας για να συμπεριλάβει ομόφυλα ζευγάρια έχει άμεσες, πρακτικές επιπτώσεις στη ζωή χιλιάδων ανθρώπων. Ορίζει μια σειρά από νομικά ζητήματα (φορολογικά, κληρονομικά κλπ.) που αλλιώς χρειάζονται συμβολαιογραφική πράξη. Υπάρχουν π.χ. ζευγάρια –κι ας συνεχίζουμε να αγνοούμε περιφρονητικά την ύπαρξή τους– που έχουν ζήσει μια ζωή μαζί, και μετά τον θάνατο του ενός μένει ο δεύτερος κυριολεκτικά στον δρόμο, καθώς για τον νόμο είναι ανύπαρκτος. Ορίζει επίσης απλά πράγματα της καθημερινής ζωής ενός ζευγαριού, κυρίως ζητήματα εκπροσώπησης. Ανοιχτό παραμένει το δικαίωμα υιοθεσίας από ζευγάρια ίδιου φύλου, κι ίσως εδώ αποκαλύπτεται όλη η υποκρισία του συστήματος: η υιοθεσία είναι ήδη νόμιμη για μεμονωμένα άτομα – μπορεί δηλαδή ο ένας από τους δύο να υιοθετήσει,
Έργο του Καραβάτζιο, 1608
αλλά όχι και οι δύο μαζί. Υπάρχει όμως και μια συμβολική πλευρά, που δεν είναι καθόλου δευτερεύουσα. Θεσμική αναγνώριση σημαίνει πως ο τρόπος που αγαπούν δύο άνθρωποι ίδιου φύλου και το πώς επιλέγουν να ζήσουν τη ζωή τους δεν είναι για τον νόμο χαμηλότερης αξίας από τον τρόπο των άλλων. Ξέρουμε πως αυτό απέχει πολύ από την κοινωνική αποδοχή, αλλά ανάμεσα στη νομοθεσία και την κοινωνική αναγνώριση υπάρχει δυναμική σχέση, καθώς το ένα επηρεάζει το άλλο. Δημιουργώντας δεδομένα, ο νόμος προστατεύει τους ανθρώπους απέναντι στις διακρίσεις, δίνοντας ακόμη και στους ίδιους μια άλλη αυτοπεποίθηση. Με άλλα λόγια, δεν θεωρώ πως ένα Σύμφωνο Συμβίωσης για όλους θα λύσει αυτοστιγμεί όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ΛΑΟΔ (Λεσβίες, Αμφιφυλόφιλοι, Ομοφυλόφιλοι, Διεμφυλικοί) στην Ελλάδα, αλλά θα έχει θετικές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις σε πολλές πλευρές της κοινωνικής συνύπαρξης. Για εφήβους που μεγαλώνουν σήμερα και συναντούν ίσως απόρριψη μέσα στην ίδια τους την οικογένεια, ένας τέτοιος νόμος θα έδινε ένα σημαντικό μήνυμα και μια νέα δύναμη. Το να είσαι ομοφυλόφιλος άντρας ή ομοφυλόφιλη γυναίκα στην Ελλάδα παραμένει κοινωνικό στίγμα, το οποίο εντείνεται από τις στερεοτυπικές αναπαραστάσεις τους στα μήντια. Ναι, γνωρίζω το επιχείρημα: υπάρχουν «πολύ σημαντικότερα προβλήματα αυτή τη στιγμή» από το σύμφωνο συμβίωσης για τα ομόφυλα ζευγάρια. Μια στιγμή που κρατάει χρόνια… Και, με κάποιον μυστήριο τρόπο, το θέμα πάει πάντοτε στον πάτο της λίστας με τις προτεραιότητες, λες και οι νομοθέτες δεν δουλεύουν πάντοτε πολλά θέματα ταυτόχρονα. Πολύ φοβάμαι πως πρόκειται μόνον για δικαιολογία, που ίσα-ίσα κρατάει τα προσχήματα για να μη φανεί η βαθιά ομοφοβία μεγάλου κομματιού μιας κοινωνίας που κρύβεται πίσω από το δάχτυλό της.
Ο Άρης Καλαντίδης είναι πολεοδόμος, σύμβουλος σε θέματα αστικής ανάπτυξης (http://blog.inpolis.com/)
Στην Ευρώπη, στην Ευρώπη! ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ
Δεν είναι και μικρό πράγμα: από εκεί που όλοι το καιροπετούσαν, αίφνης τα κόμματα να διαγκωνίζονται για το ποιος θα πρωτοπροτείνει τροπολογία ώστε να επιτραπεί σε ομόφυλα ζευγάρια να συνάπτουν Σύμφωνο Συμβίωσης. Αυτό συμβαίνει αν πιστέψουμε τις ανακοινώσεις των τμημάτων Δικαιωμάτων ΠΑΣΟΚ, ΔΗΜΑΡ, ΣΥΡΙΖΑ την προηγούμενη εβδομάδα (συν φήμες για κίνηση εντός φιλελεύθερης ΝΔ), έπειτα από τη σχετική απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Όλοι σαν έτοιμοι από καιρό... Να λοιπόν που χρειαζόταν διεθνές δικαστήριο για να θυμηθούμε ότι η Ελλάδα είναι μια από τις ελάχιστες χώρες που, σε πείσμα της ευρωπαϊκής οδηγίας, είχαν θεσμίσει Σύμφωνο Συμβίωσης που απέκλειε τα ζευγάρια ατόμων του ίδιου φύλου. Να, λοιπόν που, βοηθούντος και του ΕΔΔΑ, οι Έλληνες πολιτικοί αποφασίζουν, για μια ακόμα φορά, να φέρουν τη χώρα ένα ακόμα βήμα πιο κοντά στο ευρωπαϊκό κεκτημένο και τον εκσυγχρονισμό. Και να θες, δεν μπορείς, σούρχεται να τραγουδήσεις παραφράζοντας Σαββόπουλο: Φεύγουν ρυθμίσεις σαν παραισθήσεις/ Της ομοφοβίας οι τόποι, στην Ευρώπη, στην Ευρώπη! Η ειρωνεία δεν θέλει σε καμία περίπτωση να μειώσει την τεράστια πολιτική και κοινωνική σημασία της νίκης που επιτεύχθηκε σε ένα θέμα που βρίσκεται στην κορυφή της ατζέντας του ελληνικού ομοφυλοφιλικού κινήματος τα τελευταία χρόνια. Αυτά είναι πράγματα σαφή και προφανή. Που δεν πρέπει όμως να μας κάνουν να ξεχνάμε ότι, κάπου εδώ, αρχίζουν τα δύσκολα. Γιατί: α. Το ζήτημα δεν είναι μόνο αν και πώς θα επεκταθεί το Σύμφωνο Συμβίωσης τώρα. Αλλά και γιατί τόσες πολλές κυβερνήσεις, τόσοι πολλοί πολιτικοί, αρνήθηκαν να το κάνουν νωρίτερα. Ποια καταστατική ομοφοβία, ποια εθνοεμφυλοσυντήρηση, κυβερνά της κοινωνικής, της πολιτικής, και δυστυχώς και της νομικής καθημερινότητας μας τη βαθεία δομή; Και με ποιους άλλους ρατσισμούς είναι συνδεδεμένη;
β. Επιχαίρουμε για μια νίκη της λογικής και της ισονομίας. Λογική; Ισονομία; Δικαιώματα; Άνθρωποι ίσοι ενώπιον του νόμου; Μα... σε ποια χώρα; Εκει που όλα αυτά, καθημερινά και παραδειγματικά, ανατρέπονται; Και, για να μην μπερδευτούμε, το γράφω αυτό ως Έλληνας γκέι, ως άνθρωπος δηλαδή που έμαθε από μικρός να αντιμετωπίζει ρατσισμό όχι μόνο στην πλατεία, αλλά και στο σπίτι, στο δωμάτιο, ακόμα και στον καθρέφτη του. Όσο κι αν ενθουσιάζομαι λοιπόν με τις ουσιαστικές παιδευτικές, κοινωνικές και δικονομικές δυνατότητες που θα δώσει η νομική αναγνώριση της συμβίωσης ομοφυλοφίλων, δεν μπορώ να μη βλέπω ότι αυτό το δικαίωμα θα αναγνωριστεί σε μια στιγμή που τόσων άλλων τα τόσα πολλά δικαιώματα τόσο πολύ καταπατούνται. Μου λένε ότι θα πάρω δικαίωμα. Αλλά ξέρω ότι απλώς μου επιβεβαιώνουν ένα προνόμιο. Σ’ αυτήν τη χώρα, όπου όλο και περισσότερο σ’ άλλους ορίζεται η ζωή κι άλλους αφήνουν να πεθάνουν, μου δηλώνουν τώρα μετ’ επαίνων ότι ανήκω, και καλά, στους πρώτους. Οκ, θενκς. Κανένα νέο, παρακαλώ, και για τους υπολοίπους; γ. Ρε παιδιά, οι υπόλοιποι; Στην ιδανική μου ατζέντα αυτό θα έπρεπε να είναι το βασανιστικό ερώτημα σε κάθε πολιτική εκφορά του ομοφυλόφιλου κινήματος, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Ελλάδα σήμερα. Η βαθιά κατανόηση, δηλαδή, του ότι η καταπίεση, η εκμετάλευση, ο αποκλεισμός και η άρνηση δικαιωμάτων, η υπονόμευση της αυτονομίας, είναι πλέγματα που εγκλωβίζουν πολλές κατηγορίες ανθρώπων και πολλές πλευρές της ζωής των ίδιων ανθρώπων ταυτόχρονα. Η αίσθηση ότι στην υποτέλεια και την αποστέρηση είμαστε από πολλές μπάντες συνδεδεμένοι. Και η απόφαση αυτή η σύνδεση να γίνει η βάση της ελευθεριακής μας πολιτικής. Μέχρι εδώ εκφράζω δυο φόβους κι έναν βασικό προβληματισμό. Οι φόβοι έχουν όνομα, λέγονται ομοξέπλυμα και ομοκανονικότητα, ό,τι δηλαδή σε μια διεθνή βιβλιογραφία μπορεί κανείς να βρει ως pinkwashing (= η τάση καταπιεστικών κατά τα λοιπά καθεστώτων να προβάλλουν την πρόοδο σε γκέι δικαιώματα ως άλλοθι φιλελευθερισμού) και homonormativity (= η έντεχνη νεοφιλελεύθερη στήριξη της συντηρητικοποίησης της ομοφυλόφιλης ταυτότητας). Ο προβληματισμός συνδέεται με την ελληνική δημόσια σφαίρα. Το πρόβλημα με τα γκέι δικαιώματα και τις πολιτικές φύλου και σεξουαλικότητας στην Ελλάδα είναι ότι ποτέ δεν προκαλούν δημόσια συζήτηση, ποτέ δεν αντιμετωπίζει το σύνολο δημόσια, πολιτικά και φωναχτά, τι μπορεί πραγματικά να σημαίνει ισονομία και προστασία, αξίωση της μη ετεροκανονικής σεξουαλικότητας και αντίσταση στην ομοφοβία, την έμφυλη και την εθνόφυλη βία. Αυτήν τη στιγμή, για να γίνουν όλα αυτά, πρέπει κάποιος (το δάχτυλο εδώ δείχνει ΣΥΡΙΖΑ) να κάνει πιο ριζοσπαστικές προτάσεις. Ας προταθεί, για παράδειγμα, πολιτικός γάμος με πλήρη δικαιώματα (όχι Σύμφωνο) για ομόφυλα ζευγάρια που κατοικούν στην Ελλάδα: αυτό, αν μη τι άλλο, θα φέρει τους πάντες προ των ευθυνών τους. Η συζήτηση, αν είναι να γίνει, πρέπει να είναι διαθεματική – να δείχνει δηλαδή πόσο πολύ συνδέονται διαφορετικές αδικίες και αποκλεισμοί, ταυτότητες και αιτήματα. Και οι νόμοι, αν είναι να προτείνονται από προοδευτικούς, πρέπει να είναι έτοιμοι να σπάσουν καρύδια.
Ο Δημ. Παπανικολάου διδάσκει νεοελληνική φιλολογία, θεωρία της λογοτεχνίας και σπουδές φύλου στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
40 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ
Από την κρίση των δικτατοριών στην κρί ΜΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΑ ΝΙΚΟΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΟΥΚΑΛΑ
Ηλίας Νικολακόπουλος: Μας ρωτάς πότε πληροφορηθήκαμε τα γεγονότα. Ήμασταν και οι δυο στο Παρίσι, και μάθαμε για την κατάληψη του Πολυτεχνείου από την πρώτη κιόλας μέρα. Έκτοτε, βρισκόμασταν περίπου σε διαρκή συνέλευση στη Fondation Hellénique, στο Ελληνικό Σπίτι. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: Η διαρκής αυτή συνέλευση είχε αρχίσει βέβαια, από το 1967: το Ελληνικό Σπίτι βρισκόταν εν διαρκή συνελεύσει όλα τα χρόνια της Χούντας… Η. Νικολακόπουλος: Και τις μέρες του Πολυτεχνείου οι συνελεύσεις πυκνώνουν και γίνονται πάνδημες. Τα νέα μεταδίδονται αμέσως. Ευτυχώς, εκείνη την εποχή στο Παρίσι υπήρχαν χαλασμένα τηλέφωνα για το κοινό: έριχνες μέσα ένα κέρμα και ανανέωνες συνέχεια τον χρόνο ομιλίας — έβλεπες λοιπόν Έλληνες στους θαλάμους με τις ώρες. Μ’ αυτό τον τρόπο ακούγαμε και τον σταθμό του Πολυτεχνείου. Κ. Τσουκαλάς: Όταν μάθαμε ότι μπήκε το τανκς, συγκεντρωθήκαμε καμιά πενηνταριά άνθρωποι, όλοι μας πανεπιστημιακοί, στο γραφείο του αρχιτέκτονα Γιώργου Κανδύλη. Έπεσε και η ιδέα, η οποία τελικά δεν υλοποιήθηκε, να πάρουμε ένα αεροπλάνο και να κατέβουμε στην Ελλάδα, με στόχο είτε να μας συλλάβουν είτε να μας απελάσουν — για λόγους διεθνών εντυπώσεων. Το Πολυτεχνείο ήταν μια τομή σε όλη την ιστορία της αντιδικτατορικής μας κινητοποίησης. Η. Νικολακόπουλος: Θυμάμαι ότι στις 18 Νοεμβρίου το βράδυ έγινε μια μεγάλη διαδήλωση έξω από την ελληνική πρεσβεία, στην οποία καταφέραμε και μπήκαμε και μέσα στο κτίριο... Πέρα από τις αναμνήσεις μας, αφού μιλάμε για το «παρισινό Πολυτεχνείο», ας θυμηθούμε ότι τα χρόνια αυτά στο Παρίσι ζει και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Παρότι έγιναν διάφορες προσπάθειες για να κάνει κάποια δήλωση, στέφθηκαν με αποτυχία. Κ. Τσουκαλάς: Ένα από τα χαρακτηριστικά της καραμανλικής διαδρομής, στη διάρκεια της Χούντας, ήταν η σιωπή ή, ακριβέστερα, η επιλεκτική σιωπή. Η. Νικολακόπουλος: Έκανε επιλεκτικά δηλώσεις όποτε έκρινε. Για το Πολυτεχνείο δεν έκανε — παρότι ξέρουμε ότι του έγιναν κρούσεις. Σκέφτομαι ότι και οι συνομιλητές του στην Ελλάδα, και αναφέρομαι κυρίως στον Κωνσταντίνο Τσάτσο, προφανώς θα τον απέτρεπαν. Ο Τσάτσος, στη Λογοδοσία μιας ζωής, χαρακτηρίζει το Πολυτεχνείο εκδήλωση του πεζοδρομίου, το θεωρεί οχλοκρατική εκδήλωση των κομμουνιστών και άλλων ταραχοποιών…
Η «φιλελευθεροποίηση» Μαρκεζίνη Συνολικότερα, τώρα, για την εξέγερση του Πολυτεχνείου πρέπει να θυμηθούμε ότι ξεσπάει σε μια περίοδο «ομαλοποίησης», με την υπόσχεση της κυβέρνησης Μαρκεζίνη για διεξαγωγή εκλογών την άνοιξη του 1974. Το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού κόσμου
Η σημασία του Πολυτεχνείου, η «φιλελευθεροποίηση» Μαρκεζίνη, η συμβολή του Πουλαντζά στη μελέτη των δικτατοριών, γιατί σήμερα δεν ζούμε μια «νέα χούντα», αλλά τον εκφυλισμό της δημοκρατίας αντιμετωπίζει θετικά την προοπτική αυτή ή τουλάχιστον θεωρεί ότι πρέπει να εκμεταλλευθεί τη ρωγμή. Όσον αφορά τον Καραμανλή… αυτός πρόλαβε να μην πάρει θέση για το «άνοιγμα Μαρκεζίνη». Το Πολυτεχνείο τον διευκόλυνε. Υπάρχει μόνο ένα άρθρο του Γεωργίου Ράλλη, στη Βραδυνή, μια μόλις μέρα πριν την κατάληψη του Πολυτεχνείου, όπου αφήνει να φανεί, περίπου ως εκπρόσωπος του Καραμανλή, ότι το άνοιγμα πρέπει να αντιμετωπιστεί θετικά. Βέβαια, το άνοιγμα κατέρρευσε με το τανκς Κ. Τσουκαλάς: Η σχετική κουβέντα για τη βαθμιαία φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος έχει αρχίσει νωρίτερα, από το καλοκαίρι του 1973, με την αμνηστία. Ολόκληρη η αστική τάξη και όλο το πολιτικό προσωπικό έλεγαν ότι θα βγούμε από τη δικτατορία με «βελούδινο τρόπο»… Η. Νικολακόπουλος: …με τον Παπαδόπουλο «πρόεδρο της Δημοκρατίας» και ένα φρικώδες Σύνταγμα.
Η συμβολή του Πουλαντζά Κ. Τσουκαλάς: Και εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της μετάβασης, που έχει επεξεργαστεί ο Πουλαντζάς, ο οποίος πρόβαλε την αναγκαιότητα της ρήξης, μιλούσε για την αδυναμία μετάβασης από ένα αυταρχικό σε ένα δημοκρατικό καθεστώς χωρίς ριζική τομή. Πιστεύω ότι είχε απολύτως δίκιο. Το υπάρχον τότε Σύνταγμα, σε συνδυασμό με τον Παπαδόπουλο στην προεδρία, τον πλήρη έλεγχο που θα ασκούσε ο στρατός προοιωνίζονταν την αδυναμία να περάσει κανείς, γρήγορα τουλάχιστον, σε μια άλλη κατάσταση. Η. Νικολακόπουλος: Στην Ισπανία, βέβαια, η ρήξη ήταν σταδιακή και πραγματοποιήθηκε συναινετικά, με συμφωνία καθεστώτος και αντιπολίτευσης. Κ. Τσουκαλάς: Ναι, η συμβολική παρουσία του Χουάν Κάρλος επέτρεψε τη λείανση των αντιθέσεων, δίνοντας τη δυνατότητα για μεταλλαγή όλου του συστήματος, από δικτατορικό σε δημοκρατικό, μετά τον θάνατο του Φράνκο. Η. Νικολακόπουλος: Στην Ισπανία, τη μετάβαση στη δημοκρατία άρχισε να την υλοποιεί σημαντικό κομμάτι του καθεστώτος. Ας μην ξεχνάμε ότι η στήριξη του καθεστώτος ήταν σαφώς ευρύτερη από ό,τι στη δική μας οπερετική δικτατορία. Το καθεστώς του Φράνκο αντιπροσώπευε σημαντικές δυ-
Αντιδικτατορική αφίσα του Γ. Αργυράκη
νάμεις της κοινωνίας και της αστικής τάξης, που μεταλλάχθηκαν από φρανκιστές σε δημοκράτες. Κ. Τσουκαλάς: Η διαδικασία είχε ξεκινήσει αρκετά πριν. Είχαν εμφανιστεί νέες γενιές που αναλογίζονταν το μέλλον τους… Η. Νικολακόπουλος: ….και την Ευρώπη. Αυτό είναι κάτι που τονίζει επίσης ο Πουλαντζάς: τη σημασία που είχε, για τις αστικές τάξεις της Ελλάδας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, το ζήτημα της Ευρώπης, από την οποία αποκλείονταν λόγω των δικτατορικών καθεστώτων. Κ. Τσουκαλάς: Η Κρίση των δικτατοριών του Πουλαντζά είναι ένα βιβλίο με μεγάλες αρετές, αλλά και ελαττώματα. Ενώ στις βασικές του θεωρητικές αφετηρίες είναι διορατικότατο και εξαιρετικά εύστοχο, το πρόβλημά του προκύπτει από την προσπάθεια και την αγωνία του Πουλαντζά, μέχρι την τελευταία στιγμή, να προσαρμόσει τη συλλογιστική και τον λόγο του στην καθημερινή ροή των ειδήσεων. Μέχρι την τελευταία μέρα πήγαινε στο τυπογραφείο, έκανε αλλαγές — με αποτέλεσμα να μην παντρεύεται αβίαστα η άρτια θεωρητική του σκευή με την εμπειρική του τεκμηρίωση. Παρά ταύτα, είναι πολλοί οι λόγοι που αξίζει να ξαναδιαβάσει κανείς αυτό το βιβλίο. Πέραν από το πάντα επίμαχο ζήτημα της «δημοκρατικής ρήξης», οι αναλύσεις του πρέπει να μας κάνουν να ξανασκεφτούμε για το ευρύτερο πρόβλημα της «μετάβασης» από ένα κοινωνικοπολιτικό καθεστώς σε ένα άλλο. Η. Νικολακόπουλος: Ναι, ένας πρώτος λόγος είναι το ρηξικέλευθο, για την εποχή του, συμπέρασμα ότι η Χούντα αποτελεί ειδική μορφή κράτους έκτακτης ανάγκης, και όχι φασιστικό καθεστώς. Η δεύτερη μεγάλη συμβολή του είναι το θέμα της Ευρώπης. Επίσης, επιμένει πολύ στις συγκρούσεις ενδοαστικών συμφερόντων, ότι δεν έχουμε να κάνουμε με ένα συμπαγές μπλοκ και μετωπική
αντιπαράθεση λαϊκών και κυρίαρχων τάξεων. Επίσης, ασχολείται με το σχήμα μητρόποληπεριφέρεια, αναγνωρίζοντας ότι η Ελλάδα είναι εξαρτημένη, αλλά όχι περιφέρεια. Και μιλάει σχεδόν για παγκοσμιοποίηση. Κ. Τσουκαλάς: Ναι, και σε αυτό το βιβλίο, αλλά κυρίως στις Κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό. Δεν χρησιμοποιεί όμως τον ανύπαρκτο ακόμα όρο «παγκοσμιοποίηση», αλλά «υπερεθνικοποίηση». Με αφορμή αυτό που είπες παραπάνω, ότι για τον Πουλαντζά η Χούντα δεν είναι φασιστικό καθεστώς, θα ήθελα να τονίσω ότι οι ορολογικές ολισθήσεις δεν είναι μόνο ανιστόρητες αλλά και επικίνδυνες. Πολλώ δε μάλλον όταν χαρακτηρίσουμε αυτό που ζούμε σήμερα «χούντα»: παραβιάζουμε την κοινή λογική και μετασημασιολογούμε την πραγματικότητα. Οι όροι δεν είναι αθώοι, έχουν πολιτικές προεκτάσεις, δεν πρέπει να μιλάμε σαν ακαδημαϊκοί του 28ου αιώνα, αλλά ως ενεργοί πολίτες του 21ου αιώνα, που επιμένουμε να σεβόμαστε τη σημασία των λέξεων. Και έχει τεράστια σημασία, για τη δική μας πράξη, για τον τρόπο που διαμορφώνουμε την κοινή μας δράση, αν αυτό που ζούμε είναι χούντα, λειψή δημοκρατία ή αυταρχική δημοκρατία.
Δεν ζούμε μια «νέα χούντα»… Η. Νικολακόπουλος: Όπως έχω ξαναπεί, το δημοφιλές σύνθημα «Η Χούντα δεν τελείωσε το ’73» είναι από τα ατυχέστερα που έχουν ακουστεί. Εκτός από τη λάθος χρονολόγηση, το κυριότερο είναι ότι ο συνεχώς εντεινόμενος σήμερα αυταρχισμός δεν αποτελεί «νέα χούντα». Πρέπει να είμαστε σαφείς επ’ αυτού. Κ. Τσουκαλάς: Το σύνθημα μπορούν να το φωνάζουν είτε πολύ νεότεροι, που δεν έχουν ζήσει τη Χούντα, είτε πολύ μεγάλοι που έχουν αρχίσει και την ξεχνάνε… Το γεγονός λοιπόν ότι, καταρχήν έστω, με όλους τους περιορισμούς που υπεισέρχονται στην πράξη και συχνά τη φαλκιδεύουν, μπορούμε να εκφραζόμαστε ελεύθερα είναι κάτι μείζον, που πρέπει να το αξιοποιούμε. Δεν πρόκειται για «προνόμιο», αλλά για κατάκτηση δημοκρατική, την οποία πρέπει να υπερασπιστούμε και να διευρύνουμε. Παρά το πασίδηλο δημοκρατικό έλλειμμα λοιπόν, παρά τα πολλαπλασιαζόμενα περιστατικά αυταρχικής διακυβέρνησης, παρά το ότι οι μείζονες αποφάσεις υπαγορεύονται από ξένα κέντρα εξουσίας —και όλα αυτά είναι πολύ σοβαρά— εξακολουθεί να υπάρχει δημοκρατία. Γι’ αυτό άλλωστε ελπίζουμε ότι μπορεί να αλλάξουν τα πράγματα. Αν τον αυταρχισμό και το έλλειμμα της δημοκρατίας μπορείς να τα καταγγείλεις δημόσια, να επιχειρήσεις να τα άρεις, αυτό σημαίνει ότι έχεις περιθώρια να κινηθείς πολιτικά, ότι το πολιτικό, ακόμα κι αν κλονίζεται και αμφισβητείται, δεν έχει πεθάνει. Η. Νικολακόπουλος: Φυσικά συμφωνώ. Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι και οι κυβερνώντες με τις πράξεις τους απαξιώνουν συνεχώς την έννοια της δημοκρατίας, τρο-
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
37
ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ
ση της δημοκρατίας φοδοτώντας τη σύγχυση. Με έχει εντυπωσιάσει μια φράση του Οτέλο ντε Καρβάλιο, αναφορικά με την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί πλέον στην Πορτογαλία. Είπε: — Αν ήξερα ότι θα φτάναμε εδώ, θα το ξανασκεφτόμουν αν καλώς κάναμε, ό,τι κάναμε, στην Επανάσταση των Γαριφάλων, αν έπρεπε να βγούμε στους δρόμους υπό τους ήχους της Grandola, Vila Morena. Και είναι χαρακτηριστικό ότι σήμερα στην Πορτογαλία το τραγούδι που ακούγεται διαρκώς είναι η Grandola, το έμβλημα της Επανάστασης των Γαριφάλων…
…αλλά τον εκφυλισμό της δημοκρατίας Κ. Τσουκαλάς: Αν μείνουμε λοιπόν στο σήμερα, βασικό, βασικότατο πρόβλημα είναι η απόλυτη αποδυνάμωση του κοινοβουλίου και του αντιπροσωπευτικού καθεστώτος. Από τις Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου μέχρι τα πολυσέλιδα νομοθετήματα που απαρτίζονται από ένα και μόνο άρθρο, όλα αυτά δείχνουν τον εκφυλισμό της δημοκρατίας, ο οποίος έχει ξεκινήσει παλιότερα αλλά τώρα έχει φτάσει σε ακραίο σημείο. Μαζί με
την απαξίωση του Κοινοβουλίου, έχουμε την πλήρη εξάρτηση της πολιτικής από ξένες κηδεμονίες. Η εποχή Πιουριφόι δεν απέχει πάρα πολύ… Η. Νικολακόπουλος: Ο Πιουριφόι που, ας το θυμηθούμε, έκανε δηλώσεις για το πότε πρέπει να γίνουν εκλογές, με ποιο εκλογικό σύστημα κ.ο.κ. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις βλέπουμε και σήμερα, με την τρόικα — προσωπικά δεν καταλαβαίνω ούτε καν σε επικοινωνιακό επίπεδο πώς φτάσαμε σε αυτό το χάλι… Κ. Τσουκαλάς: Όλα αυτά λοιπόν καθιστούν την αναπαραγωγή του συστήματος, και στην Ελλάδα και αλλού, προβληματική: η συμβολική ισορροπία είναι εντελώς ασταθής και ρευστή. Τα δημοκρατικά ελλείμματα πολλαπλασιάζονται, οι πολιτικές εξουσίες γίνονται πιο αυταρχικές, καταπιεστικές, ανεξέλεγκτες και τελικά βλακώδεις. Όπως ο Πουλαντζάς μιλούσε για τη δημοκρατική ρήξη, υπάρχει και ένα άλλο όριο, αντίστροφο: Από ποιο σημείο και πέρα μπορεί να μιλάμε για ανεπίστρεπτη αυταρχική ρήξη, δικτατορική ρήξη; Δεν έχουμε φτάσει εκεί, αλλά ας το έχουμε κατά νου. Είναι ενδεχόμενο η εξάρ-
Η σημασία του Πολυτεχνείου Η. Νικολακόπουλος. Ασφαλώς το Πολυτεχνείο είναι τομή. Η ιστορία της δικτατορίας μπορεί να χωριστεί σε πριν και μετά το Πολυτεχνείο. Μέχρι τότε είχαμε ελάχιστους νεκρούς. Η Χούντα, λόγω της εκατόμβης του Εμφυλίου, προσπάθησε να αποφύγει τους νεκρούς, με κάθε τρόπο. Και αντικατέστησε τα εκτελεστικά αποσπάσματα με τα βασανιστήρια, οργανώνοντάς τα σχεδόν επιστημονικά. Τα βασανιστήρια στη Χούντα ήταν χειρότερα από ό,τι στον Εμφύλιο, όπου υπήρχε η απειλή και η «λύση» του αποσπάσματος. Η Χούντα, λοιπόν, χρησιμοποίησε τα βασανιστήρια ως κύριο τρόπο καταστολής και επιβολής. Με τους νεκρούς του Πολυτεχνείου η Χούντα απονομιμοποιείται πλήρως. Σπάει εσωτερικά, και μπαίνουμε σε ένα οκτάμηνο όπου ψυχορραγεί. Και αυτό επιτρέπει, μετά την πτώση της (μαζί με την τραγωδία της Κύπρου, βέβαια, που συνιστά την απόλυτη απονομιμοποίηση), να μην έχουμε καμία πολιτική δύναμη που μπορεί να αναφερθεί σ’ αυτήν. Δεν συνέβη το ίδιο με το μεταξικό καθεστώς: οι κληρονόμοι του στις εκλογές του 1950 πήραν 8,5%, ενώ δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα να ενσωματωθούν ακολούθως στην κυρίαρχη Δεξιά βασικά του στελέχη: βουλευτές όπως ο Μανιαδάκης, υπουργοί όπως ο Δημητράτος, ενώ ο Γεωργακόπουλος έγινε πρόεδρος του ΕΕΣ και μεταβατικός πρωθυπουργός το 1958. Αντιθέτως, το Πολυτεχνείο είχε αυτή την καθοριστική συνέπεια Κ. Τσουκαλάς: Κατά προέκταση και παρέκταση είχε και μια άλλη συνέπεια: λειτούργησε σαν σύμβολο της ιδέας ότι ο ελληνικός λαός αντιστάθηκε, και ότι η αντίσταση αυτή, που εκφράστηκε με την εξέγερση του Πολυτεχνείου, συνέβαλε αποφασιστικά στην πτώση της. Μετά το 1974, δηλαδή, υπάρχει μια ανάγκη συμβολοποίησης του αντιδικτατορικού αγώνα. Και η επέτειος του Πολυτεχνείου αυτό ακριβώς συνοψίζει. Δεν είναι το γεγονός αυτό καθαυτό, είναι ένα είδος μεταπολιτευτικού «Όχι» μια υπόμνηση ότι πάντα υπάρχουν περιθώρια λαϊκής αντίστασης στις εξουσίες που καταδυναστεύουν. Με αυτή την έννοια, η επενέργεια του Πολυτεχνείου υπήρξε αποφασιστική σε συμβολικό επίπεδο. Η. Νικολακόπουλος: Το γεγονός δε ότι η μετάβαση γίνεται με τον τρόπο που γίνεται (νομιμοποίηση ΚΚΕ, κατάργηση μοναρχίας, δυνατότητας πραγματικής εναλλαγής στην εξουσία) οφείλεται καθοριστικά στο γεγονός ότι η ρήξη, μετά το Πολυτεχνείο, δεν μπορούσε παρά να είναι έντονη. Κ. Τσουκαλάς. Το Πολυτεχνείο, με άλλα λόγια, εκβίασε τη δημοκρατική ρήξη, για την οποία μιλούσε ο Πουλαντζάς. Η. Νικολακόπουλος. Ακριβώς. Όλα τα κείμενα του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το 1966 και μετά μιλάνε για την ανάγκη ενός μεταβατικού καθεστώτος, από τη δημοκρατία στη δικτατορία, Μετά το Πολυτεχνείο όμως, και την κατάρρευση στην οποία οδηγεί η κυπριακή τραγωδία, έρχεται στην Ελλάδα και ξεχνάει ό,τι είχε υποδείξει προηγουμένως: κάνει την πιο ταχύρρυθιμη μετάβαση στη δημοκρατία. Ό,τι έχει σχεδιάσει, μπροστά στην πραγματικότητα, αναγκάζεται και το αναθεωρεί ριζικά.
τηση να θεσμοποιηθεί, να γίνει ακόμα αυταρχικότερη και καταπιεστικότερη, οπότε και τίθεται το ερώτημα από ποιο σημείο και πέρα δεν θα μιλάμε πλέον για δημοκρατία, ή θα υπάρξει αντίδραση που θα αντιστρέψει αυτήν την πορεία. Το ερώτημα είναι ανοιχτό. Η. Νικολακόπουλος. Αυτό εκφράζεται και στην πόλωση που διακινείται επικοινωνικά, σαν να μην υπάρχει εναλλακτική λύση. Για να αναπαραχθεί ένα σύστημα, πρέπει να διαθέτει, μέσα του, τη δυνατότητα εναλλαγής, Εάν αφαιρέσεις τη δυνατότητα αυτή, δεν υπάρχει δημοκρατικό πολίτευμα. Δεν μπορείς, λ..χ, να λες ότι μια πρόταση μομφής, τυπική κοινοβουλευτική διαδικασία, υπονομεύει την «εθνική προσπάθεια». Κ. Τσουκαλάς: Διαμορφώνεται πλέον μια μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης, πράγμα το οποίο επιτρέπει τη διαμόρφωση και καταχρηστική συνύπαρξη δύο, αντίθετων εκ πρώτης όψεως, ιδεολογημάτων: του σωτηριολογικού και του καταστροφολογικού ιδεολογήματος, που είναι ουσιαστικά το ίδιο, είτε θα καταστραφούμε είτε θα σωθούμε. Αυτή άλλωστε είναι η πεμπτουσία του γνωστού δόγματος ΤΙNA (There Is No Alternative) της Θάτσερ. Η. Νικολακόπουλος: Δεν είναι καινούργιο. Εκείνο που είναι καινούργιο είναι η έκταση και το βάθος του πολιτικού λόγου, που θεωρεί απολύτως δεδομένη την ανυπαρξία εναλλακτικής. Ακόμα και το ΤΙΝΑ σήμαινε ότι δεν υπάρχει άλλη οικονομική πολιτική, όχι ότι δεν υπάρχει δυνατότητα πολιτικής εναλλαγής, ότι όλα εντάσσονται στο δίπολο «σωτηρία-καταστροφή». Κ. Τσουκαλάς: Το οικονομικό δόγμα της ΤΙΝΑ έχει όμως κατολισθήσει μεταλλασσόμενο σε συνολικό πολιτικό, δόγμα: Σας υποδεικνύουμε τι θα κάνετε ως κυβέρνηση, δεν σας επιτρέπουμε να κάνετε εκλογές, δεν επιτρέπεται να αποκλίνετε ούτε κατά ιώτα: από τα κελεύσματά μας, μια απόλυτη πολιτική κηδεμόνευση, η οποία αντιστοιχεί και στην οικονομική κηδεμόνευση.
Η συμπεριφορά της Τρόικας συνιστά ένα «παρασύνταγμα» Η. Νικολακόπουλος. Άρα πρέπει να μιλήσουμε για λειψή ή αυταρχική δημοκρατία Κ. Τσουκαλάς: ή καχεκτική… Η. Νικολακόπουλος: Δεν έχουμε παρασύνταγμα βέβαια, αλλά μπορούμε να πούμε ότι αυτό τον ρόλο τον παίζει, όχι το Μνημόνιο, αλλά η συμπεριφορά και οι εμμονές της Τρόικας. Κ. Τσουκαλάς: Είναι ένας αόρατος ή και ορατός Άρειος Πάγος, ένα ακυρωτικό δικαστήριο. Σε συνάφεια με όλα αυτά, έχουμε έναν ηθικολογικό πολιτικό λόγο, ολοένα και πιο κενό. Όταν όλα τα πολιτικά προβλήματα επισκιάζονται από την «ανηθικότητα», αυτό οδηγεί σε μια συνολική απόρριψη της πολιτικής και του πολιτικού εν γένει. Αυτό που ακούμε και σήμερα, «ένας Παπαδόπουλος μας χρειάζεται», δεν σημαίνει απλώς ότι έκανε καλά πράγματα, αλλά ότι δεν εμφανίζεται να υπάρχει άλλη λύση στο ηθικό πρόβλημα του ελληνικού πολιτικού κόσμου, από μια δικτατορία «εντίμων και αφθάρτων» — παρότι, φυσικά, ούτε έντιμοι ούτε άφθαρτοι θα ήταν. Και αυτό το ιδεολόγημα αναπαράγεται συστηματικά, όταν το υπ’ αριθμόν ένα μέλη-
Αντιμοναρχική αφίσα για το δημοψήφισμα του 1974 του Α. Κυριτσόπουλου
μα είναι τα «σκάνδαλα», οι αποκαλύψεις: ότι οι γιατροί παίρνουν φακελάκια, οι εφοριακοί λαδώνονται, οι πολιτικοί διαφθείρονται. Προφανώς όλοι οι παραβάτες πρέπει να παταχθούν παραδειγματικά, προφανώς δεν είμαι υπέρ της διαφθοράς, αλλά δεν μπορεί αυτό το αίτημα της «ηθικής κάθαρσης», και μάλιστα με ισοπεδωτικό τρόπο, να συνιστά την ουσία της πολιτικής. Και δεν είναι καθόλου ελληνικό φαινόμενο, ούτε η διαφθορά ούτε η γενίκευση του λόγου περί διαφθοράς. Εδώ και αρκετά χρόνια, στον ΟΗΕ, στον ΟΟΣΑ, στην Ε.Ε. αποτελεί το μόνιμο μείζον θέμα συζήτησης… Η. Νικολακόπουλος. Αν κάτι αποτελεί «ελληνική ιδιαιτερότητα» είναι η εκτεταμένη «χαμηλή» διαφθορά. Η υψηλή διαφθορά ίσως είναι μεγαλύτερη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Γιατί το συγκεκριμένο οικονομικό και κοινωνικό σύστημα δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς να ενσωματώνει τη διαφθορά. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Ημερίδα της ΕΜΙΑΝ για τους Λαμπράκηδες Η Εταιρεία Μελέτης της Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ) οργανώνει επιστημονική ημερίδα την Πέμπτη 21 Νοεμβρίου ώρα 17:00, στην ΕΣΗΕΑ για τη Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη (ΔΝΛ). Η πρώτη συνεδρία έχει θέμα «Μορφές οργάνωσης και δράσης της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη» (Θ. Καλαφάτης, Ν. Κιάος, Β. Κωτούλας, Στ. Στεφάνου). Ακολουθεί η δεύτερη συνεδρία, «Βαθμοί αυτονομίας της Δημοκρατικής Νεολαίας Λαμπράκη» (Στ. Παναγιωτίδης, Δημ. Παπανικολόπουλος, Τ. Τρίκκας). Τέλος η στρογγυλή τράπεζα «Προβλήματα και προοπτικές των ιστορικών σπουδών για τη μελέτη της νεολαίας, των κινημάτων νεολαίας και τους αγώνες της για την παιδεία και τον πολιτισμό» (Ν. Θεοτοκάς, Β. Καραμανωλάκης, Κ. Κατσάπης, Σ. Σεφεριάδης, Μιχ. Σπουρδαλάκης). Η ημερίδα ήταν προγραμματισμένη για τις 7 Νοεμβρίου 2013, αλλά αναβλήθηκε λόγω των γεγονότων στην ΕΡΤ.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
38
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
40 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ
Το «Γενικό Λαϊκό Ιατρείο» του Πολυτεχνε ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΛΛΙΒΡΕΤΑΚΗ
Το πρόχειρο ιατρείο του Πολυτεχνείου είχε οργανωθεί σε ένα χώρο του πρώτου ορόφου της Αρχιτεκτονικής Σχολής, ήδη από το πρώτο βράδυ της κατάληψης, δηλαδή την Τετάρτη 14 Νοεμβρίου 1973, για να καλύψει περιπτώσεις μικροατυχημάτων και μικροαδιαθεσιών που είχαν ήδη παρουσιαστεί, όπως αναφέρει και ο υπεύθυνός του, 23χρονος τότε φοιτητής της Ιατρικής Γιώργος Παυλάκης.1 Διαμορφώθηκαν βασικά μια αίθουσα αναρρωτηρίου για τις ελαφρότερες περιπτώσεις και μια αίθουσα αυτοσχέδιου χειρουργείου για τυχόν σοβαρότερα περιστατικά. Ως κλίνες χρησιμοποιούνταν οι πάγκοι και τα τραπέζια που υπήρχαν επιτόπου. Παράλληλα, στην αίθουσα διαλέξεων της Σχολής Καλών Τεχνών, μπαίνοντας από την πύλη της Πατησίων αριστερά, πιο κοντά στο μέτωπο των γεγονότων, λειτουργούσε από το απόγευμα της Παρασκευής, 16 Νοεμβρίου, ένας προωθημένος σταθμός πρώτων βοηθειών, κυρίως για επίδεση μικροτραυματισμών και άμεση αντιμετώπιση περιστατικών λιποθυμιών, δύσπνοιας και οφθαλμιών, εξαιτίας των δακρυγόνων αερίων. Στο ιατρείο, σύμφωνα με ορισμένους αυτόπτες μάρτυρες, τα ονόματα των νοσηλευομένων καταχωρούνταν σε μια κατάσταση, η οποία χάθηκε ή έπεσε στα χέρια των αρχών, μετά την εισβολή.
Εθελοντές φοιτητές και γιατροί Στο χώρο αυτό πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους, πέραν του Παυλάκη, αρκετοί φοιτητές και φοιτήτριες, κυρίως της Ιατρικής, όπως ο Βασίλης Καπερώνης,2 η Ευαγγελία Μαμαλάκη, η Αντωνία Χαρίτου3 και ο Γεράσιμος Μπάλλας,4 συνολικά δεκαπέντε με είκοσι άτομα, ενώ το τελευταίο βράδυ προστέθηκαν και ορισμένοι γιατροί. Αρχικά έσπευσαν δύο ορθοπεδικοί από το ΚΑΤ που δεν έγιναν γνωστά τα ονόματά τους, και αργότερα εμφανίστηκαν ο ομότιμος καθηγητής χειρουργικής του Πανεπιστημίου Κωνσταντίνος Αλιβιζάτος,5 ο ψυχίατρος Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος, ο φαρμακοποιός Αλέξανδρος Παναγόπουλος, οι χειρουργοί Κώστας Κουτσής από το Λαϊκό Νοσοκομείο και Χαντάτ,6 αλλά και απλοί ιδιώτες, όπως η Λεφεντίτσα Κανταρά,7 και βέβαια ο πράκτορας της ΚΥΠ Δημήτριος Πίμπας, ο οποίος, κατά δική του ομολογία, είχε διεισδύσει φορώντας λευκή μπλούζα, υποκρινόμενος τον ιατρό.
Το ζήτημα των νεκρών Είναι ομόφωνη η πεποίθηση ότι ουδείς κτυπήθηκε από πυρά και, πολύ περισσότερο,
O Λεωνίδας Καλλιβρετάκης είναι ιστορικός, διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Το κείμενο με τις πλήρεις υποσημειώσεις του δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα της «Αυγής» (www.avgi.gr) και στο μπλογκ των «Ενθεμάτων» (enthemata.wordpress.com). Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη.
Γιώργος Παυλάκης
Λεφεντίτσα Κανταρά
ουδείς φονεύθηκε, απ’ όσους βρίσκονταν μέσα στον ίδιο το χώρο του Πολυτεχνείου. Ένα ζήτημα όμως που απασχόλησε ιδιαίτερα την προανάκριση και την κύρια ανάκριση (αλλά λιγότερο τη δίκη καθεαυτή) ήταν ο αριθμός των θυμάτων που, σύμφωνα με ορισμένους μάρτυρες, μεταφέρθηκαν χτυπημένα από χώρους εκτός του Πολυτεχνείου στο πρόχειρο νοσοκομείο τη βραδιά της 16ης προς 17η Νοεμβρίου, και ήσαν είτε ήδη νεκροί, είτε βαριά τραυματίες που πέθαναν εκεί στη συνέχεια. Είναι χαρακτηριστική καταρχάς η διαπίστωση ότι ούτε καν τα ίδια τα μέλη της Συντονιστικής Επιτροπής είχαν σαφή εικόνα του αριθμού των θυμάτων, γεγονός ωστόσο όχι τόσο ανεξήγητο, αν λάβει κανείς υπόψη τις χαώδεις συνθήκες των τελευταίων ωρών της κατάληψης του Πολυτεχνείου και τη ραγδαία εξέλιξη αλλεπάλληλων συνταρακτικών γεγονότων. Σε μια συζήτηση που έγινε ανάμεσά τους μετά τη μεταπολίτευση, η σύγχυση που επικρατεί είναι εμφανής: «–Τι γινότανε στο νοσοκομείο; –Ήρθανε [ενν. στη συνεδρίαση της Σ.Ε.] δύο γιατροί στις 12.30΄. Ο ένας είχε ένα μαντήλι και ήταν χτυπημένος. Ήρθαν από το νοσοκομείο. Ο ένας μίλησε στα γαλλικά, ο άλλος μίλησε για νεκρούς. Δύο νεκρούς. –Για το νοσοκομείο έχουν καταθέσει δύο γιατροί. Δύο φορές που τον είχα δει σε άσχημη κατάσταση, κατάλαβα ότι είχαν πεθάνει δυο τρεις. […] Θυμάμαι ένα παιδί που είχε φάει μια ριπή στο καλάμι και ούρλιαζε, ενώ το πόδι του κρεμόταν. –Εγώ πήγα στο νοσοκομείο όταν ήρθε ένας κοντός γιατρός στη Συντονιστική και λέει “Δεν μπορώ να κάνω τίποτε. Μου πεθαίνει ένας και θέλει εγχείρηση”. Πάω μέσα μαζί του και μπαίνοντας μ’ έπιασε ένας τραυματίας από το χέρι –είχε φάει μια ριπή- και μου είπε να ειδοποιήσω τον πατέρα του. Δεν ξέρω αν έζησε. […] –Στον κάτω όροφο κατεβάσανε νεκρούς; –Δεν ξέρω. –Ένας άλλος νεκρός; Αυτός από τα Τρίκαλα. –Εγώ έχω μαρτυρία ανθρώπου από την Άρτα που κρύφτηκα στο σπίτι του. Μου είπε ότι σ’ ένα έργο της ΕΔΟΚ-ΕΤΕΡ θάψανε δεκατρία πτώματα. –Έχω εικόνες και από το Σάββατο. Μπροστά μου σκοτώσανε δύο. –Το βράδυ της Παρασκευής είχε πολυβόλα η
Σχολή Ευελπίδων που θερίζανε. Αφού βγήκαμε. –Πρέπει να βρω μια κοπέλα να πάει να καταθέσει. Κυριακή μεσημέρι στην Αλεξάνδρας σκοτώσανε έναν άνθρωπο μπροστά στα μάτια της. –Να κάνουμε έκκληση στους γονείς των θυμάτων να πάνε να καταθέσουν. –Ο κόσμος δεν εμπιστεύεται τον Τσεβά. –Όταν ένας άνθρωπος ζει στην επαρχία και έχασε παιδί, φοβάται να καταθέσει […]».8
Μαρτυρίες και καταθέσεις Ο Γ. Παυλάκης, που κατά τεκμήριο πρέπει να είχε τη σφαιρικότερη εικόνα της κατάστασης, στην κατάθεσή του ενώπιον του Εφετείου Αθηνών το 1975, αλλά και σε κείμενο που έγραψε είκοσι χρόνια αργότερα, ανέφερε ότι στο ιατρείο μεταφέρθηκαν «νεκροί και πολλοί τραυματίες», χωρίς όμως ποτέ να προσδιορίσει αριθμούς. Ασαφής στο σημείο αυτό είναι και η μαρτυρία της Αντωνίας Χαρίτου: «Θυμάμαι ένα παλικάρι, φοιτητή, χτυπημένο από σφαίρα στην καρωτίδα. Δεν γινόταν, δεν μπορούσα να προσφέρω καμιά βοήθεια, ήταν νεκρό. […] Μετά τις πρώτες βοήθειες, φωνάζαμε τα ασθενοφόρα για τραυματίες και νεκρούς. Τους νεκρούς τους είχαμε σκεπασμένους με κουβέρτες και ό,τι βρίσκαμε». Ο καθηγητής Αλιβιζάτος, στην προανακριτική του κατάθεση στον εισαγγελέα Δ. Τσεβά, ανέφερε ότι, ανταποκρινόμενος σε τηλεφωνικές εκκλήσεις φοιτητών του, μετέβη στο Πολυτεχνείο «πριν από τα μεσάνυκτα» της Παρασκευής. Φtάνοντας στο «πρόσκαιρο νοσοκομείο», όπως το χαρακτηρίζει, διαπίστωσε ότι δεν υπήρχε άλλος χειρουργός, αλλά πολλοί φοιτητές και φοιτήτριες της Ιατρικής που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους. «Η τάξη», σημειώνει, «ήταν υποδειγματική, [υπήρχε] ομάδα για την καθαριότητα, άλλη για την τακτοποίηση του άφθονου φαρμακευτικού και χειρουργικού υλικού, ομάδες τραυματιοφορέων, κτλ.». Εκεί περιποιήθηκε κάποιους ελαφρά τραυματισμένους, ενώ οι παριστάμενοι τον πληροφόρησαν ότι «προηγουμένως είχαν διακομιστεί βαρύτατα παθόντες τραυματίαι, αλλά είχαν ήδη μεταφερθεί σε νοσοκομεία με τα ασθενοφόρα του Ρυθμιστικού Κέντρου και του ΕΕΣ», επιπλέον δε ότι «υπήρξε και ένας νεκρός φοιτητής από σφαίρα». Συμπληρώνοντας στο σημείο αυτό την περιγραφή του κατά την κατάθεσή του ενώπιον
του Εφετείου, ανέφερε ότι «στην σκάλα είδα αίματα και έμαθα πως ήσαν ενός νεκρού, του φοιτητού της Παντείου Γεωργίου Σαμούρα, υιού ιατρού των Πατρών. Η σφαίρα είχε διατρήσει τον λαιμό του και ο θάνατος είχε επέλθει ακαριαία». Ο ψυχίατρος Π. Σακελλαρόπουλος στη δική του κατάθεση ανέφερε ότι, ανταποκρινόμενος στις εκκλήσεις, έφθασε στο Πολυτεχνείο στις 23.30΄-24.00΄ της Παρασκευής και κατευθύνθηκε στο πρόχειρο αναρρωτήριο. «Εκεί συνάντησα τον καθηγητή κ. Αλιβιζάτο και πολλούς φοιτητές της Ιατρικής. Στο αναρρωτήριο εκείνη τη στιγμή βρίσκονταν 6-7 τραυματίες. Μου είπαν ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή υπήρχαν δύο νεκροί, 9 αλλά με παρεκάλεσαν να μην πω τίποτα για να μη δημιουργηθεί πανικός. Είχαν πυροβοληθεί από ελεύθερους σκοπευτές από την οδό Τοσίτσα». Η εθελόντρια Λ. Κανταρά, η οποία είχε σπεύσει να παράσχει τη βοήθειά της στο αναρρωτήριο από τις 18.30΄ της Παρασκευής, στην κατάθεσή της ανέφερε ότι «Στις 8.30΄ άρχισαν να μας φέρνουν τους ελαφρά τραυματίες από τα δακρυγόνα. Στις 11.20΄ μας έφεραν τον πρώτο νεκρό. Ήλθε ο κ. Αλιβιζάτος και μας έδωσε κουράγιο και συμβουλές. Είχαμε πολλούς τραυματίες. […] Θυμάμαι έναν νεαρό με τραύμα στον αυχένα, που ήταν σε τρομερό χάλι». Ο φοιτητής Θόδωρος Καλούδης καταθέτοντας ανέφερε ότι «ένας φοιτητής μου είπε ότι έχουμε ένα νεκρό». Αλλά και ο πράκτορας της ΚΥΠ Δ. Πίμπας, στην απολογία του στο Εφετείο, ανέφερε ότι μέσα στο Πολυτεχνείο είχε δει «ένα νεκρό, τραυματίες, κομμένα πόδια». Ο Στέφανος Τζουμάκας, μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής, κατέθεσε από την πλευρά του ότι «στην αίθουσα που είχε διαμορφωθεί σε λαϊκή κλινική,10 στις 8.30΄ έφεραν δύο νεκρούς, ο ένας μάλιστα ήταν χτυπημένος στα γεννητικά του όργανα».11 Ο Κώστας Λαλιώτης, επίσης μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής, στην κατάθεσή του ανέφερε: «Ένας βαρύς τραυματισμός που κατάληξε σε θάνατο, ήταν ενός φοιτητή που είχε διαμπερές τραύμα στην καρωτίδα». Και πρόσθεσε: «Μου είχε δοθεί ένας κατάλογος με 3-4 ονόματα νεκρών από το ιατρείο. Όταν όμως με συνέλαβαν μετά και με έβαλαν στην κλούβα της αστυνομίας, μάσησα και κατάπια το χαρτάκι με τα ονόματα». Ανέφερε επίσης ότι «τραυματίες υπήρχαν πολλοί», σε πιεστικές όμως ερωτήσεις της έδρας να προσδιορίσει τον αριθμό τους, αρχικά επέμεινε ότι δεν μπορούσε να υπολογίσει, αλλά όταν ρωτήθηκε προκλητικά «πόσοι ήταν, πέντε, δέκα;», απάντησε «ούτε πέντε, ούτε δέκα ήταν, πάνω από πενήντα». Ο φοιτητής της Νομικής Κωνσταντίνος Κούτρας κατέθεσε στο Εφετείο ότι «κατά τις 9 περίπου άρχισαν να μεταφέρωνται μέσα στο Πολυτεχνείο οι πρώτοι τραυματίες από σφαίρες». Σε ερώτηση του Προέδρου, απάντησε ότι «εγώ υπολογίζω τους τραυματίες σε 30 που έφεραν στο Πολυτεχνείο, ως επίσης και 3 νεκρούς που υπέκυψαν εντός του Πολυτεχνείου». Αυτή η φράση δημοσιεύθηκε στις εφημερίδες με τέτοιο τρόπο ώστε έδινε την εντύπωση ότι αναφερόταν σε 30 νεκρούς εντός του Πολυτεχνείου. tst Είναι ενδεικτικό ότι οι περισσότερες από
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 17 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
39
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΤΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ
ίου (Νοέμβριος 1973)
τις προαναφερόμενες μαρτυρίες κάνουν λόγο για έναν με τρεις νεκρούς. Μοναδικές εξαιρέσεις αποτελούν δύο μαρτυρίες που θα παραθέσουμε στη συνέχεια, οι οποίες εκτινάσσουν τον αριθμό στα ύψη. Ο φαρμακοποιός Αλέξανδρος Παναγόπουλος κατέθεσε κατά την προανάκριση ότι, όταν γύρω στα μεσάνυκτα της Παρασκευής επισκέφθηκε με τη σύζυγό του το ιατρείο του Πολυτεχνείου για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, «ιδίοις όμμασιν αντελήφθη την ύπαρξιν τριών (3) νεκρών και μιας γυναικός θανασίμως τραυματισθείσης», ενώ από μέλη της Συντονιστικής Επιτροπής έλαβε την πληροφορία «ότι είχον και οκτώ (8) εισέτι νεκρούς, τα πτώματα των οποίων είχον τοποθετηθή και εφυλάσσοντο εις παρακείμενον χώρον ίνα μη υποπέσουν εις αντίληψιν των σπουδαστών και προκληθή πανικός». Ο Αλ. Παναγόπουλος δεν κλήθηκε στη δίκη του Πολυτεχνείου, είχε όμως την ευκαιρία να μιλήσει σε μια συνέντευξη που έδωσε 27 χρόνια αργότερα, εκθέτοντας διά μακρών τις εμπειρίες του και μάλιστα εμπλουτισμένες με αρκετές πρόσθετες λεπτομέρειες. Στο δημοσίευμα αυτό ο ρόλος του αναβαθμίζεται αισθητά, καθώς χαρακτηρίζεται ως «ο γιατρός του Πολυτεχνείου που τη βραδιά της 17ης Νοέμβρη του 1973 έσωζε ζωές κλαίγοντας». Ο ίδιος προσθέτει τα εξής: «Τη βραδιά του μακελειού ήμουν μαζί με μια ειδικευόμενη χειρουργό και ένα φοιτητή της ιατρικής στο πρόχειρο ιατρείο που είχε στηθεί μέσα στο Πολυτεχνείο. Η γυναίκα μου ήταν στο σπίτι της Βέμπο, απέναντι, όπου είχαμε ένα σταθμό επιδέσεως τραυμάτων. Θυμάμαι αίματα παντού και κραυγές και κλάματα και πανικό. Ένας φοιτητής από την αντιπροσωπεία της Πάτρας πέθανε στα χέρια της γυναίκας μου […]. Ήταν κι ένας με έναν ορό στο χέρι, πριν ακόμη γίνει το μεγάλο μακελειό, που τον κατέβαζαν από τις σκάλες. Μόλις τον είδα είπα “Πού τον πάτε. Είναι ήδη νεκρός”. Μου έκαναν νεύμα να σωπάσω. Ήταν κι άλλοι 17 νεκροί στα υπόγεια, αλλά κανείς δεν έπρεπε να το μάθει, για να μην χάσει το ηθικό του ο κόσμος. Το τραγικό ήταν πως κατέστρεφαν τις ταυτότητες, για να μην κυνηγήσει μετά η αστυνομία
τους συγγενείς τους. Γι’ αυτό ποτέ δεν μάθαμε πόσοι και ποιοι ήταν οι νεκροί του Πολυτεχνείου». Από 12 (3+1+8) συνεπώς, οι νεκροί αυξήθηκαν στα χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα στην κατάθεση και τη συνέντευξη του, φθάνοντας τους 19 (1+1+17), προσεγγίζοντας έτσι τον αριθμό που υποστήριζε εξ αρχής ο επόμενος μάρτυρας. Το μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής Στέλιος Λογοθέτης είχε πράγματι καταθέσει στον Τσεβά «περί είκοσι δύο (22) πτωμάτων, άτινα ο ίδιος προσωπικώς αντελήφθη». Ένα χρόνο αργότερα, ενώπιον του Εφετείου (20 Νοεμβρίου 1975), ο Λογοθέτης ανέφερε ότι «γύρω στις 8.00΄ το βράδυ της Παρασκευής, άρχισαν να μας φέρνουν μέσα στο Πολυτεχνείο νεκρούς και τραυματίες», και πρόσθεσε ότι, «μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου κάναμε έρευνα και διαπιστώσαμε ότι τα θύματα ήσαν 22 νεκροί και αρκετοί τραυματίες, οι οποίοι δεν εμφανίζονται, διότι εφοβούντο». Αυτή η διατύπωση αφήνει το περιθώριο να εκληφθεί ότι ο αριθμός αναφέρεται στο σύνολο των νεκρών των γεγονότων, αλλά η ερμηνεία αυτή ακυρώθηκε από τον ίδιο λίγο αργότερα όταν, σε ερώτηση του συνηγόρου του Δ. Ιωαννίδη «οι νεκροί του Πολυτεχνείου πού πήγαν;», φέρεται να απαντά ότι «κατέθεσα [ενν. στον Τσεβά] για 22 πτώματα. Το πού πήγαν το γνωρίζουν οι αστυνομικοί και τα όργανα της ΕΣΑ που μπήκαν μέσα στο Πολυτεχνείο». tst Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι η έρευνα έχει πιστοποιήσει μέχρι στιγμής ότι τουλάχιστον τέσσερις από τους εικοσιτέσσερις τεκμηριωμένους νεκρούς των ημερών εκείνων, κτυπήθηκαν από τα πυρά των δυνάμεων ασφαλείας στην ευρύτερη περίμετρο του Πολυτεχνείου, τις βραδυνές ώρες της Παρασκευής, 16 Νοεμβρίου. Πρόκειται για τον 17χρονο μαθητή Διομήδη Κομνηνό, την 22χρονη Νορβηγίδα φοιτήτρια Toril Margrethe Engeland, τον 26χρονο ιδιωτικό υπάλληλο Βασίλη Φάμελλο και τον 22χρονο φοιτητή της Παντείου Γιώργιο Σαμούρη. Ο τελευταίος έχει διαπιστωθεί ότι πράγματι μεταφέρθηκε στο ιατρείο του Πολυτεχνείου και δεν αποκλείεται το ίδιο να συνέβη και σε κάποιους από τους υπόλοιπους. Ταυτόχρονα είναι γεγονός ότι στο χώρο του Πολυτεχνείου μεταφέρθηκαν και αρκετοί αιμόφυρτοι τραυματίες από σφαίρες (έχουν ταυτοποιηθεί επωνύμως τουλάχιστον δεκαέξι που τελικώς επιβίωσαν), ορισμένοι από τους οποίους είχαν χάσει τις αισθήσεις τους. Όλη αυτή η εικόνα εξηγεί ενδεχομένως την πεποίθηση κάποιων μαρτύρων για τον αριθμό των νεκρών.
Η ύστατη ώρα Οι τελευταίες στιγμές του πρόχειρου νοσοκομείου περιγράφονται από αρκετούς μάρτυρες. Ο Κώστας Λαλιώτης αναφέρει: «[Μετά την εισβολή] μαζί μ’ ένα λοχαγό, υπολοχαγό δεν θυμάμαι τον βαθμό του, πήγαμε στο νοσοκομείο και εγώ ζήτησα να μείνουνε μέσα στο Πολυτεχνείο οι τραυματίες και οι γιατροί, αλλά η πρόταση αυτή δεν έγινε δεκτή». Η Λεφεντίτσα Κανταρά: «Θυμάμαι την Πέ-
πη Ρηγοπούλου που την έφεραν αιμόφυρτη [...]. Ο υπεύθυνος αξιωματικός των ΛΟΚ μας φέρθηκε πολύ καλά. Αντίθετα οι στρατιώτες όρμησαν πάνω στα φάρμακα και με τις ξιφολόγχες τους άρχισαν να τα σχίζουν. “Τί κάνετε”, τους φώναξα, “με αυτά τα φάρμακα μπορούν να περάσουν 7 χωριά”. Εκείνη τη στιγμή μπήκαν οι αστυνομικοί. Όρμησαν πάνω στους ορρούς που είχαμε στους βαριά τραυματίες και τους έσπασαν. Άρχισαν να χτυπούν όποιον εύρισκαν, ακόμη και τους τραυματισμένους. Κρατούσαν κάτι τεράστια ρόπαλα στο αριστερό χέρι και το περίστροφο στο δεξί. […]». Ο ψυχίατρος Π. Σακελλαρόπουλος, μετά την είσοδο του άρματος βοήθησε στην περίθαλψη της Πόπης Ρηγοπούλου. Προσέθεσε ότι «όσο περνούσε η ώρα και η κατάσταση είχε εκτονωθεί, η συμπεριφορά της αστυνομίας γινόταν περισσότερο σκαιά. Ακόμα και μέσα στο αναρρωτήριο κτυπούσαν». Ανέφερε ότι εγκατέλειψε τελευταίος το αναρρωτήριο συνοδεύοντας τραυματία, αλλά κατά την έξοδο οι αστυνομικοί επετέθησαν εναντίον του και τον έριξαν από το φορείο, ενώ ο τραυματιοφορέας φοιτητής έχασε τις αισθήσεις του. Το μικρό αυτό σημείωμα δεν επιχειρεί να καλύψει παρά ακροθιγώς και με πολλές ελλείψεις την (ανολοκλήρωτη ακόμη, όπως και τόσες άλλες) ιστορία του ιατρείου του Πολυτεχνείου. Όσα συνέβησαν εκείνο το βράδυ στον μικρό του χώρο ρίχνουν, νομίζω, ένα ιδιαίτερο φως σε μερικές από τις πιο δραματικές στιγμές της εξέγερσης του Νοεμβρίου του 1973. Οι αντιφάσεις των μαρτυριών, από την άλλη μεριά, αναδεικνύουν ανάγλυφα τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίσει ο ερευνητής, προκειμένου να προσεγγίσει ψύχραιμα τα γεγονότα.
ΠΗΓΕΣ Καταθέσεις των Κ. Αλιβιζάτου, Θ. Καλούδη, Λ. Κανταρά, Κ. Κούτρα, Κ. Λαλιώτη, Στ. Λογοθέτη, Γ. Ν. Παυλάκη, Π. Σακελλαρόπουλου, Στ. Τζουμάκα και απολογία Δ. Πίμπα στο Εφετείο το 1975, όπως παρατίθενται από τον Περικλή Ροδάκη (επιμ.), Η δίκη του Πολυτεχνείου-πλήρη πρακτικά, Αθήνα 1976. Γ. Παυλάκης, «Κομμάτια κι αποσπάσματα», στο συλλογικό τόμο του Δημήτρη Παπαχρήστου, Εκ των υστέρων 19+1, Αθήνα 1993. Αντωνία Χαρίτου, «Το ιατρείο», στο Γ. Γάτος
(επιμ.), Πολυτεχνείο ’73-Ρεπορτάζ με την Ιστορία, τ. Α΄, Αθήνα 2002. Νίκος και Βούλα Καστρινού, Πολυτεχνείο ’73. Προσωπική μαρτυρία, Αθήνα 1974. Λουκάς Θ. Αποστολίδης, Μαρτυρία από το ματωμένο φοιτητικό κίνημα 1967-1974, Αθήνα 1974. Βαγγέλης Αγγελής και Ολύμπιος Δαφέρμος, Όνειρο ήταν, Αθήνα 2003. Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, «Πολυτεχνείο 1973. Το ζήτημα των θυμάτων: νεκροί και τραυματίες», Γ. Γάτος (επιμ.), Πολυτεχνείο ’73. Ρεπορτάζ με την Ιστορία, τ. Β΄, Αθήνα 2004. Συνεντεύξεις στο πλαίσιο της σχετικής έρευνας του ΕΙΕ.
1 Συνελήφθη και κακοποιήθηκε μετά την εισβολή. Σήμερα εργάζεται στο Εθνικό Ινστιτούτου Καρκίνου των ΗΠΑ. 2 Στέλεχος
του φοιτητικού κινήματος, είχε συλληφθεί επί δικτατορίας. Εργάζεται και αυτός σήμερα στις ΗΠΑ ως ψυχίατρος.
3
Σήμερα εργάζεται ως παιδίατρος νεογνολόγος σε μαιευτήριο της Αθήνας. 4 Συνελήφθη και κακοποιήθηκε μετά την εισβολή. Σήμερα εργάζεται ως χειρουργός στην Αθήνα. 5
Κακοποιήθηκε τόσο αυτός όσο και η σύζυγός του από τους αστυνομικούς κατά την έξοδό τους από το Πολυτεχνείο. Ήταν τότε 67 ετών. Πέθανε το 1997.
6
Δεν έχουμε εντοπίσει άλλα στοιχεία του.
7
Λεφεντίτσα Μ. Κανταρά, σύμβουλος έρευνας αγοράς, 36 ετών το 1973. Συνελήφθη και κακοποιήθηκε μετά την εισβολή. 8
Η συνάντηση έγινε το φθινόπωρο του 1974 στο σπίτι του Γιάννη Σταμέλου, ενόψει των καταθέσεών τους στον εισαγγελέα Τσεβά. Στο κείμενο δεν φαίνεται ποιος μιλά κάθε φορά. 9
Στα δημοσιογραφικά πρακτικά αναφέρονται τρεις νεκροί, αλλά στα στενογραφημένα πρακτικά αναφέρονται δύο. 10
«Λαϊκή κλινική» ονομάζει το αναρρωτήριο και ο Νίκος Καστρινός. Ο Γ. Παυλάκης αναφέρει ότι είχε γράψει στην είσοδο την επιγραφή «Πρώτο Γενικό Λαϊκό Ιατρείο».
11
Πρβλ.: «Δυο παιδιά είναι τραυματισμένα πολύ σοβαρά. Ο ένας ήταν κτυπημένος στη κοιλιά του, κοντά στα γεννητικά όργανα και ο άλλος στο λαιμό» (Λουκάς Αποστολίδης).
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
17 NOEMBΡΙΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
EΝΑΣ ΞΕΚΑΘΑΡΟΣ ΚΑΙ ΚΟΝΤΙΝΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Ερντογάν, ο ιμάμης ΤΟΥ ΑΧΜΕΤ ΙΝΣΕΛ
Πριν περίπου δέκα χρόνια, στην υποστήριξη μιας διατριβής στην οποία συμμετείχαμε κι οι δύο, ο Γάλλος πολιτικός επιστήμονας, Ολιβιέ Ρουά (Olivier Roy), ειδικός στο θέμα των ισλαμιστικών κινημάτων, είχε παρομοιάσει το ΑΚΡ1 με την ισχυρή στη Βαυαρία Χριστιανοκοινωνική Ένωση2. Εγώ, από την άλλη, είχα υποστηρίξει ότι ομοιάζει πιο πολύ στον συντηρητισμό του αμερικανικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Ο Ρουά, σε μια συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε στις αρχές του τρέχοντος μηνός, λέει: «Η δύναμη του ΑΚΡ βρίσκεται στο ότι, εγκαταλείποντας τις αναφορές στο ισλαμικό κράτος και στη Σαρία, μετέφρασε τις θρησκευτικές νόρμες σε συντηρητικές αξίες. Το μοντέλο του ΑΚΡ βρίσκεται πιο κοντά όχι στο μοντέλο των Αδελφών Μουσουλμάνων, αλλά σ’ αυτό της αμερικανικής θρησκευτικής Δεξιάς. Άλλωστε, σε θέματα όπως η υπεράσπιση του γάμου και της οικογένειας, η έκτρωση, ακόμα και ο δημιουργισμός (creationism) ή ο περιορισμός της κατανάλωσης αλκοόλ στον δημόσιο χώρο, οικειοποιείται δικά της θέματα. Ο Ερντογάν, ακόμα και στο θέμα της γραβάτας, είναι πιο κοντά στους Μορμόνους, παρά στον σαλαφισμό».3 Από τη στιγμή που ο πρωθυπουργός διακήρυξε ότι έχει την αρμοδιότητα, σαν αστυνομία ηθών, να ελέγχει και να εμποδίζει τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που θέλουν να νοικιάζουν σπίτια άντρες και γυναίκες μαζί, ειπώθηκαν όλα όσα μπορούσαν να ειπωθούν σε σχέση με το ότι οι δηλώσεις αυτές αποτελούν επέμβαση στην ιδιωτική ζωή. Ο Ερντογάν διέψευσε εντονότατα όσα στελέχη του ΑΚΡ, γνωρίζοντας πώς μια τέτοια προσπάθεια θα απειλούσε τα βασικά δικαιώματα και ελευθερίες, προσπάθησαν να αποσοβήσουν τον κίνδυνο, είτε ισχυριζόμενοι αμέσως ότι η εν λόγω δήλωση ήταν εξ ολοκλήρου ψευδής είτε λέγοντας ότι αφορούσε όσους λειτουργούν πανσιόν χωρίς άδεια. Ένα στέλεχος του ΑΚΡ που συνάντησα την επομένη εξέφραζε τη σαστιμάρα του με τη φράση: «Ο πρωθυπουργός τρελάθηκε! Κανείς δεν μπορεί πια να τον συγκρατήσει». Η αποτροπή της αμαρτίας Είναι πολύ πιθανό αυτή η πρωτοβουλία του πρωθυπουργού να αποτελεί έκφανση ενός παλιού πόθου, της επιθυμίας του, πριν εγκαταλείψει τα εγκόσμια, να ρυθμίσει την κοινωνία σύμφωνα με τις δικές του ηθικές αξίες. Δεν πρόκειται για το πρώτο φανέρωμα αυτού του πόθου. Υπάρχει μια ολόκληρη λίστα, που έχει εμφανιστεί στον Τύπο με διάφορες μορφές. Πρόκειται για εφορμήσεις τακτικής, τις οποίες πραγματοποιεί ο Ταγίπ Ερντογάν όποτε η ατζέντα της επικαιρότητας ξεφεύγει από τον έλεγχό του; Ή μήπως πρόκειται για μέσο που αποσκοπεί στο να συσπειρώσει γύρω του τους συντηρητικούς ψηφοφόρους, στις προσεχείς δημοτικές εκλογές, τον Μάρτιο του 2014; Και στις δύο ερωτήσεις η απάντηση σίγουρα δεν είναι αρνητική. Ωστόσο, αυτές οι απαντήσεις δεν επαρκούν. Πρέπει να δούμε και με ποιο τρόπο τοποθετεί ο Ταγίπ Ερντογάν τον εαυτό του σε σχέση με την κοινωνία. Η ειλικρινής απάντηση που έδωσε ο Ερντογάν, το 1994, στην ερώτηση του Αλπέρ Γκιορμούς σκιαγραφεί την ιστορική κοινωνική αποστολή που αποδίδει στον εαυτό του. Ο Γκιουρμούς το υπενθύμισε, για άλλη μια φορά, το 2012, στην εφημερίδα Ταράφ. Ο Αλπέρ Γκιορμούς, μετά την απαγόρευση πώλησης αλκοόλ σε όλα τα καφέ και τα εστιατόρια που ανήκουν στον δήμο, είχε ρωτήσει τον νεοεκλεγέντα τότε δήμαρχο Κων-
O Αχμέτ Ινσέλ είναι καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικών του Πανεπιστημίου Γκαλατασαράι της Κωνσταντινούπολης. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο ένθετο «Radikal 2» της εφημερίδας «Radikal», την Κυριακή 10.11.2013. Ο τίτλος είναι των «Ενθεμάτων».
Αφίσα από πορεία αλληλεγγύης για το Γκεζί Παρκ, στο Mπρεσλάου της Πολωνίας, 7.6.2013. Φωτό του Dawid Krawczyk, από το flickr
σταντινούπολης: «Γιατί δεν αφήνετε τους ανθρώπους μόνους τους ενώπιον των αμαρτιών τους;» Η απάντηση που έλαβε έκανε, όπως είπε ο Γκιορμούς, «το αίμα του να παγώσει»: «Γιατί εγώ είμαι ταυτόχρονα και ιμάμης αυτής της πόλης. Και το να εμποδίζω τους ανθρώπους να διαπράττουν αμαρτίες συγκαταλέγεται στα καθήκοντά μου». Αυτό που εννοούσε δεν ήταν ο ιμάμης του τζαμιού της γειτονιάς που λέει την προσευχή, αλλά ο λειτουργός της θρησκείας που ερμηνεύει τον νόμο, που θεωρείται θρησκευτική αυθεντία – από εκείνους τους ιμάμηδες που έχουν φτιάξει τις νομικές σχολές του Ισλάμ. 4 Το μυαλό του Ταγίπ Ερντογάν είναι ακόμα εκεί! Αυτό που εκφράζει σήμερα, λέγοντας «Η ιδιωτική ζωή του λαού μας τελεί υπό την εγγύησή μας. Υπάρχει νομιμοποιημένος τρόπος ζωής. Υπάρχει μη νομιμοποιημένος τρόπος ζωής. Και σ’ αυτό το σημείο υπάρχουν βέβαια καθήκοντα που μας βαραίνουν», δεν έχει καμία διαφορά από εκείνο που έλεγε το 1994. Εκείνο που ο Ερντογάν ισχυρίζεται ότι τον καλεί το καθήκον να αντιμετωπίσει δεν είναι μια παράνομη ζωή, αλλά μια «μη νομιμοποιημένη ζωή». Μη νομιμοποιημένη σημαίνει πράξεις που δεν απαγορεύονται μεν από τον νόμο, αλλά δεν εγκρίνει η κυρίαρχη ηθική. Με τον ίδιο τρόπο που, πριν την αλλαγή του Αστικού Κώδικα, τα παιδιά που γεννιούνταν εκτός γάμου λέγονταν «παιδιά γεννημένα από μη νομιμοποιημένη σχέση». Σ’ αυτή την περίπτωση, η μοιχεία, το ποτό, οι εκτός γάμου σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ενηλίκων, το να μην είναι αρκούντως καλυμμένες οι γυναίκες, το να συνυπάρχουν άντρες και γυναίκες –εκτός συγγενών– σε κοινούς χώρους, το να συζούν δύο άνθρωποι χωρίς να είναι παντρεμένοι, οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ ενηλίκων, με δυο λόγια κάθε είδους πράξη που η κυρίαρχη θρησκεία της χώρας θεωρεί αμαρτία, αλλά δεν απαγορεύεται από τους νόμους, θα στιγματιστεί ως μη νομιμοποιημένη. Και αν αυτός που τη στιγματίζει δεν είναι ο ιμά-
μης της γειτονιάς ή ένας Ευαγγελιστής ιερέας, αλλά ο πρωθυπουργός της χώρας, τότε μπαίνει σε εφαρμογή, εν μέρει διά της νομικής οδού, εν μέρει μέσω της κοινωνικής και κρατικής πίεσης, ένας αυταρχικός επεμβατισμός. Είναι γνωστό, στην Τουρκία, τι θα κάνει η κοινότητα σε περίπτωση που ο ιμάμης υποπέσει σε λάθη… 5 Έτσι, πριν καλά καλά περάσουν δύο μέρες από τη δήλωση αυτή του Ερντογάν, πρώτος πρώτος ο νομάρχης Αδάνων, αλλά και ο σύμβουλος του υπουργού Υγείας, ο διαχειριστής της πολυκατοικίας, ο μεσίτης ακινήτων κατάλαβαν την εντολή και κινητοποιήθηκαν. Επιπλέον, ο Ταγίπ Ερντογάν σχεδιάζει να εφαρμόσει αυτή την ηθικιστική πίεση ενθαρρύνοντας τον χαφιεδισμό των γειτόνων. Δεν είναι η πρώτη φορά που ενθαρρύνεται ο χαφιεδισμός. Ο βουλευτής του ΑΚΡ Νουρετίν Τζανικλί, που ξέρει ότι νομικά και προς το παρόν δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, έλαβε το μήνυμα και ξεκαθάρισε την κατάσταση: «Αν διαπιστωθεί, μετά από ειδοποίηση των γειτόνων, ότι άτομα αντιθέτου φύλου μένουν στο ίδιο σπίτι, η αστυνομία θα τηλεφωνεί στις οικογένειες αυτών των νέων». Έτσι θα αναβαθμιστεί μια πρακτική που ξεκίνησε με το να τηλεφωνούν στους συζύγους ή τους γονείς γυναικών που επιθυμούν να κάνουν έκτρωση ή που το τεστ εγκυμοσύνης τους βγαίνει θετικό. Θα γενικευτεί έτσι στη χώρα μια κατάσταση στην οποία μας επέστησε την προσοχή το 2008 η εργασία των Μπινάζ Τοπράκ, Ιρφάν Μποζάν, Ταν Μοργκιούλ και Νεντίμ Σενέρ με τίτλο «Διαφορετικότητα στην Τουρκία. Οι “Άλλοι” στον άξονα της θρησκείας και του συντηρητισμού». Αυτή η εργασία με θέμα την «κοινωνική πίεση»,6 εκείνη την εποχή, είχε λιθοβοληθεί για τα καλά. Ο Ταγίπ Ερντογάν δεν αρκείται, όσον αφορά τις ενέργειές του, στο να βλέπει τον εαυτό του ως Δήμαρχο του Μητροπολιτικού Δήμου Τουρκίας·7 ταυτόχρονα, βλέπει τον εαυτό του και ως «Ιμάμη της Τουρκίας». Δίνει την εντύπωση ότι αντιλαμβάνεται ως θείο καθήκον που του έχει ανατεθεί να μην επιτρέπει να διαπράττουν άλλοι εκείνα που ο ίδιος και η συντηρητική κάστα στην οποία ανήκει πιστεύουν ότι είναι αμαρτίες. Επομένως, μπορεί να πιστεύει ότι έχει εκλεγεί και από τον λαό και από τον Θεό. Δεν υπάρχει πρόβλημα στο να πιστεύει και να πράττει αυτό που θεωρεί καθήκον του σαν ένας συνηθισμένος πολίτης. Αλλά όταν το κάνει ως πρωθυπουργός, και μάλιστα ως επικεφαλής μιας εκτελεστικής εξουσίας που διαθέτει ευρεία πλειοψηφία στη Βουλή, και έχει θέσει υπό τον έλεγχό της –άμεσα ή έμμεσα– τη δικαστική εξουσία, τα ΜΜΕ, τους εκπαιδευτικούς θεσμούς και τις δυνάμεις ασφαλείας, τότε ο πρωθυπουργός προσωπικά μετατρέπεται σε κοντινό, ξεκάθαρο και μεγάλο κίνδυνο για τη δημοκρατία. Μετάφραση από τα τουρκικά-σημειώσεις: ΙΛΕΑΝΑ ΜΟΡΩΝΗ
1 Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, κυβερνών κόμμα της Τουρ-
κίας. 2 Αδελφό κόμμα των Χριστιανοδημοκρατών στη Βαυαρία. 3
Ριζοσπαστικό ισλαμιστικό κίνημα.
4 Στο
Ισλάμ υπάρχουν διαφορετικές νομικές «σχολές» (ρεύματα) για την ερμηνεία του ιερού νόμου.
5
Αναφορά σε παροιμία που λέει ότι αν υποπέσει σε λάθη (ακόμα και) ο ιμάμης, η υπόλοιπη κοινότητα θα φερθεί ακόμα χειρότερα από αυτόν. 6
7
Επί λέξει, «πίεση της γειτονιάς».
Είναι πιθανό ο συγγραφέας να υπαινίσσεται κάτι που έχει διατυπωθεί κατά καιρούς από επικριτές του ΑΚΡ και του Ερντογάν, ότι ο τελευταίος, με τη μανία του να προωθεί έργα (από γέφυρες και αυτοκινητόδρομους ως εμπορικά κέντρα), φέρεται στην καλύτερη περίπτωση σαν δήμαρχος κι όχι σαν πρωθυπουργός.