Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Kείμενα των: Ελευθερίας Βαρουχάκη, Στυλιανού Αλεξίου, Τζόρτζιο Αγκάμπεν, Νατάσσας Ρωμανού, Στρατή Μπουρνάζου, Σλάβοϊ Ζίζεκ, Ναντέζντα Tολοκονίκοβα ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 760
ΚΥΡΙΑΚΗ 24 NOEMBΡΙΟΥ 2013
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
ΑΠΕΡΓΙΑ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ
Έντεκα βδομάδες όπου μάθαμε και νιώσαμε πολλά
ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΒΑΡΟΥΧΑΚΗ
Όταν, πριν από τρεις σχεδόν μήνες, συνειδητοποιήσαμε ότι θα χάναμε τη δουλειά μας, τρομάξαμε πολύ. Αλλά δεν αιφνιδιαστήκαμε. Δεν ζούσαμε ως τότε ανύποπτοι, δεν ήμασταν αμέτοχοι στην περιρρέουσα αγωνία των τελευταίων χρόνων. Είχε συμβεί σε άλλους πριν από εμάς, και πιθανότατα δεν θα ήμασταν οι τελευταίοι. Όμως τώρα είχε έρθει η σειρά μας — και απέναντι σε μια τόσο αποφασιστική τομή στη ζωή μας χρειαζόταν να επινοήσουμε αμέσως μια ξεκάθαρη απάντηση. Στην αρχή είπαμε μόνο: τουλάχιστον να μη φύγουμε με σκυμμένο το κεφάλι. Και ξαφνικά, μέσα στη βουβή αγανάκτηση της πρώτης μας συνέλευσης, διαισθανθήκαμε ότι το ζήτημα υπερέβαινε κατά πολύ την προσωπική μας στάση, τύχη ή φόβο. Νιώσαμε τόσο βίαια την επίθεση, που σχεδόν εξαναγκαστήκαμε να δούμε τον κίνδυνο σε όλο του το φάσμα, να καταλάβουμε το περίγραμμα μιας απειλής που δεν στόχευε μόνο τη ζωή του καθενός μας. Αντιληφθήκαμε γρήγορα τον συσχετισμό, μιλήσαμε από τις πρώτες μέρες για τη δουλειά μας προβάλλοντάς τη στο υπόβαθρο του δημόσιου πανεπιστήμιου, και αντιστρόφως, μιλήσαμε για το δημόσιο πανεπιστήμιο με αφορμή το δικαίωμα όλων μας στη δουλειά. Ψηλαφώντας διαρκώς τα όρια και τις αντοχές μας, θέτοντας ξανά και ξανά δύσκολα ερωτήματα, επαναπροσδιορίζοντας τις απαντήσεις. Έτσι φτάσαμε ως εδώ. Και κάθε μέρα ήταν κερδισμένη. Σ’ αυτές τις έντεκα εβδομάδες νιώσαμε και μάθαμε πολλά. Χτίσαμε συλλογικότητες πρωτόγνωρες και τρυφερές, όπου ο καθένας βρήκε τη θέση του και όπου υπήρχε θέση για όλους. Ζήσαμε, μετά από πολλά χρόνια, τον χώρο της δουλειάς μας αλλιώς : την ίδια στιγμή που σκεφτόμασταν με φρίκη πώς άραγε είναι όταν μαζεύεις τα πράγματά σου για τελευταία φορά, γυρίσαμε να κατοικήσουμε στ’ αλήθεια μέσα του, καταφύγαμε σ’ αυτόν, τον προστατέψαμε και μας προστάτεψε. Ζήσαμε τον δημόσιο χώρο διαφορετικά: πήγαμε στις συγκεντρώσεις ξέροντας ότι οι φίλοι μας θα
H Eλευθερία Βαρουχάκη ανήκει στο διοικητικό προσωπικό της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ
Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, «Μυστήριο και μελαγχολία ενός δρόμου», 1914
είναι εκεί, ακούσαμε μουσικές και στίχους τις ώρες που η πόλη κοιμάται, γεμίσαμε με τη φωνή μας τις λεωφόρους που άλλοτε διασχίζαμε σιωπηλοί, βιαστικοί, απορροφημένοι. Η απεργία μάς έκανε να καταλάβουμε ότι υπάρχουν πολλοί άλλοι σαν κι εμάς, αφύπνισε κρυμμένες ευαισθησίες, μας έμαθε να είμαστε σε εγρήγορση. Εγρήγορση πολιτική, συναισθηματική. Ζήσαμε βαριά το πένθος
για εκείνον που δολοφονήθηκε μέσα στη νύχτα, για τον άλλον που βρήκε τον θάνατο μέσα στο αστυνομικό τμήμα ή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης μεταναστών. Χαρήκαμε την κάθε νίκη, θυμώσαμε στην κάθε επίθεση, πεισμώσαμε στις ήττες όλων μας. Μοιραστήκαμε την ψυχή μας με ανθρώπους που μόλις είχαμε γνωρίσει γιατί το νιώθαμε ότι ήμασταν μαζί, ζήσαμε την αλληλεγγύη, την αλη-
θινή στοργή για την καθημερινότητα των διπλανών μας — και των άλλων, που δεν είναι πια ξένοι. Μάθαμε πώς να αποφασίζουμε όλοι μαζί, όχι στο όνομα μιας κατασκευασμένης ομοφωνίας ή μιας επίπλαστης βεβαιότητας, και σίγουρα όχι χωρίς κόπο. Θυμηθήκαμε την αξία της συμμετοχής — στη μικρή μας κλίμακα πήραμε μιαν ανάσα άμεσης δημοκρατίας, και είναι αυτό τόσο γοητευτικό όσο ακούγεται. Μας θέλησαν διαθέσιμους, αναλώσιμους, κυνηγημένους, καταργημένους. Αόρατους. Εκτρέφουν τον κοινωνικό αυτοματισμό, επιζητούν τον εκφασισμό των συνειδήσεων. Αλλά εμείς τώρα ξέρουμε πως έχουμε παντού συντρόφους. Στα σχολεία, στους δρόμους, στη Λάρκο, στους απολυμένους της Sprider, στους απεργούς της Coca Cola, στα νοσοκομεία, στον Σκαραμαγκά, στα πανεπιστήμια. Στον Αλφειό, στις Σκουριές. Στην ΕΡΤ της καρδιάς μας. Στεκόμαστε όλοι μαζί, απέναντι σ’ εκείνους που επιχειρούν μια καταιγιστική επίθεση σε κάθε δημόσιο αγαθό, που προσπαθούν να καταλύσουν και τα τελευταία ίχνη του κράτους πρόνοιας, που θέλουν να μας επιβάλουν να ξεχάσουμε τι σημαίνει δίκαιο και κοινή λογική, που περιφρονούν απροκάλυπτα θεσμούς και κοινωνικές κατακτήσεις. Θέλησαν να μας συκοφαντήσουν και να μας διασύρουν. Κι εμείς μάθαμε πως είναι εφικτό ν’ αντισταθεί κανείς σε μια εξουσία που τολμάει να στηρίζεται –και στηρίζεται μόνο– σε μια πλασματική συναίνεση. Ακολούθησαν πανομοιότυπα σενάρια αυταρχισμού, εκφοβισμού και βίας, προσπαθώντας να μας διαλύσουν και να μας απομονώσουν. Αντί γι’ αυτό, μας οδήγησαν άθελά τους να βρούμε κοινούς τόπους, να σχεδιάσουμε καινούργιες συμμαχίες, να αναδείξουμε και να απολαύσουμε τις εκλεκτικές συγγένειες που με τόση περηφάνεια και συγκίνηση ανακαλύπτουμε τον τελευταίο καιρό. Προσπάθησαν να μετατρέψουν τις συλλογικές μας διεκδικήσεις σε προσωπικά διλήμματα από τα πιο σκληρά, θεωρώντας ότι επιτέλους θα προστρέξουμε στην ασφάλεια των ατομικών λύσεων. Απαντάμε ότι η υπακοή, το μούδιασμα, η σιωπή δεν είναι μονόδρομος. Ότι δεν έχουν νεκρωθεί στο μυαλό μας τα όνειρά μας για το μέλλον. Και ότι εμείς, εξ αρχής, δεν μιλάμε μόνο για τον εαυτό μας. Μιλάμε για όλους μας, γιατί όλοι χρειαζόμαστε μία νίκη. Την πρώτη.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ
Ο ομηρικός «οίνοψ πόντος» Ο μέγας Στυλιανός Αλεξίου μας αποχαιρέτισε για πάντα το απόγευμα της Τρίτης 12 Νοεμβρίου, σε ηλικία 92 ετών. Αντί άλλων, και καθώς για τους μεγάλους δεν χρειάζονται μεγάλα λόγια, δημοσιεύουμε σήμερα ένα σημείωμά του για τον ομηρικό «οίνοπα πόντο». Και από το μικρό αυτό κείμενο ο καθένας, και ο μη ειδικός, μπορεί να εκτιμήσει το σφρίγος της γραφής και της σκέψης του Αλεξίου. Δημοσιεύτηκε στο τεύχος 2 (1986) του περιοδικού Παλίμψηστου, της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Ηρακλείου Κρήτης. Για λόγους χώρου, έχουν γίνει ελάχιστες περικοπές και έχουν απαλειφθεί οι υποσημειώσεις. ΣΤΡ. ΜΠ. ΤΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ
Κρήτη τις γαῖ’ ἔστι μέσῳ ἐνὶ οἴνοπι πόντῳ, καλὴ καὶ πίειρα, περίῤῥυτος. Είναι μια γη στους ρόδινους ορίζοντες, η Κρήτη Όμορφη, πλούσια, ολόγυρα λουσμένη από το κύμα. («Οδύσσεια», τ 172) Το επίθετο οίνοψ σημαίνει κατά λέξιν «κοκκινωπός», «όμοιος περίπου στο χρώμα με κόκκινο κρασί». Επειδή αυτό φαίνεται αταίριαστο για τη θάλασσα, οι σχολιαστές και μεταφραστές ερμηνεύουν «σκούρος, μαύρος, σπινθηρίζων, αφρισμένος, κόκκινος από την ανατολή και δύση του ήλιου» κτλ. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, η φράση είναι ταυτόσημη με το επίσης ομηρικό ιοειδής πόντος (από το χρώμα του ίου, της βιολέτας) δηλαδή «μωβ». Για την κατανόηση των φαινομενικά περίεργων επιθέτων αυτών, πρέπει να ληφθεί υπ’ όψει ότι η αρχική σημασία της λ. πόντος δεν είναι γενικά «θάλασσα», αλλά «πέλαγος, η θάλασσα στα ανοιχτά, η απομακρυσμένη από την ξηρά, η θάλασσα κοντά στον ορίζοντα». Πραγματικά στο Αιγαίο, όλους τους καλοκαιρινούς και φθινοπωρινούς μήνες, όταν το φως του ήλιου είναι έντονο, η θάλασσα κοντά στον ορίζοντα έχει πολύ συχνά μια απόχρωση μωβ, ενώ ο ορίζων ελαφρά ροδίζει. Αυτό είναι ιδιαίτερα αντιληπτό από την ακτή σε μέρες μελτεμιού και τρικυμίας. Η θάλασσα χωρίζεται τότε σαφώς σε ζώνες, που η καθεμιά τους, από την ξηρά προς τον ορίζοντα, είναι κιτρινωπή, πράσινη, βαθιά μπλάβη και μωβ. Η αντίθεση αυτή αυξάνει την εντύπωση του ελαφρά κοκκινωπού και μωβ χρώματος της πιο μακρινής ζώνης. Γι’ αυτό λέει «μαβί» το πέλαγος και ο Σεφέρης στο Μυθιστόρημα (ΙΓ΄): «Το πέλαγο τόσο πικρό για την ψυχή σου κάποτε σήκωνε τα πολύχρωμα κι αστραφτερά καράβια, λύγιζε, τα κλυδώνιζε, κι όλο μαβί μ’ άσπρα φτερά, τόσο πικρό για την ψυχή σου κάποτε, τώρα γεμάτο χρώματα στον ήλιο». Αλλά και ο Καβάφης παλαιότερα, στη «Θάλασσα του πρωιού», έγραφε για τη «λαμπρά μαβιά και κίτρινη όχθη». Αιώνες πριν από τον Καβάφη και τον Σεφέρη και αιώνες μετά τον Όμηρο έγραφε ο Μέγας Βασίλειος στην Ομιλία δ’ εις την Εξαήμερον: «ηδύ (θέαμα θάλασσα) όταν πραείαις αύραις τραχυνομένη τα νώτα πορφύρουσαν χρόα ή κυανήν τοις ορώσι προβάλλη». Η λύση βρίσκεται λοιπόν στην προσεκτική παρατήρηση της φύσης στην ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο, καθώς και των τρόπων με τους οποίους εκφράστηκαν για την ίδια φύση άνθρωποι του ίδιου χώρου και της ίδιας γλώσσας, έστω κι αν τους χώριζαν αιώνες από τον Όμηρο. Με την κλίμακα εννοιών του κοκκινωπού, ρόδινου, σκού-
Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας
ρου κόκκινου και μωβ χρώματος χρησιμοποίησαν τις λέξεις οίνοψ και οινωπός και οι Έλληνες των κλασικών και μετακλασικών χρόνων. Σχεδόν όλες οι χρήσεις επιβεβαιώνουν την ερμηνεία αυτή, όπως οινωπός βότρυς («κόκκινο σταφύλι») στον Σιμωνίδη τον Αμοργίνο, οινωπός γένυς («κόκκινο μάγουλο») στις Βάκχες του Ευρiπίδη, οινωπός άχνη («ο κόκκινος αφρός» του κρασιού) στον Ορέστη του ίδιου, οινωποί οφθαλμοί στα Φυσιογνωμικά του Αριστοτέλη (πβ. πάλι τα μαβιά μάτια στο ποίημα «Μακρυά» του Καβάφη), οίνοπα πήχυν (για το ρόδινο χέρι της νύμφης που υψώνει έναν πυρσό) στον Τρυφιόδωρο, οίνοπα χιτώνα (για την πορφύρα του Χριστού) στον Νόννο, οινόχροα τρίχα («κόκκινα μαλλιά» στον Σχολιαστή του Ορέστη του Ευριπίδη κ.ά. Η κυκλαμίς ιοειδής (το μωβ κυκλάμινο») των ορφικών Αργοναυτικών βεβαιώνει τη χρωματική έννοια και του επιθέτου αυτού (πβ. σήμερα «cyclamin» για το ανοιχτό μωβ προ το ρόδινο). Θα ήθελα να υπενθυμίσω εδώ ότι η ανάπτυξη μιας πλήρους ορολογίας για τη δήλωση όλης της κλίμακας των χρωμάτων χαρακτηρίζει την εποχή μας και αντιστοιχεί στην πρωτοφανή ανάπτυξη της μόδας και της βιομηχανίας των υφασμάτων, καθώς και στο νεώτερο αναλυτικό και επιστημονικό πνεύμα. Οι παλαιότερες εποχές αγνοούσαν την ακριβή αυτή ορολογία και τις λεπτές διακρίσεις ανάμεσα στα χρώματα. Έτσι στα νέα ελληνικά το επίθετο γαλανός σημαίνει «γαλάζιος», αλλά στην Κρήτη η ίδια λέξη σημαίνει «άσπρος, ωχρός». Ανάλογη είναι η περίπτωση του επιθέτου μαύρος: δεν κυριολεκτούμε όταν λέμε μαύρο κρασί, μαύρο ψωμί, μαύρα σταφύλια, μαύρισα από τον ήλιο κτλ. Έτσι και στη γλώσσα του Ομήρου το επίθετο οίνοψ δηλώνει περισσότερες της μιας συγγενικές αποχρώσεις: η μακρινή θάλασσα έχει το χρώμα του κόκκινου κρασιού, είναι «κοκκινωπή» (δηλαδή «μωβ»), ενώ σε άλλα ομηρικά χωρία οίνοπε, «κοκκινωπά» (δηλαδή «καστανά), είναι τα βόδια. Η πραγματικότητα αυτή δεν προσέχθηκε αρκετά από τους μελετητές. Έτσι μια από τις ερμηνείες που δόθηκαν στη λ. οίνοψ ήταν «αφρισμένος». Υποστηρίχθηκε δηλαδή ότι ο ομηρικός άνθρωπος δεν έβλεπε το κόκκινο κρασί όπως το βλέπομε εμείς μέσα στα διαφανή γυάλινα ποτήρια μας, αλλά σαν κάτι σκούρο και αφρισμένο, μέσα σε πίθους, κρατήρες και κύλικες. Γι’ αυτό, υποτίθεται, είπαν τότε και τον πόντον οίνοπα, γιατί κι αυτός αφρίζει. Αλλά άραγε δεν είδαν ποτέ οι αρχαίοι αυτό το «μαύρο» κρασί να αδειάζει από τον ασκό στους αμφορείς μέσα στο φως, ή να χύνεται ή να βάφει και να «στίβει ένα
άσπρο ύφασμα; Εξίσου άστοχη ήταν η προσπάθεια να επεκταθεί η ερμηνεία αυτή και στα βόδια (βόε οίνοπε), επειδή κι αυτά κάποτε, όταν οργώνουν, «αφρίζουν γύρω στο ρύγχος». Η άποψη αυτή είναι απίθανη, γιατί το τοπικό, περιστασιακό και αισθητικά εντελώς ουδέτερο και ασήμαντο άφρισμα αυτό δεν θα αρκούσε για τη γένεση ενός ποιητικού ομηρικού επιθέτου. Άλλωστε η λ. οινωπός ή οίνοψ, που, όπως πιστεύεται, απαντά σε πινακίδα της Κνωσού ως όνομα βοδιού (wo-no-ko-so), δηλώνει ασφαλώς στην περίπτωση αυτή το χρώμα του ζώου, δηλαδή κάποιο συγκεκριμένο κοκκινωπό βόδι και όχι βέβαια κάποιο βόδι που άφριζε! (Πβ. και τα μεσαιωνικά και νεώτερα ονόματα αλόγων Βάδεος, Γρίβας, Μαύρος κ.ά.). Τέτοιες φράσεις όπως οίνοπα πόντον, νύκτα δι’ αμβροσίην κ.ά., αν και τυποποιημένες, έχουν χωρίς αμφιβολία στον Όμηρο λυρικό περιεχόμενο και λειτουργούν ποιητικά. Σώζουν την εντύπωση του παλιού ανθρώπου από τη θέα της θάλασσας, τη βαθειά αίσθησή του από τη νύχτα. Ο νεώτερος μεταφραστής οφείλει να αποδώσει, όσο μπορεί, το ψυχικό αυτό στοιχείο και την ποιητική λειτουργία των φράσεων αυτών στο δικό του κείμενο. Οι Νεοέλληνες μεταφραστές του Ομήρου (Πολυλάς, Εφταλιώτης, Σιδέρης, Κοντομίχης) αποδίδοντας τον οίνοπα πόντον ως μαύρο πέλαο, μαύρα πέλαγα, μελανά πελάγη, πόντο σκοτεινό, δεν απέδιδαν ούτε τη σωστή έννοια ούτε αυτό που αισθανόταν οι ποιητής. Πράγματι, το να λέγεται το «μαύρο και το σκοτεινό» ως κύρια και σχεδόν μόνιμη ιδιότητα της θάλασσας στο Αιγαίο (ακόμη και στις πάρα πολλές περιπτώσεις όπου σαφώς στην ομηρική διήγηση πρόκειται για μέρα) φαίνεται εντελώς αντίθετο προς την πραγματικότητα! Άσπρη θάλασσα, δηλαδή «φωτεινή» ονόμασαν την ίδια αυτή θάλασσα οι Νεοέλληνες. Ορισμένοι «θετικοί» επιστήμονες κατέφυγαν στην παθολογική «αχρωματοψία» του ποιητή ή στη θεωρία της εξελίξεως του Darwin: οι αρχαίοι έβλεπαν τη θάλασσα μαύρη, γιατί τα μάτια τους ήταν ακόμη ατελή! Οι παλαιότεροι Γάλλοι, Άγγλοι και Γερμανοί λεξικογράφοι, ζώντας σε μια εποχή κατά την οποία ήταν αδύνατο να ταξιδέψει κανείς και να μείνει λίγες μέρες σε κάποιο νησί στην Ελλάδα, μπορούσαν βέβαια να φαντάζονται «σκοτεινό» το Αιγαίο. Έτσι μετέφραζε και ο Voss τα οίνοψ και ιοειδής γερμανικά: «das dunkle Meer», «das finstere Meer», δηλαδή «η σκούρα, η σκοτεινή θάλασσα». Δεν πρόσεξαν ότι μέλας οίνος στην Ελλάδα είναι το κόκκινο κρασί. Οι Νεοέλληνες μεταφραστές του Ομήρου, που μάθαιναν τα αρχαία ελληνικά από τη Δύση, δέχθηκαν πρόθυμα τις ερμηνείες αυτές για τον οίνοπα και τον ιοειδή πόντον. Μόνο ο Πάλλης απέδωσε το πρώτο, στην Ιλιάδα του, με τα άσχετα γαλάζο και αφρογάλαζο κύμα ή με το κρασύ πέλαγο (sic)! Oι Καζαντζάκης και Κακριδής γράφουν το πέλαο το κρασάτο, βελτιώνοντας τον Πάλλη. (Έτσι άλλωστε ερμηνεύεται και στο Λεξικό του Δημητράκου η λ. οίνοψ). Η λύση αυτή είναι πιστή στο γράμμα του ομηρικού κειμένου, αλλά νομίζω ότι δεν λειτουργεί ποιητικά, γιατί δεν υποβάλλει εικόνα και εντύπωση. Το ίδιο μπορούμε να πούμε για την απόδοση του ιοειδούς πόντου ως μενεξέθωρου γιαλού (Πάλλης), μενεξιά πελάγη (Εφταλιώτης), γερανιά πελάγη (Καζαντζάκης-Κακριδής, αλλά και μαβί πέλαγο). Σημειώνω και τη μετάφραση του οίνοψ από τον Bérard: «vagues vineuses» και από τον Mazon: «la mer aux teintes de lie de vin», που σημαίνει «όπως το κατακάθι του κρασιού, η φέτσα», που είναι πράγματι μωβ. Ίσως αποδίδομε καλύτερα τις αρχαίες λέξεις μεταφράζοντας απλώς μαβιά πελάγη (αφού εμείς έχομε λέξη για τη μακρινή θάλασσα) ή, κάπως πιο ελεύθερα, ρόδινοι ορίζοντες. Φαίνεται λοιπόν άλλη μια φορά, με τον οίνοπα και ιοειδή πόντον, ότι στον έντεχνο ποιητικό λόγο γίνεται, από ιδιάζουσα παρατηρητικότητα και ευαισθησία, μια επισήμανση λεπτομερειών που περνούν απαρατήρητες για την καθημερινή εμπειρία, και η επισήμανση αυτή εκφράζεται με όρους που επίσης υπερβαίνουν τη γλωσσική καθημερινότητα. Αλλά και το συνηθισμένο για την κοινή αντίληψη χρώμα της θάλασσας δεν λείπει εντελώς στον Όμηρο. Το δηλώνουν ίσως τα Ποσειδών κυανοχαίτης και κυανώπις Αμφιτρίτη. Υπάρχει άλλωστε (μια μόνο φορά) και η γλαυκή θάλασσα.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
30 Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν βρέθηκε στην Αθήνα, το προηγούμενο Σάββατο. Μίλησε, στο ασφυκτικά γεμάτο αμφιθέατρο της Τεχνόπολης, με θέμα «Μια θεωρία για την εξουσία της απογύμνωσης και της ανατροπής», στην κεντρική εκδήλωση που οργάνωσαν, για τα σαράντα χρόνια από την εξέγερση του Πολυτεχνείου οι Νέοι-Νέες του ΣΥΡΙΖΑ και το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Την Κυριακή, μετά την πορεία του Πολυτεχνείου, τον συνάντησαν και συζήτησαν μαζί του η Αναστασία Γιάμαλη εκ μέρους της Αυγής και ο Δημοσθένης ΠαπαδάτοςΑναγνωστόπουλος εκ μέρους του RedNotebook. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΤΖΟΡΤΖΙΟ ΑΓΚΑΜΠΕΝ ΣΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΙΑΜΑΛΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ ΠΑΠΑΔΑΤΟΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟ
w Το Σάββατο είπατε, ακολουθώντας τον Φουκώ, ότι η «λογική» της νεωτερικής εξουσίας δεν είναι η αντιμετώπιση των κρίσεων, αλλά η διαχείριση των συνεπειών τους. Είναι άραγε μοιραία η ενσωμάτωση μιας πολιτικής δύναμης που θέλει να αντιμετωπίσει τις αιτίες των προβλημάτων στη λογική αυτή; Και, αντίστροφα: ένα εγχείρημα «αλλαγής των ορίων», μπορεί να εμπνεύσει και να κινητοποιήσει, αν ταυτόχρονα δεν διεκδικεί να αλλάξει τα πράγματα; Θεωρώ το σημείο αυτό (ότι οι νεωτερικές ή τουλάχιστον οι σύγχρονες κυβερνήσεις δεν θέλουν να κυβερνήσουν αντιμετωπίζοντας τις αιτίες, αλλά μόνο τις συνέπειες) εξαιρετικά σημαντικό. Γιατί αυτό είναι κάτι εντελώς διαφορετικό, σε σχέση με την παραδοσιακή αντίληψη που έχουμε —σύμφωνα με την αντίληψη του Φουκώ για το κυρίαρχο κράτος— για την εξουσία. Έχουμε μια εξουσία που απλώς διαχειρίζεται συνέπειες. Ήταν πολύ καθαρό στην περίπτωση του αστυνομικού που δολοφόνησε τον Κάρλο Τζουλιάνι, το 2001, ο οποίος είπε το απίστευτο: η αστυνομία δεν διαχειρίζεται την τάξη, αλλά τους μπελάδες, την αταξία. Αυτή είναι η κατάσταση στην οποία ζούμε, όχι μόνο στην εσωτερική, αλλά και στην εξωτερική πολιτική λ.χ. των ΗΠΑ: να δημιουργείς ζώνες αταξίας, ώστε να μπορείς να τις διαχειρίζεσαι επ’ ωφελεία σου. Στην Ιταλία, τα κόμματα της Αριστεράς παγιδεύτηκαν σ’ αυτή τη λογική της διαχείρισης των συνεπειών. Είναι πιο εύκολη και αποδίδει περισσότερο. Είναι άραγε μοιραίο να συμβεί αυτό; Ίσως όχι. Αποτελεί, όμως, μια ακόμα ένδειξη ότι η πολιτική εννοιολογία πρέπει να αλλάξει. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε κάτι που δεν είναι ούτε αιτία ούτε συνέπεια· χρειάζεται να βρούμε κάτι τρίτο ως τον σωστό
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Η δημοκρατία είναι μι Μιλάει για τη δημοκρατία, τη «Λατινική Αυτοκρατορία» της Ευρώπης, τον Φουκώ, τον Μπένγιαμιν και τον Καρλ Σμιτ, την «κατάσταση εξαίρεσης»
τόπο της πολιτικής. Θεωρώ απαραίτητη μια μεγάλη εννοιολογική αλλαγή, αλλιώς θα χάσουμε. Είναι αδύνατο να νικήσεις μια εξουσία, αν δεν καταλάβεις τη λογική της. w Σε ένα πρόσφατο άρθρο θυμίσατε τη «Λατινική Αυτοκρατορία» του Αλεξάντρ Κοζέβ (1947). Εκεί ο Κοζέβ προτείνει τη συγκρότηση μιας «αυτοκρατορίας» της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας, οι οποίες σε συνεργασία με τα κράτη της Μεσογείου θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την ανερχόμενη Γερμανία. Θεωρείτε ένα τέτοιο σχέδιο δυνητικό αντίβαρο στον ηγεμονισμό της Μέρκελ, φαίνεται ότι οι ηγέτες αυτών των χωρών ενδιαφέρονται περισσότερο για την επιτυχία του «δόγματος Μέρκελ» στις χώρες τους, παρά για τις επιπτώσεις του δόγματος σε μια Ευρώπη όλο και πιο διαιρεμένη. Ήταν κυρίως μια πρόκληση για να ξεκινήσει μια κριτική στην Ευρώπη. Ήθελα να θυμίσω ότι η σημερινή Ευρώπη, ακόμα και από θεσμικής άποψης, είναι μη νομιμοποιημένη. Όπως ξέρετε, το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα δεν είναι Σύνταγμα, αλλά μια συνθήκη μεταξύ κρατών — δηλαδή το αντίθετο ενός Συντάγματος, αφού τα Συντάγματα φτιάχνονται από τον λαό. Το μοντέλο του Κοζέβ είναι ενδιαφέρον γιατί δεν βασίζεται σε μια αφηρημένη ενότητα, αλλά σε μια πολύ συγκεκριμένη ενότητα, που στηρίζεται στην παράδοση, τον τρόπο ζωής, τη θρησκεία. Οι αντιδράσεις με εξέπληξαν. Στη Γερμανία άνοιξε μια τεράστια συζήτηση, ακόμα μου γράφουν, πολύ ενοχλημένοι, κάτι που δείχνει ότι και οι Γερμανοί βλέπουν ότι υπάρχει κάτι λάθος στη σημερινή Ευρώπη, ακόμα και με βάση τη δική τους οπτική. Δείχνει ότι το μοντέλο της σημερινής Ευρώπης δεν είναι αποδεκτό. w Το έργο σας είναι ιδιαίτερα δημοφιλές, μολονότι αποπνέει μιαν απαισιοδοξία. Ο Ζίζεκ γράφει ότι στο Ηοmo Sacer, υποστηρίζοντας πως η σφαίρα της «γυμνής ζωής» (μιας ζωής απογυμνωμένης από
ιδιότητες και δικαιώματα), τείνει να γίνει η σφαίρα της πολιτικής, υποτιμάτε τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου κλπ., σαν να αντιλαμβάνεστε ως αυθεντική ουσία της εξουσίας τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Δεν είμαι απαισιόδοξος, αντιθέτως. Η αισιοδοξία και η απαισιοδοξία, άλλωστε, δεν συνιστούν φιλοσοφικές κατηγορίες. Δεν μπορείς να κρίνεις μια σκέψη ή μια θεωρία με βάση την αισιοδοξία ή την απαισιοδοξία της. Ο φίλος μου ο Γκυ Ντεμπόρ παρέθεσε κάποτε ένα απόσπασμα του Μαρξ: «Η καταστροφική κατάσταση της κοινωνίας στην οποία ζω με γεμίζει αισιοδοξία». Αυτό που επιχειρώ στο βιβλίο μου για το Άουσβιτς, το στρατόπεδο, τη νεωτερικότητα δεν είναι μια ιστορική κρίση, αλλά να εικονογραφήσω ένα παράδειγμα, προκειμένου να καταλάβουμε την πολιτική στις μέρες μας. Διάφοροι λένε: «Ο Αγκάμπεν υποστηρίζει ότι ζούμε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης». Όχι. Αλλά μας είναι χρήσιμο να πάρουμε το στρατόπεδο ως παράδειγμα για να καταλάβουμε την εξουσία σήμερα. w Σε όλη τη διάρκεια της ζωής σας «συνομιλείτε», είτε ως συγγραφέας είτε ως μεταφραστής, με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν. Τι έχει να μας πει σήμερα; Η έκδοση του Μπένγιαμιν στην Ιταλία σηματοδότησε μια ανανέωση της αριστερής σκέψης. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον και μεθοδολογικά σημαντικό, στον Μπένγιαμιν είναι ο τρόπος που παίρνει τη θεολογική εννοιολογία -λ.χ. την έννοια του μεσσιανικού χρόνου και την εσχατολογική της σύλληψη— και, βγάζοντάς τη από τα θεολογικά συμφραζόμενα την κάνει να δουλεύει στην πολιτική σφαίρα. Προκειμένου να παραγάγουμε μια νέα πολιτική εννοιολόγηση, χρειάζεται να μάθουμε από τον Μπένγιαμιν. Ήταν καταπληκτικό να ανακαλύπτω -δουλεύοντας για το βιβλίο Το βασίλειο και η δόξα: για μια θεολογική γενεαλογία της οικονομίας και της δκυβέρνησης— ότι, για να καταλάβω τι είναι η κυβέρνηση, ήταν πιο σημαντικό να διαβάζω μεσαιωνικές πραγματείες για τους αγγέλους
παρά δοκίμια πολιτικής επιστήμης. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Μπένγιαμιν: έχει μια θαυμάσια ιδέα για τον μεσσιανικό χρόνο: κάθε στιγμή στο παρόν είναι η αποφασιστική στιγμή, η Ώρα της Κρίσης — να αντιμετωπίζουμε την Ιστορία σαν κάθε στιγμή να είναι η αποφασιστική στιγμή. w Το αίτημα για «πραγματική δημοκρατία» κινητοποίησε εκατομμύρια, από την Αραβική Άνοιξη και τους Αγανακτισμένους, μέχρι το κίνημα Occupy. Στην Κοινότητα που έρχεται, ωστόσο, γράφετε ότι η δημοκρατία είναι μια έννοια πολύ γενική για να αποτελέσει αληθινό πεδίο σύγκρουσης. Η δημοκρατία είναι μια έννοια διφορούμενη. Σημαίνει τη συγκρότηση του πολιτικού σώματος, αλλά και την τεχνολογία, απλώς, της διακυβέρνησης: σήμερα η δημοκρατία είναι μια τεχνική της εξουσίας, ανάμεσα σε άλλες. Ας κάνουμε αυτή τη διάκριση, ανάμεσα στην πραγματική δημοκρατία ως συγκρότηση του πολιτικού σώματος και τη δημοκρατία ως τεχνική διακυβέρνησης που στηρίζεται στα γκάλοπ, τις εκλογές, τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, τη διακυβέρνηση ιδίως μέσω των ΜΜΕ κλπ. Η δεύτερη εκδοχή, αυτό που οι κυβερνήσεις αποκαλούν δημοκρατία, δεν μοιάζει σε τίποτα με την αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αιώνα. Αν αυτό είναι η δημοκρατία, απλούστατα, δεν με ενδιαφέρει. w Με αυτή την έννοια, πράγματι, η δημοκρατία είναι κάτι πολύ γενικό. Γιατί όμως «η κοινότητα που έρχεται» δεν είναι ένας νέος κομμουνισμός, ριζικά διαφορετικός από τις εμπειρίες του 20ού αιώνα; Προσπαθώ να αποφεύγω την απλή προσκόλληση στην παράδοση της Αριστεράς, με την οποία ήμουν στενά συνδεδεμένος. Ο κομμουνισμός είναι επίσης μια σπουδαία σύλληψη· αν όμως πρόκειται γι’ αυτό που συνέβη επί Στάλιν δεν είναι διόλου σπουδαία. Δεν μπορούμε λοιπόν να χρησιμοποιούμε έννοιες όπως η δημοκρατία ή ο κομμουνισμός σαν να είναι δεδομένες. Δεν είναι. Κι αυ-
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
35
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
α έννοια διφορούμενη
τό το λέω ιδίως για φιλοσόφους όπως ο Ζίζεκ ή ο Μπαντιού, που χρησιμοποιούν τον κομμουνισμό σαν να ήταν μια ξεκάθαρη έννοια. w Η κλασική αρχαιότητα είναι διαρκώς παρούσα στο έργο σας. Η επιλογή αυτή έχει έναν ισχυρό συμβολισμό, σε μια συγκυρία που το δημόσιο Πανεπιστήμιο διαλύεται, οι ανθρωπιστικές σπουδές υποβαθμίζονται και η κλασική παιδεία αντιμετωπίζεται συχνά σαν μουσειακό είδος. Χαίρομαι γι’ αυτή την ερώτηση. Δεν πρόκειται απλώς για πολιτισμικό, αλλά για πολιτικό πρόταγμα. Δεν μπορείς να αντιληφθείς τι γίνεται σήμερα, αν δεν καταλάβεις ότι ένα ακόμα πράγμα που έχει αλλάξει τελείως είναι η ζωντανή σχέση με το παρελθόν. Οι εξουσίες σήμερα —το βλέπω στην Ιταλία, όπως και στην Ελλάδα— εξαρθρώνουν το σύστημα «μετάδοσης» του παρελθόντος. Το Πανεπιστήμιο είναι ο τρόπος με τον οποίο το παρελθόν ζει και «μεταδίδεται» στο σήμερα. Είμαι πεισμένος ότι η αρχαιολογία, με τη φουκωική έννοια, είναι ο μόνος τρόπος πρόσβασης στο παρόν. Μπορούμε να έχουμε πρόσβαση στο παρόν, μόνο αν πάμε πίσω. Μια εικόνα που χρησιμοποιεί πολύ ο Φουκώ, λέγοντας ότι η ιστορική του έρευνα είναι μια σκιά που ρίχνει πάνω στο παρελθόν η διερώτησή του για το παρόν. Δεν μπορείς να επερωτήσεις ριζικά το παρόν, αν δεν πας πίσω. Και αυτό θέλουν σήμερα να αποφύγουν. Παρουσιάζουν το παρόν ως ένα πρόβλημα απλώς οικονομικό, κι εσύ πρέπει να πεις ένα ναι ή ένα όχι. Αυτό φαλκιδεύει τη δυνατότητα να κάνουμε πολιτική. w Συμφωνείτε ότι η Ελλάδα αποτελεί το «πειραματόζωο» για να δοκιμαστούν τα όρια ενός βίαιου εξαναγκασμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών σε αντικοινωνικά μέτρα σε μικρό διάστημα; Στη δεκαετία του ’70 λέγαμε ότι η Ιταλία υπήρξε ένα πεδίο δοκιμής, όπου η τρομοκρατία έπρεπε να γίνει πολιτικά σημαντική, όχι μόνο ως εχθρός, αλλά και ως τρόπος διακυβέρνησης. Ήταν αλήθεια. Δεν καταλάβαμε
ποτέ αν ο Μόρο δολοφονήθηκε από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες ή κάποια ομάδα διαβρωμένη από μυστικές υπηρεσίες. Νομίζω ότι και η Ελλάδα αποτελεί σήμερα πειραματόζωο. Για να επιστρέψουμε στην ιδέα της Λατινικής Αυτοκρατορίας, οι μεγάλες δυνάμεις του Βορρά χρησιμοποιούν χώρες όπου η πολιτική παράδοση είναι διαφορετική. w Μιας και μιλήσαμε για μηχανισμούς, όσο πιθανότερο γίνεται το ενδεχόμενο μιας αριστερής κυβέρνησης στην Ελλάδα, ανακύπτει το ερώτημα πώς πρέπει να διαχειριστεί η Αριστερά την κληρονομιά του προηγούμενου καθεστώτος. Μέχρι σήμερα, οι ισχυρές πολιτικές οντότητες, όπως το κράτος, έπρεπε να επερωτηθούν, ειδάλλως η λογική του κράτους θα επιβαλλόταν στα επαναστατικά κινήματα. Είναι λεπτό το ζήτημα. Πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα σε στρατηγική και τακτική. Η στρατηγική δεν μπορεί παρά να είναι πάντα ριζικά «αντί-». Από την άλλη, τακτικά, σε μια μεμονωμένη μάχη, μπορείς να αφίστασαι από μια συγκεκριμένη πολιτική παράδοση — μην ξεχνώντας όμως τη στρατηγική. Συνήθως, μέχρι τώρα, η τακτική είχε τα πρωτεία έναντι της στρατηγικής. Πιστεύω, πάντως, ότι η μια κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ μπορεί να είναι καταλύτης για μια αλλαγή στην Ευρώπη. w Ο Καρλ Σμιτ αποτελεί μόνιμη θεωρητική αναφορά σας, ιδίως στην Κατάσταση εξαίρεσης, όπου επιχειρείτε να δείξετε πως ο «κανόνας» της εξουσίας δεν είναι ο νόμος αλλά η εξαίρεση — η ανομία. Ταυτόχρονα, το έργο σας είναι βαθιά επηρεασμένο από τον Φουκώ, βασικό επιχείρημα του οποίου είναι ότι η εξουσία έχει θετικό περιεχόμενο — διαμορφώνει, οικοδομεί. Αυτή η «συγκροτητική» λειτουργία της εξουσίας συνήθως παραγνωρίζεται στο έργο σας. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν την άσκηση εξουσίας ως άσκηση βίας, ως ανομία που μόνο με τα ίδια μέσα είναι δυνατό να αντιμετωπιστεί; Μου δίνετε την ευκαιρία να αποσαφηνίσω
αυτό το σημείο, καθώς συχνά δέχομαι κριτική για τη χρήση του Σμιτ. Ο Σμιτ υποστηρίζει ότι κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την κατάσταση εξαίρεσης, άρα η εξουσία εδράζεται στην εξαίρεση: το πεδίο του νόμου, για τον Σμιτ, είναι η κατάσταση εξαίρεσης. Η σύλληψη του νόμου στον Σμιτ είναι ότι ο νόμος περιλαμβάνει την εξαίρεση από τον νόμο, αλλά την ίδια στιγμή ο νόμος είναι ακόμα εκεί — συνεπώς δεν μπορούμε να μιλάμε για α-νομία. Το θεωρώ λάθος, και προσπαθώ να δείξω ότι εκείνο που υπάρχει στην περίπτωση αυτή είναι απλώς μια ζώνη ανομίας. Η διαφορά μου με τον Σμιτ είναι ότι προσπαθώ να δείξω ότι ο νόμος δεν είναι πια εκεί. Όπως είπα και το Σάββατο, το σημαντικό είναι να δούμε πώς η ανομία έχει αιχμαλωτιστεί από την εξουσία. Το σύστημα του Σμιτ λειτουργεί μόνο αν δεχτείς ότι η αναστολή του νόμου είναι ακόμα νόμος, ότι αυτή η ζώνη ανομίας είναι νόμιμη. Στην ομιλία μου προσπάθησα να δείξω ότι μια απο-συντάσσουσα δύναμη πρέπει να κάνει ξεκάθαρο ότι το νομικό σύστημα εντός του οποίου ζούμε δεν εδράζεται σε μια νόμιμη αναστολή του νόμου, αλλά στην ανομία. Στην περίπτωση αυτή, το οικοδόμημα του Σμιτ καταρρέει.
εξουσία, δηλαδή το αντίθετο. Τι θα ήταν μια βία ως απο-συντάσσουσα εξουσία; Δεν είναι εύκολο να το πω. Νομίζω όμως ότι ένα από τα καθήκοντά μας είναι να σκεφτούμε μια πολιτική δράση αποκλειστικά απο-συντάσσουσα — όχι συστατική μιας νέας πολιτικής και νομικής τάξης.
* Αποδώσαμε τους όρους constituent και destituent ως «συντάσσουσα» και «απο-συντάσσουσα δύναμη» (αντί του «συντακτική και «απο-συντακτική» εξουσία), τόσο για λόγους συμμετρίας όσο και για να τονιστεί το διαρκές μιας διαδικασίας «σύνταξης» και «αποσύνταξης». Ευχαριστούμε τον Δημήτρη Κοσμίδη για τη μεταφραστική συμβουλή. Μια εκτενέστερη εκδοχή της συνέντευξης δημοσιεύεται στο RedNotebook (rnbet.gr)
KYKΛΟΦΟΡΕΙ Τεύχος
104
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2013
w Προτείνετε, λοιπόν, μια μετωπική σύγκρουση με την εξουσία; Δεν έχω στο μυαλό μου μια βίαιη σύγκρουση με την εξουσία. Αντίθετα, εκείνο που με ενδιαφέρει είναι ποια στρατηγική θα μπορούσε να καταδείξει αυτή την ανομία. Ίσως, λοιπόν, όχι μια βίαιη επαναστατική δράση, αλλά ο δρόμος που θα έδειχνε στους ανθρώπους ότι στο κέντρο του νόμου βρίσκεται η ανομία. Όταν λέω ότι θα πρέπει να συλλάβουμε μια απο-συντάσσουσα εξουσία, σκέφτομαι ότι η βία αποτελεί μια συντάσσουσα
Κοσμολογία Βιολογία Τέχνη
Η κρίση χρέους και οι προκλήσεις της ανάπτυξης 29 ΚΑΙ 30 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ, ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Την Παρασκευή 29 και το Σάββατο 30 Νοεμβρίου, το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, σε συνεργασία με την Αυτόνομη Κίνηση Μεταπτυχιακών Φοιτητών Manifesto, διοργανώνουν διημερίδα με θέμα την αντιμετώπιση της κρίσης χρέους και τις αναπτυξιακές προκλήσεις για την ελληνική οικονομία. Στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (Αμφιθέατρο Σάκη Καράγιωργα Ι & ΙΙ). Οι συνεδρίες οργανώνονται σε τέσσερις θεματικές ενότητες. Οι δύο πρώτες κινούνται γύρω από τον άξονα της κρίσης χρέους, ενώ στις δύο επόμενες θα διερευνηθεί η δυνατότητα αναπτυξιακής διεξόδου από την παρατεταμένη ύφεση την οποία διέρχεται η ελληνική οικονομία και τη στασιμότητα που παρατηρείται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στη διημερίδα συμμετέχουν διακεκριμένοι ομιλητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 29 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 18.00-18.15. Χαιρετισμός: Χάρης Γολέμης (διευθυντής του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς). 18.15-20.30. Η πολιτική οικονομία του δημόσιου χρέους: Νίκος Θεοχαράκης (Παν. Αθηνών), Ευκλείδης Τσακαλώτος (Παν. Αθηνών, βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ), Σάργκον Νίσαν ( Bretton Woods Project, Μεγάλη Βρετανία). ΣΑΒΒΑΤΟ 30 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 11.30-13.30. Πώς θα ξεφύγουμε από την παγίδα της υπερχρέωσης; Μαρίκα Φραγκάκη (Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς), Σπύρος Λαπατσιώρας (Παν. Κρήτης), Γιάννης Μηλιός (ΕΜΠ, υπεύθυνος Τμήματος Οικονομικής Πολιτικής του ΣΥΡΙΖΑ). 14.00-16.00. Παραγωγικός μετασχηματισμός και ανάπτυξη στην Ευρώπη: Γιώργος Σταθάκης (Παν. Κρήτης, βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ), Θεοδώρα Σταθούλια (πολιτική επιστήμονας, ερευνήτρια σε ζητήματα επιστήμης της πληροφορίας), Μαριάνα Μορτάγκουα (βουλευτής του Μπλόκο της Αριστεράς, Πορτογαλία). 17.00-19.00: Παραγωγικός μετασχηματισμός και ανάπτυξη στην Ελλάδα: Γιάννης Δραγασάκης (βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ, αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων), Γκάρι Ντίμσκι (Παν. Λιντς, Μεγάλη Βρετανία, Νάντια Βαλαβάνη, (βουλευτής ΣΥΡΙΖΑ). Θα υπάρχει ταυτόχρονη διερμηνεία.
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΕΛΛΑΔΑ, ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ
«Ενεργειακή δημοκρατία»: Μια αριστερή πρόταση για την ενέργεια ΤΗΣ ΝΑΤΑΣΣΑΣ ΡΩΜΑΝΟΥ
Μια από τις πολλές παρερμηνείες της οικονομικής κρίσης στη Νότια Ευρώπη είναι ότι συχνά αντιμετωπίζεται ως άμεση συνέπεια της κατάρρευσης του τραπεζικού συστήματος στις ΗΠΑ το 2008, καθώς και ότι θεωρείται μια βαθιά αλλά βατή οικονομική κρίση. Ήδη όμως έχει γίνει σαφές —λόγω της διάρκειας, της γεωγραφικής έκτασης και της αδυναμίας ουσιαστικής της αντιμετώπισης— ότι πρόκειται για κρίση του ίδιου του καπιταλισμού. Έτσι, η κατάσταση «έκτακτης ανάγκης» επεκτείνεται πέρα από τον οικονομικό τομέα: η κρίση γίνεται κοινωνική (με τον ακραίο εθνικισμό που μετατρέπεται σταδιακά σε κοινωνικό ρατσισμό, την κρατική καταστολή και το δημοκρατικό έλλειμμα) αλλά και περιβαλλοντική. Μια περιβαλλοντική κρίση με πολλά αίτια, όπως η ξέφρενη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων με ολοένα και πιο επισφαλείς εξορυκτικές μεθόδους, λ.χ., άντληση πετρελαίου από σχιστολιθικά πετρώματα, ασφαλτική άμμο ή από πολύ μεγάλα βάθη στον ωκεανό. Ταυτόχρονα, οι μεγάλης κλίμακας ιδιωτικοποιήσεις της γης και των φυσικών πόρων οδηγούν ευθέως σε περιβαλλοντική υποβάθμιση. Πάνω απ’ όλα, όμως, η κλιματική αλλαγή στην οποία οδηγούν οι ανθρωπογενείς εκπομπές αερίων θερμοκηπίου φαίνεται να είναι ο θρίαμβος της καπιταλιστικής απληστίας πάνω στη φύση: οι ανθρώπινες δραστηριότητες που εξυπηρετούν την ανάγκη υπερκατανάλωσης, υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων και μεγιστοποίησης του κέρδους ( λ.χ. καύση ορυκτών καυσίμων, αποψίλωση των δασών), έχουν οδηγήσει σε πρωτοφανή, στη γεωλογική ιστορία, αύξηση της θερμοκρασίας, η οποία πλέον απειλεί τη ζωή πάνω στη Γη. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής — περισσότερο γνωστής ως «υπερθέρμανσης του πλανήτη»— αναμένεται να είναι τεράστιες, ιδίως σε περιοχές όπως η Νότια Ευρώπη. Οι προβλέψεις μιλάνε για ερημοποίηση στις υποτροπικές ζώνες εξαιτίας της σημαντικής μείωσης της ετήσιας βροχόπτωσης (έως και 20%) και της αύξησης της θερμοκρασίας κατά 3 βαθμούς περίπου. Η παρατεταμένη ξηρασία και γενική λειψυδρία, οι περισσότεροι και εντονότεροι καύσωνες και πλημμύρες θα αποτελούν πλέον τον κανόνα. Οικονομίες όπως η ελληνική, που βασίζονται στον τουρισμό, την αλιεία και τη ναυτιλία, θα επηρεαστούν σοβαρά από την προβλεπόμενη άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τις αλλαγές στις χημικές ισορροπίες στην θάλασσα (οξίνιση) και την ξηρασία, που οδηγούν στη διάβρωση του εδάφους και την αύξηση των δασικών πυρκαγιών.
Παλαιές και νέες οικολογικές προκλήσεις Η κλιματική αλλαγή δεν είναι, βέβαια, η
Η δρ Νατάσσα Ρωμανού είναι ερευνήτρια-καθηγήτρια στο Columbia University και το NASA-Goddard Institute στην Νέα Υόρκη.
Βίντσεντ Βαν Γκογκ, «Ηλιοτρόπια», 1887
πρώτη οικολογική πρόκληση που αντιμετωπίζει ο καπιταλισμός. Το νέφος υπήρξε σοβαρή απειλή για την ανθρώπινη υγεία στο Λονδίνο, το Πίτσμπουργκ και το Λος Άντζελες, από τα τέλη του 19ου έως και τα μέσα του 20ου αιώνα, αλλά και σήμερα στις κινεζικές μεγαλουπόλεις και τα βιομηχανικά συγκροτήματα. Η μείωση του στρατοσφαιρικού όζοντος τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 αποδόθηκε στην εισαγωγή στην ατμόσφαιρα των χλωροφθορανθράκων, τεχνητών ουσιών που χρησιμοποιούνται σε ψυκτικά, σπρέι και χημικούς διαλύτες. Η όξινη βροχή, προερχόμενη από τις εκπομπές διοξειδίου του θείου και οξειδίων του αζώτου κατά την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από άνθρακα, από τα εργοστάσια και τα μηχανοκίνητα οχήματα, είναι ένα ακόμα παράδειγμα ανθρωπογενούς υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Τέτοιες περιπτώσεις ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής ήταν μικρότερης κλίμακας, πιο εντοπισμένες χωρικά και γι’ αυτό αντιμετωπίστηκαν. Για παράδειμα, το Clean Air Act στις ΗΠΑ σχεδιάστηκε για να περιορίσει την ατμοσφαιρική ρύπανση λόγω αιωρούμενων σωματιδίων και ανανεωνόταν διαρκώς με νομοθετικές προσθήκες, από από το 1960 έως τη δεκαετία του 1990. Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ (συνθήκη του ΟΗΕ για την προστασία του όζοντος με τη σταδιακή κατάργηση της παραγωγής ουσιών που εθύνονται για την καταστροφή του), στα τέλη της δεκαετίας του 1980, αποτελεί υπόδειγμα διεθνούς συνεργασίας. Όσον αφορά την όξινη βροχή, πολλές περιφερειακές συνθήκες και πρωτόκολλα υπογράφησαν ώστε να αναγκαστούν οι ρυπογόνες βιομηχανίες (κυρίως μονάδες ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα) να αναζητήσουν τεχνικές λύσεις που αφαιρούν θειούχα αέρια που εκλύονταν από τις καμινάδες τους. Όλα αυτά τα μέτρα και η διεθνής συνεργασία επιτεύχθησαν επειδή τα προβλήματα (νέ-
φος, μείωση του όζοντος, όξινη βροχή) συνυπήρχαν ταυτόχρονα στον ίδιο γεωγραφικό χώρο με τις πηγές της παραγωγής, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο κατά κύριο λόγο τις επιχειρήσεις και τα κέρδη και, δευτερευόντως, τους ανθρώπους που ζούσαν, εργάζονταν και βεβαίως ψήφιζαν εκεί. Αντίθετα, η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι πιο περίπλοκο πρόβλημα� δημιουργείται από τα αέρια του θερμοκηπίου που εκπέμπουν βιομηχανικές χώρες, οι οποίες είναι συνήθως βόρειες, ανεπτυγμένες και εύπορες, αλλά πλήττει κυρίως τις τροπικές και υποτροπικές περιοχές (τον παγκόσμιο Νότο), που έχουν συγκριτικά μικρή συνεισφορά στο πρόβλημα. Επιπλέον, οι επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη (ερημοποίηση, άνοδος της στάθμης της θάλασσας, αλλαγές στον κύκλο του νερού, καύσωνες), εκδηλώνονται σταδιακά και σε βάθος δεκαετιών. Συνεπώς, δεν υπάρχει επείγουσα τοπική ή χρονική ανάγκη που να αναγκάζει εκείνους που δημιουργούν το πρόβλημα να το αντιμετωπίσουν.
Ελλάδα: μια χώρα που έχει να χάσει πολλά από την κλιματική αλλαγή Καθώς η αύξηση της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας επηρεάζει κυρίως τον Παγκόσμιο Νότο, η Ελλάδα, που βρίσκεται στο τροπικό - υποτροπικό όριο, είναι μια από τις λίγες βιομηχανικές χώρες που θα χάσουν πολλά. Επιπλέον, η Ελλάδα βασίζεται, για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, κυρίως στον άνθρακα, και μάλιστα στην πιο «βρώμικη» οικολογικά μορφή του: τον λιγνίτη. Έτσι, θα έπρεπε να είναι στην πρώτη γραμμή των προσπαθειών για την ανιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Οι προσπάθειες αυτές πρέπει να περιλαμβάνουν έγκυρες ενεργειακές λύσεις. Η Ελλάδα εισάγει περίπου το 64% της ενέργειας (ευρωπαϊκός μέσος όρος: 51%) που χρησιμοποιεί. Επιπλέον, το 91% της ενέργειάς της
προέρχεται από ορυκτά καύσιμα (άνθρακας, πετρέλαιο και φυσικό αέριο), που είναι από τις πιο επιζήμιες πηγές ενέργειας για το περιβάλλον. Επίσης, έχει το υψηλότερο ποσοστό έκλυσης διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο (8,4 τόνοι το 2009) στην Ε.Ε., σημαντικά μεγαλύτερο από το μέσο όρο της Ε.Ε. (7,2 τόνοι). Η σημερινή κυβέρνηση, αντί να στραφεί στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, σχεδιάζει ακόμα μεγαλύτερη εκμετάλλευση των ορυκτών καυσίμων στην ανατολική Μεσόγειο, νότια της Κρήτης και στο Ιόνιο Πέλαγος, μέσω έργων μεγάλης κλίμακας και ιδιωτικής χρηματοδότησης. Όλο και μεγαλύτερα ποσοστά της ΔΕΗ περνούν στα χέρια ιδιωτών. Μελετώνται επίσης σχέδια για την «πράσινη ενέργεια», την παραγωγή δηλαδή ηλιακής ή αιολικής ενέργειας, κάτω από τις νεοφιλελεύθερες οδηγίες της Τρόικας: ιδιωτική χρηματοδότηση και ιδιοκτησία, χωρίς δημόσιο έλεγχο. Τέτοιες στρατηγικές αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, μαζί με τις εξαιρετικά αποτυχημένες διεθνώς προσεγγίσεις που βασίζονται στην ελεύθερη αγορά (εμπορία εκπομπών άνθρακα, πιστώσεις άνθρακα, αγορές άνθρακα) ή τις λύσεις που προτείνει η αναδυόμενη και αμφιλεγόμενη επιστήμη της γεωμηχανικής, αντιπροσωπεύουν ουσιαστικά την προσπάθεια του καπιταλιστικού συστήματος να περισωθεί και να αναγεννηθεί. Αυτός ο «πράσινος καπιταλισμός» είναι μια συστημική λύση, που τελικά θα οδηγήσει σε προβλήματα και σε κρίσεις παρόμοιες με αυτές που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Παράλληλα, όμως εμφανίζεται μια πολύ ενθαρρυντική προοπτική: αυθόρμητα και ισχυρά περιβαλλοντικά κινήματα ενάντια στις εξορύξεις και την ιδιωτικοποίηση των φυσικών πόρων. Τα κινήματα αυτά βασίζονται στον λαϊκό ακτιβισμό, χωρίς οργανωμένη πολιτική καθοδήγηση και αυτοοργανώνονται στην πρώτη γραμμή της επίθεσης: εναντιώνονται σε παλιά και νέα λιγνιτικά εργοστάσια, στην ιδιωτικοποίηση της διαχείρισης αποβλήτων και των νέων χώρων υγειονομικής ταφής (Κερατέα), στην ιδιωτικοποίηση του νερού (Θεσσαλονίκη), στην εξόρυξη χρυσού (Σκουριές, Μήλος). Πολλά από τα νεοφιλελεύθερα σχέδια αναστέλλονται ύστερα από τη σθεναρή εναντίωση των τοπικών κοινωνιών, παρά την επίδειξη ακραίου κρατικού αυταρχισμού. Παρόμοια κοινωνικά-οικολογικά κινήματα απέναντι σε κρατικά ή ιδιωτικά σχέδια για την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, των δημόσιων χώρων και των φυσικών πόρων έχουν αναδυθεί παγκοσμίως: στη Νότια Αμερική, τις ΗΠΑ και τον Καναδά, αλλά και πολύ πρόσφατα στην Τουρκία (Γκεζί Παρκ). Η άνοδος του περιβαλλοντικού ακτιβισμού είναι εξαιρετικά ενθαρρυντική, ωστόσο, τα κινήματα αυτά συνήθως δεν αναζητούν τις βαθύτερες αιτίες που οδηγούν στη συστηματική υποβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος και, τελικά, της ζωής, ούτε αμφισβητούν το υπάρχον πολιτικό σύστημα. Είναι τοπικού χαρακτήρα και κατακερματισμένα, τόσο σε έκταση όσο και σκοπό, ενώ υπάρχει
Η ΑΥΓΗ • KYΡΙΑΚΗ 24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2013
37
ΕΝΘΕΜΑΤΑ έλλειψη πολιτικής συνείδησης και σύνδεσης μεταξύ τους σε μεγαλύτερη κλίμακα. Με άλλα λόγια, δεν διατυπώνουν ρητά την απαίτηση για περιορισμό της υπερκατανάλωσης, την εγκατάλειψη των ορυκτών καυσίμων και του τρόπου ζωής που συνδέεται μ’ αυτά, απαιτήσεις οι οποίες ουστιαστικά απειλούν τον ίδιο τον καπιταλισμό.
Μια αριστερή, ριζοσπαστική λύση Εκτιμώ ότι, σε αντίθεση με άλλες χώρες, ο ΣΥΡΙΖΑ έχει αντιληφθεί τον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστασης, λαμβάνοντας το μήνυμα των κινημάτων και εκτιμώντας την ανάγκη πολιτικοποίησής τους. Ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν και είναι παρών και σύμμαχος στους αγώνες των τοπικών κοινωνιών, ενώ έχει δεσμευθεί για την ανασυγκρότηση και τον ριζικό μετασχηματισμό της οικονομίας με τρόπο κοινωνικά και περιβαλλοντικά ισορροπημένο και δίκαιο. Ένα αποκεντρωμένο, μικρής κλίμακας, κοινοτικά ελεγχόμενο μοντέλο ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές πρέπει να βρεθεί στο επίκεντρο της ενεργειακής πρότασης του ΣΥΡΙΖΑ προς την κοινωνία. Ο ρόλος του κράτους θα ανάγεται στον συντονισμό των περιφερειακών, δημοτικών και των συνεταιριστικών μορφών παραγωγής και διαχείρισης της ενέργειας, στον εκσυγχρονισμό του δίκτυου μεταφοράς, διανομής και εξαγωγής ενέργειας και στην επίβλεψη της απο-εμπορευματικοποίησης της ενέργειας. Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να δεσμευτεί για τη σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων σε συγκεκριμένο χρόνο (π.χ. έως το 2025), ώστε να είναι συνεπής με τα ευρωπαϊκά και τα διεθνή πρωτόκολλα που έχουν ήδη κυρωθεί από την Ελλάδα και, το πιο σημαντικό, να είναι συνεπής με την ιδεολογία της Αριστεράς και τον αγώνα ενάντια στην εκμετάλλευση της φύσης. Επίσης, πρέπει να δεσμευτεί για την ανάπτυξη και την προώθηση της ηλιακής, αιολικής, και ίσως γεωθερμικής ενέργειας, τη στήριξη της ενεργειακής διαφοροποίησης, την επίτευξη ενεργειακής αυτάρκειας. Η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων πρέπει να γίνεται με σύνεση, δημόσια συναίνεση και έλεγχο, ελαχιστοποιώντας τις επιπτώσεις στο περιβάλλον. Η ιδιωτικοποίηση της δημόσιας περιουσίας πρέπει να αποκλειστεί, τα δάση και τα φυσικά αποθέματα να προστατεύονται, ενώ ο τουρισμός δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως δικαιολογία για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Ο δημόσιος διάλογος και η διαφάνεια πρέπει να θεσμοθετηθούν, και ο έλεγχος να ασκείται από τους πολίτες, τους εργαζόμενους, τους καταναλωτές. Ένα τέτοιο μοντέλο θα προσφέρει θέσεις εργασίας αλλά και ένα νέο όραμα για τη χώρα. Η Ελλάδα, δεδομένης της μικρής έκτασης των ενεργειακών αναγκών της και την έλλειψη σημαντικών αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων, εκτός από τον άνθρακα, μπορεί και πρέπει να ακολουθήσει ένα τέτοιο σχέδιο εργασίας. Εν κατακλείδι, η κλιματική είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα, αλλά απαιτεί τοπικές λύσεις. Ο ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να συνεχίσει να ενδυναμώνει τα τοπικά κινήματα, αλλά και να αντλεί δύναμη από αυτά, βοηθώντας στην ανάπτυξη ενός συνολικού, πολιτικού κινήματος αντίστασης και πολιτικής αμφισβήτησης. Ενός κινήματος που θα συνδέει τα κομμάτια του παζλ, δηλαδή τις τοπικές οικολογικές καταστροφές με την αλλαγή του κλίματος, αναδεικνύοντας τη σχέση τους με τον καπιταλισμό – και όλα αυτά στην προοπτική του οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού.
Κιβδηλοποιοί ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΥ
Από τη στιγμή που δημοσιοποιήθηκε η προκήρυξη των ΜΛΕΔ για τη δολοφονία των χρυσαυγιτών γράφτηκαν πολλά. Τα περισσότερα κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι η προκήρυξη είναι πλαστή, μέσα από ποικίλες επισημάνσεις. Επισήμαιναν, λ.χ., αντιφάσεις, γλωσσικά (καθαρευουσιάνικες εκφράσεις) ή ιδεολογικά παράδοξα (ο Ντουρούτι μαζί με πατριωτικές κορώνες), τις αναφορές στον «στρατηγό Φραγκούλη Φράγκο» και την αστυνομία (και όχι, λ.χ., στο «στρατόκαυλο σκουλήκι» και τους «μπάτσους»), το δημοσιογραφικό, σχεδόν copy-paste ύφος, καθώς και το γεγονός της αποστολής στη «Ζούγκλα». Δεν θα συμφωνήσω. Κατά τη γνώμη μου, όλες αυτές οι αντιφάσεις και τα παράδοξα δεν παραπέμπουν κατ’ ανάγκην σε πλαστότητα· μπορούν κάλλιστα να παραπέμπουν σε τρικυμία εν κρανίω. Οι αντιφάσεις, αντί να οφείλονται σε κακοτεχνίες του χαλκείου και του χαλκεύοντος ασφαλίτη, μπορεί, πολύ πιο απλά, να είναι αληθινές: να απηχούν πραγματικές αντιφάσεις στο μυαλό όσων σχεδίασαν ή διέπραξαν τη διπλή δολοφονία. Αν γράφω αυτές τις λίγες γραμμές, δεν είναι επειδή ζήλωσα την δόξα ειδικού περί την τρομοκρατία. Κάθε άλλο· η μέριμαν και η αγωνία μου είναι καθαρά πολιτική. Επειδή έχει σημασία η ταυτότητα των εκτελεστών (αν είναι «παρακρατικοί» ή «ένοπλη οργάνωση»), αλλά και ο τρόπος που σκεφτόμαστε, η ευστάθεια ή η σαθρότητα των συλλογισμών μας. Σκέψεις και ερωτήματα, λοιπόν: α) Πώς κρίνουμε τη γνησιότητα της προκήρυξης μιας πρωτοεμφανιζόμενης οργάνωσης, αφού δεν διαθέτουμε άλλα δείγματα γραφής; Σίγουρα πάντως όχι με αναγωγές του τύπου «κανένας αναρχικός που ξέρω δεν θα έγραφε λάθος το όνομα του Ντουρούτι» ή «κανένας αληθινός αντάρτης πόλεων δεν θα έστελνε προκήρυξη στον Τριανταφυλλόπουλο». Ούτε σε σύγκριση με τις προκηρύξεις της 17Ν και του ΕΛΑ, καθώς αυτές δεν συνιστούν αναγκαστικά πρότυπο για τους ενδεχόμενους ένοπλους επιγόνους. β) Όλοι, νομίζω, στον χώρο της Αριστεράς χαρακτηρίσαμε πολιτικά την τρομοκρατική επίθεση στο Ν. Ηράκλειο εντελώς απαράδεκτη, αν όχι ολέθρια. Αν έτσι έχει το πράγμα, αν πρόκειται για μια ενέργεια διάτρητη, γιατί να μην είναι και ο λόγος των δραστών εξίσου διάτρητος; Γιατί δηλαδή νομίζουμε ότι οι όποιοι δράστες πρέπει να έχουν γερή θεωρητική σκευή, συνοχή κλπ.; Ίσα-ίσα, αν πιστεύουμε ότι υπάρχει αντιστοιχία πράξης και λόγου, όσο θολή και αντιφατική πολιτικά ήταν η πράξη, άλλο τόσο θολή και αντιφατική μπορεί να είναι και η προκήρυξη. Πρέπει, πιστεύω, να κρίνουμε με τα κριτήρια όχι τα δικά μας, αλλά του εκάστοτε υποκειμένου — και αν δεν τα γνωρίζουμε, τουλάχιστον να ξέρουμε ότι μπορεί να διαφέρουν αρκετά από τα καλούπια και τις βεβαιότητές μας. γ) Θα σταθώ σε μία μόνο λεπτομέρεια, που θεωρήθηκε τρανταχτό τεκμήριο πλαστότητας: το ότι επαναστάτες δεν θα έστελναν ποτέ προκήρυξη στον Τριανταφυλλόπουλο. Ωστόσο, αν αυτό είναι περίεργο για επαναστάτες, άλλο τόσο είναι και για τους ασφαλίτες: Δεν θα ήταν στοιχειώδες οι δεύτεροι να διαλέξουν έναν λιγότερο κραυγαλέο παραλήπτη; Πάντως, προσωπικά δεν μου φαίνεται
Τζαίημς Ένσορ, «Δυο σκελετοί παλεύουν για μια ρέγκα τουρσί», 1891
και τόσο παράδοξη η επιλογή της «Ζούγκλας». Κάποιος που δεν κάνει τις αναγκαίες διακρίσεις μεταξύ των μήντια, που θεωρεί λ.χ. ότι όλα συλλήβδην τα ΜΜΕ —αστικά, αριστερά, ευτελή, σοβαρά, φυλλάδες— βράζουν στο ίδιο καθεστωτικό καζάνι, δεν έχει, ίσως, σοβαρή δυσκολία να διαλέξει τον «Ζούγκλα». δ) Πολύ συχνά, για να διαλευκάνουμε μια υπόθεση, θέτουμε το ερώτημα: Qui bono? Ποιος ωφελείται; Κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει πιο χονδροειδής και λανθασμένος τρόπος, τουλάχιστον για την αναζήτηση των αυτουργών. Με βάση αυτή τη λογική, τον ακαριαίο θάνατο της ΕΡΤ μέσα σ’ ένα βράδυ πρέπει να τον υπαγόρευσε είτε ο ΣΥΡΙΖΑ είτε η αντιπολίτευση είτε οι «μητσοτακικοί», όποιοι τέλος πάντων ωφελήθηκαν — και σίγουρα όχι ο Σαμαράς, αφού αυτός βλάφτηκε. Με την ίδια λογική, τη δολοφονία του Π. Φύσσα μπορεί να την έχει διαπράξει οοιοσδήποτε άλλος εκτός της Χρυσής Αυγής κ.ο.κ. Με δυο λόγια, το qui bono προσκρούει σε ένα μείζον πρόβλημα: το ποιος ωφελείται δεν είναι, σχεδόν ποτέ, ξεκάθαρο και μονοσήμαντο. Πρώτον, εξαρτάται από την έκβαση: αν, λ.χ., η υπόθεση της ΕΡΤ είχε λήξει χωρίς πολλές πολλές αντιδράσεις, το ίδιο κιόλας βράδυ, τότε ωφελημένος θα ήταν ο Σαμαράς· οπότε; Δεύτερον, αυτά που εκτιμούν ως «ωφέλιμα» οι εκάστοτε αναλυτές και δράστες μπορεί να διαφέρουν ριζικά. Έτσι, το ίδιο ακριβώς γεγονός, η διπλή δολοφονία στο Νέο Ηράκλειο: α) για κάποιους, ηρωοποιεί τη Χρυσή Αυγή, άρα είναι ολέθρια, β) για κάποιους, σπέρνει τον τρόμο στις τάξεις των Χρυσαυγιτών, άρα είναι ωφέλιμη, γ) για όλους, μάλλον, ως πράξη αυτοδικίας πλήττει τη δημοκρατία και τη δικαιοσύνη· αλλά αυτό, με τη σειρά του, μπορεί να αποτιμηθεί είτε ως ολέθριο (για όσους πιστεύουν στην έννοια της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης) είτε ως αναγκαίο (για όσους πιστεύουν στην τιμωρία και θεωρούν τη δημοκρατία απλώς «απάτη»). Άρα; Διάφοροι μπορεί να (πιστεύουν ότι) ωφελούνται ή βλάπτονται. Όπερ έδει δείξαι.
tst Πιστεύω, λοιπόν, ότι η αναζήτηση της ταυτότητας των δραστών είναι ζήτημα πρωτίστως πολιτικής ανάλυσης και αποτίμησης, και όχι τόσο στοιχείων ή καλά κρυμμένων μυστικών και ντοκουμέντων. Τα ίδια στοιχεία διέθεταν όλοι για τη 17Ν · και όμως, με τα ίδια στοιχεία, άλλοι θεωρούσαν ότι η 17Ν είναι αυτό που τελικά απεδείχθη ότι ήταν, άλλοι δημιούργημα των μυστικών υπηρεσιών ΗΠΑ και Ισραήλ, άλλοι πίστευαν ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν ο αρχηγός κ.ο.κ. Βεβαιότητες δεν μπορεί να έχει κανείς. Ωστόσο, δύο είναι αυτά που με τρομάζουν στην απόφανση ότι οι ΜΛΕΔ είναι παρακρατικό δημιούργημα. Πρώτον, το αβασάνιστο και διάτρητο των συλλογισμών — αν με τέτοιους συλλογισμούς κάνουμε πολιτική, χαθήκαμε. Δεύτερον, ακόμα σημαντικότερο, η σοβαρότητα του πράγματος: αν έχουμε φτάσει στο σημείο οι κρατικοί μηχανισμοί να στήνουν τέτοιας ολκής δολοφονικές προβοκάτσιες, χαθήκαμε, ακόμα περισσότερο: πρέπει να αναθεωρήσουμε άρδην όλη τη στρατηγική μας. Έτσι, λοιπόν, το έωλο των επιχειρημάτων έχει διπλή επίδραση πάνω μου: ανησυχητική (για τους όρους με τους σκεφτόμαστε), και ταυτόχρονα κατευναστική (αφού δεν με πείθουν ότι το κράτος έχει αναλάβει τέτοιους ρόλους).
ΥΓ. Η διπλή δολοφονία, εκτός από πολιτικά εχθρική, πρώτα απ’ όλα μάς είναι απεχθής. Όσο κάθαρμα και αν είναι κάποιος, διατηρεί το υπέρτατο δικαίωμα στη ζωή, την οποία δεν μπορεί να του αφαιρέσει κανένας «τιμωρός». Όπως έγραφε ο Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος, στο RedNotebook, «ως αριστεροί και αντιφασίστες δεν νιώθουμε καμία απολύτως δικαίωση ή ικανοποίηση» που δύο χρυσαυγίτες είναι νεκροί. «Θα τους θέλαμε στο πολιτικό περιθώριο ή, αν είχαν κάνει εγκλήματα, στη φυλακή. Αλλά θα τους θέλαμε ζωντανούς».
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
24 NOEMBΡΙΟΥ 2013
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
Γράμματα στη φυλακή: ο φιλόσοφος και οι Pussy Riots ΤΟΥ ΣΛΑΒΟΪ ΖΙΖΕΚ ΚΑΙ ΤΗΣ ΝΑΝΤΕΖΝΤΑ ΤΟΛΟΚΟΝΙΚΟΒΑ
Πριν λίγες μέρες δημοσιοποιήθηκε η αλληλογραφία του Σλάβοϊ Ζίζεκ και της φυλακισμένης ρωσίδας τραγουδίστριας των Pussy Riot Ναντέζντα Tολοκονίκοβα. Η Τολοκονίκοβα συνελήφθη, μαζί με άλλα δύο μέλη του συγκροτήματος, τον Μάρτιο του 2012 και καταδικάστηκε σε δύο χρόνια φυλάκιση για χουλιγκανισμό και υποδαύλιση θρησκευτικού μίσους, λόγω της «πανκ προσευχής» εναντίον του Πούτιν στον ναό του Σωτήρος στη Μόσχα. Πριν συλληφθεί, σπούδαζε φιλοσοφία στη Μόσχα. Αρχικά φυλακίστηκε σε φυλακή της Μορδοβίας (όπου και αντάλλαξε τις επιστολές με τον Ζίζεκ), ενώ σήμερα έχει μεταφερθεί στη Σιβηρία. Η αλληλογραφία, που διήρκεσε από τον Ιανουράριο μέχρι τον Ιούλιο του 2013, οργανώθηκε από το γαλλικό περιοδικό Philosophie σε συνεργασία με το ρωσικό περιοδικό New Times. Δημοσιεύουμε αποσπάσματα της αλληλογραφίας, που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στην εφ. The Guardian, 15.11.2013. 2 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2013
Αγαπητή μου Ναντέζντα, […] Ένας αμερικανός δοκιμιογράφος, ο Τζον Τζέι Τσάπμαν, έγραφε για τους ριζοσπάστες του 1900: «Στην ουσία, λένε πάντοτε το ίδιο πράγμα. Δεν αλλάζουν ποτέ, κι ας αλλάζουν όλοι οι άλλοι. Τους κατηγορούν για τα πιο ετερόκλητα εγκλήματα: εγωισμό και εξουσιομανία, αδιαφορία ως προς την εκπλήρωση του σκοπού τους, φανατισμό, ασημαντότητα, έλλειψη χιούμορ, χοντροκοπιά και ασέβεια. Αλλά αυτοί, σταθερά, τραγουδούν σε έναν συγκεκριμένο τόνο. Εκεί οφείλεται και η μεγάλη πραγματική δύναμη των επίμονων ριζοσπαστικών: κατά τα φαινόμενα κανείς δεν τους ακολουθεί, εντούτοις όλοι τους πιστεύουν. Κρατούν ένα διαπασών, κουρδίζουν τη φωνή τους στο “λα”, και όλοι ξέρουν ότι αυτό που ακούνε είναι όντως “λα”, παρότι ο καθιερωμένος από καιρό τόνος είναι το “σολ”». Δεν είναι αυτή μια καλή περιγραφή της επίδρασης που έχουν οι εμφανίσεις των Pussy Riot; Παρ’ όλες τις κατηγορίες που σας εξαπολύουν, εσείς τραγουδάτε σε έναν συγκεκριμένο τόνο. Και μπορεί να μοιάζει πως ο κόσμος δεν σας ακολουθεί, όμως μυστικά σας πιστεύει, ξέρει ότι λέτε την αλήθεια ή, μάλλον, ότι εκπροσωπείτε την αλήθεια. [...] Για όσον καιρό σας θεωρούσαν μια ακόμα εκδοχή φιλελεύθερης-δημοκρατικής διαμαρτυρίας κατά του ολοκληρωτισμού, όλες οι καρδιές χτυπούσαν για σας. Τη στιγμή που έγινε ξεκάθαρο ότι απορρίπτετε τον παγκόσμιο καπιταλισμό, τα ρεπορτάζ για τις Pussy Riot έγιναν ξαφνικά πολύ πιο διφορούμενα. Αυτό που το φιλελεύθερο βλέμμα βρίσκει τόσο ενοχλητικό στις Pussy Riot είναι το ότι καθιστούν ορατή την κρυμμένη συνέχεια ανάμεσα στον σταλινισμό και τον σημερινό παγκόσμιο καπιταλισμό. Καμία έκπληξη λοιπόν δεν μου προξενεί το γεγονός ότι μας κάνετε όλους να αισθανόμαστε αμήχανα — γνωρίζετε πολύ τι δεν γνωρίζετε, και δεν υποκρίνεστε ότι τάχα μου έχετε γρήγορες ή εύκολες απαντήσεις, αλλά αυτό που μας λέτε είναι πως δεν γνωρίζουν ούτε αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία. Το μήνυμά σας είναι πως στη σημερινή Ευρώπη οι τυφλοί οδηγούν τους τυφλούς. Γι’ αυτό και, το ότι επιμένετε, είναι τόσο σημαντικό. Με τον ίδιο τρόπο που ο Χέγκελ, βλέποντας τον Ναπολέοντα να διασχίζει έφιππος την Ιένα, έγραψε πως ήταν σαν να έβλεπε έφιππο το ίδιο το Παγκόσμιο Πνεύμα, σου λέω πως εσείς, οι Pussy Riot, δεν είστε τίποτε λιγότερο από την κριτική συνείδηση όλων μας, που είναι κλεισμένη στη φυλακή. […] Με συντροφικούς χαιρετισμούς, Σλάβοϊ
Η Ναντέζντα Tολοκονίκοβα στη φυλακή, 24.9.2013. Φωτογραφία: Ilya Shablinsky/AFP/Getty Images 23 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2013
Αγαπητέ μου Σλάβοϊ, Κάποια στιγμή, το φθινόπωρο του 2012, όταν ήμουν ακόμα προφυλακισμένη στη Μόσχα μαζί με άλλες ακτιβίστριες των Pussy Riot σε επισκέφθηκα. Σε ένα όνειρό μου, βέβαια. Καταλαβαίνω το επιχείρημά σου με τα άλογα, το Παγκόσμιο Πνεύμα, τη βλακεία και την ασέβεια, καθώς και το γιατί και το πώς όλα αυτά συνδέονται τόσο πολύ μεταξύ τους. Οι Pussy Riot κατέληξαν, πράγματι, να αποτελούν μέρος αυτής της δύναμης, σκοπός της οποίας είναι η κριτική, η δημιουργικότητα και η συν-δημιουργία, ο πειραματισμός και τα συνεχόμενα προκλητικά συμβάντα. Για να δανειστώ τα λόγια του Νίτσε, θα έλεγα ότι είμαστε τα παιδιά του Διονύσου που έχουν ξανοιχτεί στο πέλαγος πάνω σ’ ένα βαρέλι και δεν αναγνωρίζουν καμία αυθεντία. Είμαστε μέρος αυτής της δύναμης που δεν έχει να προσφέρει καμία οριστική απάντηση και καμία απόλυτη αλήθεια, γιατί η αποστολή μας είναι να θέτουμε ερωτήματα. Υπάρχουν οι αρχιτέκτονες της απολλώνιας στατικότητας κι υπάρχουν και οι (πανκ) υμνωδοί των δυναμικών και της μεταμόρφωσης. Δεν είναι ότι οι μεν είναι καλύτεροι απ’ τους δε. Γιατί μόνο μαζί μπορούμε να διασφαλίσουμε τη λειτουργία του κόσμου όπως την όρισε ο Ηράκλειτος: «Αυτός ο κόσμος ζει και θα ζει για πάντα στον ρυθμό της φωτιάς, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο. Αυτή είναι η λειτουργία της αιώνιας αναπνοής του κόσμου».1 Είμαστε οι επαναστάτες που επιζητούμε την καταιγίδα, και πιστεύουμε πως η αλήθεια βρίσκεται μόνο στην αέναη έρευνα. Εάν σε αγγίξει το «Παγκόσμιο Πνεύμα», μην περιμένεις να είναι ανώδυνο. Η Λόρι Άντερσον τραγουδούσε: «Μόνο ένας ειδικός μπορεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα». Τι καλά που θα ήταν να μπορούσαμε, η Λόρι κι εγώ, να βάζαμε αυτούς τους ειδικούς στη θέση τους και να αρχίζαμε όλοι να ασχολούμαστε οι ίδιοι με τα προβλήματά μας! Γιατί, το έχει κανείς τον τίτλο του «ειδικού» δεν του χαρίζει με τίποτα πρόσβαση στο βασίλειο της απόλυτης αλήθειας. Δυο χρόνια στη φυλακή είναι το τίμημα που καταβάλουν oι Pussy Riot στη μοίρα εκείνη που μας έδωσε ευαίσθητα αυτιά και μας επέτρεψε να τραγουδάμε στο «λα», όταν όλος ο κόσμος έχει μάθει να ακούει στο «σολ». Την κατάλληλη στιγμή, έρχεται τελικά πάντα το θαύμα στις ζωές όλων εκείνων που έχουν την παιδική αφέλεια να πιστεύουν στον θρίαμβο της αλήθειας επί των ψεμάτων και στην αξία της αλληλοβοήθειας, όλων εκείνων που ζουν σύμφωνα με την οικονομία του δώρου. Νάντια 4 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2013
Αγαπητή μου Ναντέζντα, Για μένα, το πραγματικό καθήκον των ριζοσπαστικών
απελευθερωτικών κινημάτων δεν είναι απλώς να ταρακουνάνε τα πράγματα χαλώντας την αυτάρεσκη ακινησία τους, αλλά να μεταβάλλουν τις ίδιες τις συντεταγμένες της κοινωνικής πραγματικότητας έτσι ώστε, όταν τα πράγματα καταλαγιάσουν, να υπάρχει μια καινούρια «απολλώνεια στατικότητα», πιο ικανοποιητική από την προηγούμενη. Το κρίσιμο ερώτημα εδώ είναι: πώς εντάσσεται σ’ ένα τέτοιο σχέδιο ο σημερινός παγκόσμιος καπιταλισμός; […] Αισθάνομαι όμως ενοχικά που τα γράφω αυτά. Ποιος είμαι εγώ για να επιδίδομαι σε τέτοιoυς θεωρητικούς ναρκισσισμούς, όταν εσύ εκτίθεσαι σε τόσο πραγματικές στερήσεις; Γι’ αυτό σε παρακαλώ, όταν το μπορείς και το θελήσεις, γράψε μου για την κατάστασή σου στη φυλακή: για την καθημερινότητά σου, τα καθημερινά μικρά τελετουργικά που ίσως κάνουν την επιβίωση ευκολότερη, για τον χρόνο που έχεις για διάβασμα και γράψιμο, για το πώς σου φέρονται οι άλλοι τρόφιμοι και οι δεσμοφύλακες, για την επαφή με το παιδί σου... Ο αληθινός ηρωισμός έγκειται στους φαινομενικά ασήμαντους τρόπους με τους οποίους οργανώνει κανείς τη ζωή του, προκειμένου να επιβιώσει σε καταστάσεις παράλογες χωρίς να χάσει την αξιοπρέπειά του. Με αγάπη, σεβασμό και θαυμασμό, η σκέψη μου είναι σε σένα! Σλάβοϊ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2013
Αγαπητέ Σλάβοϊ, […] Όταν ήμουν παιδί, ήθελα να μπω στον χώρο της διαφήμισης. Είχα μια σχέση αγάπης με τη βιομηχανία της διαφήμισης, γι’ αυτό και είμαι σε θέση να την κρίνω. Οι αντιιεραρχικές δομές και τα ριζώματα του ύστερου καπιταλισμού είναι η επιτυχημένη διαφημιστική του εκστρατεία. Ο σύγχρονος καπιταλισμός οφείλει να παρουσιάζει τον εαυτό του ως ευέλικτο, ακόμα και εκκεντρικό. Τα πάντα στοχεύουν στο συναίσθημα του καταναλωτή. Ο σύγχρονος καπιταλισμός προσπαθεί εναγωνίως να μας διαβεβαιώσει πως λειτουργεί σύμφωνα με τις αρχές της ελεύθερης δημιουργικότητας, της αέναης ανάπτυξης και της ποικιλότητας. Αποσιωπά την άλλη πλευρά του, προκειμένου να κρύψει την πραγματικότητα ότι εκατομμύρια άνθρωποι είναι σκλάβοι ενός πανίσχυρου και υποτιθέμενου σταθερού μοντέλου παραγωγής. Θέλουμε να αποκαλύψουμε αυτό το ψέμα. […] Νάντια 13 ΙΟΥΛΙΟΥ 2013
Αγαπητέ μου Σλάβοϊ […] Παραθέτεις τον Μαρξ: «Ένα κοινωνικό σύστημα που σταματά να κινείται και σκουριάζει [...] δεν μπορεί να επιβιώσει». Και να που εκτίω ποινή φυλάκισης σε μια χώρα όπου οι 10 άνθρωποι οι οποίοι ελέγχουν τους σημαντικότερους τομείς της οικονομίας είναι οι παλιότεροι φίλοι του Βλαντιμίρ Πούτιν. Με κάποιους ήταν συμφοιτητής ή συναθλητής, με άλλους ήταν συνάδελφος στην Κα-Γκε-Μπε. Δεν είναι αυτό ένα κοινωνικό σύστημα που σταμάτησε να κινείται; Δεν είναι αυτό φεουδαρχία; Σ’ ευχαριστώ θερμά, Σλάβοϊ, για την αλληλογραφία μας και περιμένω με ανυπομονησία την απάντησή σου. Δική σου, Νάντια ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΙΩΑΝΝΟΥ
1 Παράφραση του περίφημου αποσπάσματος 30 του Ηράκλειτου (Σ.τ.Μ.) 2 Laurie Anderson, «Only an Expert», από το άλμπουμ «Homeland», 2010. (Σ.τ.Μ.)