Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Κείμενα των: Στρατή Μπουρνάζου, Γεωργίου Σούρλα, Αφροδίτης Μπαμπάση, Δημοσθένη Παπαδάτου-Αναγνωστόπουλου, Ντέβιντ Στάκλερ, Σάντζεϊ Μπασού, Ευγένιου Ματθιόπουλου, Έφης Αβδελά, Αγγέλικας Ψαρρά ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 769
ΚΥΡΙΑΚΗ 12 IANOYAΡΙΟΥ 2014
ΓΝΩΜΕΣ & ΙΔΕΕΣ - ΛΟΓΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ, ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ, ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΪΤΑΝΗ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
Περί αμαρτημάτων και ποινών ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΥ Ένα ήταν το θέμα που μονοπωλούσε τα δελτία των οκτώ, Τετάρτη και Πέμπτη (ίσως και τις επόμενες μέρες, αλλά αυτό θα το ξέρουν οι αναγνώστες· η ύλη των «Ενθεμάτων» κλείνει Πέμπτη βράδυ). Δεν ήταν η ελληνική προεδρία ούτε οι προφυλακίσεις για το μέγα σκάνδαλο του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου ούτε οι μίζες των εξοπλιστικών ούτε η δίκη για τη δολοφονία Λουκμάν. Ήταν η φυγή του Χριστόδουλου Ξηρού. Για τα κανάλια, η ιστορία ασφαλώς είναι ελκυστική. Έτσι, υποθέσεις εντελώς διαφορετικές ή άσχετες ενώνονται σε μία (το τρικέφαλον «τέρας» Μαζιώτης-Ξηρός-Σακκάς), ενώ μάθαμε πλείστα όσα για τον μπαγλαμά του Ξηρού, τη συμμετοχή του σε καριώτικα πανηγύρια, την οικογένειά του, τον βίο του εντός φυλακών και άλλα πολλά. Με τον ίδιο περίπου τρόπο που στα μέσα του περασμένου αιώνα οι εφημερίδες δημοσίευαν, σε ατέλειωτες συνέχειες, λαϊκά αναγνώσματα για τον λήσταρχο Γιαγκούλα ή τον «Τσακιτζή, εφέ του Αϊδινίου». Αν το κακό περιοριζόταν εδώ, δηλαδή στο ότι τα κανάλια ταΐζουν με άχυρα (ή φύκια) τους τηλεθεατές, περισπώντας την προσοχή τους από τα μείζονα και σημαντικά, το κακό θα ήταν μικρό. Πρόκειται όμως για κάτι πολύ σοβαρότερο. Όπως έγραψε η Κλειώ Παπαπαντολέων (tvxs, 8.1.2014) η αντιμετώπιση του θέματος γίνεται «με απόλυτη έλλειψη ψυχραιμίας και ορθολογισμού, αγνοώντας παραδειγματικά —και σχεδόν τρομακτικά— κάθε επιστημονικό εργαλείο, κάθε ίχνος επιστημονικής (νομικής, εγκληματολογικής, κοινωνιολογικής, στατιστικής) γνώσης και εμπειρίας. Μπροστά στη χαρά του ευτελούς ηθικού πανικού, του ανέξοδου αποπροσανατολισμού και της θριαμβευτικής και εύκολης επανόδου σε φοβικά, καθυστερημένα και παρωχημένα σχήματα, τίποτα δεν είναι ικανό να σταθεί εμπόδιο. Όπως είπε και “έμπειρη” δημοσιογράφος του δικαστικού ρεπορτάζ: “Τι δουλειά έχουν οι κοινωνικοί λειτουργοί στα συμβούλια φυλακής;!”». Όλη αυτή η επιχείρηση «ηθικού πανικού» συνοδεύτηκε από δηλώσεις υπουργών, διαμορφώνοντας έναν ασφυκτικό κλοιό. Ο Ν. Δένδιας, για δεύτερη φορά, επιτέθηκε στη δικαιοσύνη που απελευθερώνει τρομοκράτες, ενώ ο Χ. Αθανασίου προανήγγειλε ανέγερση εντός εκατό ημερών (!) φυλακών υψίστης ασφαλείας, και επανεξέταση του θεσμού των αδειών. Είναι νομίζω φανερό ότι η κυβέρνηση σπεύδει με χαρά να υιοθετήσει την ακροδεξιά ατζέντα —που, ελλείψει άλλων «παικτών» αυτή τη στιγμή, προωθούν, όπως και παλιότερα, τα κανάλια—, πλειοδοτώντας σε δημαγωγία. Και το κάνει όχι μόνο για να «αποπροσανατολίσει» από τα θέματα που την καίνε (ανεργία, καθημερινότητα, χαράτσια κλπ.), αλλά επειδή το «νόμος και τάξη» είναι ένα από τα ελάχιστα πεδία στα οποία μπορεί (ή έστω δοκιμάζει) να αποσπά ευρύτερες συναινέσεις. Απέναντι σε όλα αυτά, χρειάζεται να θυμίσουμε μερικά βασικά. α) Ασφαλώς σε μια συζήτηση θα υπάρχουν συντηρητικότερες και ελευθεριακότερες απόψεις για τον σωφρονισμό. Ως αριστεροί, είμαστε με τις δεύτερες: άδειες, εναλλακτικές μορφές κράτησης, κοινωνική εργασία, ημιελεύθερη διαβίωση — έννοιες που μοιάζουν σαν εξωτικά πτηνά, και όμως είναι εκ των ων ουκ άνευ σε μια ουμανιστική αλλά και αποτελεσματική οπτική. Εμείς λοιπόν προκρίνουμε τέτοιες απόψεις, κάποιοι άλλοι θα προκρίνουν πιο συντηρητικές, κατασταλτικές ή περιοριστικές. Για
να γίνουν όμως αυτά, για να διατυπωθούν οι απόψεις, πρέπει να υπάρχει πλαίσιο έλλογης συζήτησης, και όχι κρωγμοί: η αποτίμηση ενός θεσμού πρέπει να γίνει με βάση στοιχεία, μελέτες και επιχειρήματα. Στοιχεία του υπουργείου Δικαιοσύνης, λ.χ., δείχνουν ότι το 2010-2012 δόθηκαν 12.004 άδειες, ενώ οι όροι παραβιάστηκαν σε 324 περιπτώσεις, δηλαδή ποσοστό μικρότερο του 3%. Αξίζει επίσης να μελετήσουμε το πόρισμα της αρμόδιας Επιτροπής της Βουλής (επιτροπή της Βουλής είναι, όχι καμιά κολλεκτίβα ή φουκωικός όμιλος), τον Ιούλιο του 2013, που χαρακτηρίζει τις άδειες «επιτυχημένο θεσμό, με ευεργετική επίδραση στη συμπεριφορά των κρατουμένων». β) Όπως λέει ένας κατεξοχήν ειδικός, ο Νίκος Παρασκευόπουλος, «η πολιτεία έχει να σταθμίσει μεταξύ του να δίνει άδειες στους κρατουμένους με το ρίσκο να μην επιστρέφουν κάποιοι ή να μην δίνει καθόλου. Η κρίση για την άδεια είναι μια κρίση προγνωστική, προφητική και γι’ αυτό εμπεριέχει αναπόφευκτα τον κίνδυνο του λάθους» (alterthess, 9.1.2014). Με λίγα λόγια, το ρίσκο να παραβιάσει κάποιος τους όρους είναι εξαρχής υπαρκτό, είναι μέσα στη λογική του θεσμού και δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως επιχείρημα εναντίον του. Όπως δεν τέθηκε ποτέ θέμα να περιοριστούν ή να «αυστηροποιηθούν» οι άδειες των φαντάρων, παρότι κάποιοι επιστρέφουν καθυστερημένα ή και καθόλου, και κηρύσσονται λιποτάκτες. Ούτε διανοήθηκε κανείς ότι πρέπει να καταργηθούν οι εγχειρήσεις, επειδή σε κάποιες ο ασθενής πεθαίνει. Το ρίσκο είναι δεδομένο σε κάθε μέτρο και πράξη που αφορά ανθρώπους. Αν προκρίνουμε με απόλυτο —εξωανθρώπινο και απάνθρωπο μαζί— τρόπο την απόλυτη ασφάλεια, την πλήρη αποφυγή του ρίσκου, τότε οι κρατούμενοι πρέπει να διαβιούν απομονωμένοι, δεμένοι χεροπόδαρα σ’ ένα κλουβί. Αλλιώς, οτιδήποτε, από τον προαυλισμό μέχρι την επαφή με συγκρατούμενους ή συγγενείς τους ενέχει ρίσκα. γ) Πρέπει να μιλήσουμε για τα ειδικά ένα προς ένα, να σφυροκοπήσουμε τις εξαγγελίες Αθανασίου από τη σκοπιά της λογικής, της επιστήμης, των κατακτήσεων του δικαίου. Η ταχύρρυθμη ανέγερση φυλακής υψίστης ασφαλείας, λ.χ., είναι παντελώς άσχετη με την υπόθεση: δεν είχαμε απόδραση κρατουμένου. Πόσο θα κοστίσει, γιατί επιλέγεται τώρα και πώς δικαιολογείται σε μια εποχή που υπάρχουν ανάγκες υπερεπείγουσες στα νοσοκομεία; Έπειτα, η εξατομίκευση αποτελεί βασική αρχή του δικαίου. Πώς, επειδή ένας κρατούμενος παραβίασε τους όρους, θα κοπούν οι άδειες σε άλλους, θα επανεξεταστεί συνολικά το καθεστώς των αδειών; Το ότι οι καταδικασθέντες για «τρομοκρατία» και «συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση» (δηλαδή η πλειοψηφία των φυλακισμένων βαρυποινιτών, όπως επισήμανε το Δίκτυο για τα Κοινωνικά και Πολιτικά Δικαιώματα) θα εξαιρούνται από τις άδειες είναι κάτι που αντίκειται σε θεμελιώδεις αρχές του ποινικού δικαίου. Καμία διαφορετική μεταχείριση δεν νοείται ανάλογα με το είδος, τη βαρύτητα ή την απαξία του αδικήματος. Δεν είναι νοητό ότι ένας καταδικασθείς ακόμα για αποτρόπαια εγκλήματα θα σιτίζεται χειρότερα, θα μπει σε σκοτεινότερο κελί, δεν θα αλληλογραφεί ή θα του κάνουν καψώνια — επειδή είναι «κακούργος». Ακόμα κι αν η αντίληψη διαχέεται συχνά με όρους θυμικούς στα καφενεία — ιδίως τα τηλεοπτικά—, μονάχα ένας ακροδεξιός μπορεί να την υποστηρίξει με συνεκτικά επιχειρήματα.
Φράνσις Μπέικον, «Αυτοπροσωπογραφία», 1972
δ) Πρέπει να μιλήσουμε ξανά συνολικότερα. Να πούμε, δηλαδή, ότι στόχος του σωφρονιστικού συστήματος δεν είναι η εξόντωση, πως η στέρηση της ελευθερίας είναι μέτρο προσωρινό, ότι στόχος είναι —για το καλό και του κρατούμενου, αλλά και του κοινωνικού συνόλου— η επανένταξη, και σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να αποτιμηθούν οι άδειες. tst «Θέλεις να εμποδίσεις τα αμαρτήματα; Φώτισον την ελευθερίαν με τας επιστήμας. Όσον αυταί εξαπλούνται και διαδίδονται εις περισσοτέρους, τόσον ελαττούνται τα κακά, όσα είναι ενδεχόμενον να γεννηθώσιν απ’ αυτάς, και πολλαπλασιάζονται τα καλά. […] Ο φόβος των νόμων είναι σωτήριος. Αλλ’ ο φόβος με τον οποίον φοβείται τον συμπολίτην ο πολίτης γίνεται πηγή πολλών αμαρτημάτων ολέθριος». Και συμπληρώνει ο μεταφραστής: «Αν, υπερασπίζων τα ανθρώπινα δίκαια και την ακαταμάχητον αλήθειαν, συνεργήσω εις το να ελευθερώσω από την αγωνίαν και την σφαγήν του θανάτου έν μόνον δυστυχές σφάγιον της τυραννίας ή της επίσης ολεθρίου αμαθείας, αι ευλογίαι και τα δάκρυα της υπερβολικής χαράς ενός μόνου αθώου θέλουν είναι η παρηγορία μου, και αν όλος ο κόσμος ήθελέ με καταφρονήσει». Άλλος αέρας, άλλος ορίζοντας, άλλες προοπτικές· άλλος κόσμος. Λόγια του Τσεζάρε Μπεκαρία, σε μετάφραση Αδαμαντίου Κοραή («Περί αμαρτημάτων και ποινών, πολιτικώς θεωρούμενον σύγγραμμα Καίσαρος Βεκκαρίου»). Δεν ξέρω αν η Ν.Δ. διά της εκπροσώπου της θα ζητούσε από τον ΣΥΡΙΖΑ να αποκηρύξει και τον Βεκκαρία»· πάντως, η κυβέρνηση, και με τις πρόσφατες δηλώσεις των αρμοδίων υπουργών της, κάνει ό,τι μπορεί για να μας δείξει ότι τον αρνείται και τον καταδικάζει έμπρακτα. Και αυτό είναι μέγα αμάρτημα, που πρέπει ασφαλώς να κολαστεί.
Η ΑΥΓΗ • ΚΥΡΙΑΚΗ 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2014
28
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Για το Σχέδιο Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Aπάντηση του γ.γ. Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Σε σχέση με το δημοσίευμα των «Ενθεμάτων» τηΑυγής (4.1.2014), με τον τίτλο «Σχέδια επί χάρτου» (που υπογράφουν η Αφροδίτη Μπαμπάση και ο Δημοσθένης Παπαδάτος Αναγνωστόπουλος), θα ήθελα να σας ευχαριστήσω και να παρατηρήσω τα παρακάτω: Αρχικά, επισημαίνουμε ότι για πρώτη φορά εκπονείται στην Ελλάδα ένα Εθνικό Σχέδιο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το οποίο ουσιαστικά κωδικοποιεί όλες τις δράσεις όπου τα συναρμόδια Υπουργεία και οι λοιποί φορείς υλοποιούν ή πρόκειται να υλοποιήσουν για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αποτελεί χρήσιμο οδηγό, τόσο εντός της Ελλάδας για την παρακολούθηση και το συντονισμό των δράσεων, όσο και ως σημείο αναφοράς για τους διεθνείς οργανισμούς. Όπως επισημαίνεται στο εισαγωγικό σημείωμα του Σχεδίου (σ. 11), με το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα: «Η Ελλάδα έχει πλέον να εμφανίσει στη Διεθνή Κοινότητα, στους Διεθνείς Οργανισμούς συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα δράσεων και ενεργειών για την προάσπιση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Αρμόδιοι Κυβερνητικοί και Υπηρεσιακοί παράγοντες αναλαμβάνουν πλέον συγκεκριμένες δεσμεύσεις και προτεραιότητες για την
εφαρμογή του προγράμματος. Παρέχεται η δυνατότητα στους πολίτες να έχουν πλήρη εικόνα των δράσεων, των ενεργειών και των παραλείψεων για να κάνουν την κριτική τους και να εκφράσουν τις απόψεις τους και προτάσεις για τη βελτίωσή του. Σε περίπτωση πολιτικών μεταβολών αλλά και ενδοκυβερνητικών με αλλαγή ηγεσιών στα αρμόδια Υπουργεία, το Σχέδιο αυτό θα αποτελεί εργαλείο συνέχειας και συνέπειας». Το Σχέδιο συντάχθηκε με την συνδρομή ειδικευμένων στελεχών από τα Υπουργεία, με τα οποία είχαμε επανειλημμένες συναντήσεις καθ όλη τη διάρκεια του 2013. Η Γενική Γραμματεία Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ανέλαβε ουσιαστικά να συντονίσει όλα τα εμπλεκόμενα μέρη και την περαιτέρω υλοποίηση των δράσεων που καταγράφονται στο Σχέδιο. Αναφορικά με την ένσταση ως προς την «συρραφή» των συμβάσεων και νομοθεσιών, σας επισημαίνουμε ότι το κείμενο δεν απευθύνεται αποκλειστικά σε εξειδικευμένους φορείς ή σε νομικούς, αλλά στον κάθε πολίτη ο οποίος χρειάζεται να γνωρίζει την ισχύουσα νομοθεσία και το πώς θωρακίζονται τα δικαιώματά του. Συνεπώς, η «σύντομη και ενδεικτική παράθεση» της ισχύουσας εθνικής νομοθεσίας δεν υποβαθμίζει την αξία του Σχεδίου. Εξάλλου η αναφορά της εθνικής νο-
μοθεσίας είναι απαραίτητη, εφόσον έχει εκδοθεί σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο. Στην παρατήρηση ότι δεν λάβαμε υπόψη τις συστάσεις του Συνηγόρου του Πολίτη και της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, σας πληροφορούμε ότι οι αρχές αυτές συμμετείχαν συμβουλευτικά —και χωρίς να παρακάμπτεται ο θεσμικός τους ρόλος για την υποβολή ανεξάρτητων παρατηρήσεων- στην εκπόνηση του Σχεδίου με εκπροσώπους τους, οι οποίοι συνέβαλαν καθοριστικά στη σύνταξη του Σχεδίου (σελ.229). Ούτε η μομφή ότι «αγνοήσαμε επιδεικτικά» την Κοινωνία των Πολιτών ευσταθεί, καθώς όλες οι ΜΚΟ —συναφείς με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων― κλήθηκαν και πολλές εξ αυτών παρευρέθηκαν στην επίσημη παρουσίαση του Σχεδίου στις 10.12.2013. Το σχέδιο, εξάλλου, δεν είναι οριστικό. Έχει αναρτηθεί για διαβούλευση —(www.opengov.gr/ministryofjustice) και θα παραμείνει ανοιχτό στο δημόσιο διάλογο τουλάχιστον μέχρι και τις 20.1.2014. Μετά τη διαβούλευση η Διυπουργική Επιτροπή, θα αξιολογήσει και θα ενσωματώσει στο τελικό κείμενο, ουσιαστικές απόψεις και παρατηρήσεις που θα βοηθήσουν στην καλύτερη υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ελλάδα την χρονική περίοδο 2014-2016. Σας γνωρίζουμε εξάλλου ότι το Σχέδιο, έχει διανεμηθεί σε όλους τους Βουλευτές του Ελληνικού Κοινοβουλίου και τους Αρχηγούς των Κομμάτων. Εάν οι συντάκτες του δημοσιεύματος, είχαν δώσει προσοχή και μόνο στο εισαγωγικό σημείωμα του Σχεδίου, όλες οι ανωτέρω απορίες τους θα είχαν λυθεί. Η Γενική Γραμματεία Διαφάνειας είναι ανοιχτή σε όλες τις προτάσεις από όπου κι αν αυτές προέρχονται και ποτέ δεν απέκλεισε τον διάλογο και την επικοινωνία με τις ΜΚΟ και εν γένει την Κοινωνία των Πολιτών. Προτάσεις βελτίωσης, γίνονται δεκτές και αξιοποιούνται αρκεί να είναι ρεαλιστικές και όχι γενικόλογες, θεωρητικές και ευχολόγια. Τέλος, δεν αντιλαμβανόμαστε γιατί σας ενόχλησε η αναγγελία διοργάνωσης Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου στη Γόρτυνα, όπου υπάρχει η «αρχαιότερη γνωστή νο-
Μαξ Μπέκμαν, «Αναχώρηση» (λεπτομέρεια), 1935
μοθεσία του ευρωπαϊκού χώρου». Η εκδήλωση αυτή αποτελεί μια σημαντική πρωτοβουλία για την ανάδειξη ―στο πλαίσιο και της Ελληνικής Προεδρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση― προσπαθειών και δράσεων που γίνονται στη χώρα για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έχει συμβολικό χαρακτήρα και κάθε Προεδρία στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει να προβάλλει θέματα και τομείς τα οποία αναδεικνύουν την εικόνα της χώρας. Όταν υπάρχει ενδιαφέρον και στήριξη από τη διεθνή κοινότητα για σημαντικές πρωτοβουλίες, είναι προτιμότερο να μην τις απαξιώνουμε με φράσεις και χαρακτηρισμούς που δημιουργούν σύγχυση και αρνητική εντύπωση, και τελικά υποβαθμίζουν τέτοιες αξιόλογες προσπάθειες. Ευχαριστώ για τη φιλοξενία Ο γενικός γραμματέας Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΟΥΡΛΑΣ
Η ΑΝΤΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΗΣ Α. ΜΠΑΜΠΑΣΗ ΚΑΙ ΤΟΥ Δ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΥ-ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ
Κράτος-τιμωρός ή δράση για τα δικαιώματα;
Εκτιμούμε, ασφαλώς, ότι ο κ. Σούρλας απαντά με τρόπο που σέβεται τον διάλογο. Το εκτιμούμε, δεδομένου ότι η κυβέρνηση επιλέγει συχνά, αντί του διαλόγου, τις κραυγές, την παραπολιτική και τον αυταρχισμό. Δυστυχώς όμως ο γ.γ. δεν απαντά επί της ουσίας. Επιμένουμε, λοιπόν: το Εθνικό Σχέδιο δεν λύνει προβλήματα — δεν τα ονοματίζει καν. Παραθέτει τη νομοθεσία, αλλά αγνοεί την εκκωφαντική διάσταση μεταξύ αυτής και της πραγματικής κατάστασης. Η κατάσταση αυτή αντανακλά μια πολιτική επιλογή: τη σχεδόν αποκλειστικά ποινική διαχείριση εκρηκτικών κοινωνικών αδιεξόδων. Το Σχέδιο τη θεωρεί δεδομένη, ενίοτε μάλιστα την ενισχύει (βλ. φυλακές). Στη λογική της κυβέρνησης, είναι μη ρεαλιστικό να προκρίνουμε την πρόνοια, αντί της τιμωρίας και του αποκλεισμού: ρεαλισμός, στην πράξη, είναι οι φυλακές υψίστης ασφαλείας, η στέρηση αδειών, ο Ξένιος Δίας, η «Επιχείρηση Θέτις», το μπλοκάρισμα της ιθαγένειας. Ο υποτιθέμενος «γνωμοδοτικός» ρόλος αρχών όπως ο Συνήγορος του Πολίτη και η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου αποδεικνύεται, στην πράξη, διακοσμητικός. Θα ήταν, αν μη τι άλλο, αναγκαίος ένας προβληματισμός για τις αλλεπάλληλες καταδίκες του ελληνικού κράτους από το ΕΔΑΔ — και ουσιαστικότερος, από το να ξεναγούμε παράγοντες της Ε.Ε. στη μαγευτική Γόρτυνα. ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΜΠΑΜΠΑΣΗ, ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ-ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η ΑΥΓΗ • ΚΥΡΙΑΚΗ 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2014
30
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
Η ΛΙΤΟΤΗΤΑ ΣΚΟΤΩΝΕΙ — ΚΥΡΙΟ «Austerity kills. The Body Economic» είναι ο τίτλος της μελέτης του David Stuckler και του Sanjay Basu που κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες (εκδ. Allen Lane). Ο Στάκλερ (κορυφαίος ειδικός σε ζητήματα οικονομικών της υγείας, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) και ο Μπασού (επιδημιολόγος, αναπληρωτής καθηγητής υγείας στο Στάνφορντ) μελέτησαν συστηματικά τις επιπτώσεις της λιτότητας στην Ευρώπη (σημαντικό μέρος της έρευνας καταλαμβάνει η Ελλάδα) και τη Βόρεια Αμερική, καταλήγουν στο εξής συμπέρασμα, το οποίο το τεκμηριώνουν πολλαπλώς και αποτυπώνεται και στον τίτλο του βιβλίου: «Η λιτότητα σκοτώνει»· και κυριολεκτούν. Οι πολιτικές της λιτότητας (αυτές, και όχι η κρίση από μόνη της) οδηγούν σε σοβαρή αύξηση της θνησιμότητας, χωρίς μάλιστα να εξασφαλίζουν ένα καλύτερο οικονομικό και κοινωνικό μέλλον, βυθίζοντας τα κράτη και τις κοινωνίες τους σ’ έναν φαύλο κύκλο ύφεσης και ανασφάλειας. Αντίθετα, πολιτικές κοινωνικής προστασίας και πρόνοιας διαφυλάττουν τον πιο σημαντικό πλούτο κάθε χώρας, τους ανθρώπους της, οδηγώντας την οικονομία και την κοινωνία σε ανάκαμψη. Δημοσιεύουμε αποσπάσματα από το εισαγωγικό και το ακροτελεύτιο κεφάλαιο του βιβλίου, καθώς και από μια συνέντευξη του Στάκλερ στον Νάιτζελ Γουωρμπάρτον (στο www.socialsciencespace.com). Oι τίτλοι είναι των «Ενθεμάτων».
Πλούτος της κοινωνίας είναι οι άνθρωποι ΤΟΥ ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΣΤΑΚΛΕΡ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΑΝΤΖΕΪ ΜΠΑΣΟΥ Ασφαλώς, οι οικονομικές πολιτικές δεν συνιστούν αυτές καθαυτές παθογόνα ή ιούς που προκαλούν άμεσα ασθένειες. Αποτελούν μάλλον «αίτια των αιτιών» μιας πάσχουσας υγείας — τους αποφασιστικούς παράγοντες που καθορίζουν ποιος εκτίθεται σε μεγαλύτερους κινδύνους. Οι οικονομικές ελίτ καθορίζουν ποιος είναι πιθανότερο να πέσει στον αλκοολισμό, να πάθει φυματίωση σε ένα κατάλυμα αστέγων ή να βυθιστεί στην κατάθλιψη. Μπορούν να επηρεάσουν όχι μόνο τους κινδύνους στους οποίους εκτίθεται κάποιος, αλλά και την προστασία του από αυτούς, καθορίζοντας ποιος είναι πιθανότερο να λάβει κοινωνική υποστήριξη, να διατηρήσει ένα κεραμίδι πάνω απ’ το κεφάλι του ή να επανακάμψει μετά από μια κακοτυχία στη ζωή. Η μεγαλύτερη τραγωδία της λιτότητας δεν είναι ότι έχει πλήξει την οικονομία. Η μεγαλύτερη τραγωδία είναι ο ανώφελος ανθρώπινος πόνος που έχει προκαλέσει. Η Ολίβια, ο Δημήτρης, ο Μπράιαν, ο Βλάντιμιρ, η Ντιάνα και η Κάνια είναι μερικοί μόνο από τα δισεκατομμύρια των ανθρώπων που έχουν πληγεί από τη λιτότητα. Δεν υπάρχει οικονομική ανάκαμψη ικανή να αντιστρέψει τη ζημιά που έχει γίνει στο σώμα και το μυαλό αυτών των ανθρώπων. Οι υποστηρικτές της λιτότητας υπόσχονται ότι ο βραχυπρόθεσμος πόνος οδηγεί σε μακροπρόθεσμο όφελος. Η υπόσχεση αυτή έχει επανειλημμένα αποδειχθεί λανθασμένη σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα. Η λιτότητα είναι μια επιλογή· μια επιλογή που δεν είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε. Σε προηγούμενες κρίσεις, σε καιρούς πολύ δυσκολότερους από τους σημερινούς, οι άνθρωποι επέλεξαν να απαντήσουν στην ύφεση με προγράμματα όπως το New Deal του Ρούσβελτ. Το New Deal όχι μόνο απέτρεψε την καταστροφή της δημόσιας υγείας σε μια εξαιρετικά δύσκολη στιγμή, αλλά δημιούργησε και κάποια από τα πιο επιτυχημένα προγράμματα κοινωνικής προστασίας που επιβιώνουν μέχρι σήμερα, όπως τα κουπόνια επισιτισμού και η κοινωνική ασφάλεια. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το χρέος της Μ. Βρετανίας ήταν πάνω από το 400% του ΑΕΠ της. Ωστόσο, η Μ. Βρετανία δεν περιέκοψε τις δαπάνες του προϋπολογισμού της για να μειώσει τα ελλείμματα. Αντιθέτως,
Τζαίημς, Ένσορ, «Οι κακοί γιατροί», 1892
εξαπέλυσε επίθεση απέναντι στους «Πέντε Γίγαντες», όπως τους ονόμασε ο κοινωνικός μεταρρυθμιστής σερ Γουίλιαμ Μπέβεριτζ: Ένδεια, Αρρώστια, Άγνοια, Εξαθλίωση και Απραξία. Το 1948, παρόλο που η βρετανική οικονομία ήταν πεσμένη στο καναβάτσο, το Εργατικό Κόμμα προώθησε εξαιρετικά επιτυχημένα προγράμματα κοινωνικής προστασίας, συμπεριλαμβανομένης της Υπηρεσίας Εθνικής Υγείας, ξεπερνώντας έτσι την κρίση χρέους. Σήμερα, η απάντηση στην οικονομική κρίση κινείται ως επί το πλείστον στους αντίποδες του New Deal. Υπάρχει εναλλακτική: η δημοκρατική επιλογή. Η Ισλανδία υπέφερε από τη χειρότερη τραπεζική κρίση της ιστορίας της και βρέθηκε αντιμέτωπη με ισχυρές πιέσεις να ακολουθήσει τις προσταγές της λιτότητας. Όμως, αφού οι άνθρωποι κατέβηκαν στους δρόμους και διαδήλωσαν, οι πολιτικοί της χώρας αποφάσισαν να ακολουθήσουν τον ριζοσπαστικό δρόμο. Άφησαν τον κόσμο να αποφασίσει —δημοκρατικά— αν θα έπινε το πικρό ποτήρι της λιτότητας πληρώνοντας την απληστία των τραπεζιτών. Το ηχηρό «Όχι» που ακούστηκε σε όλο τον κόσμο ήταν αμφιλεγόμενο, αλλά η ιστορία δικαίωσε την επιλογή του ισλανδικού λαού. Η οικονομία της Ισλανδίας είναι πια ισχυρότερη από πριν και, παρά την ύφεση, η δημόσια υγεία βελτιώθηκε. Παρομοίως, οι διαδηλώσεις του Ford Hunger March στη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, όπως και η εξέγερση στη Μαλαισία κατά την Ασιατική Οικονομική Κρίση ήταν ένα κάλεσμα στις αντίστοιχες κυβερνήσεις να δράσουν ενάντια στη λιτότητα. Αυτό που ξεκίνησε ως προσπάθεια ενός μικρού αριθμού πολιτών εξελίχθηκε σε ένα κοινωνικό κίνημα, επιτρέποντας, τελικά, στους ανθρώπους να ξαναπάρουν στα χέρια τους τον έλεγχο της οικονομίας από τους τραπεζίτες και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Κατάφεραν να μεταμορφώσουν το μέλλον των χωρών τους. Ποτέ μην αμφισβητείτε την ικανότητα των πολιτών να πετύχουν πολλά όταν οργανώνονται. Αν επιλέξουμε τον αληθινά δημοκρατικό δρόμο, το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσουμε τις πολιτικές εκείνες που στηρίζονται σε αποδείξεις και τεκμήρια. Με τόσο σημαντικά διακυβεύματα, δεν μπορούμε να βασίζουμε τις αποφάσεις μας μόνο στις ιδεολογίες και τα πιστεύω. Όπως είχε πει ο μαθηματικός Γ. Ντέμινγκ: «Πιστεύουμε εις έναν Θεό· όλοι οι άλλοι πρέπει να προσκομίσουν αποδείξεις». Τελικά, η λιτότητα έχει αποτύχει επειδή δεν μπορεί να υποστηριχθεί από την απλή λογική ή τα δεδομένα. Είναι ένα οικονομικό ιδεολόγημα. Πηγάζει από την πεποίθηση
ότι το μικρό κράτος και η ελεύθερη αγορά είναι πάντα καλύτερα από την κρατική παρέμβαση. Πρόκειται για έναν κοινωνικά κατασκευασμένο μύθο. Για να σπάσει ο φαύλος κύκλος των ριζοσπαστικών προγραμμάτων λιτότητας χρειαζόμαστε ένα νέο New Deal. Για να πετύχει κάτι τέτοιο, πρέπει να ακολουθήσει τρεις βασικές αρχές. Πρώτα απ’ όλα, μην προξενείς κακό. Αυτός είναι ο αρχαίος υπέρτατος νόμος της ιατρικής. Το μάντρα αυτό των γιατρών πρέπει να είναι γενική απαίτηση όσον αφορά κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές, στο μέτρο που οι τελευταίες προκαλούν παράπλευρες απώλειες στην υγεία και την ασθένεια. Για να λειτουργήσουν οι δημοκρατίες, πρέπει να υπάρχει πλήρης γνώση όλων των συνεπειών που μπορεί να έχουν οι πολιτικές επιλογές στην υγεία των πολιτών. Πρέπει να αξιολογούμε τις δημόσιες πολιτικές με την ίδια σχολαστικότητα με την οποία αξιολογούμε τις νέες φαρμακευτικές αγωγές και τις ιατρικές συσκευές. Μόνο τότε μπορούμε να είμαστε ενημερωμένοι επαρκώς για να πάρουμε αποφάσεις και να κάνουμε συμβιβασμούς: Θα προτιμούσατε να ρίξουμε το έλλειμμα του προϋπολογισμού κατά 0,3% ή να γλιτώσουμε από τον θάνατο 2.000 αμερικανούς πολίτες; Για να εξασφαλίσουμε ότι οι επιπτώσεις στην υγεία λαμβάνονται υπόψη στις εφαρμοζόμενες πολιτικές, πρέπει να συγκροτήσουμε μηχανισμούς ελέγχου της δημόσιας υγείας. Σε ομοσπονδιακό επίπεδο, πρέπει να υπάρξει μια Διεύθυνση Υγειονομικής Ευθύνης. Ανάλογες κρατικές υπηρεσίες θα υπάρχουν σε όλα τα επίπεδα, παρόμοιες με τις υπηρεσίες που προστατεύουν τη δημόσια υγεία από επικίνδυνα προϊόντα και φάρμακα. Η Διεύθυνση Υγειονομικής Ευθύνης θα αναλύει τα κυβερνητικά προγράμματα και θα ενημερώνει τους πολίτες για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στη δημόσια υγεία οι διάφορες πολιτικές. Δεύτερον, βοήθησε τους ανθρώπους να ξαναβρούν δουλειά. Σε δύσκολους καιρούς, το να έχεις μια σταθερή δουλειά είναι συχνά το καλύτερο γιατρικό. Η ανεργία και ο φόβος της ανεργίας συγκαταλέγονται στους σημαντικότερους παράγοντες που οδηγούν σε προβλήματα υγείας. Οι δείκτες του χρηματιστηρίου μπορεί να μοιάζουν και πάλι αισιόδοξοι, ωστόσο η ανεργία είναι πολύ υψηλή για να μιλάμε για μια πραγματικά δημοκρατική αποκατάσταση, που σημαίνει αποκατάσταση για όλους, όχι μόνο για λίγους. Τρίτον, επένδυσε στη δημόσια υγεία. Σε μια περίοδο όπου
Η ΑΥΓΗ • ΚΥΡΙΑΚΗ 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2014
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΟΛΕΚΤΙΚΑ οι πολίτες πλήττονται από την ύφεση, οι πολιτικοί πρέπει να τους προστατέψουν απ’ τους κινδύνους της ανεργίας και της φτώχειας. Πρέπει να ψηφιστούν νόμοι που παρέχουν περίθαλψη βασιζόμενη στις υγειονομικές ανάγκες και όχι στην ικανότητα πληρωμής. Η προσέγγιση αυτή θα προλάμβανε πολλές δαπανηρές νοσηλείες που προκαλούνται από την καθυστερημένη περίθαλψη. Μια ύφεση μπορεί να πλήττει των τσέπη των πολιτών, κανείς όμως δεν πρέπει να χάνει την πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη εξαιτίας της. Ως πολίτες πρέπει να πιέσουμε τις κυβερνήσεις να πάρουν αποφάσεις που οχυρώνουν την δημόσια υγεία. Είναι πολύ εύκολο να υποτιμήσει κανείς τη σπουδαιότητα των προγραμμάτων πρόληψης μέχρι να είναι πια πολύ αργά. Τα Αμερικανικά Κέντρα για τον Έλεγχο και την Πρόληψη Νοσημάτων και τα αντίστοιχα κέντρα στην Ευρώπη προστατεύουν τις κοινότητές μας από ποικίλες επιδημίες όπως τα τροφιμογενή νοσήματα και η φυματίωση· και το κάνουν αθόρυβα και χωρίς φανφάρες. Το πρόγραμμα για την εγκεφαλίτιδα στην Καλιφόρνια βοήθησε σημαντικά το Μπέικερσφιλντ να ελέγξει την επιδημία του Ιού του Δυτικού Νείλου. Ωστόσο, μετά τη δεύτερη έξαρση το 2012, οι περικοπές που είχαν γίνει άφησαν την πόλη σχεδόν αβοήθητη. Η απόλυτη πηγή πλούτου κάθε κοινωνίας είναι οι άνθρωποί της. Η επένδυση στην υγεία τους αποτελεί μια σοφή επιλογή στις καλές εποχές και μια επείγουσα αναγκαιότητα στις κακές.
Μπορούμε να δίνουμε λεφτά για προγράμματα κοινωνικής προστασίας (υγειονομική περίθαλψη, προγράμματα ψυχικής υγείας, συσσίτια και στεγαστικά προγράμματα) την ώρα που αντιμετωπίζουμε μια τεράστια κρίση χρέους ως κράτος; Τα αποτελέσματα της έρευνάς μας δείχνουν πως μια γενναία χρηματοδότηση σε συγκεκριμένους τομείς δημόσιας υγείας στην πραγματικότητα βοηθάει στη μείωση του χρέους, πυροδοτώντας μια νέα ανάπτυξη της οικονομίας. Κάθε ένα δολάριο που επενδύεται σε τέτοια προγράμματα γυρίζει πίσω στο πολλαπλάσιο, καθώς αποδίδει τρία δολάρια σε οικονομική ανάπτυξη, χρήματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην αποπληρωμή του χρέους. Αντίθετα, οι χώρες που συμμετέχουν σε απότομες βραχυπρόθεσμες περικοπές καταλήγουν σε μακροπρόθεσμη οικονομική ύφεση. Όταν μια κυβέρνηση πραγματοποιεί περικοπές κατά τη διάρκεια της ύφεσης, μειώνει δραστικά τη ζήτηση σε μια περίοδο που αυτή βρίσκεται ήδη σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Οι άνθρωποι ξοδεύουν λιγότερα και οι επιχειρήσεις υποφέρουν, μια πρακτική που οδηγεί τελικά σε περισσότερες απολύσεις, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο όλο και λιγότερης ζήτησης, όλο και περισσότερης ανεργίας. Με έναν ειρωνικό τρόπο, η λιτότητα έχει τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά για τα οποία επιβάλλεται: αντί να μειώνει το χρέος επιβραδύνει ακόμη περισσότερο την οικονομία. Έτσι, χωρίς την τόνωση της ανάπτυξης, το χρέος μακροπρόθεσμα επιδεινώνεται.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΑΝΟΣ ΑΥΓΕΡΙΔΗΣ
ΝΤ. ΣΤΑΚΛΕΡ, Σ. ΜΠΑΣΟΥ
Αν η λιτότητα ήταν φάρμακο, θα είχε αποσυρθεί από καιρό ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΣΤΑΚΛΕΡ w Το θέμα μας σήμερα είναι «Λιτότητα και θάνατος». Ποια είναι λοιπόν η σχέση ανάμεσά τους; Μελετήσαμε τον τρόπο με τον οποίο η ύφεση και η οικονομική καταστροφή μπορούν κυριολεκτικά να εισχωρήσουν στο πετσί των ανθρώπων, επηρεάζοντας την υγεία και την ευημερία τους· μελετήσαμε στοιχεία από την Μεγάλη Ύφεση του 1929 μέχρι την ασιατική χρηματοπιστωτική κρίση της δεκαετίας του 1990 και τις παρούσες κρίσεις. Κι αυτό που μάθαμε είναι πως η ύφεση μπορεί να βλάψει, αλλά η λιτότητα σκοτώνει. w Τι θα απαντούσατε σ’ έναν σκεπτικιστή που θα σας έλεγε: «Αυτό που ανακαλύπτετε είναι στατιστικές συσχετίσεις και είναι ιδιαίτερα πολύπλοκο να εξάγεις αιτιώδεις σχέσεις απ’ αυτές. Εξάλλου, τα κίνητρά σας είναι πολιτικά, και σε λίγο θα μας μιλήσετε για μέτρα εναντίον της λιτότητας»; Η μια διάσταση είναι η εμπειρική. Μπορούμε να βρούμε συσχετίσεις στο παρελθόν που έχουν προβλεπτική αξία γι’ αυτό που συμβαίνει στο παρόν — στην περίπτωση λ.χ. των αυτοκτονιών και των θανάτων σε οδικά ατυχήματα. Η άλλη διάσταση είναι η πολιτική. Προκειμένου να λειτουργούν οι δημοκρατίες μας, χρειάζεται να καταλαβαίνουμε, να τεκμηριώνουμε και να εντοπίζουμε τις επιπτώσεις των οικονομικών πολιτικών στην υγεία. Πολύ συχνά, οι οικονομικές αποφάσεις λαμβάνονται εντελώς ξεκομμένα από το πλήρες σύνολο των κοινωνικών τους επιπτώσεων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επιβάλει την υποχρέωση να ελέγχονται οι οικονομικές πολιτικές ως προς τις επιπτώσεις τους στην υγεία. Μαζί και με μια ομάδα Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, στις απαρχές της παρούσας κρίσης, υποβάλαμε αίτηση, ζητώντας επισήμως, από τα αρμόδια όργανα της ΕΕ, αυτή την αποτίμηση ως προς την υγεία. Έχουν περάσει περίπου έξι χρόνια. Ακόμα περιμένουμε. w Εντοπίζετε συσχετίσεις ανάμεσα στα μέτρα λιτότητας και την αύξηση των θανάτων. Πώς ξέρετε ότι αυτοί δεν έχουν προκληθεί από κάτι άλλο; Πώς γνωρίζετε ότι η λιτότητα είναι η αιτία; Με δύο τρόπους. Πρώτον, μπορούμε να δούμε ότι όπου δεν
έχουν εφαρμοστεί περικοπές και προγράμματα λιτότητας, δεν παρατηρούμε τόσο μεγάλη αύξηση της θνησιμότητας. Για παΧομπσμπάουμ, ράδειγμα, η Ελλάδα είναι το μόνο κράτος στηνΈρικ Ευρώπη στο οποίο δεκαετία του 1970 τα κρούσματα HIV έχουν αυξηθεί κατακόρυφα, και, ταυτόχρονα, το μόνο κράτος που πραγματοποιεί σημαντικές περικοπές στο πρόγραμμα πρόληψης του HIV. Ο δεύτερος τρόπος, πάλι, είναι να δούμε τη συγκυρία. Η έξαρση των κρουσμάτων HIV δεν συνέβη το 2008 ή το 2009, όταν ξεκινούσε η κρίση στην Ελλάδα, αλλά το 2011, όταν άρχισαν να εφαρμόζονται οι περικοπές. Επίσης, η εξέταση διαφορετικών κατηγοριών μάς δίνει την ευχέρεια να κάνουμε τις αναγκαίες διακρίσεις: η έξαρση δεν αφορά περισσότερο ομοφυλόφιλους ή ετεροφυλόφιλους, αλλά διακρίνεται με βάση τον τρόπο μετάδοσης και εντοπίζεται στους χρήστες ενέσιμων ναρκωτικών ουσιών. Και το μεγαλύτερο μέρος των περικοπών του προϋπολογισμού για το HIV ήταν στα προγράμματα που χορηγούσαν καθαρές σύριγγες στους χρήστες ναρκωτικών ουσιών. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι χρειάζονται γύρω στις 200 καθαρές σύριγγες ανά χρήστη· το αποτέλεσμα των περικοπών, όπως εκτιμούν οι οργανώσεις που κάνουν δουλειά στους δρόμους, είναι ότι σήμερα υπάρχουν μόνο γύρω στις τρεις. w Για έναν εξωτερικό παρατηρητή, οι κοινωνικές επιστήμες μοιάζουν να ασχολούνται σε μεγάλο βαθμό με θεωρητικές προσεγγίσεις στα ζητήματα, όχι απλώς με τα εμπειρικά δεδομένα. Εσείς όμως φαίνεται να εστιάζεστε περισσότερο στο εμπειρικό μέρος, στη συλλογή και την ανάλυση στοιχείων. Πολλά απ’ αυτά που παρατηρούμε και μας απασχολούν έχουν άφθονη θεωρητική υποστήριξη. Θα σας πω ένα παράδειγμα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, διερευνούσαμε την κρίση θνησιμότητας στην Ανατολική Ευρώπη, τη στιγμή που η Ρωσία, το Καζακστάν και άλλα πρώην κομμουνιστικά κράτη ξεκινούσαν τη μετάβαση στον καπιταλισμό. Είχαμε αύξηση των θανάτων περισσότερο από τρία εκατομμύρια — τη χειρότερη κρίση σε καιρό ειρήνης. Μια εκτεταμένη μελέτη που κάναμε έδειχνε ότι η φτώχεια αυξήθηκε κατακόρυφα και το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε, ιδιαίτερα μεταξύ των νέων ανδρών σε παραγωγική ηλικία. Αλλά αυτό δεν συνέβη παντού στην πρώην σοβιετική σφαίρα. Η Ρωσία, το Καζακστάν και τα κράτη της Βαλτικής (Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία), που υιοθέτησαν οικονομικά προγράμματα «θεραπείας-σοκ», τα οποία τα υποστήριζαν οικονομολόγοι όπως ο Jeffrey D. Sachs και ο Lawrence H. Summers, κατέγραψαν τις μεγαλύτερες αυξήσεις στα ποσοστά αυτοκτονιών, καρδιακών προσβολών και θανάτων λόγω αλκοολισμού. Η υπόθεσή μας ήταν ότι η άνοδος της θνησιμότητας συνδεόταν με τις ραγδαίες αλλαγές στην αγορά εργασίας και μας ενδιέφερε να
35
Τζαίημς Ένσορ, «Δυο σκελετοί παλεύουν για μια ρέγκα τουρσί», 1891
δούμε σε ποιες κοινωνίες είχαν εφαρμοστεί πολιτικές που άμβλυναν τις επιπτώσεις αυτού του σοκ. Υποβάλλαμε καταρχάς αυτή την εργασία σε ένα σημαίνον επιστημονικό περιοδικό κοινωνιολογίας. Μας απάντησαν ότι το μέγεθος της επίπτωσης δεν ήταν αρκετά σημαντικό στατιστικά και μας ρώτησαν ποια είναι η συμβολή αυτής της μελέτης στην κοινωνική επιστήμη. Έτσι, καταλήξαμε να τη δημοσιεύσουμε στο The Lancet [ένα από τα παλαιότερα και εγκυρότερα ιατρικά επιστημονικά περιοδικά (Σ.τ.Μ.)]. w Είναι σαν να λέτε ότι οι κοινωνικοί επιστήμονες ήθελαν κάτι διαφορετικό: δεν ήθελαν στ’ αλήθεια ν’ ακούσουν για τρία εκατομμύρια πλεονάζοντες θανάτους και την ερμηνεία τους. Ήθελαν μια θεωρία. Συχνά, αυτό είναι ακριβώς το μέτρο για τις δημοσιεύσεις των κοινωνικών επιστημών. Μερικές φορές αστειευόμαστε με συναδέλφους λέγοντας πως αν είναι να στείλουμε δημοσίευση σε περιοδικό κοινωνικών επιστημών, χρειάζεται να προσθέσουμε κάμποσο παραγέμισμα στο θεωρητικό του κομμάτι, αφότου θα έχουμε γράψει το κείμενο, ώστε να το προωθήσουμε. w Γιατί τόσο πολλοί πολιτικοί γοητεύονται από τις πολιτικές λιτότητας; Η λογική μοιάζει προφανής και ελκυστική. Αν έχεις ένα νοικοκυριό και έχεις παραξοδέψει, χρειάζεται να σφίξεις το ζωνάρι. Ένα κράτος όμως δεν είναι ένα νοικοκυριό. Όταν όλοι αλληλοσυνδεόμαστε μέσα σε μια οικονομία, μια περικοπή που κάνει η κυβέρνηση μειώνει το εισόδημα κάποιων. Οι επιχειρήσεις βλέπουν να συρρικνώνεται η ζήτηση κι ακολουθεί καταιγίδα επιπτώσεων, που οδηγούν σ’ έναν φαύλο κύκλο. Αντίθετα, οι κοινωνίες που ξόδεψαν περισσότερα σε καιρό κρίσης, είχαν ταχύτερη οικονομική ανάκαμψη, όπως για παράδειγμα η Φινλανδία και η Σουηδία. w Τι θα απαντούσατε σε κάποιον που θα σας αντέτεινε ότι είναι πολύ νωρίς για να κρίνουμε; Ότι δεν μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για τις επιπτώσεις της λιτότητας στη θνησιμότητα, αφού το προς μελέτη διάστημα είναι πολύ μικρό; Πρόκειται για μαζικά ανεξέλεγκτα πειράματα πάνω σε ολόκληρους πληθυσμούς. Αν η λιτότητα είχε οργανωθεί σαν δοκιμή ενός φαρμάκου, με ένα σώμα αξιολογητών, θα είχε αποσυρθεί ήδη, με δεδομένες τις αποδείξεις για τις θανατηφόρες παρενέργειές της και την αποτυχία των υποτιθέμενων οικονομικών της πλεονεκτημάτων. w Η έρευνά σας, λοιπόν, καταλήγει αποκλειστικά σε αρνητικά αποτελέσματα; Δεν υπάρχει τίποτα το αισιόδοξο ανάμεσα στα ευρήματά σας; Ένα σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι οι επενδύσεις σε συστήματα κοινωνικής προστασίας είναι εξίσου —αν όχι και πιο σημαντικές— για την υγεία της χώρας μας από τις δαπάνες για την περίθαλψη. Η καλή υγεία έχει τη βάση της μέσα στις κοινότητές μας, όχι στα ιατρεία και τα νοσοκομεία. Οι εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας είναι ότι μόνο το 15%, κατ’ ανώτατο όριο, αυτού που μας κρατά υγιείς σχετίζεται με την περίθαλψη: το υπόλοιπο σχετίζεται με το κοινωνικό και οικονομικό μας περιβάλλον. Στο βιβλίο μας εντοπίζουμε έξυπνες στρατηγικές σχετικά με την κατοικία, την απασχόληση και τη σίτιση, που όχι μόνο μπορούν να αποδώσουν αποτελέσματα για την επένδυση, αλλά να επιφέρουν ουσιαστικά κέρδη υγείας για τις πιο περιθωριοποιημένες και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ
Η ΑΥΓΗ • ΚΥΡΙΑΚΗ 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2014
36
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ, 17-18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ
Σκοτεινές διαδρομές: φυλετισμός και ιδεο Το περιοδικό Τα Ιστορικά ξεκίνησε τη διαδρομή τους το 1983, από τον εκδοτικό οίκο Μέλισσα, με ιδρυτές τον Γιώργο Ραγιά, τον Σπύρο Ι. Ασδραχά, τον Φίλιππο Ηλιού και τον Βασίλη Παναγιωτόπουλο. Πολύ γρήγορα κατοχυρώθηκε ως το έγκυρο περιοδικό που κυριάρχησε στις ελληνικές ιστορικές σπουδές, υπηρετώντας τον αρχικό στόχο του της θεματολογικής και μεθοδολογικής ανανέωσης, καθώς και της διεπιστημονικής προσέγγισης ζητημάτων με έμφαση στη νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία. Σήμερα, το περιοδικό εκδίδεται από τη Μέλισσα και το Μουσείο Μπενάκη (διεύθυνση: Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Άγγελος Δεληβορριάς, Βασίλης Παναγιωτόπουλος· γραμματεία σύνταξης: Δημήτρης Αρβανιτάκης, Πόπη Πολέμη). Τα Ιστορικά γιορτάζουν τα τριάντα τους χρόνια, την επόμενη Παρασκευή και Σάββατο, στο Νέο Μουσείο Μπενάκη (οδός Πειραιώς) με τον καλύτερο τρόπο: με ένα σημαντικό, επιστημονικά αλλά και γενικότερα, συμπόσιο με τίτλο «Προσλήψεις και χρήσεις των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα, 19ος20ός αιώνας», το οποίο συνδιοργανώνουν με το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Με την ευκαιρία αυτή μιλήσαμε με την Έφη Αβδελά (ιστορικό, Πανεπιστήμιο Κρήτης) και τον Ευγένιο Ματθιόπουλο (ιστορικό της τέχνης, Πανεπιστήμιο Κρήτης), μέλη της επιστημονικής επιτροπής του συμποσίου. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΗΣ ΈΦΗΣ ΑΒΔΕΛΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΜΑΤΘΙΟΠΟΥΛΟΥ w Το συμπόσιο έχει τίτλο «Προσλήψεις και χρήσεις των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα, 19ος-20ός αιώνας». Τι εννοούμε με τον όρο «φυλετικές θεωρίες»; Ευγένιος Ματθιόπουλος: Mπορούμε να αποκαλέσουμε «φυλετικές» όσες θεωρίες χρησιμοποιούν ως κεντρική τους έννοια τη φυλή και τις συνακόλουθες διακρίσεις και ιεραρχήσεις, για να μελετήσουν την ύπαρξη και τη δραστηριότητα των ανθρώπων – είτε στο ιστορικό τους βάθος, είτε στην κοινωνική και ανθρωπολογική τους διάσταση. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, πολύ γρήγορα, ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, χρησιμοποιείται από παλαιοανθρωπολόγους και ανθρωπολόγους, αλλά και ιστορικούς και αρχαιολόγους, για να ερμηνεύσουν, στο πεδίο του ο καθένας, τα δεδομένα. Και ως εξελικτικός ρατσισμός γίνεται σχήμα, τρόπος ερμηνείας. Η προβολή των βιολογικών διαφορών στις κοινωνικές σχέσεις και την ιστορία συγκροτεί αυτή τη λαθεμένη επιστημονική προσέγγιση, η οποία στη συνέχεια με την ευγονική και το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς κατέληξε σε μια ανείπωτη τραγωδία. Και αυτή είναι μια τομή στην ιστορία της έννοιας της φυλής. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως λέει ο Πατ Σίπμαν, η φυλή είναι μια «βρόμικη λέξη». Η ίδρυση της πολυεθνικής UNESCO, το 1945, στηρίζεται στη θεμελιώδη παραδοχή ότι οι άνθρωποι δεν διαχωρίζονται με βάση τη φυλή — και θέλει να το δείξει μέσω του προώθησης της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, της επιστήμης, της ειρήνης κ.ά. Με την ίδρυση ενός πολιτικού θεσμού, δηλαδή, έγινε προσπάθεια να επιλυθεί ένα σύνθετο επιστημονικό ζήτημα και να εξαλειφθούν οι φυλετικές προκαταλήψεις. Έφη Αβδελά: Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο τίτλος του συμποσίου είναι πρωθύστερος, καθώς βασικό του ζητούμενο είναι να δούμε τι είναι οι φυλετικές θεωρίες και πώς διαμορφώνεται το περιεχόμενό τους στην
Ελλάδα μέσα στον χρόνο. Ωστόσο, θέλαμε εξαρχής να εστιάσουμε στις βιολογικές εξηγήσεις του κοινωνικού. Βέβαια, από εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Μια προφανής απάντηση λέει ότι φυλετικές θεωρίες είναι αυτές που κατατάσσουν τους ανθρώπους σε ομοειδείς ιεραρχημένες κατηγορίες, τις «φυλές», με βάση σωματικά, «φυσικά» χαρακτηριστικά, τα οποία υποτίθεται ότι προσδιορίζουν τις πνευματικές και ψυχικές ικανότητες και το επίπεδο του πολιτισμού τους. Μια πιο ευρεία απάντηση θα έλεγε ότι φυλετική είναι κάθε θεωρία που επιχειρεί να εξηγήσει με βιολογικούς όρους την ανθρώπινη διαφορά. Γρήγορα όμως γίνεται φανερό ότι οι απαντήσεις αυτές είναι εξαιρετικά μερικές, γιατί αφήνουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα. Από πότε μπορούμε να μιλάμε για φυλετισμό; Είναι σύμφυτος με τη νεωτερικότητα; Πώς συνδέεται με τον δαρβινισμό και τις κοινωνικές του εφαρμογές; Εμπλέκει αναγκαστικά τη βιολογία; Ποιες είναι οι σχέσεις του με την ευγονική; Οι ρατσιστικές θεωρίες του ναζισμού ήταν αναπόφευκτη συνέπειά του; Τα ερωτήματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν. Σήμερα οι μελετητές μιλούν για «φυλετισμούς» και συμφωνούν ότι οι φυλετικές θεωρίες αναπτύσσονται στον δυτικό κόσμο είναι πολλαπλές και διαφοροποιούνται στο χρόνο. Τον 19ο αιώνα συγκροτούνται στο πεδίο της επιστήμης και στα τέλη του συνδέονται με τον εξελικτισμό και τις θεωρίες της κληρονομικότητας. Αλλά, πάλι, όλα αυτά γενικεύουν ένα εξαιρετικά ρευστό και κυρίως ποικίλο τοπίο. Η αποκήρυξη του επιστημονικού φυλετισμού από την UNESCO μετά τον Πόλεμο δεν έλυσε το ζήτημα. Όπως θα φανεί και στο συμπόσιο, ο φυλετισμός συνέχισε την παρουσία του μέσα και έξω από την επιστήμη με άλλο περίβλημα και κάτω από άλλες λέξεις. w Αν εξειδικεύσουμε το θέμα στην Ελλάδα, ποια είναι τα ίχνη των φυλετικών θεωριών στη χώρα μας; Σε ποιες κατευθύνσεις πρέπει να τα αναζητήσουμε και πώς διαπλέκονται με την κυρίαρχη ιδεολογία; Έ. Αβδελά: Το θέμα είναι τεράστιο και στην ουσία ταυτίζεται με το αντικείμενο του
συμποσίου. Από ό,τι δείχνουν τα θέματα των ανακοινώσεων, ανιχνεύεται παντού. Είναι μάλιστα εντυπωσιακό πόσο παρούσες είναι οι φυλετικές θεωρίες τον ελληνικό 19ο και ιδίως τον 20ό αιώνα, καθώς και το πόσο δεν το έχουμε δει έως τώρα, δεν το έχουμε μελετήσει. Στον Μεσοπόλεμο συναντά κανείς αναφορές στη «φυλή» στα πιο αναπάντεχα κείμενα. Η συχνή χρήση του όρου μαρτυρά την επίδραση της γερμανικής εκπαίδευσης στους έλληνες διανοούμενους. Συγχρόνως ο όρος γίνεται κοινός τόπος και το πρόβλημα είναι να προσδιοριστούν τα πολλαπλά νοήματά του. Η ίδια λέξη σημαίνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Είναι επίσης αξιοσημείωτο ότι καθόλου δεν εξαφανίζονται οι αναφορές αυτές μετά τον Πόλεμο. Στα δικά μας, η προφανής διαπλοκή είναι με τον εθνικισμό. Η διαπλοκή αυτή γίνεται η επίσημη ιδεολογία για μια μεγάλη περίοδο – και δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί κανείς για τις μορφές που παίρνει σήμερα. Ο φυλετισμός διαπερνά επίσης τη συγκρότηση αρκετών επιστημονικών πειθαρχιών και όπως δείχνουν οι θεματικές του συνεδρίου ανιχνεύεται σε πολλές. Οι εκβολές του στην ελληνική πολιτική έχουν, θεωρώ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή δεν φαίνεται ότι αποκτούν ποτέ συνεκτικό περιεχόμενο, δεν γίνονται πολιτική πρακτική· παραμένουν περισσότερο υπόρρητες. Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος του συμποσίου, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να ιχνηλατήσουμε εξίσου τις διαδρομές μέσα από τις οποίες διαδόθηκαν οι φυλετικές θεωρίες στην Ελλάδα όσο και τους εγχώριους μετασχηματισμούς τους, τις προσαρμογές τους στα ελληνικά ζητούμενα. Ευ. Ματθιόπουλος: Συμφωνώ με την Έφη. Θα πρόσθετα ότι η ελληνική εθνική ιστοριογραφία συγκροτείται αντιρρητικά στις φυλετικές ιστορικές μελέτες που δημοσιεύει ο Φαλμεράυερ, από τη δεκαετία του 1830, αρνούμενος κατηγορηματικά τη φυλετική συγγένεια των νεότερων Ελλήνων με τους αρχαίους. Σωστά ο Γ. Βελουδής επισημαίνει ότι οι λόγιοι που απάντησαν στις απόψεις του Φαλμεράυερ συνέχεαν συχνά τα επιχειρήματα του ιστορικού και πολιτισμικού πεδίου με τα επιχειρήματα βιολογικού και φυλετικού χαρακτήρα. Και αυτό το «τσαλαβούτημα» φαίνεται σε πολλά κείμενα, και εκλαϊκευμένα και καθαρά επιστημονικά. Άρα, ακόμα και αν δεν υπήρξαν σημαντικοί Έλληνες διανοούμενοι και επιστήμονες που καλλιέργησαν συστηματικά έναν καθαυτό φυλετισμό —με εξαιρέσεις, όπως για παράδειγμα έναν ιδεολογικά επιθετικό πυρήνα γύρω από τον Ίωνα Δραγούμη στις αρχές του 20ού αιώνα—, ωστόσο πολλοί υποδέχονταν και χρησιμοποιούσαν τις φυλετικές θεωρίες της εποχής τους. Ο Ιππόλυτος Ταιν, για παράδειγμα, πρώτος καθηγητής της ιστορίας της τέχνης στο Παρίσι, πίστευε ότι για να καταλάβουμε την τέχνη πρέπει να μελετήσουμε τη ράτσα, το περιβάλλον και την εποχή που την παράγουν. Όταν εκδίδεται το 1869 το μάθημά του στη Σορβόννη για τη «Φιλοσοφία της αρχαίας ελληνικής τέχνης», μεταφράζεται την ίδια χρονιά στα ελληνικά, στην εφημερίδα Κλειώ της
Ναζιστική αφίσα του «Neues Volk», μηνιαίου δελτίου της Υπηρεσίας Ρατσιστικής Πολιτικής του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος, 1938: «60.000 μάρκα κοστίζει στο λαό αυτό το άτομο, που πάσχει από κληρονομικό νόσημα, κατά τη διάρκεια της ζωής του. Συμπατριώτη, μην ξεχνάς, είναι και δικά σου χρήματα».
Τεργέστης, ενώ δέκα χρόνια μετά κυκλοφορεί σε τόμο στην Αθήνα και αυτή και άλλες δύο μελέτες του. Άλλο ένα εμβληματικό όνομα είναι ο Γουσταύος Λε Μπον, του οποίου οι θεωρίες γνωρίζουν μεγάλη διάδοση και εκλαΐκευση σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Μεταφράζεται νωρίς, το 1908, και στην Ελλάδα. Και όπως μου υπέδειξε ένας συνάδελφος, το 1921 ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, δημοσιεύει στην Εστία, τη σειρά άρθρων «Η φυλή», όπου, επικαλούμενος τον Λε Μπον, μιλάει για την «ψυχή του έθνους», τον «φυλετικό χαρακτήρα που σχηματίζει την ιστορίαν ενός λαού», ισχυρίζεται ότι η «φυλή είναι ένα ον διαρκές» κ.ά. Δεδομένου ότι, ως κοινωνία, μετέχουμε πνευματικά, ιδεολογικά, επιστημονικά, σε ό,τι συνιστά τη σύγχρονη δυτική επιστήμη και
Η ΑΥΓΗ • ΚΥΡΙΑΚΗ 12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2014
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
ΠΡΟΣΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΥΛΕΤΙΚΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 19ΟΣ-20ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ
λογία στην Ελλάδα θεωρία, έχουν χρησιμοποιηθεί στην Ελλάδα, κατά το μάλλον ή ήττον, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, φυλετικές θεωρίες. Στόχος του Συμποσίου είναι να αναδείξει και να δώσει μια πρώτη σφαιρική εικόνα της διαδρομής τους στα διάφορα πεδία της επιστήμης και του δημόσιου λόγου, των τρόπων που προσλήφθηκαν αυτές οι θεωρίες. w Ποιο ήταν το έναυσμα για την οργάνωση ενός συμποσίου με τέτοια θεματολογία, στη συγκυρία της κρίσης και της ανόδου της Ακροδεξιάς; Ευ. Ματθιόπουλος: Αφενός, οι προσωπικές έρευνες του καθενός. Εγώ, λ.χ., συναντούσα μια αμηχανία στην ελληνική βιβλιογραφία γύρω από το θέμα της φυλής: όλοι το αγγίζουμε και κανένας δεν το πραγματεύεται συστηματικά· έχουμε εστιάσει περισσότερο στον εθνικισμό και ελάχιστα στον φυλετισμό. Αφετέρου, τις δύο τελευταίες δεκαετίες βιώσαμε κάτι που παλιότερα δεν το καταλαβαίναμε: μια ξενοφοβική και ρατσιστική αντίδραση της ελληνικής κοινωνίας, την εκμετάλλευση, την απόρριψη των Αλβανών, των Πακιστανών κ.ο.κ., αντιδράσεις που έφτασαν σε καταστάσεις ωμής βίας. Ο ελληνικός λαός, λέγαμε, είναι φιλόξενος· φαίνεται ότι δεν είναι μόνο φιλόξενος αλλά και ξενοφοβικός — κατ’ εμέ τουλάχιστον, παραβιάζει την ουσία της φιλοξενίας το να είσαι φιλόξενος με τους πλούσιους Δυτικοευρωπαίους και Βορειοαμερικανούς και ξενοφοβικός με τους φτωχούς Ασιάτες ή Αφρικανούς. Ζώντας αυτή την κοινωνική πραγματικότητα, όσοι είμαστε ιστορικοί πρέπει να σκεφτούμε τη φράση του Μπαλιμπάρ, ότι δεν υπάρχει ρατσισμός χωρίς ρατσιστική θεωρία και ότι τις θεωρίες τις εξορθολογίζουν οι διανοούμενοι. Δεν προκύπτει ο ρατσισμός στην ελληνική κοινωνία μόνο από τα εξαιρετικά έντονα οικονομικά προβλήματα, που οξύνονται από την ανεξέλεγκτη πολιτική του ελληνικού κράτους, το οποίο άφησε τους μετανάστες νομικά και κοινωνικά απροστάτευτους· προϋπήρχε συστηματικά, για δύο τουλάχιστον αιώνες, μια «φυλετική κατήχηση» στην παιδεία και τον δημόσιο λόγο. Ο φυλετισμός έπαιρνε συνήθως μια πολιτισμικά αυτάρεσκη μορφή: ότι τάχα ανήκουμε σε μια ράτσα ανώτερη και ιδιοφυή πολιτισμικά. Πριν κάμποσα χρόνια, ένας έλληνας υπουργός είπε σε στελέχη της ΕΟΚ ότι όταν «Εμείς οι Έλληνες φτιάχναμε Παρθενώνες, εσείς τρώγατε βελανίδια»! Τέλος, αφορμή για την οργάνωση του Συμποσίου ήταν το γεγονός ότι Τα Ιστορικά γιορτάζουν τα τριάντα χρόνια τους, και το Συμπόσιο αυτό αποτελεί έναν πολύ ωραίο τρόπο να τα τιμήσουμε. Έ. Αβδελά: Η ιδέα ήταν αρχικά της εκδοτικής ομάδας των Ιστορικών. Προτάθηκε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης να συνδιοργανώσει το συμπόσιο και «τσιμπήσαμε». Ωστόσο, πρέπει να ειπωθεί ότι κανένας στην οργανωτική επιτροπή δεν είναι «ειδικός» στο θέμα. Το ψηλαφίζουμε κι εμείς, ο καθένας και η καθε-
μιά στον τομέα του. Ο λόγος πάντως που μας παρακίνησε και μας έκανε να συμπράξουμε είναι προφανώς η σύνδεση του θέματος με τη σημερινή συγκυρία. Δηλαδή η κοινή διαπίστωση ότι ζούμε σε μια περίοδο στην οποία ο διάχυτος ρατσισμός βγαίνει στην επιφάνεια, οι βιολογικές εξηγήσεις του κοινωνικού αναπαράγονται ως αυτονόητοι κοινοί τόποι και αυτά αποτυπώνονται και στο πολιτικό επίπεδο. Έχει μεγάλη σημασία να καταλάβουμε αν πρόκειται για νέο φαινόμενο ή όχι, πώς συνδέεται με επιστημονικές επεξεργασίες, πώς τροφοδοτείται από τον κυρίαρχο εθνικισμό κλπ. κλπ. Ελπίζουμε ότι το εγχείρημά μας θα έχει συνέχεια, δηλαδή θα κινητοποιήσει ερευνητικές δυνάμεις σε πολλαπλές κατευθύνσεις. w Μια τελευταία ερώτηση: Ποιο είναι το επιστημονικό ενδιαφέρον της μελέτης των φυλετικών θεωριών στην Ελλάδα, όπως το έχετε δει ο καθένας, ιδίως μέσα από το αντικείμενο που μελετάτε; Έ. Αβδελά: Όλα όσα είπαμε δείχνουν ότι το επιστημονικό ενδιαφέρον είναι μεγάλο. Η έννοια της φυλής είναι διάχυτη σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους ήδη από τον 19ο αιώνα, αλλά το περιεχόμενό της διαφοροποιείται στο χρόνο και αυτό χρειάζεται να το αποτυπώσουμε. Εμένα με κινητοποίησε η χρήση του όρου στις πραγματείες για την εξήγηση του «εγκλήματος» από τις αρχές του 20ού αιώνα και ειδικότερα στο έργο του πρώτου έλληνα εγκληματολόγου, του Κωνσταντίνου Γαρδίκα, που καλύπτει μια μακρά περίοδο από τη δεκαετία του ’30 ως τα τέλη της
Ο νέγρος, ένα στάδιο μετά τον χιμπατζή. Στην κορυφή της «πυραμίδας», ο αρχαίος Έλλην. Από το «Indigenous Races of the Earth» του Josiah Clark Nott και του George Robins Gliddon (1857).
37
Μορφές εγκληματιών από το έργο του Alphones Bertillon’s «Identification anthropométrique» (1893).
δεκαετίες του ’60. Με αναγνωρισμένο πατέρα τον Τζέζαρε Λομπρόζο, τον ιδρυτή της «εγκληματολογικής ανθρωπολογίας», η εγκληματολογία είναι προφανής κλάδος στον οποίο αναπτύχθηκαν φυλετικές και ευγονικές θεωρίες καθώς και θεωρίες για την κληρονομικότητα, δηλαδή βιολογικές εξηγήσεις κοινωνικών συμπεριφορών. Ταυτόχρονα οι έλληνες εγκληματολόγοι, αγκιστρωμένοι σε μια ποινική κυρίως αντιμετώπιση του «εγκλήματος», αρνήθηκαν να παραχωρήσουν δικαιοδοσία στους γιατρούς, όπως έγινε αλλού. Στην ανακοίνωσή μου προσπαθώ να καταλάβω τι σημαίνει αυτό και μάλιστα στη μεταπολεμική συγκυρία. Ευ. Ματθιόπουλος: Θα περιοριστώ στο αντικείμενό μου. Η έννοια της φυλής παίζει δομικό ρόλο στην ιστορία της τέχνης, μέχρι και το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Μίλησα πριν για τον Ταιν. Από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά θα υπάρξουν πολλοί ιστορικοί της τέχνης, ιδιαίτερα στον γερμανόφωνο χώρο, που θα θεωρήσουν την έννοια της φυλής ως εργαλείο για την ερμηνεία της τέχνης, όπως για παράδειγμα ο Βόρρινγκερ, ο Στριγκόφσκι κ.ά. Ακόμα και ο Βέλφλιν μιλούσε για το «ύφος της φυλής». Στην ελληνική πρόσληψη, η έννοια της φυλής ήταν αυτονόητη για τους περισσότερους. Ο τίτλος της ανακοίνωσής μου: «Είναι από τη θεία ράτσα με το δώρειο αίμα και τους δώρειους τρόπους», αναφέρεται σε μια φράση του Παντελή Πρεβελάκη, ο οποίος, σε βιβλίο του, το 1930, προσπαθούσε να κατανοήσει τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, μέσα από τη φυλετική του καταγωγή, ως Κρητικό, που κατάγεται, όπως όλοι οι Κρητικοί, από τους Δωριείς κ.λπ. Κυριάρχησε, και υφέρπει ακόμα, ιδίως στον δημόσιο λόγο, η αντίληψη ότι, λόγω της φυλετικής μας καταγωγής έχουμε δήθεν μια προνομιακή, κυτταρική, καλλιτεχνική ικανότητα· και η ιστορία και η κριτική της τέχνης έχουν τη δική τους συνεισφορά σε αυτή την αυταπάτη. ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΗΡΕ Ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΠΟΥΡΝΑΖΟΣ
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 17 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 10.15. Χαιρετισμοί: Σπ. Ι. Ασδραχάς, Π. Πολέμη, Σ.Πετμεζάς, Δ. Αρβανιτάκης. 11.00-13.15. Πρώτη συνεδρία: Υποδοχή φυλετικών θεωριών. Κ. Κριμπάς: Ευγονισμός, ρατσισμός και εθνική ταυτότητα. Μ. Ζαρίφη, Οι αντιδράσεις των ελλήνων ιατρών στη θεωρία του Φαλμεράγερ. Φ. Ασημακοπούλου, «Δοκίμιο περί της ανισότητας των ανθρώπινων φυλών». Ξεχνιέται ο Αδόλφος Χίτλερ; Ι. Λαλιώτου, Η δεξίωση της αντι-φυλετικής κριτικής στην Ελλάδα τις τελευταίες δύο δεκαετίες 16.30-18.15. Δεύτερη Συνεδρία: Εθνικισμός και φυλετισμός. Τ.Κωστόπουλος, Από το ζύγισμα των συνειδήσεων στο μέτρημα των κρανίων: παραλλαγές του ελληνικού εθνικού λόγου περί Σλαβομακεδόνων. Δ. Χριστόπουλος και Λ. Μπαλτσιώτης, Εθνοφυλετικά ίχνη στο ελληνικό δίκαιο ιθαγένειας. Γ. Μαλάμης, Φαρμακογενετική και Φαρμακογονιδιωματική. Γονίδια, γονιδιώματα και γενεαλογίες. 18.30-20.15. Τρίτη Συνεδρία: Ο φυλετισμός στην πολιτική. Έ. Γαζή, Άγγλοι, Γάλλοι και Σενεγαλέζοι: αντιλήψεις για τη φυλή, το έθνος και την αυτοκρατορία κατά τον Α΄ Παγκόσμιο. Δέσποινα Παπαδημητρίου, Οι θεωρίες του φυλετισμού στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Δ. Κουσουρής, Οι φυλετικές διαστάσεις του αντικομμουνισμού της δεκαετίας του 1940. ΣΑΒΒΑΤΟ 18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 9.30-11.30. Τέταρτη Συνεδρία: Φυλετισμός, ευγονική και διανοούμενοι. Σ. Τρουμπέτα, Η επίδραση της «φυλετικής υγιεινής» στο πανεπιστήμιο κατά τον Μεσοπόλεμο. Γ. Κόκκινος και Μ. Καρασαρίνης, Μεταμορφώσεις του ευγονικού λόγου, από τον Ιωάννη Κούμαρη και τον Δημοσθένη Ελευθεριάδη στον Νικόλαο Λούρο. Κ. Καρπόζηλος, Σοσιαλισμός, ευγονική και φυλετικές θεωρίες. Έ. Αβδελά, Οργανικές μεταφορές, ευγονικές επιδράσεις και αντιμετώπιση του «εγκλήματος» στη μεταπολεμική Ελλάδα 11.45-13.30. Πέμπτη Συνεδρία: ανθρωπολογικός λόγος και φυλετισμός. Β. Καραμανωλάκης και Γ. Κουρτέση-Φιλιππάκη, Το Ανθρωπολογικό Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών: φυλετισμός και παλαιοανθρωπολογία. Ευ. Παπαταξιάρχης, Βιολογικές μεταφορές και ανθρωπολογικός λόγος στη μεσοπολεμική και μεταπολεμική Ελλάδα. Γ. Χαμηλάκης, Φυσική ανθρωπολογία, αρχαιολογία και βιοπολιτική: η περίπτωση της «Καταγωγής των Κρητών». 16.30-18.15. Έκτη Συνεδρία: Ο ελληνικός αντισημιτισμός. Ο.Βαρών-Βασάρ, Στον απόηχο της Υπόθεσης Ντρέυφους στην Ελλάδα. Δ. Ψαρράς, Τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» ως κόμβος του ελληνικού αντισημιτισμού. Σταύρος Ζουμπουλάκης, Εκκλησία και αντισημιτισμός στον 20ό αιώνα. 18.30-20.45. Έβδομη Συνεδρία: Ο φυλετισμός στη λογοτεχνία και την τέχνη. Π. Ματάλας, Ο εθνικισμός και η φυλή: Ίων Δραγούμης και Πέτρος Βλαστός. Φρ. Αμπατζοπούλου, Λογοτεχνία, παραλογοτεχνία και φυλετισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Μ. Πεχλιβάνος, Εκφυλισμός και πρόοδος: σκέψεις για την ανθρωπολογία του Μ. Καραγάτση. Ν. Δασκαλοθανάσης, Προς μια «άρια» ιστορία της τέχνης: ο Josef Strzygowski στην Ελλάδα. Ευ. Δ. Ματθιόπουλος, «Είναι από τη θεία ράτσα με το δώρειο αίμα και τους δώρειους τρόπους»: Φυλετικές αντιλήψεις στον λόγο περί τέχνης στην Ελλάδα. Το συμπόσιο γίνεται στο Νέο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138 και Ανδρονίκου)
Οι περιλήψεις των ανακοινώσεων δημοσιεύονται στα www.melissabooks.com/news και www.benaki.gr/Symposium-Fyletismos
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
ΕΝΘΕΜΑΤΑ
12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2014
ΤΟ BLOG ΤΩΝ «ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ»: enthemata.wordpress.com e-mail: enthemata@gmail.com
ΔΙΑΦΟΡΙΔΙΑ
Φεμινιστικά και άλλα
2013, η χρονιά που τίμησε τα παντελόνια της Εντάξει. Τα κουβεντιάσαμε και φάνηκε να ομονοούμε. Συνεννοηθήκαμε, υποτίθεται, πως στους ασφυκτικούς καιρούς των μνημονίων, ο σεξισμός και η ομοφοβία γνωρίζουν πρωτοφανή έξαρση. Ας το επαναλάβω, κι ας επαναληφθώ: στα συμφραζόμενα της κρίσης, οι κοινωνικές και πολιτικές αναταράξεις που προκαλεί το περιβόητο καθεστώς δημοσιονομικής έκτακτης ανάγκης δεν οδηγούν απλώς σε σκλήρυνση των έμφυλων ιεραρχιών. Συνοδεύονται και από την όλο και ευκρινέστερη διάχυση στη δημόσια σφαίρα ακραία σεξιστικών, ομοφοβικών και ρατσιστικών λόγων και πρακτικών. Σε πείσμα των συνήθων ιεραρχήσεων, οι νέες αυτές πραγματικότητες δεν συνιστούν ένα αδιάφορο υποκεφάλαιο, μια ανώδυνη λεπτομέρεια, της τρέχουσας πολιτικοοικονομικής συγκυρίας. Φωλιάζουν στον σκληρό της πυρήνα και, ενδεχομένως, εγγυώνται τη συνοχή του. Tα μιλήσαμε, λοιπόν. Αλλά τα συμφωνήσαμε; Καθώς ο καιρός περνά και η ατμόσφαιρα βαραίνει, πληθαίνουν και οι ενδείξεις ότι μία από τις επιπτώσεις της «κρίσης» —μία από τις επιπτώσεις της ή, μήπως, και έναν από τους υπόρρητους μηχανισμούς εδραίωσης και αναπαραγωγής της;— συνιστά και η σταδιακή επικράτηση ενός ιδιότυπου πολιτικού ιδιώματος βασισμένου στην πιο απροκάλυπτη ομοφοβία, στον πιο απενοχοποιημένο σεξισμό. Ασφαλώς και η γνησιότερη εκδοχή του επιθετικά «ανδρικού» αυτού ιδιώματος μπορεί εύκολα να διεκδικηθεί από τη Χρυσή Αυγή ή από πολιτικούς της συνομοταξίας του Φ. Κρανιδιώτη. Μην έχοντας, πάντως, φροντίσει να δημιουργήσει αποτελεσματικά αναχώματα, κανένας πολιτικός χώρος δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι παραμένει ανέγγιχτος από τη μολυσματική του επίδραση. Δεν ήταν έτσι λίγοι εκείνοι που μέσα στο 2013 έσπευσαν να καυχηθούν για τα τιμημένα παντελόνια τους. Τα τίμησαν, λοιπόν, τα παντελόνια τους —κατά δήλωσή τους, τουλάχιστον— βουλευτές και δημοσιογράφοι, ηθοποιοί και αθλητικοί παράγοντες. Έφτασε να τα τιμήσει και ο διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου. Εύκολο να προσληφθεί η βρακοφόρα αυτή επιδημία ως αναμενόμενη παρενέργεια της προϊούσας εξαχρείωσης της πολιτικής ζωής, του ευδιάκριτου πλέον εκφυλισμού της κοινοβουλευτικής κουλτούρας. Είναι, όμως, μόνον αυτό; Μήπως ταυτόχρονα έχουμε να κάνουμε με δημόσιους λόγους που αντλούν τη νομιμοποίησή τους από την υπόρρητη σύνδεσή τους με αρχαϊκές προϊδεάσεις και συγκαιρινούς φόβους για τους κινδύνους που συνεπάγεται η διασάλευση (και) της έμφυλης τάξης του κόσμου; Είναι βέβαιο ότι, σε συνθήκες ανασφάλειας και απόγνωσης, η προσφυγή σε κάποιες «προαιώνιες» σταθερές μπορεί και να λειτουργεί καθησυχαστικά. Γιατί, όσο κι αν μοιάζει παράδοξο, η υποταγή στις υποτιθέμενες επιταγές της «φύσης», με άλλα λόγια στο βιολογικό ή/και ανατομικό «πεπρωμένο», έχει και τις παρηγορητικές της πλευρές. Ας μην αποσυνδέσουμε, επομένως, το πολεμόχαρο αντριλίκι του δημόσιου πολιτικού λόγου από τη γενικότερη συντηρητική αναδίπλωση του τελευταίου καιρού. Ίσως έτσι μπορέσουμε να αποκρυπτογραφήσουμε και ορισμένους από τους μηχανισμούς που επέτρεψαν στη Χρυσή Αυγή να εδραιωθεί τόσο αποτελεσματικά σε συγκεκριμένες κατηγορίες ψηφοφόρων – κατά κύριο λόγο ανδρών. Στα συμφραζόμενα αυτά, ιδιαίτερη βαρύτητα αποκτά η γενικευμένη πλέον αναφορά στην «ελληνική οικογένεια» ως αποκλειστικό –όσο και φαντασιακό– δικαιούχο της όποιας κρατικής μέριμνας. Την ίδια ώρα, παντοδύναμες αποδεικνύονται και οι τρέχουσες –αν και παμπάλαιες– εννοιολογήσεις της μητρότητας ως απαράβατου προορισμού των γυναικών, βιολογικού όσο και κοινωνικού. Τυχαία αντιμετωπίζουν σήμερα ορισμένες γυναικείες κινήσεις τον τοκετό ως το απόλυτο γυναικείο δικαίωμα; Πολυκαιρισμένες αγκυλώσεις ενδύονται σύγχρονο μαν-
Aπό το terminalcaseofwhimsy.blogspot.gr
δύα και συνυφαίνονται με τους δημόσιους λόγους της κρίσης. Σκέφτομαι πως το πρόβλημα δεν είναι μόνο –ή δεν είναι τόσο– η αορατότητα των νέων αυτών πραγματικοτήτων όσο η διαπίστωση της εσωτερικής τους συνάφειας. Ούτως ή άλλως, η συστηματική υπονόμευση της κληρονομιάς της μεταπολίτευσης συμπαρασέρνει κάμποσες δύσκολα κερδισμένες κοινωνικές ευαισθησίες, διευκολύνοντας, μεταξύ άλλων, το πέρασμα από την παραδοσιακή γελοιογράφηση του φεμινισμού στην απροκάλυπτη πλέον δαιμονοποίησή του. tst Την ίδια ώρα, δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε και τη σταδιακή αποπολιτικοποίηση σωρείας ζητημάτων που άπτονται των έμφυλων πτυχών της πολιτικής. Η περίπτωση του Α. Λοβέρδου εικονογραφεί με τον καλύτερο τρόπο τον ισχυρισμό μου. Πόσο βάρυνε η αδιανόητη στάση του πρώην υπουργού Υγείας στην υπόθεση της διαπόμπευσης των οροθετικών γυναικών, όταν η ηγεσία της ΔΗΜΑΡ αποφάσιζε να τον ανακηρύξει προνομιακό συνομιλητή της; Και σε διαφορετική κλίμακα, πόσο μέτρησαν κάποιες μάλλον ακατάληπτες πλην όμως σαφώς ομοφοβικές δηλώσεις του βουλευτή Γ. Μιχελογιαννάκη στη διαδικασία ένταξής του στον ΣΥΡΙΖΑ; Τι εγγράφεται ως «πολιτικό» και τι όχι; Επιλέγω, ως ιδιαίτερα διαφωτιστικές, τις αντιδράσεις που προκάλεσε η ομιλία τής τότε υφυπουργού Φ. Σκοπούλη στην ειδική συνεδρίαση της βουλής με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας. Η πρότασή της να παραμένουν οι δημόσιες υπάλληλοι τρία χρόνια εκτός υπηρεσίας προκειμένου να αναθρέψουν («σε βιολογικό επίπεδο» [sic]) το παιδί τους σχολιάστηκε ως ανομολόγητη υποταγή στα κελεύσματα της Τρόικας. Παρέμειναν έτσι στο απυρόβλητο —ως μη άξιοι κριτικής— οι εξωφρενικοί συλλογισμοί στους οποίους βασίστηκε η «μνημονιακή» πρότασή της: η απόλυτη φυσικοποίηση των γυναικών, η υπαγωγή τους στη «βιολογία
της γυναίκας μάνας», η συσχέτιση της γυναικείας απελευθέρωσης με την «κατάφωρη παραβίαση» της γυναικείας φύσης και τη «μείωση της σεξουαλικότητας απέναντι στο άλλο φύλο» που «δεν βοηθάει και στη διαιώνιση του είδους», η ενοχοποίηση των γυναικών που δεν ασχολούνται με το παιδί τους και «έτσι παραβιάζεται η φύση μας». Ελπίζω να έγινε σαφές τι εννοώ ως αποπολιτικοποίηση των έμφυλων πτυχών της πολιτικής. Θα περιοριστώ έτσι σε μία ακόμη επισήμανση: οι αριστεροί «αντιμνημονιακοί» λόγοι δεν περιορίζονται στη διάκριση του —πολιτικά κρίσιμου— «μείζονος» από το —πολιτικά αδιάφορο, ενδεχομένως και επιζήμιο— «έλασσον». Γλιστρούν συχνά στο αβασάνιστο αναμάσημα εξαιρετικά προβληματικών κοινοτοπιών, προσβλέποντας, ενδεχομένως, στην ευρύτερη δυνατή απήχηση των λεγομένων τους. Ιστορικά, τα ζητήματα του φύλου δεν είναι από αυτά στα οποία η αριστερά διεκδικεί την αιρετική της στάση, έτοιμη να πάρει τα ρίσκα της. Χαρακτηριστικές είναι στο σημείο αυτό οι αναφορές στο δημογραφικό πρόβλημα. Θεωρώντας προφανές ότι τα μνημόνια βλάπτουν σοβαρά τις γεννήσεις, η αριστερά αναπαράγει συχνά τις πιο τετριμμένες απόψεις για την κρισιμότητα του «εθνοκτόνου» ζητήματος, αφήνοντας ασχολίαστες και τις νοσταλγικές αναφορές στο σχετικό Πόρισμα της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής του 1993. Έχουν, προφανώς, λησμονηθεί —ως ασήμαντες;— οι σφοδρές αντιδράσεις που είχαν τότε προκαλέσει οι διατυπώσεις του διακομματικού αυτού Πορίσματος για θέματα όπως η «λαθρομετανάστευση» ή οι νόμιμες εκτρώσεις. tst Στο κλίμα αυτό, δεν ξέρω πώς να σχολιάσω το γεγονός ότι, σύμφωνα με δημοσίευμα πρόσφατου τεύχους του περιοδικού Η Αγκαλιά του Συλλόγου Προστασίας Αγέννητου Παιδιού, ο ραδιοσταθμός «105,5 Στο Κόκκινο» συγκαταλέγεται στους χορηγούς επικοινωνίας του Κέντρου Φροντίδας Μητέρας και Παιδιού του συγκεκριμένου συλλόγου. Υποθέτω πως πρόκειται για άγνοια της ιστορίας του Συλλόγου Προστασίας Αγέννητου Παιδιού και του αγώνα του κατά του (νόμιμου) δικαιώματος των γυναικών στην έκτρωση. Κι έτσι να είναι, βρισκόμαστε και πάλι μπροστά στον ίδιο πανίσχυρο μηχανισμό αποπολιτικοποίησης των ζητημάτων που έχουν να κάνουν με τις έμφυλες διεκδικήσεις. Σε ευρωπαϊκό, πάντως, επίπεδο, τα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών βρίσκονται αυτή τη στιγμή στο επίκεντρο μιας σκληρής πολιτικής σύγκρουσης, καθώς οι δυνάμεις που τα αντιμάχονται κέρδισαν ήδη μια πρώτη νίκη: το κάποτε φιλοπρόοδο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο καταψήφισε προ ημερών με οριακή πλειοψηφία την Έκθεση Εστρέλα για τα σεξουαλικά και αναπαραγωγικά δικαιώματα. Θα μου αντιταχθεί, ενδεχομένως, ότι μία τουλάχιστον φορά τη χρονιά που πέρασε ζήσαμε μια παθιασμένη δημόσια συζήτηση με θέμα το σεξισμό. Αφορμή η περιβόητη γελοιογραφία του Δ. Χαντζόπουλου στα Νέα. Εξαιρετικά εύγλωττη η συγκεκριμένη διαμάχη, έχει να μας διδάξει πολλά για τις κρατούσες εννοιολογήσεις του σεξισμού, αλλά και για τις σχεδόν αυτόματες συστρατεύσεις που συνεπάγονται οι διαφορετικές προσλήψεις του φεμινισμού. Για το σεξισμό ως πρόσχημα, για το φεμινισμό ως λογοκριτικό μηχανισμό, για τις φεμινίστριες ως ιέρειες της πολιτικής ορθότητας. Κυρίως, όμως, για μια πραγματικότητα βεβαιωμένη και από προηγούμενες ανάλογες αντιπαραθέσεις: ο σεξισμός αποκτά πολιτική ορατότητα μόνο στις περιπτώσεις που σχετίζεται με πρόσωπα και πολιτικές της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Τόσο για εκείνους που τον καταδικάζουν όσο και για εκείνους που τον διεκδικούν. Ενίοτε, δυστυχώς, και για εκείνες που τον υφίστανται. ΑΓΓΕΛΙΚΑ ΨΑΡΡΑ