m11738

MONDE

LE

EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 30 IOYNIOY 2013 TEYXOΣ 21

diplomatique

AΦΙΕΡΩΜΑ

ENAΣ ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΠΟΥ ΓΕΡΝΑΕΙ

ΑΡΚΤΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

ΕΙΡΗΝΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

ΕΥΡΩΠΗ

Βόρεια Αμερική

ΑΜΕΡΙΚΗ

Ανατολική Ασία Κεντρική Αμερική και Καραϊβική

Της Heike Haarhoff *

Σ

το Βερολίνο, η κυρία Τ. μένει σε μια μεγάλη μονοκατοικία, την οποία έχτισε στο παρελθόν ο άντρας της για τους ίδιους και για τα παιδιά που τελικά ποτέ δεν απέκτησαν. Σήμερα είναι χήρα, 87 ετών και ζει μόνη της. Οι μόνοι της συγγενείς είναι μια ανιψιά που ζει 700 χιλιόμετρα μακριά κι ένας μακρινός συγγενής που κατοικεί στην άλλη πλευρά του ωκεανού. Η κυρία Τ. είναι βραχνιασμένη, καθώς έχει ξεσυνηθίσει να μιλάει πολύ, μια και οι ευκαιρίες για κουβεντολόι σπανίζουν πια. Τον τελευταίο καιρό έχει αρχίσει να αγχώνεται: τα πόδια της δεν την υπακούουν πλέον πολύ καλά. Επιπλέον, ολοένα και συχνότερα, όταν βγαίνει από το σπίτι της, δεν θυμάται πολύ καλά αν πρέπει να στρίψει αριστερά ή δεξιά για να πάει στον γιατρό της. Στον ιατρικό της φάκελο υπάρχει η εξής παρατήρηση: «Γεροντική άνοια σε εξέλιξη». Η κυρία Τ. είναι κατηγορηματική: δεν θέλει σε καμία περίπτωση να πάει στο γηροκομείο. Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση των δύο τρίτων των Γερμανών. Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και τα ρεπορτάζ του Τύπου δεν σε ενθαρρύνουν να λάβεις αυτήν την απόφαση: πράγματι, γίνεται λόγος για γαστρικούς καθετήρες που τοποθετούνται βιαστικά επειδή δεν υπάρχει προσωπικό για

* H Heike Haarhoff είναι δημοσιογράφος της βερολινέζικης εφημερίδας Die Tageszeitung.

Κεντρική Ανατολική Ευρώπη Ασία

Δυτική Ευρώπη

Μέση Ανατολή

Δυτική Αφρική Αριθμός των ατόμων άνω των 80 ετών σε χιλιάδες 125 000 60 000

1950 2000 Πηγή: ΟΗΕ

2050 (πρόβλεψη)

30 000

Νοτιοανατολική Ασία

Ωκεανία

Νότια Ευρώπη Βόρεια Αφρική

Νότια Αμερική

ΩΚΕΑΝΙΑ

ΑΣΙΑ

Βόρεια Ευρώπη

ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

Το 2012, χάρη στη μαζική άφιξη μεταναστών, ο πληθυσμός της Γερμανίας αυξήθηκε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια των τελευταίων οκτώ ετών. Ωστόσο, συνολικά η χώρα γερνάει με γρήγορο ρυθμό. Καθώς δε η κοινωνία δεν διαθέτει τα κατάλληλα μέσα, οι οικογένειες καταφεύγουν σε παράξενες λύσεις.

ΕΙΡΗΝΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

Νότια Ασία

Ανατολική Αφρική

ΙΝΔΙΚΟΣ ΩΚΕΑΝΟΣ

Κεντρική Αφρική

ΑΦΡΙΚΗ Νότια Αφρική

10 000 3 000 500

Γερμανία: Η χώρα εξάγει και παππούδες να ταΐσει τους ηλικιωμένους, για άλλους που μένουν με τις πάνες ακράτειας επί ώρες, επειδή ξεχνούν να τους τις αλλάξουν... Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Ομοσπονδίας Παροχής Ιδιωτικών Κοινωνικών Υπηρεσιών, στη Γερμανία λείπουν 30.000 νοσοκόμες. Μάλιστα, το 2020, το έλλειμμα προσωπικού μπορεί να φθάσει τις 220.000. Σκληρές συνθήκες εργασίας και έλλειψη προσωπικού. Η πλέον έντονη έλλειψη παρατηρείται στον τομέα της «Βοήθειας στο σπίτι». Η υπερκόπωση και ο υπερβολικός φόρτος εργασίας του προσωπικού είναι έκδηλος παντού, ακόμα και στα πιο ποιοτικά γηροκομεία. Βέβαια, η ασφάλιση για την περίπτωση της αδυναμίας αυτοεξυπηρέτησης είναι υποχρεωτική από το 1995: καθιερώθηκε από τον χριστιανοδημοκράτη Νόρμπερτ Μπλουμ, πρώην υπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων του μαυροκίτρινου συνασπισμού1 του Χέλμουτ Κολ. Ωστόσο, η συγκεκριμένη μέριμνα για την προστασία, η οποία χρηματοδοτείται ισόποσα από τους εργαζόμενους και τους εργοδότες, δεν είχε ποτέ αποστολή να καλύψει όλους τους ασφαλιστικούς κινδύνους, καθώς οι εμπνευστές της είχαν σιωπηρά αποδεχθεί ότι, είτε οι Γερμανοί δεν θα φτάνουν σε τόσο μεγάλη ηλικία ώστε να μην μπορούν να αυτοεξυπηρετηθούν, είτε ότι οι συγγενείς τους θα αναλαμβάνουν μεγάλο μέρος της ευθύνης. Η κυβέρνηση της Μέρκελ εξακολουθεί να ποντάρει στην ιδιωτικοποίηση του τομέα αντιμετώπισης της αδυναμίας αυτοεξυπηρέτησης των ηλικιωμένων. Ωστόσο, ο τρόπος ζωής των οικογενειών αποδεικνύει ότι η κατάσταση έχει

Ο κυβερνητικός συνασπισμός της Άνγκελα Μέρκελ δεν έχει κατορθώσει να βρει τη λύση στο εξής ερώτημα: «Πώς είναι δυνατόν να περνάει κανείς τα γηρατειά του με αξιοπρέπεια, χωρίς όμως αυτό να κοστίζει ακριβά;»

φθάσει πλέον σε οριακό σημείο: τα παιδιά των ηλικιωμένων σπάνια ζουν στον ίδιο τόπο με τους γονείς τους, ενώ οι γυναίκες, οι κόρες και οι νύφες, οι οποίες μέχρι τώρα αναλάμβαναν πρόθυμα και με ελάχιστο κόστος τη φροντίδα των ανήμπορων, πλέον δεν είναι και τόσο διαθέσιμες. Ανάλογα με τον τύπο του γηροκομείου και τον εξοπλισμό που διαθέτει, οι τρόφιμοί του οφείλουν να πληρώνουν από 1.000 έως 3.000 ευρώ τον μήνα, αφού τα ποσά που χορηγεί η κοινωνική ασφάλιση γι’ αυτόν τον σκοπό αποδεικνύονται ανεπαρκή. Όταν δεν διαθέτουν τους απαι-

τούμενους οικονομικούς πόρους -σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Στατιστικής Υπηρεσίας, στη Γερμανία, 400.000 ηλικιωμένοι ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία- παρεμβαίνει το κράτος. Φυσικά, εξετάζει κάθε μεμονωμένη περίπτωση σε βάθος. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της κυρίας Τ., οι αρμόδιες υπηρεσίες εκτίμησαν ότι πρέπει κατ’ αρχάς να πουλήσει το σπίτι της για να χρηματοδοτήσει ένα μέρος του κόστους του γηροκομείου. Μάλιστα, πιθανότατα, τα χρήματα δεν θα αποδειχθούν αρκετά. Και φυσικά, η συγκεκριμένη λύση δεν θα ευχαριστήσει τους κληρονόμους της. Για όλους αυτούς τους λόγους, οι οικογένειες αναζητούν πυρετωδώς φθηνότερες λύσεις, οι οποίες να βολεύουν τόσο τους ηλικιωμένους, όσο και τις ίδιες: για παράδειγμα, οι ηλικιωμένοι να μένουν σπίτι τους, προσλαμβάνοντας μια Ανατολικοευρωπαία νοσοκόμα, σε συνδυασμό με τις εξειδικευμένες υπηρεσίες (Sachleistungen) μιας εταιρείας παροχής βοήθειας στο σπίτι, οι οποίες χρεώνονται με την ώρα και καλύπτονται από την ασφάλεια αδυναμίας αυτοεξυπηρέτησης (με ανώτατο όριο τα 700 ευρώ τον μήνα). Επίσης, καταφεύγουν στη βοήθεια των συγγενών. Πολλές γερμανικές οικογένειες καταλήγουν σε ένα τέτοιο μοντέλο, το οποίο, ωστόσο, δεν μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωση της κυρίας Τ.: στο εξής, χρειάζεται να είναι κάποιος μαζί της ολόκληρη την ημέρα και αυτή η επιλογή είναι τόσο ακριβή, ώστε προϋποθέτει και την οικονομική συνδρομή των συγγενών της. Γι’ αυτόν τον ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 4

LE

MONDE

EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

diplomatique

Νόμιμη ηλικία συνταξιοδότησης Ηλικία

Το δημογραφικό ως νέα αγορά (;) Του Florian Kohlbacher*

H

γήρανση και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η μείωση του πληθυσμού έχουν σημαντικές οικονομικές, κοινωνικές, ατομικές και οργανωτικές συνέπειες. Η Ιαπωνία είναι ταυτόχρονα η χώρα η οποία έχει περισσότερο πληγεί από αυτές τις βαθύτατες, δομικές αλλαγές, αλλά και η πλέον προηγμένη όσον αφορά την καινοτομία σε αυτόν τον τομέα και τη δημιουργία μιας νέας αγοράς. Η μείωση του πληθυσμού ξεκίνησε ήδη από το 2005. Τον Οκτώβριο του 2010, τα ηλικιωμένα άτομα άνω των 65 ετών αποτελούσαν το 23% του πληθυσμού, ενώ οι άνω των 50 ετών έφταναν το 43%: πρόκειται για τα υψηλότερα ποσοστά σε παγκόσμιο επίπεδο. Από τη μια πλευρά, η βαθύτατη αυτή αλλαγή της κοινωνίας εγκυμονεί αρκετές απειλές: έλλειψη εργατικού δυναμικού, απώλεια τεχνογνωσίας και συρρίκνωση της εσωτερικής αγοράς. Από την άλλη, ανοίγει προοπτικές γι’ αυτό που αποκαλείται «ασημένια αγορά» («silver market», από το ασημογκρίζο χρώμα των μαλλιών των ηλικιωμένων) ή «αγορά της γήρανσης». Σύμφωνα με τις προβλέψεις, το 2025 το ένα τρίτο των Ιαπώνων θα έχει ηλικία μεγαλύτερη των 65 ετών. Η δομή της πυραμίδας των ηλικιών θα χάνει ολοένα περισσότερο την αρχική της, κλασική μορφή και θα φθάσει μάλιστα στο σημείο να αναστραφεί, με τη μορφή της να θυμίζει πλέον εκείνη του τριγωνικού χαρταετού (βλ. γράφημα). Ο αριθμός των ηλικιωμένων θα συνεχίσει να αυξάνεται, ενώ ο συνολικός πληθυσμός θα μειωθεί στα 95 εκατομμύρια (έναντι 126,87 εκατομμύρια το 2000) λόγω της υπογεννητικότητας. Ήδη από το 2005, η δημογραφική πτώση συνοδεύεται από μείωση του εργατικού δυναμικού. Εάν δεν ληφθεί κανένα μέτρο για την αύξηση του ενεργού πληθυσμού, τότε θα μειωθεί με θεαματικό τρόπο. Η λύση που συγκεντρώνει την ομοφωνία μέσα στην κοινωνία συνίσταται στην αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων που εργάζονται. Θα μπορούσε επίσης να αυξηθεί και η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, καθώς το ποσοστό των εργαζόμενων γυναικών είναι χαμηλότερο από εκείνο που παρατηρείται στις υπόλοιπες αναπτυγμένες χώρες (71,6% για την κατηγορία των γυναικών ηλικίας 25-54 ετών, έναντι 75,2 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, 81,3% για τη Γερμανία ή 83,8% για τη Γαλλία). Ωστόσο, η αλλαγή της νοοτροπίας,1 η οποία θα επέτρεπε μεγαλύτερο βαθμό ισότητας των φύλων, ενδέχεται να απαιτήσει πολύ καιρό, τη στιγμή που το ζήτη* Ο Florian Kohlbacher είναι υπεύθυνος του τομέα Οικονομίας και Επιχειρήσεων του Γερμανικού Ινστιτούτου Ιαπωνικών Σπουδών του Τόκιο και μέλος του Διεθνούς Φόρουμ για τη Γήρανση και τη Δημογραφία. Συγγραφέας (από κοινού) του «The Silver Market Phenomenon: Marketing and Innovation in the Aging Society», Springer, Χαϊδελβέργη, 2011 (δεύτερη έκδοση).

LE

MONDE

EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

diplomatique

Ιαπωνία

70

65

Μέσος όρος του ΟΟΣΑ Άνδρες Γυναίκες

60

Άνδρες Γυναίκες

ΙΑΠΩΝΙΑ Το 2050, ο πληθυσμός της Ιαπωνίας θα έχει μειωθεί κατά 31 εκατομμύρια σε σχέση με το 2000. Πρόκειται για πρωτοφανές φαινόμενο για μια αναπτυγμένη χώρα. Έτσι, το ιαπωνικό αρχιπέλαγος κατέφυγε σε μια κλασική μέθοδο: να καθυστερήσει τη συνταξιοδότηση των εργαζόμενων, ενώ παράλληλα ποντάρει στην αύξηση της κατανάλωσης μα της γήρανσης έχει ήδη τεθεί. Σύμφωνα με τη Λευκή Βίβλο της κυβέρνησης, το 2050 ο ενεργός πληθυσμός θα ανέρχεται στα 42,28 εκατομμύρια, έναντι 66,57 εκατομμυρίων το 2006.2 Από το 2007, η γενιά των baby-boomers έχει τη δυνατότητα να συνταξιοδοτηθεί. Αυτή η εξέλιξη αναμενόταν ότι θα δημιουργήσει τόσο μεγάλες δυσκολίες, ώστε κάποιοι μίλησαν για νίσεν-νάνανεν μοντάι, δηλαδή το «πρόβλημα του έτους 2007». Βασικά, αφορά τα άτομα που γεννήθηκαν την περίοδο 1947-1949: εάν επεκτείνουμε αυτόν τον ορισμό και στις δύο επόμενες χρονιές (1950 και 1951), η συγκεκριμένη γενιά φτάνει τα 10,7 εκατομμύρια άτομα, εκ των οποίων τα 8,2 ανήκουν στον ενεργό πληθυσμό: το ποσοστό τους υπερβαίνει το 12% του συνολικού ενεργού πληθυσμού. Εύκολα φαντάζεται κανείς την κατάσταση που θα επικρατούσε εάν αποφάσιζαν όλοι τους να συνταξιοδοτηθούν ταυτόχρονα... Πολλοί ειδικοί φοβούνται ότι το κύμα αποχω-

Σύμφωνα με τις προβλέψεις, το 2025 το ένα τρίτο των Ιαπώνων θα έχει ηλικία μεγαλύτερη των 65 ετών. Η δομή της πυραμίδας των ηλικιών θα χάνει ολοένα περισσότερο την αρχική της μορφή και θα φθάσει μάλιστα στο σημείο να αναστραφεί, με τη μορφή της να θυμίζει πλέον εκείνη του τριγωνικού χαρταετού

ρήσεων που αναμένεται θα προκαλέσει σοβαρές δυσλειτουργίες, τόσο στην αγορά, όσο και σε ολόκληρη τη χώρα. Κατ’ αρχήν, οι μισθωτοί αυτοί είναι κάτοχοι τεχνογνωσίας και η αποχώρησή τους από την επαγγελματική ζωή ενδέχεται να προκαλέσει την απώλεια πολύτιμης εμπειρίας. Ταυτόχρονα, έχει αρχίσει να διαγράφεται η έλλειψη εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο προέκυψε η ιδέα να παραμείνουν στην ενεργό ζωή οι εργαζόμενοι μέχρι την ηλικία των 65 ετών. Η συγκεκριμένη εξέλιξη υποχρεώνει τις επιχειρήσεις να προσαρμοστούν: καθώς τόσο οι φυσικές όσο και οι ψυχολογικές ανάγκες και ικανότητες αυτής της κατηγορίας εργαζομένων είναι διαφορετικές, είναι πιθανόν ότι οι μέθοδοι εργασίας θα πρέπει να αλλάξουν. Το ζήτημα της τεχνογνωσίας και της εξειδίκευσης καθίσταται ακόμα πιο κρίσιμο από το γεγονός ότι η ιαπωνική οργάνωση της εργασίας στηρίζεται στην άμεση μεταφορά γνώσεων και δεξιοτήτων προς τους νεότερους κατά τη διάρκεια των εργάσιμων ωρών και των βραδινών «κοινωνικών συναντήσεων» των εργαζόμενων. Πράγματι, η μέθοδος που κυριαρχεί είναι η απόκτηση εργασιακών δεξιοτήτων και η επιμόρφωση μέσα στον χώρο εργασίας. Συνεπώς, μεγάλο μέρος της τεχνογνωσίας δεν έχει ποτέ καταγραφεί ρητά και κωδικοποιηθεί. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση των πολύ μεγάλων επιχειρήσεων, οι οποίες λειτουργούν με το παραδοσιακό σύστημα της μονιμότητας των εργαζόμενων στην εταιρεία και της προαγωγής αυτών με κριτήριο την αρχαιότητά τους. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι το σύστημα αφορά τα δύο τρίτα του εργατικού δυναμικού της χώρας. Όμως, η κωδικοποίηση των δεξιοτήτων θα απαιτήσει καιρό. Για την ώρα δεν έχει παρατηρηθεί το κύμα αποχωρήσεων, το οποίο πολλοί φοβούνται. Αντίθετα, σύμφωνα με έρευνα του ιαπωνικού υπουργείου Υγείας, Εργασίας και Κοινωνικής Βοήθειας,3 ο αριθμός των εργαζόμενων ηλικίας 60-65 ετών αυξήθηκε κατά 9,3% το 2008 και κατά 4% το 2009. Το 2009 εργαζόταν το 76,5% των ατόμων αυτής της κατηγορίας. Μάλιστα, σχεδόν το ήμισυ (49,4%) των ατόμων ηλικίας 65-69 ετών συνεχίζουν να εργάζονται, ενώ, μετά την ηλικία των 70 ετών σχεδόν ένα άτομο στα πέντε (19,9%) συνεχίζει την επαγγελματική του δραστηριότητα. Η συγκεκριμένη εξέλιξη οφείλεται στην τροποποίηση του νόμου για τη σταθεροποίηση της απασχόλησης των ηλικιωμένων ατόμων, ο οποίος παρέτεινε -σταδιακά, από το 2006 ώς το 20134- τον εργασιακό βίο από τα 60 στα 65 έτη: μεταξύ 2005 και 2009, ο αριθμός των τακτικά εργαζόμενων μισθωτών ηλικίας 60-64 ετών αυξήθηκε κατά 80,8%, ενώ ο αριθμός των εργαζόμενων άνω των 64 ετών αυξήθηκε κατά 104,9%. Ο στόχος της σημερινής κυβέρνησης είναι η αποχώρηση από την ενεργό ζωή να πραγματοποιείται στην ηλικία των 70 ετών. Βέβαια, ήδη, εδώ και πολύ καιρό, η συνταξιοδότηση πραγματοποιείται σε ηλικία κατά πολύ μεγαλύτερη από το νόμιμο όριο (σχεδόν σε ηλικία 70 ετών για τους άνδρες). Επιπλέον, στην Ια-

55 1950

60

70

80

90 2000 10

20

30

40 2050

Γερμανία

70 Άνδρες 65

Γυναίκες

60

55 1950 60

70

80

90 2000 10

20

30

40 2050

Νορβηγία

70 Άνδρες Γυναίκες

65

60

55 1950 60

70

80

90 2000 10

20

30

40 2050

Ηνωμένο Βασίλειο

70

Άνδρες

65

Γυναίκες

60

55 1950 60

70

80

90 2000 10

20

30

40 2050

Πηγή: « Πανόραμα Συντάξεων 2011 », ΟΟΣΑ

πωνία υπάρχει μεγάλος αριθμός συνταξιούχων που εργάζονται,5 ενώ οι ηλικιωμένοι αποτελούν σημαντικό τμήμα της αγοράς εργασίας. Εύλογα, οι επιχειρήσεις πιέζουν για αλλαγή της μισθολογικής πολιτικής, η οποία στηρίζεται στην αρχαιότητα και, όπως υποστηρίζουν, αποτελεί αντικίνητρο για τη συνέχιση της απασχόλησης ατόμων με ηλικία μεγαλύτερη των 60 ετών. Εξάλλου, οι επιχειρηματίες προσπαθούν να κατακτήσουν (ή να δημιουργήσουν) νέες αγορές. Ήδη, οι άνω των 40 αποτελούν την πλειονότητα των καταναλωτών των προϊόντων ορισμένων βιομηχανιών, εκτοπίζοντας τη νέα γενιά, η οποία στο παρελθόν αποτελούσε την πελατεία στην οποία στόχευαν κατά προτίμηση. Η περίπτωση της αγοράς της πάνας μιας χρήσης αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα που φωτίζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιαπωνική πραγματικότητα: για πρώτη φορά στην Ιστορία, οι πωλήσεις στις πάνες ακράτειας για ενήλικες έφθασαν στο ίδιο επίπεδο με τις παιδικές. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της επόμενης διετίας, στις πρώτες αναμένεται να καταγραφεί αύξηση κατά 40%, ενώ στις δεύτερες μείωση κατά 10%. Η «ασημένια αγορά» αποδεικνύει ότι η δημογραφική κρίση, η οποία αρχικά εκλαμβανόταν ως

Υπεύθυνη έκδοσης: Βάλια Καϊμάκη Συντακτική ομάδα: Κορίνα Βασιλοπούλου, Θανάσης Κούτσης, Χάρης Λογοθέτης, Βασίλης Παπακριβόπουλος Επικοινωνία: info@monde-diplomatique.gr Αρχείο κειμένων: www.monde-diplomatique.gr Facebook: www.facebook.com/monde.diplomatique.gr

Άνδρες Νίγηρας κίνδυνος, ενδέχεται να αναδειχθεί και σε μια ευκαιρία για την τόνωση της απασχόλησης. Με άλλα λόγια, η κρίση κρύβει και μια ευκαιρία. Αυτό επιβεβαιώνεται εξάλλου και από τους χαρακτήρες του κινεζο-ιαπωνικού αλφάβητου, στο οποίο το δεύτερο ιδεόγραμμα της λέξης «κρίση» (κίκι) σημαίνει επίσης και «ευκαιρία» (κικάι). Αυτή τη στιγμή, ο επιχειρηματικός κόσμος έχει στραμμένη την προσοχή του σε αυτήν τη γενιά, η οποία και θα αποτελέσει τη σημαντικότερη αγορά (βέβαια, αυτό ισχύει στην περίπτωση του πλέον ευκατάστατου τμήματος αυτής της κατηγορίας πληθυσμού). Οι baby-boomers -οι οποίοι εξακολουθούν να είναι δραστήριοι και γεμάτοι ενεργητικότητα- αποτελούν μια πληθυσμιακή υποομάδα η οποία διαθέτει σημαντικούς οικονομικούς πόρους, είναι γεμάτη περιέργεια για τις τεχνολογικές καινοτομίες και διψάει για καταναλωτισμό. Έτσι, όταν πάρουν τη σύνταξή τους και αποκτήσουν ελεύθερο χρόνο, αποτελούν μια αγορά την οποία εποφθαλμιούν ιδιαίτερα οι επιχειρήσεις. Εξάλλου, σε αυτούς ανήκει ένα μεγάλο μέρος των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων της χώρας και ιδιαίτερα το δημόσιο χρέος. Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις (οι οποίες χρονολογούνται από το 2009), οι πενηντάρηδες κατέχουν το 21%, οι εξηντάρηδες το 31% και τα άτομα ηλικίας άνω των 70 ετών το 28%. Επιπλέον, οι ηλικιωμένοι Ιάπωνες συνήθως δεν έχουν χρέη και διαθέτουν ιδιόκτητη κατοικία. Μάλιστα, αυτά τα εξασφαλισμένα από οικονομικής άποψης άτομα αποκαλούνται ροζίν κιζόκου («η αριστοκρατική ευγένεια των παλαιών»). Ήδη, οι επιχειρήσεις έχουν κατορθώσει να προσαρμόσουν τα προϊόντα τους σε αυτήν την ηλικιακή κατηγορία και έχουν επινοήσει νέα προϊόντα και τεχνολογίες που απευθύνονται σε αυτήν την πελατεία με τη μεγάλη αγοραστική δύναμη. Το κινητό τηλέφωνο RAKU RAKU («Εύκολο Εύκολο») αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: τα εικονίδιά του και τα κείμενά του διαβάζονται ευκολότερα, το πληκτρολόγιό του είναι μεγαλύτερο και οι εφαρμογές του ευκολότερες. Αποτελεί μια σύνθεση όλων των τεχνολογικών επιτευγμάτων και χάρη στον σχεδιασμό του προσελκύει αγοραστές από όλες τις ηλικιακές κατηγορίες. Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κονσόλα ηλεκτρονικών παιχνιδιών Wii της Nintendo, η οποία γνωρίζει απίστευτη επιτυχία: γοητεύει ολόκληρη την οικογένεια και γύρω της συγκεντρώνονται άτομα από διαφορετικές γενιές για να παίξουν το ίδιο παιχνίδι, ακόμα και οι παππούδες.6 Όμως, κι άλλες επιχειρήσεις έχουν υιοθετήσει τη συγκεκριμένη προσέγγιση «Εύκολο Εύκολο»: το 2007, η Panasonic λάνσαρε το Raku Raku Walk, ένα μηχάνημα άσκησης, το οποίο απευθύνεται σε άτομα που υποφέρουν από προβλήματα στα γόνατα: ενισχύει τους μύες της γάμπας και ανακουφίζει ταυτόχρονα τις αρθρώσεις. Όσο για την εταιρεία Wacoal, η οποία κατέχει ηγετική θέση στον τομέα των γυναικείων εσώρουχων, δημιούργησε τη μάρκα Raku Raku Partner, η οποία απευθύνεται τόσο στα ηλικιωμένα άτομα, όσο και στο προσωπικό που τα φροντίζει. Για παράδειγμα, τα ιδιαίτερα φαρδιά μανίκια επιτρέπουν στις ηλικιωμένες να βάζουν ή να βγάζουν μόνες τους ορισμένα ρούχα. Επίσης, το κούμπωμα έχει απλοποιηθεί: τα κουμπιά έχουν οβάλ σχήμα ή έχουν αντικατασταθεί από σούστες με προεξέχουσες γωνίες ή από κουμπώματα «κριτςκρατς». Επίσης, ορισμένα ρούχα σχεδιάζονται κατά τρόπο ώστε να προστατεύουν από τους τραυματισμούς: η Anshin Walker (η λέξη ανσίν σημαίνει «ασφάλεια») διαθέτει στην αγορά, ήδη από το 2007, ένα λαστέξ με ειδικές φουσκωτές

1 600

1 200

800

400

0

500

0

0

Η ΑΥΓΗ

ΚΥΡΙΑΚΗ 30 IOYNIOY 2013

400

+100 95-99 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

Γαλλία

2 500 2 000 1 500 1 000

+100 95-99 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

3/37

Γυναίκες

Ηλικία

800

1 200

1 600

τους εύπορους ηλικιωμένους με καλή υγεία και πολύ λιγότερο για τους φτωχούς και άρρωστους. Κι όμως, αυτή ακριβώς η κατηγορία ενδέχεται να αυξηθεί σημαντικά στο μέλλον και τελικά η «ασημένια αγορά» να μοιάζει με κάτι εντελώς διαφορετικό από εκείνο το οποίο είχαν φανταστεί οι εμπνευστές της. Οι μισθολογικές ανισότητες και η φτώχεια που πλήττει πολλούς ηλικιωμένους απειλούν να μετατραπούν σε ωρολογιακή βόμβα.9 Αυτή τη στιγμή, το 25,4% των ατόμων ηλικίας άνω των 75 ετών ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, έναντι 16,1% κατά μέσο όρο για τις χώρες του ΟΟΣΑ και 10,6% για τη Γαλλία. Το γεγονός αυτό θα έπρεπε να σημάνει συναγερμό, τόσο στις αρχές όσο και στις επιχειρήσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να δεσμευτούν ότι θα εξασφαλίσουν στους ηλικιωμένους τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που είναι αναγκαία στην καθημερινή τους ζωή.

(ΣτΜ) Η ιαπωνική κοινωνία είναι βαθιά συντηρητική: ελάχιστες γυναίκες κατέχουν θέση στελέχους ή κάνουν καριέρα. Μάλιστα, πολλές από αυτές εργάζονται σε ξένες επιχειρήσεις, οι οποίες βρήκαν σε αυτήν την περίπτωση ένα εξαιρετικά καταρτισμένο και δυναμικό εργατικό δυναμικό, τη στιγμή που οι άνδρες συνάδελφοί τους δυσανασχετούσαν στην ιδέα να εργαστούν για λογαριασμό δυτικών εργοδοτών.

1

«Λευκή Βίβλος για τον πληθυσμό», υπουργείο Υγείας, Εργασίας και Κοινωνικής Βοήθειας, 2009, www.stat.go.jp.

2

«Labour force survey, 2009-2011», υπουργείο Υγείας, Εργασίας και Κοινωνικής Βοήθειας, 2009, www.stat.go.jp.

3

0

500

1 000 1 500 2 000 2 500

Τον Απρίλιο του 2006, η ηλικία συνταξιοδότησης αυξήθηκε στα 62 έτη, στη συνέχεια στα 63, την περίοδο 2007-2009, στα 64, την περίοδο 2010-2012 και στα 65 το 2013.

4

Ιαπωνία

6 000

4 000

2 000

+100 95-99 90-94 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

0

ενισχύσεις, οι οποίες προστατεύουν τον μηριαίο αυχένα σε περίπτωση πτώσης, ενώ παράλληλα στηρίζουν τους μύες όταν ο ηλικιωμένος κάθεται ή βαδίζει... Μια άλλη αγορά που γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη είναι εκείνη των κατοικιών ειδικά για ηλικιωμένους. Παραδοσιακά, οι ηλικιωμένοι συνήθιζαν να μένουν μαζί με τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους και πολύ συχνά έβλεπε κανείς να συγκατοικούν τρεις γενιές κάτω από την ίδια στέγη. Πλέον, αυτή η κατάσταση αφορά μονάχα το 45% των ατόμων άνω των 65 ετών, έναντι σχεδόν 70% το 1980.7 Με τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή των νεότερων (κυρίως την αστικοποίηση και την κινητικότητα στην εργασία) και την αύξηση του προσδόκιμου χρόνου ζωής, ολοένα και περισσότεροι συνταξιούχοι αποφασίζουν να μείνουν μόνοι τους: αυτό συνεπάγεται συχνά αλλαγές στην κατοικία τους και τονώνει την αγορά της ανακαίνισης κατοικιών. Άλλοι εγκαθίστανται σε

Οι εργοδότες έχουν τη δυνατότητα να επαναπροσλάβουν τους συνταξιούχους, με λιγότερο ευνοϊκό καθεστώς όμως, και χωρίς τις εγγυήσεις και τα πλεονεκτήματα που απολάμβαναν προηγουμένως. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι εργοδοτικές οργανώσεις προτιμούν να συνταξιοδοτούνται οι εργαζόμενοι σε ηλικία 60 ετών και στη συνέχεια να επαναπροσλαμβάνονται με ελαστικές μορφές απασχόλησης και χαμηλότερο μισθό.

5

0

2 000

4 000

6 000

συγκροτήματα κατοικιών που διαθέτουν ιατρική υποστήριξη ή σε γηροκομεία. Στον δυτικό Τύπο γίνεται συχνά λόγος για ρομπότ προγραμματισμένα να παρέχουν υπηρεσίες περίθαλψης στους ηλικιωμένους. Ωστόσο, για την ώρα τουλάχιστον, η βιομηχανία δεν έχει ανταποκριθεί στις προσδοκίες που δημιούργησε, όσο κι αν η Ιαπωνία εξακολουθεί να είναι πρωτοπόρος σε αυτόν τον τομέα και το ερευνητικό έργο συνεχίζεται. Βέβαια, με την κρίση,8 οι Ιάπωνες περιορίζουν τις δαπάνες τους. Οι baby-boomers που έχουν χρήματα άρχισαν να αποταμιεύουν για να είναι σε θέση να υποστηρίξουν οικονομικά τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους. Από την άλλη πλευρά, για να καλύψουν τις βιοτικές τους ανάγκες, οι Ιάπωνες αντλούν από τις αποταμιεύσεις τους: μάλιστα, ενώ το 1990 αποταμίευαν το 21% του ακαθάριστου εισοδήματός τους, σήμερα αποταμιεύουν μονάχα το 6%. Βέβαια, η Ιαπωνία ενδιαφέρθηκε κυρίως για

6 (ΣτΜ) Από τους πρώτους που προσαρμόστηκαν ήταν η -ανθηρή- ιαπωνική βιομηχανία του πορνό. Ο μέσος όρος της ηλικίας των πρωταγωνιστών των ταινιών, των πορνοπεριοδικών και των μάνγκα του είδους αυτού ανεβαίνει αισθητά, έτσι ώστε να μπορεί ευκολότερα να ταυτιστεί μαζί τους το κοινό που γερνάει. Μάλιστα, εντυπωσιακή αύξηση γνωρίζει και η ειδική κατηγορία ταινιών πορνό στις οποίες πρωταγωνιστούν άνδρες της τρίτης -ή και της τέταρτης- ηλικίας. Μεγάλος σταρ αναδείχθηκε ο -γεννημένος το 1935- Σιγκέο Τοκούντα, ο οποίος μετά τη συνταξιοδότησή του έχει γυρίσει περισσότερες από 350 ταινίες! Βλ. Γαλέρα, τ. 48, Οκτώβριος 2009, «Πορνοστάρ ετών 70 (και βάλε)», http://allotino.pblogs.gr/2009/09/pornostar-kaibale.html.

7 Βλέπε Maren Godzik, «New housing options for the elderly in Japan: The example of Tokyo’s odogawa ward», Imploding Populations in Japan and Germany, Brill, Λέιντε, 2011.

(ΣτΜ) Η κρίση για την Ιαπωνία ξεκίνησε το 1992 και συνεχίζεται έως σήμερα με μικρά διαλείμματα.

8

Το ιαπωνικό συνταξιοδοτικό σύστημα δίνει χαμηλές συντάξεις και δεν καλύπτει όλους τους μισθωτούς. Οι δε εργαζόμενοι που εργάστηκαν σε πολλές επιχειρήσεις, για μικρά χρονικά διαστήματα στην καθεμία αν και με πλήρες ωράριο, λαμβάνουν ψίχουλα. Μάλιστα, πολλοί συνταξιούχοι είναι υποχρεωμένοι να συνεχίσουν να εργάζονται για να κατορθώσουν να καλύψουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους.

9

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΣ

LE

MONDE

4/38

Η ΑΥΓΗ

diplomatique

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 1

λόγο, η ανιψιά της έχει αρχίσει να σκέφτεται μια λύση την οποία τον τελευταίο καιρό τα γερμανικά ταμπλόιντ κατακεραυνώνουν ως αδιανόητη για μια χώρα όπως η Γερμανία, της οποίας η κοινωνία έχει οικοδομηθεί πάνω στις χριστιανικές αξίες: τη μεταφορά των παππούδων και των γιαγιάδων σε χώρες με εξαιρετικά χαμηλό κόστος περίθαλψης. Σκέφτεται, λοιπόν, να στείλει τη θεία της στο εξωτερικό. Η Δημοκρατία της Τσεχίας προτείνει παρόμοιες υπηρεσίες, όπως εξάλλου και η Ταϊλάνδη. Η ανιψιά θεωρεί ότι η δεύτερη ενδείκνυται περισσότερο για κλιματολογικούς λόγους, μια και η θεία της είναι πολύ ευαίσθητη στο κρύο. «Βέβαια, κι εκεί γηροκομείο θα είναι. Ωστόσο, θα υπάρχει επαρκές προσωπικό και ανθρώπινη ζεστασιά: εκεί τον προσέχουν τον ηλικιωμένο. Θα υπάρχει γυναίκα που θα κοιμάται το βράδυ δίπλα στη θεία μου, πάνω σε μια ψάθα, θα ξυπνάει το πρωί όταν θα ξυπνάει κι εκείνη, θα τη φροντίζει με στοργή και θα δίνει σημασία σε ό,τι της λέει. Τι σημασία έχει αν αντί για 700 χιλιόμετρα μακριά μου, θα είναι 7.000; Έτσι κι αλλιώς, και τώρα σπάνια βλεπόμαστε». Στο Ίντερνετ μπορεί να βρει κανείς τη διαφήμιση του Μάρτιν Γούντλι, Ελβετού κοινωνικού λειτουργού, ο οποίος μετέτρεψε σε επιχειρηματικό μοντέλο τη δική του προσωπική εμπειρία. Όταν η μητέρα του προσβλήθηκε από τη νόσο του Αλτσχάιμερ, ο ίδιος εργαζόταν στην Ταϊλάνδη. Χρησιμοποίησε, λοιπόν, την εμπειρία του για να δημιουργήσει ένα εξωτικό πρόγραμμα γηριατρικών υπηρεσιών υπό τη διεύθυνση μιας γερμανόφωνης ομάδας στελεχών, το οποίο και προβάλλει με μια μεγάλη διαφημιστική εκστρατεία: «Είμαι πεπεισμένος ότι πρέπει να αναζητούμε διαρκώς νέες μορφές περίθαλψης των ηλικιωμένων, έτσι ώστε να κατορθώνουμε να είμαστε στο ύψος των αναγκών και των προσδοκιών, τόσο των ατόμων που έχουν προσβληθεί από γεροντική άνοια, όσο και των συγγενών τους». Ο Γούντλι και η ομάδα των Ταϊλανδών συνεργατών του προτείνουν «την παροχή φροντίδας στα άτομα που πάσχουν από γεροντική άνοια, σε εικο-

ΚΥΡΙΑΚΗ 30 IOYNIOY 2013

Πληθυσμός άνω των 80 ετών σε ποσοστό του συνολικού πληθυσμού 16

Προσδόκιμο ζωής μετά τα 65 χρόνια Έτη

Προβλέψεις

14

0 2 4 6 10 12 14 16 17 18 20 22

Σουηδία

Ιαπωνία Γερμανία

Ηνωμένο Βασίλειο

12

Γαλλία Γαλλία

10 8

Ιταλία Γερμανία

Κίνα

Λεττονία

6 Αργεντινή 4

Σλοβακία

Μαρόκο

Μέσος όρος Ευρωπαϊκής Ένωσης Συνολικό προσδόκιμο ζωής Αριθμός ετών χωρίς περιορισμό δραστηριοτήτων Πηγή: « Πληθυσμός και κοινωνία », αρ. 499, INED, Απρίλιος 2013.

2 0 1950 Πηγή: ΟΗΕ

Μπουρκίνα Φάσο 2000

2050

σιτετράωρη βάση, από αποκλειστική νοσοκόμα». Έτσι, οι Γερμανοί ηλικιωμένοι θα περάσουν τα τελευταία χρόνια των γηρατειών τους μέσα σε ένα «ευχάριστο και φιλόξενο» περιβάλλον. Ο Γούντλι υπερασπίζεται τη λύση που έχει επινοήσει επιδεικνύοντας έναν ψυχρό πραγματισμό: «Έχετε στη διάθεσή σας τρεις συνοδούς που εναλλάσσονται και ασχολούνται αποκλειστικά με τον άνθρωπό σας». Κι όλα αυτά, σε μια ιδιαίτερα συμφέρουσα τιμή: ο Γούντλι μας υπόσχεται ότι το κόστος όλων αυτών των παροχών αντιστοιχεί συνήθως σε «λιγότερο από το ήμισυ

Σε μια κοινωνία η οποία γερνάει με μη αναστρέψιμο ρυθμό, ο αριθμός των ατόμων με αδυναμία αυτοεξυπηρέτησης φτάνει σήμερα τα 2,5 εκατομμύρια

του κόστους ενός γηροκομείου στην Ελβετία ή στη Γερμανία». Παρόμοιες προσφορές υπάρχουν και για χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ενώ δημιουργούνται συνεχώς νέα προγράμματα. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις ερευνητών, περίπου 7.000 Γερμανοί ηλικιωμένοι ζουν σε γηροκομεία της Ουγγαρίας, 3.000 στη Δημοκρατία της Τσεχίας και 600 στη Σλοβακία. Δεν υπάρχουν στοιχεία για τον αριθμό των ατόμων που βρίσκονται στην Ελλάδα, την Ισπανία, την Ουκρανία, την Ταϊλάνδη και στις Φιλιππίνες, χώρες οι οποίες αποτελούν και τους κυριότερους τόπους εξαγωγής των Γερμανών ηλικιωμένων.2 Για την ώρα, πρόκειται για έναν περιορισμένο τομέα της οικονομίας, ο οποίος ενδέχεται όμως να γνωρίσει σύντομα μεγάλη ανάπτυξη. Για την ανιψιά της κυρίας Τ., «πρόκειται για μια επιλογή. Ελπίζω ότι, χάρη στις παραδόσεις της ταϊλανδικής κοινωνίας, η θεία μου θα μπορέσει -απλούστατα- να περάσει τα τελευταία χρόνια των γηρατειών της με αξιοπρέπεια». Φυσικά, οι πολιτικοί, από όλα ανεξαρτήτως τα κόμματα, καταγγέλλουν την εκδίωξη από τη χώρα των ανήμπορων ηλικιωμένων ατόμων. Όπως

υπενθυμίζει ο Κρίστοφ Φουχς, γηρίατρος στη δημοτική κλινική του Μονάχου, σύμφωνα με τη συνθήκη του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με ειδικές ανάγκες, «η γεροντική άνοια είναι μια μορφή ύπαρξης. Δεν απαιτεί επιπλέον ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, αλλά περισσότερη ανθρώπινη ζεστασιά». Ο κυβερνητικός συνασπισμός της Άνγκελα Μέρκελ, ο οποίος σύντομα θα συμπληρώσει τέσσερα χρόνια στην εξουσία, δεν έχει κατορθώσει να βρει τη λύση στο εξής ερώτημα: «Πώς είναι δυνατόν να περνάει κανείς τα γηρατειά του με αξιοπρέπεια, χωρίς όμως αυτό να κοστίζει ακριβά;». Ο πολιτικός κόσμος πετάει την μπάλα στην εξέδρα για να κερδίσει χρόνο. Το έτος 2011, το οποίο είχε με στόμφο ανακηρυχθεί από τον κυβερνητικό συνασπισμό «Έτος αντιμετώπισης της αδυναμίας αυτοεξυπηρέτησης των ηλικιωμένων», κύλησε χωρίς να ληφθεί καμία σοβαρή απόφαση. Σε μια κοινωνία η οποία γερνάει με μη αναστρέψιμο ρυθμό -λόγω των δημογραφικών της ιδιαιτεροτήτων και χάρη στις προόδους της ιατρικής- ο αριθμός των ατόμων με αδυναμία αυτοεξυπηρέτησης φτάνει σήμερα τα 2,5 εκατομμύρια. Μάλιστα, μέχρι το 2050, αυτός ο αριθμός ενδέχεται να έχει διπλασιαστεί. Όπως δηλώνει ο Γιούργκεν Γκόντε -ειδικός σε ζητήματα κοινωνικής ασφάλισης (χωρίς κομματική ένταξη), ο οποίος διηύθυνε το Συμβούλιο για την Αντιμετώπιση της Αδυναμίας Αυτοεξυπηρέτησης μετά το 2007, την περίοδο του «μεγάλου συνασπισμού» που είχαν σχηματίσει οι Χριστιανοδημοκράτες (CDU) και οι Σοσιαλδημοκράτες (SPD)- «χρειαζόμαστε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο». Κατά τη γνώμη του, το ζητούμενο είναι η αυτονομία των ηλικιωμένων, η συμμετοχή, ο σεβασμός και η αξιοπρέπεια. Κι όλα αυτά δεν είναι παραλογισμοί που εκφράζονται από κάποιον γεροξεμωραμένο, αλλά πραγματικά κοινωνικά δικαιώματα. Ο ίδιος εξηγεί ότι η μη παροχή ενισχύσεων στο ενάμισι εκατομμύριο ατόμων που αναλαμβάνουν τη φροντίδα των συγγενών τους στο σπίτι τους, συνοδεύεται από έλλειψη κατοικιών οι οποίες να είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες των ηλικιωμένων (το έλλειμμα εκτιμάται ότι ανέρχεται στα 2,5 εκατομμύρια κατοικίες). Και φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα άτομα που έχουν προσβληθεί από γεροντική άνοια χρειάζονται ένα αστικό περιβάλλον, το οποίο να τους επιτρέπει να ζουν όσο το δυνατόν περισσότερο σε συνθήκες αυτονομίας (για παράδειγμα, κοντά στην κατοικία τους να υπάρχουν καταστήματα, όπως μπακάλικα, κομμωτήρια κ.λπ. και γιατροί3). Εάν δεν υπάρξουν σύντομα αλλαγές, η κυρία Τ. θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει το σπίτι της και τη μικρή πόλη βόρεια του Βερολίνου όπου ζει, για να περάσει τα τελευταία χρόνια της σε κάποια μακρινή χώρα.

Κυβερνητικός συνασπισμός που σχηματίστηκε από τους Χριστιανοδημοκράτες (CDU) και το Κόμμα των Φιλελεύθερων Δημοκρατών (FDP), ο οποίος κυβέρνησε τη χώρα δύο φορές, την πρώτη την περίοδο 19821998, με ηγέτη τον Χέλμουτ Κολ, και τη δεύτερη μετά το 2009, υπό την Άνγκελα Μέρκελ.

1

Πληθυσμός άνω των 80 ετών σε ποσοστό του συνολικού πληθυσμού (2010) 0 - 0,5 %

1,8 - 3,5 %

0,5 - 1 %

3,5 - 6 %

1 - 1,8 %

δεν υπάρχουν στοιχεία

Πηγή: ΟΗΕ

Οι αριθμοί αναφέρονται από την Kate Conolly, «Germany ‘exporting’ old and sick to foreign care homes», The Guardian, Λονδίνο, 26-12-12.

2

(ΣτΜ) Αυτό που φαντάζει προφανές στην Ελλάδα της μικροεπιχειρηματικότητας και των πολυάριθμων ελεύθερων επαγγελμάτων δεν είναι διόλου αυτονόητο στη Βόρεια Ευρώπη, σε συνοικίες που απέχουν από το κέντρο της πόλης.

3

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΣ