ΙΡΑΝ
Μια ευαίσθητη αποκλιμάκωση
Του Serge Halimi* ΜΠΟΡΕΙ, ΑΡΑΓΕ, να είναι κακή μία συμφωνία που ενώνει απέναντί της τον Μπενιαμίν Νετανιάχου, τους Ιρανούς υπερσυντηρητικούς, το φιλοϊσραηλινό λόμπι που επιβάλλει τις επιθυμίες του στο αμερικανικό Κογκρέσο και τη Σαουδική Αραβία; Και το Ισραήλ, μια χώρα που δεν έχει ακόμα υπογράψει τη συμφωνία μη διάδοσης πυρηνικών όπλων, ενώ διαθέτει η ίδια πυρηνικά, μια χώρα που έχει παραβιάσει περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στον κόσμο τις αποφάσεις του ΟΗΕ, μπορεί, άραγε, να δίνει μαθήματα για όλα τα παραπάνω στο ιρανικό καθεστώς; Σύμφωνα με τους όρους της μεταβατικής συμφωνίας που έκλεισε στις 24 Νοεμβρίου, το Ιράν θα διακόψει το πρόγραμμα εμπλουτισμού του ουρανίου πάνω από 5% με αντάλλαγμα τη μερική αναστολή των κυρώσεων που υφίσταται. Στην περιοχή πρόκειται για το καλύτερο νέο από την αρχή των αραβικών επαναστάσεων. Ωστόσο, η ισχύς του συνασπισμού που είναι εχθρικός προς τη νέα κατάσταση υποδεικνύει ότι μπορεί να αποβεί εύθραυστη. Ήδη, οι δύο πρωταγωνιστές παρουσιάζουν τον συμβιβασμό στον οποίο κατέληξαν ως μείζονα υποχώρηση του αντί* Ο Serge Halimi είναι ο διευθυντής της «Le Monde diplomatique»
LE BOY
ΛΓΑ
ΡΙΑ
παλου στρατοπέδου. Ο πρόεδρος Ομπάμα υποστηρίζει ότι το Ιράν λύγισε διακόπτοντας το πυρηνικό του πρόγραμμα για στρατιωτικούς στόχους. Η Τεχεράνη ανταπαντά ότι οι ΗΠΑ αποδέχθηκαν το δικαίωμα των Ιρανών στον εμπλουτισμό του ουρανίου. Παρ’ όλο που είναι λιγότερο δολοφονική από έναν κανονικό πόλεμο, η διαμάχη των δηλώσεων αποτελεί τη χαρά των γερακιών του κάθε στρατοπέδου. Οι Ιρανοί απαντούν στις νικηφόρες ανακοινώσεις των Αμερικανών, για να υπάρξει άμεσος σχολιασμός από την Ουάσιγκτον... Όμως, η ουσία παραμένει: μετά από τριάντα χρόνια διαμάχης, άμεσης ή μέσω τρίτων χωρών, το Ιράν και οι ΗΠΑ ετοιμάζονται να ομαλοποιήσουν τη σχέση τους. Το γεγονός θυμίζει τη συνάντηση, τον Φεβρουάριο του 1972, εν μέσω του πολέμου στο Βιετνάμ, του Αμερικανού προέδρου Ρίτσαρντ Νίξον και του Μάο Τσε Τουνγκ, η οποία άλλαξε την παγκόσμια γεωπολιτική. Και κατόπιν ακολούθησαν και οι οικονομικές σχέσεις, σε σημείο που πλέον το Πεκίνο χρηματοδοτεί το αμερικανικό χρέος και τα iPhone της Apple κατασκευάζονται στο Σέντζεν. Η ηρεμία ανάμεσα στο Ιράν και τον πρώην «Μεγάλο Σατανά» μπορεί επίσης να συμβάλει στη λήξη των συγκρούσεων στη Συρία και στο Αφγανιστάν. Έντεκα χρόνια μετά την έναρξη της «σταυροφορίας» του Τζορτζ Μπους ενάντια στον «άξονα του Κακού»1, το Ιράκ καταστράφηκε, η Μέση Ανατολή αποσταθεροποιήθηκε, η Παλαιστίνη περικυκλώθηκε από τείχος,
ένα μέρος της Αφρικής παραδόθηκε σε ένοπλους τζιχαντιστές. Κι όμως, σαν ένας τρελός, η ισραηλινή κυβέρνηση προσκολλάται στο καταστροφικό αυτό πλαίσιο. Με συνεργούς της τη Σαουδική Αραβία και τα σουνιτικά Εμιράτα στον Κόλπο, τα οποία επιθυμούν να μείνει διπλωματικά απομονωμένο και εξοβελισμένο από την αγορά πετρελαίου το σιιτικό Ιράν. Σε όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων με την Τεχεράνη, ο Φρανσουά Ολάντ και ο Λοράν Φαμπιούς προσπάθησαν να τις καθυστερήσουν ή ακόμα και να τις τορπιλίσουν.2 Η περίπτωση του κ. Νετανιάχου είναι ανίατη, αλλά τουλάχιστον μπορούμε να ελπίζουμε ότι για τους επόμενους ευαίσθητους έξι μήνες το φάντασμα του Μπους θα σταματήσει να στοιχειώνει το παλάτι των Ηλυσίων. Στις 29 Ιανουαρίου 2002, αναφερόμενος στον «άξονα του Κακού που οπλίζεται για να απειλήσει την ειρήνη στον κόσμο» (Βόρεια Κορέα, Ιράκ, Ιράν), ο πρόεδρος Μπους δήλωνε: «Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δεν θα επιτρέψουν στα επικίνδυνα αυτά καθεστώτα να μας απειλήσουν με όπλα καταστροφής». 2 Gareth Porter, «Lavrov reveals amended draft circulated at “last moment“», 15-11-13, http://www.ipsnews.net/2013/11/lavrov-reveals-amendeddraft-circulated-at-last-moment/ 1
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΛΙΑ ΚΑΪΜΑΚΗ
MONDE
EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013 TEYXOΣ 45
diplomatique
Η ατελείωτη βουλγαρική άνοιξη Οι διαδηλώσεις συνεχίζονται στη Βουλγαρία εδώ και περισσότερο από έναν χρόνο. Τον περασμένο Μάιο οι εκλογές έφεραν στην εξουσία το Σοσιαλιστικό Κόμμα, χωρίς ωστόσο να κατευναστεί ο θυμός του πληθυσμού, ο οποίος έχει κουραστεί από την αδράνεια και από τη διαφθορά των πολιτικών. Στη φτωχότερη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι διαδηλωτές ζητάνε δουλειά και καλύτερους μισθούς. Και σεβασμό στο κράτος δικαίου. Του Laurent Geslin*
Σ
το Σμολιάν, στο νότιο τμήμα της Βουλγαρίας, οι δασωμένες πλαγιές της Ροδόπης αποψιλώθηκαν για να δώσουν τη θέση τους στις σοβιετικής αισθητικής ογκώδεις τσιμεντένιες οικοδομές των προαστίων της πόλης. Στα υψώματα που δεσπόζουν πάνω από την πόλη, στη συνοικία του Ούστοβο, μερικοί άντρες μαστορεύουν τον σκουριασμένο σκελετό ενός αυτοκινήτου. Παραπέρα μερικά παιδιά Ρομά παίζουν στη γεμάτη σκόνη αλάνα. Ένας ηλικιωμένος τραβάει μια βαθιά ρουφηξιά από το τσιγάρο του, κουνώντας το κεφάλι του. «Προβλήματα, ναι, είχε προβλή* Ο Laurent Geslin είναι δημοσιογράφος
ματα», μας λέει χαμηλόφωνα κοιτώντας την αγγελία θανάτου που έχει τοιχοκολληθεί στην είσοδο της πολυκατοικίας. Ο Βεντσισλάβ Κοζάρεφ ήταν 47 ετών. Πέθανε στις 3 Μαΐου του 2013: μετά την αυτοπυρπόλησή του μπροστά στη νομαρχία του Πλόβντιβ, το 85% του σώματός του είχε υποστεί σοβαρά εγκαύματα. Η οικογένεια έχει συγκεντρωθεί μέσα σε ένα μικρό δωμάτιο πνιγμένο στον καπνό για να ξενυχτήσει τον νεκρό. Κεριά αργοκαίνε πάνω σε ένα χαμηλό τραπεζάκι. Ένα εικόνισμα στολίζει τον σοβαντισμένο με γύψο τοίχο. Οι συγκεντρωμένοι είναι σιωπηλοί κι έχουν βυθιστεί στις σκέψεις τους. Η δημοσιογράφος Μιχαϊλίνα Ντιμίτροβα διηγείται ότι «ο Βεντισλάβ Κοζάρεφ ήταν άνεργος εδώ και πολύ καιρό, το ίδιο και η γυναίκα του. Οι κοινωνικές υπηρεσίες τούς πήραν το μωρό, μιας και το ζευγάρι δεν είχε τη δυνατότητα να το αναθρέψει. Πριν αυτοκτονήσει, άφησε ένα μήνυμα
στο οποίο εξηγούσε ότι δεν μπορούσε να ζει έτσι». Από τις αρχές του 2013, τουλάχιστον εννέα άτομα έχουν βάλει τέλος στη ζωή τους με αυτόν τον τρόπο, ενώ έχουν πάψει πλέον να μετράνε όσους αυτοκτονούν με πυροβόλο όπλο ή πηδώντας στο κενό. Στα μέσα Αυγούστου, στο χωριό
Πλόσκι, στα σύνορα με την ΠΓΔΜ, οι γείτονες ανακάλυψαν το απανθρακωμένο πτώμα μιας γυναίκας 77 ετών που είχε αυτοπυρποληθεί μέσα στο σπίτι της. Αυτό το πρωτοφανές φαινόμενο ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 2
LE
MONDE
EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
diplomatique
ανάγκασε την Ορθόδοξη Εκκλησία της χώρας να παρέμβει. Στις 14 Μαρτίου ο πατριάρχης Νεόφυτος προέβη στην εξής δήλωση: «Καλώ όλους τους νέους να μην βάζουν τέλος στη ζωή τους, όποιες κι αν είναι οι περιστάσεις που τους οδηγούν σε αυτήν την ενέργεια».
Ιδιωτικοποιημένη και πανάκριβη ενέργεια Τη δεκαετία του 1980 η Βουλγαρία αποκαλούνταν «Σίλικον Βάλεϊ της ΚΟΜΕΚΟΝ»1 και παρήγε περισσότερο από το 40% των συστημάτων πληροφορικής και των μικροϋπολογιστών της Ανατολικής Ευρώπης. Η παραγωγή ήταν συγκεντρωμένη κυρίως στην περιοχή της Ροδόπης. Όμως, μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος, τα εργοστάσια του κλάδου της ηλεκτρονικής στα οποία στηριζόταν η ευημερία του Σμόλιαν, έκλεισαν το ένα μετά το άλλο. Σήμερα, καμία βιομηχανία δεν λειτουργεί στην περιοχή. Από τους 32.000 κατοίκους της πόλης, οι 12.000 είναι άνεργοι και τα ξενοδοχεία που πολλαπλασιάζονται για να φιλοξενήσουν τον χειμερινό τουρισμό αποδεικνύεται ότι δεν μπορούν να ζήσουν όλον τον πληθυσμό. Η Ντόρα Γιάνκοβα, δήμαρχος της πόλης και βουλευτής του Βουλγαρικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (BSP, βλέπε «Σύντομες πληροφορίες για τη χώρα») μας μεταφέρει τα παράπονα του πληθυσμού: «Βρισκόμαστε στο περιθώριο, είμαστε μια ξεχασμένη γωνιά της Βουλγαρίας. Για να φτάσεις στο Πλόβντιβ, στη μεγαλύτερη πόλη της περιοχής, πρέπει να ταξιδεύεις ώρες πάνω σε αυτούς τους κακούς ορεινούς δρόμους. Η κοινωνική κατάσταση είναι καταστροφική. Ωστόσο, οι κάτοικοι έχουν χάσει τη συνήθεια να εξεγείρονται. Οι αυτοκτονίες που πολλαπλασιάζονται είναι χειρονομίες απελπισίας». Η Βουλγαρία, η οποία είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 2007, μπορεί να καυχηθεί για τους θετικούς μακροοικονομικούς δείκτες της. Τα οικονομικά της χώρας είναι υγιή και το δημόσιο χρέος είναι περιορισμένο, στο 18,5% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος το 2012 σύμφωνα με τη Eurostat, έναντι 37,8% για τη Ρουμανία και 157% για την Ελλάδα. Όπως υπογραμμίζει η ερευνήτρια Ναντέζ Ραγκάρου, «από την εγκαθίδρυση, το 1997, ενός νομισματικού διευθυντηρίου που επέβαλε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η διαχείριση των δημόσιων οικονομικών πραγματοποιήθηκε με εξαιρετική αυστηρότητα. Στις -ιδιωτικοποιημένες- τράπεζες επιβλήθηκαν απαιτητικοί κανόνες προληπτικής εποπτείας. Μέχρι την κρίση του 2008-2009, το κράτος επιτύγχανε δημοσιονομικά πλεονάσματα»2. Κι εδώ -όπως κι αλλού- τα μέτρα λιτότητας που συνιστούσε η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι μεγάλοι χρηματοοικονομικοί θεσμοί προκάλεσαν πραγματική κοινωνική καταστροφή: τα επίσημα ποσοστά της ανεργίας ανέρχονται στο 12% του ενεργού πληθυσμού (30% των νέων), οι μισθοί και οι συντάξεις έχουν παγώσει από το 2009, ενώ 600.000 νοικοκυριά ζουν με λιγότερα από 100 ευρώ τον μήνα. Ο Όλεγκ Τσουλόφ, στέλεχος του συνδικάτου Podkrepa, προσθέτει: «Περίπου το 20% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Όλες οι κυβερνήσεις που διαδέχτηκαν η μία την άλλη στην εξουσία, προέβησαν σε τεράστιες μειώσεις του προσωπικού του δημόσιου τομέα. Εφάρμο-
LE
MONDE
EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
diplomatique
Τη δεκαετία του 1980 η Βουλγαρία αποκαλούνταν «Σίλικον Βάλεϊ της ΚΟΜΕΚΟΝ» και παρήγε περισσότερο από το 40% των συστημάτων πληροφορικής και των μικροϋπολογιστών της Ανατολικής Ευρώπης.
σαν μια φορολογική πολιτική ευνοϊκή για τους επενδυτές, η οποία στηρίζεται στην ανταγωνιστικότητα του εργατικού δυναμικού. Έτσι ο βασικός μισθός είναι εξαιρετικά χαμηλός -περίπου 140 ευρώ τον μήνα- ενώ ο μέσος μισθός δεν ξεπερνάει τα 370 ευρώ. Σήμερα, το 20% των πλουσιότερων πολιτών της χώρας είναι έξι έως επτά φορές πλουσιότερο από το 20% των φτωχότερων». Το 1990, η σχέση ανάμεσα σε αυτές τις δύο ομάδες του πληθυσμού ήταν 2,4 φορές. To BSP, το οποίο ανήλθε στην εξουσία με τις εκλογές της 12ης Μαΐου του 2013, υποσχέθηκε ότι θα αντιστρέψει τον νεοφιλελεύθερο προσανατολισμό της οικονομίας. Μάλλον ξέχασε ότι ο κύριος κορμός των μέτρων -για παράδειγμα, ο κε-
φαλικός φόρος (flat tax, κοινώς χαράτσι) ύψους 10%, ο οποίος επιβάλλεται σε όλα τα εισοδήματα χωρίς καμία προοδευτικότητα- είχαν ληφθεί από την κυβέρνηση συνεργασίας την οποία διηύθυνε την περίοδο 2005-2009 ο Σεργκέι Στανίσεφ, ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος, ο οποίος έγινε φέτος πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος (PSE). Μέσα σε αυτήν την εκρηκτική κατάσταση, στις αρχές του 2013, οι πολίτες πληροφορήθηκαν έντρομοι την ιλιγγιώδη αύξηση των τιμολογίων της ηλεκτρικής ενέργειας. Το εθνικό δίκτυο ηλεκτρισμού ιδιωτικοποιήθηκε από την κυβέρνηση του πρώην πρωθυπουργού Συμεών ντε Σαξ - Κόμπουργκ Γκότα (2001-2005) και πέρασε στα χέρια τριών ιδιωτικών επιχειρήσεων που έχουν μοιραστεί την αγορά: των τσεχικών CEZ Ceské Energetické Z vody)3 και Energo-Pro και της αυστριακής EVN. Τον περασμένο Ιανουάριο, ο μέσος όρος των λογαριασμών που κλήθηκαν να πληρώσουν τα νοικοκυριά της χώρας ανερχόταν στα 100 ευρώ: μεγάλο μέρος του πληθυσμού αδυνατούσε να πληρώσει παρόμοιο ποσό. Μπροστά στην απειλή της εξαθλίωσης, πολλές δεκάδες χιλιάδες κατέβηκαν στους δρόμους των μεγάλων πόλεων της χώρας. Η αντίδραση έλαβε γρήγορα πολιτική διάσταση, με τους διαδηλωτές να αμφισβητούν αδιακρίτως την Ευρωπαϊκή Ένωση, τους εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, τη διαφθορά των πολιτικών και τη διαπλοκή τους με οικονομικά και μαφιόζικα συμφέροντα. Διαισθανόμενος την απειλή, ο λαϊκιστής Μπόικο Μπορίσοφ, αθλητής του καράτε που έγινε σωματοφύλακας του πρώην κομμουνιστή δικτάτορα Τοντόρ Ζίβκοφ και στη συνέχεια δήμαρχος Σό-
φιας (2005-2009) και πρωθυπουργός, αποφάσισε, στις 13 Μαρτίου του 2013, να παραιτηθεί, λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των βουλευτικών εκλογών που είχαν οριστεί για τον Ιούλιο. Η καιροσκοπική πολιτική τακτική του παραλίγο να αποδειχθεί αποτελεσματική: το κόμμα του -οι Πολίτες για την Ευρωπαϊκή Ανάπτυξη της Βουλγαρίας (GERB)- ήρθε πρώτο στις πρόωρες εκλογές του Μαΐου, αποσπώντας 30% των ψήφων. Ωστόσο, το αποτέλεσμα δεν του επέτρεψε να διατηρηθεί στην εξουσία. Μετά από διαπραγματεύσεις μερικών ημερών, το BSP και το Κίνημα των Δικαιωμάτων και των Ελευθεριών της τουρκικής μειονότητας κατόρθωσαν να σχηματίσουν μια εύθραυστη κυβέρνηση συνασπισμού, η οποία διαθέτει στη Βουλή μονάχα 120 έδρες, σε σύνολο 240. Μάλιστα, απαιτήθηκε και η στήριξη -δίχως συμμετοχή στην κυβέρνηση- του ακροδεξιού κόμματος Ataka, του οποίου ο ηγέτης, Βόλεν Σιντέροφ, είχε απευθύνει το 2006 την έκκληση «να κάνουμε τους Τσιγγάνους σαπούνι»... Οι ψηφοφόροι δυσκολεύονται να βρουν έστω και την παραμικρή συνοχή σε αυτό το ετερόκλητο μόρφωμα. Αν πιστέψει κανείς τις δημοσκοπήσεις, ποτέ άλλοτε οι Βούλγαροι βουλευτές δεν αποτέλεσαν αντικείμενο τόσο έντονης δυσπιστίας: σύμφωνα με έρευνα του Εθνικού Κέντρου Μελέτης της Κοινής Γνώμης, το νέο Κοινοβούλιο ξεκίνησε τη θητεία του με 65% αρνητικές γνώμες. Ακόμα πιο χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι μονάχα το 3% των πολιτών δηλώνουν ικανοποιημένοι από τις συνθήκες ζωής τους. Το ποσοστό αυτό είναι αποκαλυπτικό των οικονομικών δυσκολιών του πληθυσμού, αλλά κυρίως της βαθύτατης ηθικής κρίσης που πλήττει την κοινωνία. Ο Ίβο Χρίστοφ, μέλος της αριστερής Μη Κυβερνη-
Υπεύθυνη έκδοσης: Βάλια Καϊμάκη Συντακτική ομάδα: Κορίνα Βασιλοπούλου, Θανάσης Κούτσης, Χάρης Λογοθέτης, Βασίλης Παπακριβόπουλος Επικοινωνία: info@monde-diplomatique.gr Αρχείο κειμένων: www.monde-diplomatique.gr Facebook: www.facebook.com/monde.diplomatique.gr
3/35
Η ΑΥΓΗ
ΚΥΡΙΑΚΗ 8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013
τικής Οργάνωσης Αλληλέγγυα Βουλγαρία,4 διαπιστώνει ότι «το βουλγαρικό κοινοβουλευτικό σύστημα έχει φθάσει στα όριά του. Μετά το τέλος του κομμουνιστικού καθεστώτος, όλοι οι μοχλοί της οικονομίας έχουν περάσει στα χέρια πολιτικών που διατηρούν σχέσεις με τα δίκτυα της Μαφίας. Η πολιτική εναλλαγή δεν συνεπάγεται καμία ιδεολογική αλλαγή: απλούστατα, γινόμαστε μάρτυρες μιας ανασύνθεσης αυτού του ολιγαρχικού συστήματος». Καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, στη δεξιά της πολιτικής σκηνής έκαναν την εμφάνισή τους διάφορα νέα πολιτικά κόμματα, κινητοποιώντας τους ψηφοφόρους με ρητορική που επικεντρωνόταν ενάντια στη διαφθορά. Ο πρώην βασιλιάς Συμεών ντε Σαξ - Κόμπουργκ Γκότα, ο οποίος επέστρεψε από την εξορία το 1996, ίδρυσε το Εθνικό Κίνημα Συμεών Β’, το οποίο ήταν το πρώτο κόμμα στις βουλευτικές εκλογές του 2001, ενώ το 2005 σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού με τους Σοσιαλιστές, η οποία σαρώθηκε στις βουλευτικές εκλογές του 2009 από τη νίκη του νέου κόμματος GERB του Μπορίσοφ. Την τελευταία δεκαετία, η διαρκής ανασύνθεση των πολιτικών ισορροπιών προκάλεσε μια εντονότατη κινητικότητα των στελεχών των διάφορων κομμάτων, τα οποία αλλάζουν κόμμα ανάλογα με τις εκλογικές ευκαιρίες που τους παρουσιάζονται. Όπως εξηγεί η Ραγκάρου, «η αξιοπιστία των πολιτικών ηγετών στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ικανότητά τους να συντηρούν δίκτυα ανταλλαγής ευνοιών, αναδιοργανώνοντας τις πρακτικές σφετερισμού και αναδιανομής των δημόσιων πόρων που είχαν αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια του κομμουνιστικού καθεστώτος. Σταδιακά εγκαθιδρύθηκαν πρωτότυπες σχέσεις ανάμεσα σε όσους φιλοδοξούν να κάνουν καριέρα στην πολιτική και στις διαπλεκόμενες επιχειρήσεις. Όπως υπάρχουν ‘μετακινούμενοι ψηφοφόροι’, εμφανίστηκαν και ‘μετακινούμενοι πολιτικοί’, οι οποίοι, για να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες -τη διπλή απι-
Αν πιστέψει κανείς τις δημοσκοπήσεις, ποτέ άλλοτε οι Βούλγαροι βουλευτές δεν αποτέλεσαν αντικείμενο τόσο έντονης δυσπιστίας: σύμφωνα με έρευνα του Εθνικού Κέντρου Μελέτης της Κοινής Γνώμης, το νέο Κοινοβούλιο ξεκίνησε τη θητεία του με 65% αρνητικές γνώμες
στία, τόσο των ψηφοφόρων, όσο και των ηγεσιών των πολιτικών κομμάτων- αποκτούν μια ιδιαίτερα ευέλικτη κομματική ένταξη και πολιτική ιδεολογία»5. Κατά τη γνώμη πολλών παρατηρητών, εκ των πραγμάτων, το μοναδικό ζήτημα που επιτρέπει να υπάρξει μια πραγματική διαφοροποίηση στον πολιτικό κόσμο της χώρας, όπως αυτός διαμορφώθηκε από την εποχή της πτώσης του κομμουνιστικού καθεστώτος, είναι οι σχέσεις με τους Ρώσους γείτονες. Έτσι, για πολλούς φιλελεύθερους αναλυτές που πρόσκεινται στον Μπορίσοφ, οι διαδηλώσεις του Ιανουαρίου του 2013 και η πολιτική κρίση που πλήττει τη χώρα υποκινήθηκαν από τη Μόσχα, η οποία είναι δυσαρεστημένη από την αποτυχία του πρόσφατου δημοψηφίσματος για την πυρηνική ενέργεια.
«Η ενέργεια είναι η αγελάδα που αρμέγουν οι πολιτικοί» Πράγματι, στις 27 Φεβρουαρίου, η πλειοψηφία των ψηφοφόρων απάντησε «Ναι» στο ερώτημα αν «πρέπει η Βουλγαρία να αναπτύξει τον τομέα της πυρηνικής ενέργειας με την κατασκευή ενός νέου πυρηνικού σταθμού», ωστόσο το δημοψήφισμα ακυρώθηκε λόγω του χαμηλού ποσοστού συμμετοχής. Το πρόγραμμα, το οποίο είχε υποστηριχθεί από την κυβέρνηση του Σεργκέι Στανίσεφ (2005-2009) για να εγκαταλειφθεί, στη συνέχεια, από την κυβέρνηση Μπορίσοφ, τον Μάρτιο του 2012, προέβλεπε την κατασκευή ενός -ρωσικού σχεδιασμού- πυρηνικού σταθμού παραγωγής ενέργειας στο Μπέλενε, στο βόρειο τμήμα της χώρας.6 Ο πολιτικός επιστήμονας Όγκνιαν Μίνσεβ, διευθυντής του Ινστιτούτου για τις Περιφερειακές και Διεθνείς Σπουδές (IRIS), υποστηρίζει ότι «το Σοσιαλιστικό Κόμμα διατηρεί πάντα στενές σχέσεις με τη Μόσχα. Το σχέδιο του Μπέλενε είναι ένα εργαλείο της Ρωσίας για να αυξήσει την επιρροή της στη βουλγαρική πολιτική σκηνή και για να απομακρύνει τη χώρα από
«Η κοινωνική κατάσταση είναι καταστροφική. Ωστόσο, οι κάτοικοι έχουν χάσει τη συνήθεια να εξεγείρονται. Οι αυτοκτονίες που πολλαπλασιάζονται είναι χειρονομίες απελπισίας»
την Ατλαντική Συμμαχία». Από τη στιγμή που οι Σοσιαλιστές επέστρεψαν στην εξουσία, η Μόσχα τους πιέζει να οριστικοποιήσουν την κατασκευή στο βουλγαρικό έδαφος του τμήματος του αγωγού αερίου South Stream, έτσι ώστε να ενταφιαστεί οριστικά το αντίπαλο σχέδιο Nabucco, το οποίο προωθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση. Στις 8 Ιουλίου ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός Πλάμεν Ορεχάρσκι υποδέχθηκε με μεγάλες τιμές τον Αλεξέι Μίλερ, διευθυντή του ομίλου Gazprom, o οποίος δήλωσε ότι η κατασκευή του αγωγού θα σημάνει την πρόσληψη 2.500 μηχανικών με υψηλή τεχνολογική κατάρτιση, καθώς και άμεσες επενδύσεις 3,5 δισεκατομμυρίων ευρώ. Μήπως όλα αυτά συνεπάγονται ότι ο πολιτικός κόσμος της χώρας διαιρείται σε ρωσόφιλους σοσιαλιστές οπαδούς της πυρηνικής ενέργειας και σε ρωσοφοβική και αντιπυρηνική δεξιά; Η γνώμη του Χριστόφ είναι ότι «πρόκειται για μια υπεραπλούστευση. Η ενέργεια είναι η αγελάδα την οποία αρμέγει ολόκληρη η τάξη των πολιτικών. Η διαφθορά σε αυτόν τον το-
μέα είναι ένα δομικό φαινόμενο και όλα τα κόμματα σέβονται την ομερτά». Στο μεγάλο λιμάνι της Βάρνας, με τις πρώτες κιόλας ακτίνες του ήλιου, οι αργόσχολοι κατακλύζουν τα τραπεζάκια έξω από τα καφέ της λεωφόρου Σλιβνίτσκα. Η Βάρνα, η οποία την εποχή του κομμουνιστικού καθεστώτος αποτελούσε ένα ισχυρό βιομηχανικό κέντρο, κυρίως λόγω των ναυπηγείων και της υφαντουργίας της, εξακολουθεί να είναι μια από τις πλέον ευημερούσες πόλεις της χώρας. Παράγει το 15% του ΑΕΠ, ενώ η ανεργία δεν ξεπερνάει το 4%. Κι όμως, εδώ γιγαντώθηκε το αυθόρμητο κίνημα της λαϊκής οργής που ξέσπασε τον προηγούμενο χειμώνα. Στις 20 Φεβρουαρίου του 2013, ένας τριανταεξάχρονος άνδρας, ο Πλάμεν Γκοράνοφ (το μικρό του όνομα σημαίνει «φλόγα»), αυτοπυρπολήθηκε μπροστά στο δημαρχείο και μετατράπηκε σε μάρτυρα και σε σύμβολο της εξέγερσης. Η Μαρία, μια νεαρή καλλιτέχνις που έχει κολλήσει στην τσάντα της ένα αυτοκόλλητο με τη μορφή του Γκοράνοφ, μας διηγείται: «Κατεβήκαμε στον δρόμο για να διαμαρτυρηθούμε ενάντια στην αύξηση της τιμής του ηλεκτρικού ρεύματος, αλλά και ενάντια στη Μαφία που κυβερνάει την πόλη εδώ και είκοσι χρόνια. Ο δήμαρχος παραιτήθηκε αλλά τίποτα δεν άλλαξε στ’ αλήθεια. Παρ’ όλα αυτά, η σπίθα που άναψε τον περασμένο χειμώνα δεν έχει σβήσει». Αυτό, τουλάχιστον, θέλει η ίδια να πιστεύει. Μετά από τέσσερις θητείες και δεκατέσσερα χρόνια συνεχούς άσκησης της εξουσίας, ο δήμαρχος Κίριλ Γιορντάνοφ εξωθήθηκε σε παραίτηση, στις 6 Μαρτίου του 2013, όταν εγκαταλείφθηκε από τους συμμάχους του GERB.
Διαδηλωτές αποφασισμένοι για ρήξη Ένας ντόπιος δημοσιογράφος που επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του, μας εξηγεί: «Ο Γιορντάνοφ δεν ήταν τίποτε άλλο από ένας αχυράνθρωπος που κατόρθωσε να εξασφαλίσει την
LE
MONDE
EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
diplomatique
υποστήριξη των κομμάτων που διαδέχονταν το ένα το άλλο στην εξουσία, στη Σόφια. Τα πραγματικά αφεντικά της πόλης, καθώς επίσης κι ενός μεγάλου μέρους της Βουλγαρίας, είναι οι μαφιόζοι της ΤΙΜ». Ο όμιλος ΤΙΜ, του οποίου το όνομα προήλθε από τα αρχικά των μικρών ονομάτων των τριών ιδρυτών του (Τιχομίρ, Ίβο και Μαρίν), πρώην κομάντος του ναυτικού, έκανε την εμφάνισή του στη Βάρνα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, της σκοτεινής μεταβατικής περιόδου. Εκείνη την εποχή, οι κρατικές επιχειρήσεις ιδιωτικοποιούνταν και περνούσαν στα χέρια των φίλων του νέου καθεστώτος για ένα κομμάτι ψωμί. «Τότε, η Βουλγαρία ελεγχόταν από διάφορες ομάδες εγκληματιών, οι οποίοι μάχονταν μεταξύ τους. Όμως, αντίθετα απ’ ό,τι συνέβη στην περίπτωση των υπόλοιπων που εμφανίζονταν στα νυχτερινά κέντρα οπλοφορώντας κι αγκαλιά με καλλονές, οι ιδρυτές της ΤΙΜ παρέμειναν εξαιρετικά διακριτικοί. Εξόντωσαν τους ανταγωνιστές τους και μετατράπηκαν σε έναν από τους ισχυρότερους επιχειρηματικούς ομίλους της χώρας». Είναι σχεδόν αδύνατον να απαριθμήσει κανείς τα περιουσιακά στοιχεία του ομίλου. «Ελέγχουν μέσα ενημέρωσης, όπως το τηλεοπτικό κανάλι Tcherno More, και επενδύουν στην κτηματαγορά. Είναι ιδιοκτήτες μιας τράπεζας, της Centralna Kooperativa Banka, καθώς και του εθνικού αερομεταφορέα Bulgaria Air. Έχουν αποκτήσει συμμετοχές στα αεροδρόμια της Σόφιας, της Βάρνας και του Μπουργκάς. Κανένας δεν γνωρίζει την ακριβή έκταση των περιουσιακών στοιχείων που κατέχουν». Όπως συνηθίζουν να επαναλαμβάνουν οι ντόπιοι, «κάθε χώρα έχει τη μαφία της. Στη Βουλγαρία, η μαφία έχει μια χώρα». Σύμφωνα με έκθεση που δημοσίευσε τον περασμένο Δεκέμβριο η International Transparency, η Βουλγαρία είναι η πλέον διεφθαρμένη της Ευρώπης, με επόμενη την Ελλάδα, και κατέχει την 75η θέση στην παγκόσμια κατάταξη σε σύνολο 176 χωρών. Για την Επιτροπή του Ελσίνκι, «οι αποφάσεις που λαμβάνει το Κοινοβούλιο τού επιβάλλονται από ορισμένους ισχυρούς επιχειρηματικούς ομίλους
που έχουν θέσει τους μηχανισμούς της οικονομίας και της προπαγάνδας υπό τον έλεγχό τους, χωρίς να ενδιαφέρονται για τον νόμο»7. Στις 14 Ιουνίου, λίγο μετά τις βουλευτικές εκλογές, ο εξαιρετικά αμφιλεγόμενος επιχειρηματίας Ντελιάν Πεέφσκι διορίστηκε επικεφαλής της Εθνικής Υπηρεσίας Ασφάλειας (DANS), ενός οργανισμού ο οποίος είναι επιφορτισμένος με την καταπολέμηση της διαφθοράς. Ο διορισμός του πυροδότησε κύμα αγανάκτησης σε ολόκληρη τη χώρα. Ο Πεέφσκι είναι βουλευτής του DPS και μεγιστάνας των μέσων ενημέρωσης, ο οποίος έχει εμπλακεί σε διάφορα πολιτικομαφιόζικα σκάνδαλα, όπως το Toplofikacija, την περίοδο 2006-2007.8 Μπροστά στον θυμό των διαδηλωτών, το Κοινοβούλιο έσπευσε να υποχωρήσει ακυρώνοντας τον διορισμό του Πεέφσκι. Μάλιστα, ο πρωθυπουργός Ορεχάρσκι ζήτησε δημόσια συγγνώμη, στις 19 Ιουνίου, γι’ αυτό το «πολιτικό σφάλμα»9. Εντούτοις, ούτε η προαναφερθείσα συγγνώμη, ούτε η μείωση των τιμολογίων του ηλεκτρικού ρεύματος αποδείχθηκαν αρκετά για να κατευνάσουν την επιθυμία των Βούλγαρων πολιτών να αντιδράσουν με ιδιαίτερα οξύ τρόπο. Μετά από έξι μήνες εξέγερσης και παρά την εναλλαγή πολιτικών κομμάτων στην εξουσία, η κοινωνική κρίση που πλήττει τη χώρα δεν μοιάζει να υποχωρεί. Ολόκληρο το καλοκαίρι, οι διαδηλωτές είχαν κατακλύσει τους δρόμους και απαιτούσαν την παραίτηση της κυβέρνησης και τη διεξαγωγή νέων εκλογών. Τη νύχτα μεταξύ 23ης και 24ης Ιουλίου, το Κοινοβούλιο αποκλείστηκε από οδοφράγματα. Δύο χιλιάδες διαδηλωτές απέκλεισαν μια τριανταριά βουλευτές μέσα στο κτήριο κραυγάζοντας τα συνθήματα «Μαφία» και «Παραίτηση». Η επιστροφή του χειμωνιάτικου κρύου και η εποχιακή αύξηση των τιμολογίων του ηλεκτρικού ρεύματος ενδέχεται να εντείνουν τη δυσαρέσκεια. Από την άλλη πλευρά, όμως, έχει άραγε όντως η βουλγαρική κοινωνία τα μέσα για να πραγματοποιήσει μια «επανάσταση» όπως εκείνες που συγκλόνισαν τις αραβικές χώρες το 2011; Εξαντλημένη από είκοσι χρόνια μιας μεταβατικής πε-
Σύντομες πληροφορίες για τη χώρα Έκταση: 111.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Πληθυσμός: 7,3 εκατομμύρια κάτοικοι, έναντι 8,7 το 1990. Προσδόκιμος χρόνος ζωής: 74,16 έτη (2011). Κυριότερα πολιτικά κόμματα Ataka: Κόμμα της Άκρας Δεξιάς που ιδρύθηκε το 2005 και θεωρεί ότι οι μειονότητες (Τούρκοι, Ρομά) διαθέτουν υπερβολικά πολλά δικαιώματα. Επίσης, η Ataka αντιτάχθηκε στην είσοδο της χώρας στο ΝΑΤΟ και αγωνίζεται για να αποκτήσει η Ορθόδοξη Εκκλησία έναν περισσότερο ενεργό ρόλο στη δημόσια ζωή. Ηγέτης του κόμματος είναι ο ιδρυτής του, Βόλεν Σιντέροφ, πρώην δημοσιογράφος. Πολίτες για την Ευρωπαϊκή Ανάπτυξη της Βουλγαρίας (GERB): Συντηρητικό κόμμα που ιδρύθηκε το 2006 από τον τότε δήμαρχο Σόφιας, Μπόικο Μπορίσοφ. Είναι φιλονατοϊκό και φιλοευρωπαϊκό κόμμα και μέλος του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος. Κίνημα των Δικαιωμάτων και των Ελευθεριών (DPS): Φιλελεύθερο κόμμα που εκπροσωπεί την τουρκική μειονότητα (περίπου 8% του πληθυσμού). Εθνικό Κίνημα για τη Σταθερότητα και την Πρόοδο (NDS): Κόμμα που ιδρύθηκε το 2001 από τον Συμεών Β’, πρώην βασιλιά της Βουλγαρίας (1943-1946). Αρχικά, μέχρι το 2007, ονομαζόταν Εθνικό Κίνημα Συμεών Β’. Είναι φιλελεύθερο κόμμα και μέλος του Ευρωπαϊκού Κόμματος των Φιλελεύθερων, των Δημοκρατών και των Μεταρρυθμιστών. Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (BSP): Κληρονόμος του πρώην Κομμουνιστικού Κόμματος που κυβέρνησε τη χώρα μέχρι το 1990. Στη συνέχεια, το BSP υιοθέτησε σοσιαλδημοκρατική γραμμή κι έγινε μέλος του Ευρωπαϊκού Σοσιαλιστικού Κόμματος.
Μετά από έξι μήνες εξέγερσης και παρά την εναλλαγή πολιτικών κομμάτων στην εξουσία, η κοινωνική κρίση που πλήττει τη χώρα δεν μοιάζει να υποχωρεί. Η επιστροφή του χειμωνιάτικου κρύου και η εποχική αύξηση των τιμολογίων του ηλεκτρικού ρεύματος ενδέχεται να εντείνουν τη δυσαρέσκεια
ριόδου στον καπιταλισμό, αλλά και από τη δημογραφική αφαίμαξη, η χώρα κάθε χρόνο εξασθενεί. Πέρυσι ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 5,5%, το 2011 είχε ήδη πέσει στα 7,3 εκατομμύρια, έναντι 8,7 εκατομμυρίων το 1990. Η Βουλγαρία, η οποία κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής περιόδου θεωρούνταν η 26η Δημοκρατία της Σοβιετικής Ένωσης, εφαρμόζει στο εξής κατά γράμμα τις φιλελεύθερες πολιτικές που της προτείνονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση κι εξακολουθεί να είναι -όπως και στο παρελθόνανίκανη να πάρει το πεπρωμένο της στα χέρια της. Χωρίς αμφιβολία, αυτό ακριβώς επιθυμούν να αλλάξουν οι διαδηλωτές.
1 Συμβούλιο Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας (1949-1991), στο οποίο συμμετείχαν οι χώρες του κομμουνιστικού μπλοκ. 2 Βλέπε Nadège Ragaru, «“Souriez! Tout va mal“. La Bulgarie de Bo ko Borissov au lendemain des elections de 2011», Centre d’Etudes et de recherches internationales (CERI), Παρίσι, 12 Ιανουαρίου 2012.
Από την CEZ αφαιρέθηκε τον Ιανουάριο του 2013 η άδεια που της επέτρεπε να προβαίνει σε διανομή ηλεκτρικής ενέργειας στην Αλβανία, επειδή οι αρχές των Τιράνων την κατηγορούν για κακοδιαχείριση. 3
4
http://solidbul.eu.
Nadège Ragaru, «En quête de notabilité, Vivre et survivre en politique dans la Bulgarie postcommuniste», Politix, τομ.17, αρ. 67, Παρίσι, 2004. 5
Βλέπε Hélène Bienvenu και Sébastien Gobert, «Naissance d’un bloc de l’atome en Europe de l’Est», Le Monde Diplomatique, Ιούλιος 2013. 6
7 Βλέπε Alexandre Levy, «Les Bulgares se mobilisent contre la corruption de la classe politique», Le Figaro, Παρίσι, 19-6-13. 8 Βλέπε Ragaru Nadège, «Usages et force instituante de la lutte anticorruption en Bulgarie: l’affaire Toplofikacija», Droit et Société, τομ.72, αρ.°2, Παρίσι, 2009. 9 Βλέπε «Bulgarie: la colère de la rue pousse le magnat des medias Delyan Peevski vers la sortie», Le Courrier des Balkans, 20-6-13, balkans.courriers.info/article22762.html.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΣ
5/37
Η ΑΥΓΗ
ΚΥΡΙΑΚΗ 8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013
Σόφια - Σκόπια, δύο αδέλφια - εχθροί Παραμονές των εκλογών, στη μικρή τουριστική πόλη του Μπάνσκο, η οποία βρίσκεται σε απόσταση περίπου πενήντα χιλιομέτρων από το Μπλαγόεβγκραντ, στη νοτιοδυτική Βουλγαρία. Μερικοί αργόσχολοι είναι συγκεντρωμένοι μπροστά από το δημαρχείο, κοιλαράδες αστυνομικοί συνοδεύουν τις κάλπες μέχρι τα εκλογικά κέντρα. Laurent Geslin*
Π
αρατηρούμε τη σκηνή καθισμένοι σε ένα γειτονικό καφενείο μαζί με τον Ιβάν Στογιάνοφ, ο οποίος μας δηλώνει χαμογελώντας: «Η πολιτική γραμμή του κόμματός μας δεν έχει αλλάξει από την ίδρυσή του, το 1893: να προστατεύσουμε όλους τους Βούλγαρους, ακόμα κι εκείνους που ζουν εκτός των συνόρων της χώρας και να καταγγείλουμε τις πολιτικές αφομοίωσης που τους επιβάλλονται». Ο Στογιάνοφ -γυμνό κρανίο και χέρια που φανερώνουν ότι έχουν κάνει σκληρές δουλειές- είναι μέλος της Εσωτερικής Επαναστατικής Μακεδονικής Οργάνωσης-Εθνικό Βουλγαρικό Κίνημα (VMRO-BND). Αυτό το μικρό συντηρητικό, εθνικιστικό κόμμα ισχυρίζεται ότι είναι απόγονος των κομιτατζήδων που μάχονταν ενάντια στους Οθωμανούς, στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού και ότι αγωνίζεται «για την επανένωση όλων των βουλγαρικών εδαφών». Οι θέσεις του συνοψίζονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο από τον πρόεδρό του, τον ιστορικό Κραζιμίρ Καρακατσάνοφ,1 ο οποίος δήλωνε, το 2008: «Ο χάρτης των Βαλκανίων πρέπει να ξανασχεδιαστεί με βάση τα
* Ο Laurent Geslin είναι δημοσιογράφος
έθνη που έχουν μια πραγματική υπόσταση: την Αλβανία, τη Βουλγαρία, την Κροατία, την Ελλάδα, τη Ρουμανία, τη Σερβία... Η Μακεδονία είναι ένα εξωπραγματικό κράτος. Περίπου το 25% των κατοίκων της χώρας αισθάνονται Μακεδόνες, το 25% Βούλγαροι και το υπόλοιπο 50% διστάζει όσον αφορά την ταυτότητά του. Όλα αυτά είναι το αποτέλεσμα μιας προπαγάνδας που αναπτύχθηκε από το τιτοϊκό καθεστώς και συνεχίστηκε από τις σημερινές αρχές των Σκοπίων». Μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-1913, η περιοχή την οποία οι δυτικοί γεωγράφοι αποκαλούσαν τον 19ο αιώνα «Ιστορική Μακεδονία»2 και ανήκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία, μοιράστηκε ανάμεσα στη Σερβία, την Ελλάδα και τη Βουλγαρία. Καθώς στον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο η Βουλγαρία ηττήθηκε από τους Σέρβους και Έλληνες πρώην συμμάχους της, κατόρθωσε να αποσπάσει μονάχα ένα μικρό τμήμα των εδαφών που διεκδικούσε: τη Μακεδονία του Πιρίν, η οποία αντιστοιχεί σήμερα στη διοικητική περιφέρεια του Μπλαγκόεβγκραντ.3 Μετά από δύο ήττες στους Παγκοσμίους Πολέμους και στη συνέχεια τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Δημοκρατίας της Μακεδονίας, η συντριπτική πλειονότητα των Βούλγαρων πολιτικών δεν έχει πλέον αλυτρωτικές βλέψεις όσον αφορά τη γειτο-
Η Σόφια δεν καλοβλέπει την πολιτική της «αρχαιοποίησης» που εφαρμόζει η κυβέρνηση του Νίκολας Γκρουέφσκι, η οποία προσπαθεί να δημιουργήσει έναν άμεσο ιστορικό δεσμό ανάμεσα στους πολίτες της ΠΓΔΜ και στην αρχαία Μακεδονία του Μεγάλου Αλεξάνδρου
νική χώρα. Ωστόσο, οι διπλωματικές σχέσεις ανάμεσά τους εξακολουθούν να είναι τεταμένες. Πράγματι, η Σόφια δεν καλοβλέπει την πολιτική της «αρχαιοποίησης» που εφαρμόζει η κυβέρνηση του Νίκολας Γκρουέφσκι, η οποία προσπαθεί να δημιουργήσει έναν άμεσο ιστορικό δεσμό ανάμεσα στους πολίτες της ΠΓΔΜ και στην αρχαία Μακεδονία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.4 Η Βουλγαρία αρνείται επίσης να αναγνωρίσει την ιδιαιτερότητα της μακεδονικής γλώσσας η οποία κωδικοποιήθηκε το 1945, κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής περιόδου. Αντίθετα, εξακολουθεί να τη θεωρεί διάλεκτο της βουλγαρικής γλώσσας. Ωστόσο, όλη αυτή η συζήτηση και διαμάχη γύρω από την ταυτότητα των δύο χωρών, κάθε άλλο παρά κινητοποιεί την κοινή γνώμη τους. Στη Σόφια, μια δεκάδα άτομα περιμένουν μπροστά από το γραφείο έκδοσης διαβατηρίων του βουλγαρικού υπουργείου Εξωτερικών. Ο Μπρόνκο, ο οποίος κατάγεται από την Μπίτολα της ΠΓΔΜ, μας λέει: «Έχω έρθει να συνοδέψω τον ανιψιό μου. Θέλει να σπουδάσει στη Γερμανία. Όπως καταλαβαίνετε, αυτό είναι πολύ πιο εύκολο με ένα βουλγαρικό διαβατήριο». Από τη στιγμή που η Βουλγαρία εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το 2007, και κυρίως από το 2011, οπότε και άνοιξε σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες η αγορά εργασίας για τους Βούλγαρους και Ρουμάνους πολίτες, ολοένα περισσότεροι πολίτες της ΠΓΔΜ ζητούν να πολιτογραφηθούν Βούλγαροι. Σύμφωνα με τα στοιχεία του βουλγαρικού υπουργείου Δικαιοσύνης, το 2011, σε 11.200 άτομα χορηγήθηκε βουλγαρικό διαβατήριο, έναντι 4.300 το 2009. Για έναν πολίτη της ΠΓΔΜ, η απόκτηση βουλγαρικού διαβατηρίου είναι το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο: αρκεί να παρουσιάσει μια βεβαίωση με την οποία να αποδεικνύεται η «βουλγαρική καταγωγή» του. Το πιστοποιητικό χορηγείται από την Εθνική Υπηρεσία για τους Βούλγαρους του Εξωτερικού. Η απλοποιημένη αυτή διαδικασία προκαλεί την αγανάκτηση των αρχών της ΠΓΔΜ, οι οποίες θεωρούν ότι αποτελεί μια πολιτική αφομοίωσης. Ακόμα κι ο πρώην πρωθυπουργός της Μακεδονίας, Λιούμπκο Γκεοργκιέφσκι (1998-2002), απέκτησε, το 2006, τη βουλγαρική υπηκοότητα, προκαλώντας την αγανάκτηση ολόκληρου του πολιτικού κόσμου της χώρας. Για να μπορούν να ελπίζουν ότι θα ενταχθούν
Για να μπορούν να ελπίζουν ότι θα ενταχθούν κάποια ημέρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα Σκόπια πρέπει να κατορθώσουν να εξευρεθεί μια λύση στις διαφορές τους με τις γειτονικές χώρες
κάποια ημέρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα Σκόπια πρέπει να κατορθώσουν να εξευρεθεί μια λύση στις διαφορές τους με τις γειτονικές χώρες. Εκτός του ότι η ένταξή τους έχει μπλοκαριστεί από την Ελλάδα λόγω του ζητήματος της ονομασίας της χώρας, οφείλουν να εξομαλύνουν και τις διαφορές τους με τη Βουλγαρία σχετικά με το ζήτημα της ταυτότητας του πληθυσμού.
Βλέπε «Les nationalistes bulgares de la VMRO-BND veulent redessiner les frontières des Balkans», Le Courrier des Balkans, 9-4-08, http://balkans.courriers.info/article10127.html. 2 Η «Ιστορική Μακεδονία» εκτεινόταν από τη Λίμνη Οχρίδα στα δυτικά έως τη Ροδόπη στα ανατολικά και από τον ορεινό όγκο της Σαρ-πλανίνα στον Βορρά έως τον Όλυμπο και την Πίνδο στον Νότο. 3 Η Συνθήκη του Βουκουρεστίου, με την οποία έληξε ο Β’ Βαλκανικός Πόλεμος, παραχώρησε το 50% της «Ιστορικής Μακεδονίας» στην Ελλάδα (Μακεδονία του Αιγαίου), το 40% στη Σερβία (Μακεδονία του Βαρδάρη) και το 10% στη Βουλγαρία (Μακεδονία του Πιρίν). 4 Βλέπε Nicolas Autheman, «Nous sommes tous les descendants d’ Alexandre le Grand», Le Monde Diplomatique, Μάιος 2010. 1
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΣ
LE
MONDE
EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
diplomatique
AΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010
Ρωσικά φαντάσματα στην ουκρανική απομόνωση Τον Ιανουάριο του 2010, οι σχέσεις της Ουκρανίας με τη Ρωσία αποτελούσαν το κεντρικό διακύβευμα των προεδρικών εκλογών. Σχεδόν τέσσερα χρόνια μετά, το ίδιο διακύβευμα κυριάρχησε στις διαπραγματεύσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι οποίες ναυάγησαν μετά την ξαφνική απόφαση, στο παρά πέντε, του προέδρου Γιανούκοβιτς να μην υπογράψει τη Συμφωνία Σύνδεσης. Η πρόσδεση στο άρμα της γειτονικής υπερδύναμης έχει ιστορικές, πολιτισμικές και οικονομικές αναφορές, που δεν είναι εύκολο να ξεπεραστούν. Της Mathilde Goanec*
T
ον Αύγουστο του 2009, σε μια παρέμβαση μέσω βίντεο που αναρτήθηκε στο μπλογκ του, ο Ντιμίτρι Μεντβέντεφ απευθύνθηκε στον λαό του... και στους Ουκρανούς γείτονές του. Παρά το ειδυλλιακό φόντο πίσω από τον Ρώσο πρόεδρο, το μήνυμα ήταν επιθετικό. «Οι διμερείς μας σχέσεις δεν ήταν ποτέ τόσο τεταμένες. Η ηγεσία του Κιέβου ασκεί ανοιχτά αντιρωσική πολιτική μετά την επίθεση στη Γεωργία, στην οποία χρησιμοποιήθηκαν ουκρανικά όπλα για να σκοτώσουν Ρώσους αμάχους και στρατιώτες». Η βολή στόχευε ευθέως στον Ουκρανό πρόεδρο, Βίκτορ Γιούσενκο, ο οποίος υποστήριξε τον Γεωργιανό ομόλογό του κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης ανάμεσα στη Ρωσία και τη Γεωργία, τον Αύγουστο του 2008. Η ρωσική ηγεσία μπορεί να δέρνει αλύπητα τον Γιούσενκο, αλλά αυτό ουδόλως συγκινεί πλέον τη Δύση: ο άνθρωπος που υπήρξε η ελπίδα των Ευρωπαίων και μιας μερίδας Ουκρανών το 2004 έχει γίνει ο παρίας της ουκρανικής πολιτικής και κατηγορείται ότι πρόδωσε την Ανατολή και συγχρόνως απέτυχε να γοητεύσει τη Δύση. Σε σημείο, μάλιστα, ενώ είναι υποψήφιος στις προεδρικές εκλογές, να βρίσκεται χωρίς πόρους, είτε ερείσματα για να διεξαγάγει την καμπάνια του και με ελάχιστες πιθανότητες επανεκλογής. «Οι σχέσεις ανάμεσα στην Ουκρανία και τη Ρωσία επιδεινώθηκαν μετά την Πορτοκαλί Επανάσταση» συμπεραίνει ο Ανατόλι Ζλέμκο, υπουργός Εξωτερικών της Ουκρανίας υπό τον πρώην πρόεδρο, Λεονίντ Κούτσμα. «Η ομάδα του Γιούσενκο πρότεινε μια νέα φιλοσοφία στις σχέσεις με τη Ρωσία, η οποία βασίζεται στον πραγματισμό και όχι πλέον στην προνομιακή φιλία». * H Mathilde Goanec είναι δημοσιογράφος.
Από το 1997, η Ρωσία και η Ουκρανία λειτουργούν στη βάση του «Big Treaty». Αυτό το συνονθύλευμα διμερών συμφωνιών καλύπτει όλους τους τομείς (ενεργειακό, οικονομικό, στρατιωτικό, πολιτιστικό, ανθρωπιστικό...). Οι δύο χώρες, ωστόσο, δεν παύουν να έχουν τους δικούς τους στόχους, οι οποίοι ενίοτε έρχονται σε ασυμφωνία με το πνεύμα της συνθήκης. Η Μόσχα, για παράδειγμα, από την άνοδο του Βλαντίμιρ Πούτιν στην εξουσία κι έπειτα, έχει ως κύριο μέλημα την επέκταση της επιρροής της στις χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και πρωτίστως στην Ουκρανία. «Ούτε η Πολωνία, ούτε οι βαλτικές χώρες, ούτε καν ο Καύκασος δεν καταλαμβάνουν τέτοια θέση στην καρδιά των Ρώσων» ομολογούσε στα τέλη του 2008 ο Μιροσλάβ Πόποβιτς, καθηγητής φιλοσοφίας στο Κίεβο. «Ο ίδιος ο τσάρος Νικόλαος στην εποχή του δήλωνε ότι δεν θα παραχωρούσε ποτέ την Ουκρανία. Η χώρα αποτελεί κομμάτι της παραδοσιακής επιρροής του Κρεμλίνου, το οποίο δεν προτίθεται να την εγκαταλείψει». Με τη φόρα που του είχε δώσει η νίκη του το 2004, ο Γιούσενκο δεν σταμάτησε στιγμή να εξοργίζει τη Μόσχα με το να αμφισβητεί την πεπατημένη και να εφορμά σε ζητήματα που ενοχλούν. Η πιο σοβαρή διαφωνία τους αφορά την προσχώρηση της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Η ένταξη στη βορειοατλαντική στρατιωτική συμμαχία βρίσκεται από χρόνια στο μενού της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, χωρίς όμως αυτό να προκαλεί υπέρμετρες αντιδράσεις στη Ρωσία. «Το 2002 έκανα μια παρουσίαση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις σχέσεις με το ΝΑΤΟ, υποδεικνύοντας ότι τελικός στόχος της σχέσης αυτής είναι η ένταξη» θυμάται ο πρώην υπουργός Εξωτερικών, Α. Ζλέμκο. «Είχα πολλές ευκαιρίες να συζητήσω για το θέμα με τον Ρώσο πρόεδρο. Εκείνος ήταν σύμφωνος, δεχόταν την επιλογή μας. Βέβαια, ο πρόεδρος Κούτσμα είχε εξαιρετικές σχέσεις με τον Πούτιν. Βλέπονταν δεκατέσσερις, δεκαπέντε φορές τον χρόνο... Τα πράγματα τώρα είναι πολύ διαφορετικά». Η πεισματική επιμονή του Γιούσενκο να επικρίνει τη Μόσχα και οι ένθερμες σχέσεις του με τις ΗΠΑ εκνεύρισαν τη ρωσική ηγεσία, για την οποία η ένταξη στο ΝΑΤΟ αποτελεί πλέον την αιχμή του δόρατος. Σε διάταγμα του Μεντβέντεφ, τον Μάιο του 2009, η Ρωσία κρίνει «απαράδεκτο το να επιτρέψει στο ΝΑΤΟ να ξεδιπλώσει τις στρατιωτικές του δυνάμεις στα σύνορά της». Επιπροσθέτως, τίθεται το ζήτημα του ρωσικού στόλου στη Μαύρη Θάλασσα, ο οποίος έχει σταθμεύσει στην Κριμαία (νότια της χώρας). Το συμβόλαιο που επιτρέπει τη στάθμευσή του στη Σεβαστούπολη έως το 2017 αμφισβητήθηκε από τον Γιούσενκο κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Γεωργία, αποκαλύπτοντας με σαφήνεια τις ιδεολογικές, πολιτικές και στρατηγικές διαφορές που τον φέρνουν αντιμέτωπο με τη Μόσχα. Απομένει το φυσικό αέριο, το οποίο αποτελεί διακύβευμα μείζονος σημασίας για τους Ευρω-
Ενδεικτικός χάρτης που δείχνει την πολιτική γεωγραφία και τις πολιτικές προτιμήσεις των Ουκρανών. Στο μπλε χρώμα κατοικούν Ρώσοι, στο πορτοκαλί Ουκρανοί. Οι μεν τάσσονται με τη μητέρα - πατρίδα, οι δε με την Ευρωπαϊκή Ένωση
παίους και πυρήνα των επαναλαμβανόμενων συγκρούσεων που φέρνουν το Κίεβο σε αντιπαράθεση με τη Μόσχα. Εδώ και πέντε χρόνια, οι διακρατικές συμφωνίες που συνήφθησαν τη δεκαετία του 1990 έχουν παραχωρήσει τη θέση τους σε αδιαφανή συμβόλαια που υπεγράφησαν απευθείας ανάμεσα στην Gazprom και τη Naftogaz, τη ρωσική και την ουκρανική κρατική εταιρεία φυσικού αερίου αντιστοίχως, και σε ένα πλήθος από μεσάζοντες. Οι κρίσεις του 2006 και του 2008, οι οποίες σφραγίστηκαν από τη διακοπή της παροχής φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, άφησαν το ουκρανικό σύστημα εκτεθειμένο όσο ποτέ άλλοτε. Η τακτική προσδιορίζεται ξεκάθαρα: η Ουκρανία πρέπει να αποδυναμωθεί ώστε να περάσει σε άλλα χέρια το διαμετακομιστικό της σύστημα, που είναι και το μοναδικό στρατηγικό της όπλο. Η χρόνια υποχρηματοδότηση της Naftogaz και η αδυναμία της ουκρανικής ηγεσίας παίζουν αναμφίβολα σημαντικό ρόλο υπέρ της Gazprom. Ο «πόλεμος της μνήμης», τον οποίο η Δύση είχε υποτιμήσει για μεγάλο διάστημα, έχει επίσης
«Οι σχέσεις ανάμεσα στην Ουκρανία και τη Ρωσία επιδεινώθηκαν μετά την Πορτοκαλί Επανάσταση. Η ομάδα του Γιούσενκο πρότεινε μια νέα φιλοσοφία στις σχέσεις με τη Ρωσία, η οποία βασίζεται στον πραγματισμό και όχι πλέον στην προνομιακή φιλία»
συμβάλει στην επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών. Ο Γιούσενκο, πιστός στις προεκλογικές του υποσχέσεις, αγωνίστηκε για τη σφυρηλάτηση μιας ουκρανικής ταυτότητας, η οποία βασίζεται στην επανεκτίμηση της εθνικής γλώσσας και του πολιτισμού, αλλά κυρίως στην παγίωση μιας ξεχωριστής ιστορίας για τον «ουκρανικό λαό», διαφορετικής, επομένως, από εκείνη των υπόλοιπων εθνών του σλαβικού κόσμου. Τρανό παράδειγμα αποτελεί η μάχη για να αναγνωριστεί σε διεθνές επίπεδο ο «Holodomor», ο μεγάλος λιμός του 1932-1933. Σύμφωνα με την κυβέρνηση, τα εκατομμύρια των αγροτών που πέθαναν από πείνα στις αρχές του αιώνα υπήρξαν θύματα ενορχηστρωμένης γενοκτονίας από τον Ιωσήφ Στάλιν, ο οποίος επιθυμούσε να βάλει τέλος στον ουκρανικό εθνικισμό. Για τους Ρώσους, η επιχείρηση αποτελεί μια απόπειρα να γραφτεί εκ νέου η κοινή ιστορία. Η άνευ προηγουμένου ιστορική ρήξη οδήγησε μάλιστα, τον περασμένο Μάιο, στη σύσταση επιτροπής στη Μόσχα που έχει ως αντικείμενο να αγωνιστεί «εναντίον οποιασδήποτε απόπειρας παραποίησης της ιστορίας εις βάρος των συμφερόντων της Ρωσίας». Ακόμα σοβαρότερο προβάλλει το χάσμα στις σχέσεις μεταξύ των δύο γειτονικών λαών, το οποίο υποδαυλίζεται και από τις δύο πλευρές των ασαφών συνόρων. Στις αρχές του 2009, έκθεση του Κέντρου Σπουδών Ραζούμκοφ του Κιέβου κατεδείκνυε ότι οι Ρώσοι έχουν ολοένα και πιο αρνητική γνώμη για τους Ουκρανούς, αποτέλεσμα το οποίο οφείλεται κυρίως στη συκοφαντική δυσφήμιση στην οποία επιδίδονται τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης. Η έκθεση διαπιστώνει επίσης «την έλλειψη επαφής ανάμεσα στη διανόηση, τους ειδικούς της έρευνας και την κοινότητα των επιστημόνων, με τον διάλογο να παίρνει πρωτίστως μια κριτική μορφή, που αποτελείται από μομφές και κατηγορίες».1 Με άλλα λόγια, η πνευματική ελίτ αναλαμβάνει την αποστολή των πολιτικών σχέσεων. Παραμονές των προεδρικών εκλογών, οι διπλωματικές σχέσεις βρίσκονται σε νεκρό σημείο. Η Ρωσία αρνήθηκε, το περασμένο καλοκαίρι, να
7/39
Η ΑΥΓΗ
ΚΥΡΙΑΚΗ 8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013
στείλει αντικαταστάτη του Ρώσου πρώην πρέσβη στην Ουκρανία, του Βίκτορ Τσερνομίρντιν. Ύστερα από την άφιξη του Μεντβέντεφ στην εξουσία, δεν έχει γίνει καμία επίσημη συνάντηση μεταξύ των δύο προέδρων, πέρα από τη σύντομη επαφή που είχαν στο πλαίσιο της διάσκεψης της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών στην Αγία Πετρούπολη, το 2008. Το 2009, επί τη ευκαιρία της ίδιας διάσκεψης, στο Κισινάου αυτή τη φορά, ο ρώσος πρόεδρος σνόμπαρε δημόσια τον Γιούτσενκο. Μπορούμε να αναμένουμε κάποια αλλαγή μετά τις προεδρικές εκλογές; Οι υποψήφιοι ανακατεύουν την τράπουλα, παίζοντας κατά βούληση με τον διχασμό, ο οποίος ήταν κι εκείνος που σημάδεψε πραγματικά την Πορτοκαλί Επανάσταση του 2004, είτε υπέρ της Ρωσίας, είτε υπέρ της Δύσης. Ο Βίκτορ Γιανούκοβιτς, ο οποίος ερχόταν πρώτος στις δημοσκοπήσεις, ήταν ο μεγάλος ηττημένος των προηγούμενων εκλογών. Αυτή τη φορά επιχειρεί να φτάσει πέρα από το παραδοσιακό εκλογικό του σώμα, το οποίο είναι ρωσόφωνο και βρίσκεται κυρίως στην Ανατολή. Για να το καταφέρει, πρέπει να διασκεδάσει την εικόνα της μαριονέτας που υποκινείται από τη Μόσχα. «Είναι εμφανές ότι ο δημόσιος λόγος έχει εξελιχθεί» εξηγεί ο Σάσα Τεσιέ-Σταλ, ειδικός του Διεθνούς Κέντρου Πολιτικών Σπουδών στο Κίεβο. «Ο Γιανούκοβιτς εκφράζεται λιγότερο ανοιχτά υπέρ της Ρωσίας. Καταγγέλλει μεν την ευρωπαϊκή υστερία, αλλά δεν αναθεωρεί την ιδέα που συνδέει τη μοίρα της Ουκρανίας με την Ευρώπη». Στην πραγματικότητα, ο Γιανούκοβιτς είναι κάθε άλλο παρά ιδεολόγος. Για πολλούς ειδικούς, έχει περιορισμένο περιθώριο ελιγμών, καθώς η πολιτική του απέναντι στη Ρωσία επηρεάζεται από τα αντικρουόμενα κίνητρα των χρηματοδοτών του, ενώ παράλληλα άγεται και φέρεται από τις εσωτερικές αντιπαλότητες του πολιτικού σχηματισμού του, του «Κόμματος των περιοχών». Το κόμμα, που τα μέσα ενημέρωσης χαρακτηρίζουν «φιλορωσικό», αποτελεί πρωτίστως έναν συνασπισμό Ουκρανών επιχειρηματιών που το βασικό τους μέλημα είναι να προασπίσουν τα οικονομικά τους συμφέροντα. Με δεδομένο αυτό το πλαίσιο, ο Γιανούκοβιτς αποφεύγει να υιοθετήσει ιδιαίτερα τολμηρές θέσεις: «Η πλειοψηφία των Ουκρανών πολιτών διατηρεί περισσότερο στενούς δεσμούς με τη Ρωσία από ό,τι με οποιαδήποτε άλλη χώρα» τονίζει. «Αν γίνω πρόεδρος, θέλω να αποκαταστήσω τις προνομιακές σχέσεις με τη Ρωσία και να διαγράψω τον αρνητικό απολογισμό των πέντε τελευταίων ετών». Η βασική αντίπαλός του, η σημερινή πρωθυπουργός, Γιούλια Τιμοσένκο, παίζει και αυτή το χαρτί της πολύπλευρης στρατηγικής, έχοντας απομακρυνθεί πολύ από τις αρχικές θέσεις της πάνω στην εξωτερική πολιτική, έτσι όπως συνοψίζονταν στο άρθρο «Πώς να συγκρατήσουμε τη Ρωσία», που δημοσιεύθηκε το 2007 στο περιοδικό Foreign Affairs.2 Η πρώην ηγερία της Πορτοκαλί Επανάστασης, αλλοτινή συνοδοιπόρος του Γιούσενκο, ξέρει ότι, για να κερδίσει, έχει ανάγκη από την υποστήριξη της Μόσχας. Άριστη στους τακτικούς ελιγμούς, σήμερα ταλαντεύεται μεταξύ δύο πόλων. «Ο Γιανούκοβιτς έχει, σημειολογικά, περισσότερη ελευθερία κινήσεων από την Τιμοσένκο», σχολιάζει ο Σάσα Τεσιέ-Σταλ: «Η εκλογική βάση της τελευταίας βρίσκεται συγκεντρωμένη κυρίως στη Δύση και στο κέντρο, παρά στην Ανατολή. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να βγάζει λόγους υπέρ της φίλης Ρωσίας. Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να μιλήσει για μια Ρωσίαεταίρο. Κι αυτό, έστω κι αν η ίδια ακολουθεί φιλορωσική πολιτική». Κάτι τέτοιο μαρτυρεί και η σύμπνοια που επέδειξε το δίδυμο Πούτιν-Τιμο-
«Η Ρωσία θέλει μια σταθερή και ισχυρή Ουκρανία, πλην όμως υποταγμένη στη δική της ηγεμονία»
σένκο, σε συνάντηση που είχε τον περασμένο Νοέμβριο στη Γιάλτα, η οποία ήταν φανερό ότι εξουδετέρωνε τις νάρκες από το πεδίο του φυσικού αερίου, για χάρη της Ουκρανής πρωθυπουργού, μέχρι τις προεδρικές εκλογές. Το αουτσάιντερ της εκστρατείας, ο νεαρός Αρσένι Γιατσένιουκ, τον οποίο τα γκάλοπ φέρνουν στην τρίτη θέση, ενσαρκώνει με τον δικό του τρόπο το νέο στρατηγικό δεδομένο: «Το μήνυμά μου είναι ξεκάθαρο: αν η Ευρωπαϊκή Ένωση θέλει να μας δεχθεί, είμαστε έτοιμοι και στην ώρα μας. Αλλά δεν έχω είκοσι χρόνια στη διάθεσή μου για να περιμένω την ένταξη. Οφείλω να χτίσω μια ισχυρή χώρα εδώ και τώρα». Παίρνει μάλιστα θέση υπέρ μιας Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών νούμερο 2, οριστικά στραμμένης προς Ανατολάς. «Η CEI, μέχρι στιγμής, είναι κυριολεκτικά ένα σαλόνι όπου οι πρόεδροι πίνουν το τσάι τους», λέει ειρωνικά ο Γιατσένιουκ. «Πιστεύω ότι το Κίεβο είναι έτοιμο για μια νέα ενσωμάτωση με το Αζερμπαϊτζάν, τη Μολδαβία, τη Λευκορωσία, τη Ρωσία και τη Γεωργία, με κοινή πολιτική στην ενέργεια, τη γεωργία, τις μεταφορές και με κοινό οικονομικό πεδίο. Πάσχουμε όλοι από τις ίδιες ασθένειες, άρα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε
τα ίδια φάρμακα». Ανεξάρτητα από τις όποιες πολιτικές δηλώσεις, πάντως, τα παρασκήνια της προεκλογικής εκστρατείας ρίχνουν φως με τον δικό τους τρόπο στους στόχους και τις πρωτοβουλίες των υποψήφιων για την προεδρία. Ο Γιανούκοβιτς περιστοιχίζεται από Αμερικανούς spin doctors (προπαγανδιστές - επικοινωνιολόγους), οι οποίοι, ως επί το πλείστον, πρόσκεινται στο ρεπουμπλικανικό κόμμα. Ωστόσο, ο αρχηγός της αντιπολίτευσης δέχεται σημαντική χρηματοδότηση από τον ολιγάρχη Ρινάτ Αχμέτοφ, τον πλουσιότερο άνθρωπο της Ουκρανίας. Ο δισεκατομμυριούχος βασιλιάς του Ντονμπάς (βιομηχανική περιοχή στα ανατολικά της χώρας) δεν έκρυψε ποτέ τη συμπάθειά του για τη Ρωσία, παρ’ όλο που διατηρεί επιφυλάξεις σε ό,τι αφορά την επιρροή της στον οικονομικό τομέα. Ο Ντιμίτρι Φίρτακ, ένας αμφιλεγόμενος Ουκρανός επιχειρηματίας που διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με τη γείτονα, φέρεται να έχει βάλει και αυτός το χεράκι του, χρηματοδοτώντας ταυτόχρονα και τον Γιανούκοβιτς, και τον Γιατσένιουκ. Η Τιμοσένκο, η οποία μέχρι στιγμής διεξάγει μια έξοχη επικοινωνιακή εκστρατεία, επέλεξε την εταιρεία AKPD, η οποία διεξήγαγε τη νικηφόρα εκστρατεία του Μπαράκ Ομπάμα, το 2008. Βασικός χρηματοδότης της φέρεται να είναι ο πάμπλουτος Βίκτορ Πίντσουκ, γαμπρός του πρώην προέδρου Κούτσμα και πρώην μέντορας του Γιανούκοβιτς, το 2004. Οι διάφορες φατρίες των Ουκρανών ολιγαρχών, οι οποίοι έχουν συνειδητοποιήσει ότι είναι προς το συμφέρον τους να διατηρούν καλές σχέσεις με τη Ρωσία, έχουν, επομένως, διασφαλίσει την εύνοια των βασικών υποψηφίων. Τα φαβορί των εκλογών, δείχνοντας εκ νέου προς την Ανατολή, δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να ακολουθούν τη γενικότερη τάση να επανακτήσει η Ρωσία τον ηγετικό της ρόλο στην περιοχή που καταλάμβανε η πρώην Σοβιετική Ένωση. «Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία, οι ΗΠΑ, οι πάντες πλέον αναγνωρίζουν τη σημασία της Ρωσίας»,
εκτιμά ακόμα ο Ζλέμκο. «Και η δική μας εξωτερική πολιτική δεν είναι αποκομμένη από τους παγκόσμιους προβληματισμούς». Κυρίως, η πολιτική τάξη της Ουκρανίας δεν τρέφει πια ψευδαισθήσεις για σύντομη ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία χάνει την υπομονή της ελλείψει μεταρρυθμίσεων στη χώρα. Ο Πιέρ Λελούς, ο Γάλλος υφυπουργός Εξωτερικών, αρμόδιος για ευρωπαϊκά θέματα, το είπε, εξάλλου, με μισόλογα κατά την επίσκεψή του στο Κίεβο, τον Νοέμβριο: η ένταξη δεν βρίσκεται πια στην ατζέντα, ούτε βραχυπρόθεσμα ούτε μεσοπρόθεσμα. Η Ρωσία, πάντως, τηρεί διακριτική στάση. Το 2004, έχοντας προφανώς υποτιμήσει την οργή των Ουκρανών απέναντι στο αυταρχικό καθεστώς του Κούτσμα, ο Πούτιν πήρε θέση υπέρ του δελφίνου του, του Γιανούκοβιτς, πολλαπλασιάζοντας τις επισκέψεις και τις δηλώσεις. Η ανάμειξή του είχε «αηδιάσει» τμήμα της κοινής γνώμης. Παρά την αλλαγή μεθόδου, η στρατηγική του Κρεμλίνου απέναντι στους γείτονές του δεν έχει αλλάξει στα βασικά της σημεία. «Η Ρωσία θέλει μια σταθερή και ισχυρή Ουκρανία, πλην όμως υποταγμένη στη δική της ηγεμονία», εξηγεί ο Πέτρο Μπουρκόφσκι από το Εθνικό Κέντρο Στρατηγικών Μελετών. «Η ρωσική ηγεσία επιχειρεί, αυτή τη φορά, μια πιο ήπια προσέγγιση απέναντι στην παρούσα αδυναμία του ουκρανικού κράτους κι ενώ σταδιακά απομακρύνεται η απειλή της σύντομης ένταξης της Ουκρανίας στις δομές ασφαλείας της Δύσης».
Ινστιτούτο Razumkov, «National Security & Defence», Νο 4 (108), Κίεβο, 2009. 2 Ioulia Timochenko, «Containing Russia», «Foreign Affairs», Νέα Υόρκη, Μάιος-Ιούνιος 2007, http://www.foreignaffairs.com/articles/62613/ yuliya-tymoshenko/containing-russia 1
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΑΠΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΣ
LE
MONDE
8/40
Η ΑΥΓΗ
diplomatique
ΚΥΡΙΑΚΗ 8 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013
Στα τέλη Νοεμβρίου, λίγες μέρες πριν από την υπογραφή της συμφωνίας συνεργασίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Κίεβο ξαφνικά διέκοψε τις διαπραγματεύσεις, υποχωρώντας στις πιεστικές απαιτήσεις της Μόσχας. Στριμωγμένη ανάμεσα σε δύο δυνάμεις που τη βλέπουν άλλοτε ως μεγάλη αγορά κι άλλοτε ως γεωπολιτικό πιόνι, η Ουκρανία, υπό την καθοδήγηση της αυταρχικής της κυβέρνησης, αναγκάζεται να κάνει ελιγμούς σ’ ένα στενό μονοπάτι.
Αποσύνδεση από την ευρωπαϊκή τροχιά Του Sébastien Gobert*
Θ
έλουμε την ένωση με την Ευρώπη! Η Ουκρανία είναι η Ευρώπη! Το βράδυ της 21ης Νοεμβρίου τα πνεύματα ανάβουν στο Μαϊντάν Νεζαλετζνόστι, την πλατεία Ανεξαρτησίας της ουκρανικής πρωτεύουσας. Περισσότερο από ένα εκατομμύριο διαδηλωτές έχουν αποφασίσει να περάσουν εκεί τη νύχτα, σε μια αυθόρμητη κίνηση που πολλοί παρομοιάζουν βιαστικά με ένα «δεύτερο Μαϊντάν». Πριν από εννέα χρόνια, στις 22 Νοεμβρίου του 2004, εδώ στήθηκαν οι πρώτες σκηνές του κινήματος διαμαρτυρίας των πολιτών, το οποίο θα εξελισσόταν στην «πορτοκαλί επανάσταση». Όπως και τότε, ο πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς είναι το μαύρο πρόβατο για τους διαδηλωτέςν. Αλλά αυτήν τη φορά δεν πρόκειται για νοθευμένες εκλογές. «Η κυβέρνηση αποφάσισε να εγκαταλείψει όλες τις διαδικασίες ενόψει της συμφωνίας σύνδεσης με την Ε.Ε., που θα γινόταν στο Βίλνιους σε λίγες μέρες», εξηγεί ο Αντρίγι, 21 ετών, φοιτητής στο Πανεπιστήμιο Τάρας Τσεβτσένκο του Κιέβου. «Και στη θέση της, ζήτησε από τους υπουργούς της να εντείνουν τη συνεργασία με τις χώρες της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών, τους κληρονόμους της ΕΣΣΔ!» ξεσπάει. Η Ουκρανία διαπραγματευόταν τη συμφωνία σύνδεσης με την Ε.Ε. στο πλαίσιο της Ανατολικής Συνεργασίας. Η συγκεκριμένη πρωτοβουλία, η οποία ξεκίνησε το 2009, στοχεύει στην προσέγγιση έξι μετασοβιετικών δημοκρατιών με την Ε.Ε., κυρίως μέσα από την υλοποίηση φιλόδοξων συμφωνιών συνεργασίας, οι οποίες έχουν αντίκτυπο πολιτικό, θεσμικό και οικονομικό. Από αυτές τις χώρες, το Αζερμπαϊτζάν, η Αρμενία και η Λευκορωσία δεν έχουν προχωρήσει καθόλου στις διαπραγματεύσεις. Αντίθετα, η Γεωρ-
* O Sébastien Gobert είναι δημοσιογράφος.
γία και η Μολδαβία είναι έτοιμες να υπογράψουν τη συμφωνία, εφόσον ανέδειξαν την ευρωπαϊκή τους προοπτική σε προτεραιότητα. Αφού ολοκλήρωσε την πρώτη φάση, τον Μάρτιο του 2012, η Ουκρανία ετοιμαζόταν να υπογράψει το τελικό κείμενο, στη Σύνοδο Κορυφής του Βίλνιους, στις 28 και 29 Νοεμβρίου. Αποτελούσε, μάλιστα, το βαρύ πυροβολικό της συνολικής Συμφωνίας Σύνδεσης. Με περίπου 46 εκατ. πληθυσμό, η πρώην σοβιετική δημοκρατία αντιπροσωπεύει, στα μάτια των επενδυτών και των αναλυτών των Βρυξελλών, ένα οικονομικό, γεωργικό και ενεργειακό Ελντοράντο στις πόρτες της Ε.Ε. Πολλές μελέτες προφήτευαν ότι η εδραίωση μιας ζώνης ελεύθερων εμπορικών συναλλαγών θα άνοιγε απίστευτες προοπτικές μεγέθυνσης, μέσα από τον εκμοντερνισμό των δομών παραγωγής και την εξυγίανση του επιχειρηματικού κόσμου. Σύμφωνα με την Κάθριν Άστον, ύπατη εκπρόσωπο για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας της Ε.Ε., «η Ουκρανία έχασε πολλά» όταν αποφάσισε να μην υπογράψει τη συμφωνία. Ωστόσο, οι απαιτούμενες αναδιαρθρώσεις της βιομηχανίας και των υπηρεσιών και ο έντονος ανταγωνισμός των ευρωπαϊκών προϊόντων θα απαιτούσαν σημαντικές προσπάθειες προσαρμογής -δηλαδή θυσίες- εκ μέρους των Ουκρανών, χωρίς να προσφέρει η Ε.Ε. αντίστοιχο χρηματοπιστωτικό αντίβαρο. Εξάλλου η επίσημη δικαιολογία της εγκατάλειψης των διαπραγματεύσεων είναι η «ασφάλεια» της οικονομίας της χώρας. «Η Συμφωνία Σύνδεσης αντικατοπτρίζει, κατά μία έννοια, ένα αποικιακό πνεύμα, αφού συμπεριφέρονται σε διαφορετικές μεταξύ τους χώρες με τον ίδιο τρόπο» παραδέχεται ένας δυτικός διπλωμάτης στο Κίεβο, ο οποίος επιθυμεί να μείνει ανώνυμος. «Η ενσωμάτωση του κοινοτικού κεκτημένου και το άνοιγμα της αγοράς που τους ζητούνται, είναι πολύ πιο συμφέρουσες για τους Ευρωπαίους επενδυτές παρά για τους Ουκρανούς επιχειρηματίες». Και η Ένωση, λοιπόν, έχασε πολλά... Σε διπλωματικό επίπεδο, οι Βρυξέλλες υπέστησαν πανωλεθρία. Χωρίς την Ουκρανία, βα-
Όπως το 2004 έτσι και σήμερα ο πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς είναι το μαύρο πρόβατο για τους διαδηλωτές. Αλλά αυτή τη φορά δεν πρόκειται για νοθευμένες εκλογές
σικό πιόνι της περιφερειακής γεωπολιτικής, η Ανατολική Συνεργασία και η προοπτική εξευρωπαϊσμού και σταθεροποίησης των ανατολικών συνόρων της Ένωσης μοιάζουν να παραπαίουν. «Το Όσκαρ της πολιτικής θα πρέπει να πάει στον Βλαντίμιρ Πούτιν», μας λέει ο πρώην πρόεδρος, Βίκτορ Γιούστσενκο. Θεωρώντας το Κίεβο ως το ιστορικό και πνευματικό λίκνο της Ρωσίας, ο Ρώσος πρόεδρος αποδοκίμασε δημόσια κάθε προσέγγιση με τις Βρυξέλλες. Και προέτρεψε στιβαρά τον κ. Γιανουκόβιτς να συμμετάσχει στην τελωνειακή ένωση της Ρωσικής Ομοσπονδίας με τη Λευκορωσία και το Καζακστάν, έμβρυο μιας τεράστιας ευρασιατικής ένωσης που σχεδιάζεται για το 2015. Σχέδιο ασυμβίβαστο με την εδραίωση μιας ζώνης ελεύθερων ανταλλαγών ανάμεσα στην Ουκρανία και την Ε.Ε., η οποία είναι αναπόσπαστο στοιχείο της Συμφωνίας Σύνδεσης. Το Κρεμλίνο υποσχέθηκε στη γείτονά του σημαντικά πλεονεκτήματα εάν ευθυγραμμιζόταν με τη Μόσχα. Πολλαπλασίασε, επίσης, τις προειδοποιήσεις για πιθανές εντάσεις σε ενεργειακά, χρηματοπιστωτικά και εθνοπολιτιστικά ζητήματα. Στα τέλη Ιουλίου, οι ρωσικές αρχές απαγόρευσαν την πώληση στο έδαφός τους της ουκρανικής σοκολάτας, πριν να νομοθετήσουν, στα μέσα Αυγούστου, ένα γενικευμένο μπλοκάρισμα όλων των ουκρανικών προϊόντων. Με την ευκαιρία αυτή, ο σύμβουλος του προέδρου
Πούτιν, Σεργκέι Γκλαζίεφ, ανακοίνωσε ότι θα εφαρμόζονταν αυστηροί μόνιμοι έλεγχοι εάν η Ουκρανία έπαιρνε την «απόφαση αυτοκτονίας» να υπογράψει τη Συμφωνία Σύνδεσης. «Όλος ο κόσμος γνωρίζει ότι το Κρεμλίνο θεωρεί την Ουκρανία το κλειδί για την ευρασιατική ολοκλήρωση», λέει ο Βολοντίμιρ Ολίνικ, βουλευτής του Κόμματος των Περιφερειών, το οποίο έχει την πλειοψηφία στη Βερκόβνα Ράντα, το εθνικό κοινοβούλιο. «Αλλά τέτοιου είδους δράση δεν αποτελεί πολιτισμένη συμπεριφορά απέναντι σ’ έναν εταίρο». Ωστόσο, παρ’ όλο που διακινδυνεύει την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας του, ο κ. Γιανουκόβιτς δεν δεσμεύτηκε να συμμετάσχει στην τελωνιακή ένωση που επιθυμεί η Μόσχα. «Ο πρόεδρος και οι ολιγάρχες της ‘φυλής του Ντόνετσκ’ (πόλη στα ανατολικά της χώρας) είναι εθνικιστές στα οικονομικά θέματα. Δεν θέλουν να αφήσουν την εθνική τους κυριαρχία στα χέρια ούτε της Ευρωπαϊκής Ένωσης ούτε της Ρωσίας», εξηγεί ο Τάρας Κούζιο, ερευνητής στη Σχολή Προηγμένων Διεθνών Μελετών της Ουάσινγκτον. «Επιθυμούν να ζήσουν σε μια χώρα ‘προ-παγκοσμιοποίησης’», ελεύθερη από τις παρεμβολές είτε της Μόσχας είτε των Βρυξελλών. «Η οικογένεια» -ο στενός κύκλος του αυταρχικού κ. Γιανουκόβιτς- ενισχύει εδώ και μερικούς μήνες την ισχύ της στην Ουκρανία. Προσπαθεί να αποφύγει το γεγονός μια υπερδύναμη να βρεθεί στη θέση να αμφισβητήσει τα κεκτημένα της με όρους οικονομικούς, πολιτικούς ή δικαστικούς. Οι αναβολές γύρω από το ζήτημα της Γιούλιας Τιμοσένκο, πρώην πρωθυπουργού, που είναι φυλακισμένη από το 2011 για κατάχρηση εξουσίας και για την οποία η Ε.Ε. μάταια ζητά την απελευθέρωσή της, είναι χαρακτηριστικές μιας οργουελιανής «διπλής σκέψης», σύμφωνα με τον Κούζιο. Ένα μόνιμο βαλς που επιτρέπει στην ουκρανική κυβέρνηση να ελίσσεται ανάμεσα στις Βρυξέλλες και τη Μόσχα και ταυτόχρονα να μην δίνει λύσεις στα ουσιαστικά προβλήματα της κοινωνίας. Στο Κίεβο τα όρια ανάμεσα σε εθνική αυτονομία και απομονωτισμό είναι θολά. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΛΙΑ ΚΑΪΜΑΚΗ