m11887

Οι Φιλιππίνες, που σαρώθηκαν από έναν από τους μεγαλύτερους κυκλώνες στην ιστορία τους, πασχίζουν να επουλώσουν τις πληγές τους. Μολονότι η χώρα θεωρείται από τις πιο αποτελεσματικές σε ό,τι αφορά τον περιορισμό του κινδύνου φυσικών καταστροφών, η πολιτική ηγεσία έχει μια ορισμένη τάση να εφευρίσκει αποδιοπομπαίους τράγους για να αποσείει τις ευθύνες της

Των JeanChristophe Gaillard και Jake Rom D. Cadag*

M

εταξύ 1950 και 2012, 536 καταστροφές σοβαρού μεγέθους1 έπληξαν τις Φιλιππίνες, σύμφωνα με τη βάση δεδομένων του Κέντρου Έρευνας για την Επιδημιολογία των Καταστροφών. Μολονότι θεαματικές, δεν μπορούν να υποβαθμίσουν το γεγονός ότι, κάθε μέρα, χιλιάδες Φιλιππινέζοι αντιμετωπίζουν κατολισθήσεις ή πλημμύρες μικρότερης έκτασης που απειλούν τη διατροφική τους ασφάλεια και επηρεάζουν την υγεία τους και την εκπαίδευση των παιδιών τους. Αντί, όμως, να αντιμετωπιστούν οι βαθύτερες αιτίες της κατάστασης, υποδεικνύονται απλώς διάφοροι ένοχοι: «η φύση», «οι κακοί», «οι φτωχοί». Σε μια ασταθή γεωλογικά χώρα, την οποία πλήττουν κάθε χρόνο περίπου είκοσι κυκλώνες και μέσα σε μια παγκόσμια συγκυρία κλιματικών αλλαγών, μοιάζει προφανές σε μερίδα του επιστημονικού κόσμου, των μέσων ενημέρωσης και των πολιτικών ηγετών ότι η φύση είναι η αιτία του κακού. Ωστόσο, τα διαθέσιμα κλιματικά και γεωλογικά δεδομένα από το τέλος της περιόδου της ισπανικής αποικιοκρατίας δείχνουν ότι κυκλώνες, σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις και τσουνάμι δεν είναι συχνότερα σήμερα σε σχέση με το τέλος του 19ου αιώνα. Για παράδειγμα, μεταξύ 1881 και 1898, τη χώρα έπλητταν κατά μέσο όρο 21 κυκλώνες τον χρόνο, έναντι 15 κυκλώνων κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Οι πλημμύρες, που συνδέονται με τις περισσότερες καταστροφές, είναι πλέον συ* O Jean-Christophe Gaillard είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Όκλαντ. Ο Jake Rom D. Cadag είναι ερευνητής στο Ινστιτούτο Έρευνας για την Ανάπτυξη, στο Μονπελιέ. Είναι συγγραφείς (μαζί με τον Emmanuel M. Luna) του άρθρου «Sa kandungan ng kalikasan: catastrophes, environnement et développement aux Phillipines», το οποίο περιέχεται στο William Guéraiche (διευθ.), «Philippines contemporaines», Irasec-Les Indes savantes, Μπανγκόκ-Παρίσι, 2013

LE

MONDE

Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 22 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013 TEYXOΣ 47

diplomatique Ο κυκλώνας, οι κακοί ΦΙΛΙΠΠΙΝΕΣ και οι φτωχοί, βολικοί ένοχοι EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

χνότερες, αλλά δεν συνδέονται ούτε με αύξηση των βροχοπτώσεων ούτε καν με σημαντική άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Οφείλονται περισσότερο στην ταχύτατη υποχώρηση των δέλτα (της λεκάνης απόθεσης ιζημάτων) των μεγαλύτερων ποταμών, λόγω της αυξημένης άντλησης υδάτων από τον υδροφόρο ορίζοντα για να ικανοποιηθούν οι οικιακές και αγροτικές ανάγκες. Το ίδιο ισχύει και για τις κατολισθήσεις, που παρατηρούνται συχνότερα σήμερα, αλλά οφείλονται συνήθως στη μαζικής κλίμακας αποψίλωση των δασών και στη διάβρωση των εδαφών, δύο φαινόμενα ανθρωπογενούς και όχι φυσικής αιτιολογίας. Ως «κακοί» νοούνται οι εχθροί του κράτους, στους οποίους συγκαταλέγεται το κομμουνιστικό αντάρτικο του Νέου Λαϊκού Στρατού (New People’s Army, NPA), αλλά και τα παράνομα υλοτομικά συμφέροντα, που κατηγορούνται ότι βρίσκονται στη ρίζα της αποψίλωσης των δασών και των συνακόλουθων κατολισθήσεων. Βέβαια, εάν οι βαρόνοι της παράνομης υλοτομίας μπορούν να δρουν σε καθεστώς πλήρους ατιμωρησίας, αυτό γίνεται

επειδή διαθέτουν διασυνδέσεις μεταξύ των τοπικών αξιωματούχων, όταν δεν βρίσκονται οι ίδιοι στην εξουσία. Όσο για τον ΝΡΑ, πριν απ’ όλα αντιτίθεται στη νεοφιλελεύθερη πολιτική της κυβέρνησης, με την προστασία του περιβάλλοντος να αποτελεί πυλώνα των επαναστατικών διεκδικήσεων.2 Στους «κακούς» συγκαταλέγονται, επίσης,

Τα διαθέσιμα κλιματικά και γεωλογικά δεδομένα από το τέλος της περιόδου της ισπανικής αποικιοκρατίας δείχνουν ότι κυκλώνες, σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις και τσουνάμι δεν είναι συχνότερα σήμερα σε σχέση με το τέλος του 19 ου αιώνα

όσοι δεν σέβονται τις ηθικές αξίες που κηρύσσει το κράτος και ο σύμμαχός του, η Εκκλησία. Για πολλούς Φιλιππινέζους, η παραβίαση ορισμένων ηθικών και θρησκευτικών αξιών σημαίνει τον κίνδυνο θεϊκής τιμωρίας. «Πρέπει να γνωρίζουμε ότι όλες οι καταστροφές που πλήττουν το έθνος μας δεν είναι τυχαίες, αλλά το αποτέλεσμα της (...) αποστασίας μας έναντι της αλήθειας του λόγου του Θεού», δήλωνε ο θρησκευτικός ηγέτης Έντι Βιλανουέβα την επαύριο μιας σειράς καταστροφών το 1995.3 Η κυβέρνηση και τα μέσα ενημέρωσης επιτίθενται και στους φτωχούς: στους κατοίκους των αυθαίρετων συνοικισμών, οι οποίοι κατηγορούνται ότι κάνουν χειρότερες τις πλημμύρες, εμποδίζοντας την απορροή των υδάτων και πετώντας τα σκουπίδια τους στα κανάλια, αλλά και στις πολυάριθμες ορεσίβιες κοινότητες, οι οποίες καίνε εκτάσεις για να τις καταστήσουν καλλιεργήσιμες και κόβουν δέντρα για να ζεσταθούν, πρακτικές που οδηγούν σε μαζικής κλίμακας αποψίλωση των δασών και σε διάβρωση των εδαφών. Έτσι, το ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 4

LE

MONDE

EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

diplomatique

Ρήγμα στους κόλπους των συγγραφέων

Στην Αίγυπτο, ενώ η καταστολή κλιμακώνεται στο όνομα του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας», εξέχουσες μορφές του κόσμου της διανόησης, που νοσταλγούν τον νασερισμό και συχνά τοποθετούνται στην Αριστερά, έχουν δηλώσει την υποστήριξή τους στον στρατό. Αυτή η γενιά των παλιών αμφισβητείται από συγγραφείς και καλλιτέχνες που απορρίπτουν την επιστροφή στο «βαθύ κράτος» και την προδοσία των ιδανικών της επανάστασης.

Των Claire Talon και Fadi Awad*

O

ι στυλοβάτες της σύγχρονης αιγυπτιακής λογοτεχνίας ψέλνουν απροσδόκητα έναν ύμνο που δοξάζει τον στρατηγό Αμπντέλ Φάταχ Αλ Σίσι! Ενώ η χώρα βλέπει, μέρα με τη μέρα, να γίνεται όλο και πιο ευδιάκριτο το φάσμα ενός στρατιωτικού καθεστώτος, οι πιο διάσημοι διανοούμενοί της -οι συγγραφείς Σοναλάχ Ιμπραήμ, Γκαμάλ Γκιτάνι, Μπαχάα Ταχέρ, ο ποιητής Άχμεντ Φουάντ Νεγκμ και άλλες μορφές της λεγόμενης «γενιάς του ‘60»- ενώνουν τις φωνές τους με την πολιτική τάξη και τη μεγαλύτερη μερίδα της κοινής γνώμης στην ομόθυμη αναγνώριση του Αλ Σίσι ως «εθνικού ήρωα» με προεδρική ακτινοβολία. Συμφωνούν, μάλιστα, με επιτυχημένους συγγραφείς της επόμενης γενιάς, όπως ο Αλαά Ελ Ασουάνι ή ο Κάλεντ Αλ Καμίσι. Έπρεπε οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι να γίνουν μισητοί για να μπορέσουν συγγραφείς που παλαιότερα φυλακίζονταν από τον Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ και τον Ανουάρ Ελ Σαντάτ και που διατυπώνουν εδώ και σχεδόν σαράντα χρόνια δριμεία πολιτική και κοινωνική κριτική στο καθεστώς να επιδοκιμάσουν την αιματηρή καταστολή που έχει εξαπολυθεί κατά της Μουσουλμανικής Αδελφότητας από τον Ιούλιο του 2013: πάνω από 1.500 νεκροί, εκατοντάδες τραυματίες, χιλιάδες φυλακισμένοι και εκατοντάδες αγνοούμενοι. Ιδιαίτερα ο Ελ * Η Claire Talon είναι δημοσιογράφος και ο Fadi Awad είναι γλωσσολόγος.

LE

MONDE

EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

diplomatique

Ασουάνι, ο διάσημος συγγραφέας του βιβλίου Το Κτίριο Γιακουμπιάν, μιας περιγραφής του τέλους της κυριαρχίας του Χόσνι Μουμπάρακ, που εκδόθηκε το 2002 και έγινε διεθνής εμπορική επιτυχία,1 είχε συμβάλει, στα τέλη της δεκαετίας του 2000, στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης γύρω από τις παρεκτροπές του καθεστώτος, με εβδομαδιαία άρθρα που προετοίμασαν το έδαφος για το επαναστατικό κίνημα της 25ης Ιανουαρίου 2011. «Η αριστερή διανόηση της Αιγύπτου έγινε ξαφνικά ‘φασιστική’;», αναρωτιόταν η Le Monde την επομένη της ανατροπής του Μοχάμεντ Μόρσι.2 Ήταν σαν να αγνοεί κανείς το σοκ που προκάλεσε η επιστροφή των στρατιωτικών στους κόλπους των διανοουμένων, όπου οι συζητήσεις είναι ζωηρές, ακόμη κι αν δεν φθάνουν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, οι οποίες στηρίζουν πλέον στο σύνολό

ΑΙΓΥΠΤΟΣ τους τον στρατό. Πέρα από την πολιτική σύγκρουση μεταξύ υποστηρικτών και αντιπάλων του στρατηγού Αλ Σίσι, το πραξικόπημα της 3ης Ιουλίου έφερε στο φως ένα ρήγμα στο εσωτερικό του πνευματικού κόσμου σχετικά με τον ρόλο των εκπροσώπων του και τον χαρακτήρα του κράτους. Γιατί, μολονότι μπορεί να φαίνεται παράδοξο να βλέπει κανείς παλαίμαχους αντικαθεστωτικούς να υποστηρίζουν ένα στρατιωτικό καθεστώς, υπάρχει μια λογική στην τοποθέτηση των συγγραφέων αυτών. Υπήρξαν πά-

Πέρα από την πολιτική σύγκρουση μεταξύ υποστηρικτών και αντιπάλων του στρατηγού Αλ Σίσι, το πραξικόπημα της 3ης Ιουλίου έφερε στο φως ένα ρήγμα στο εσωτερικό του πνευματικού κόσμου σχετικά με τον ρόλο των εκπροσώπων του και τον χαρακτήρα του κράτους

Ομόθυμη είναι η αναγνώριση του στρατηγού Αλ Σίσι από τους συγγραφείς της γενιάς του ‘60

ντοτε ένθερμοι υποστηρικτές του κράτους, του οποίου η αλληγορική μορφή διατρέχει τα έργα τους. Ένα κράτος που, σύμφωνα με τους ίδιους, απειλείται από δύο βασικές πληγές: τη διαφθορά και τους ισλαμιστές. Συνέβαλαν στη διατήρηση της μεγάλης αφήγησης που κυριαρχεί στα έδρανα της Συντακτικής Συνέλευσης, στην οποία ο στρατηγός Αλ Σίσι, την κατάλληλη στιγμή, όρισε μέλη και αρκετούς διανοούμενους που υιοθετούν τη συγκεκριμένη προσέγγιση, όπως ο Μοχάμεντ Σαλμάουι, πρόεδρος της Ένωσης Συγγραφέων, ο οποίος είναι σήμερα εκπρόσωπος της επιτροπής που έχει αναλάβει να συντάξει το νέο Σύνταγμα της χώρας. Αυτό το εξιδανικευμένο κράτος προστάτη, απαλλαγμένο από τη διαφθορά και τους ισλαμιστές, υποτίθεται ότι ενσαρκώνει ο στρατηγός Αλ-Σίσι. Μάλιστα, σύμφωνα με τους συγγραφείς αυτούς, «το κράτος θριαμβεύει», όπως εξηγεί ο Γκιτάνι στις σελίδες της εφημερίδας Akhbar Al-Youm.3 Η συγκεκριμένη μεγάλη αφήγηση με τους νασερικούς τόνους είχε ήδη υιοθετηθεί από τον Ναγκίμπ Μαχφούζ, που κέρδισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1988 και αποτελεί το απόλυτο πρότυπο των συγγραφέων αυτών. Ο Μαχφούζ εξηγούσε στα Απομνημονεύματά του: «Το 1954, όταν ο Νάσερ κατάφερε να ανατρέψει τον Μοχάμεντ Ναγκίμπ4 (...), τα συναισθήματά μου απέναντί του ήταν μάλλον αρνητικά. Δεν ένιωσα μεγάλη συμπάθεια όταν έγινε απόπειρα δολοφονίας εναντίον του, στην πλατεία της Μάνσια, στην Αλεξάνδρεια, το 1954. Την ίδια στιγμή, όμως, δεν ένιωθα συμπάθεια ούτε για τους Αδελφούς Μουσουλμάνους (...). Για τους λόγους αυτούς, αν και δεν ήμουν ευχαριστημένος με την απόφαση του Νάσερ, την επομένη της επανάστασης του 1952, να απαγορεύσει όλα τα πολιτικά κόμματα εκτός από τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, ένιωσα, πάντως, ικανοποίηση όταν απαγόρευσε και αυτούς μετά τη συγκεκριμένη απόπειρα δολοφονίας».5 Η πίστη στο κράτος στοίχισε στους φορείς της τον τίτλο «διανοούμενοι του Διαφωτισμού». Αλλά, παρόλο που υπήρξαν σύμβολα της ανεξάρτητης κουλτούρας, εδώ και πολύ καιρό ενσωματώθηκαν στον κορμό του επί-

Υπεύθυνη έκδοσης: Βάλια Καϊμάκη Συντακτική ομάδα: Κορίνα Βασιλοπούλου, Θανάσης Κούτσης, Χάρης Λογοθέτης, Βασίλης Παπακριβόπουλος Επικοινωνία: info@monde-diplomatique.gr Αρχείο κειμένων: www.monde-diplomatique.gr Facebook: www.facebook.com/monde.diplomatique.gr

3/33

Η ΑΥΓΗ

ΚΥΡΙΑΚΗ 22 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

σημου πολιτισμού. Η άρνηση αποδοχής ενός λογοτεχνικού βραβείου του υπουργείου Πολιτισμού, όπως έκανε ο Ιμπραήμ το 2003, ή οι προσβολές προς τον υπουργό Πολιτισμού από τις σελίδες της Akhbar Al-Abab, όπως έκανε ο Γκιτάνι, δεν τους εμπόδισε να ενταχθούν στο πάνθεον που αναγνωρίζει το Ανώτατο Συμβούλιο Πολιτισμού, η Ένωση Αιγύπτιων Συγγραφέων, η Λυρική Σκηνή ή οι τηλεοπτικές εκπομπές, όλοι τους «επίσημοι» θεσμοί. Μπορεί κανείς να πει για τους συγγραφείς αυτούς ότι πάντοτε επέκριναν το κράτος από μέσα, επανενεργοποιώντας, παράλληλα, το μοντέλο του «φωτισμένου» διανοούμενου που καθοδηγεί τον λαό και εκπληρώνει υψηλή κοινωνική αποστολή[6]. Με αυτή την έννοια, επίσης, ο Ελ-Ασουάνι, παρά τον ρόλο του στην επανάσταση του Ιανουαρίου του 2011, είναι περισσότερο δεμένος με τη γενιά της δεκαετίας του 1960 και τα λογοτεχνικά πρότυπά της, παρά με τη γενιά της δεκαετίας του 1990. Γιατί, στο μεταξύ, έχει εμφανιστεί μια καινούργια γενιά συγγραφέων, ιδιαίτερα μυθιστοριογράφων, η οποία, παρ’ ότι δεν είχε την εμπορική επιτυχία των παλαιότερων, κρατήθηκε συνειδητά έξω από τους θεσμούς. Ένα πρωτοποριακό σύμπαν που αγνοούν σε μεγάλο βαθμό οι Δυτικοί εκδότες και που συνδυάζει κριτική των δογμάτων και ανανέωση στις καλλιτεχνικές φόρμες. Οι Μουσταφά Ζίκρι, Γιασέρ Άμπντελ Λατίφ, Χαϊτάμ Αλ Ουαρντάνι, Μάι Τελμισάνι, Γιουσέφ Ρακά, Ιχάμπ Άμπντελ Χαμίντ, Γουαέλ Άσρι, Μπάσμα Άμπντελ Αζίζ, Ναέλ Ελ Τούκι, Αχμέντ Νάγκι, Αχμέντ Αλ Αϊντί, Μοχάμεντ Κέιρ, Μοχάμεντ Ραμπιέ, Μανσούρα Αζεντίν είναι οι εκπρόσωποι αυτής της λογοτεχνικής πρωτοπορίας. Στα έργα τους, το κατεστημένο των νασερικών και αριστερών διανοουμένων δεν βλέπει παρά «απομεινάρια από την καταστροφή της παγκοσμιοποίησης και αερολογίες μερικών κακομαθημένων παιδιών της πόλης», όπως συνοψίζει ο ποιητής και μυθιστοριογράφος Άμπντελ Λατίφ. Πέρα από τα διάφορα λογοτεχνικά είδη, μια κοινή ευαισθησία ενώνει τους συγγραφείς αυτούς, οι οποίοι έχουν πάρει αποστάσεις από το μαχφουζιανό μοντέλο και από το ιστορικό μυθιστόρημα, τα οποία εκτιμούν ιδιαίτερα οι παλαιότεροι συνάδελφοί τους. Με μια αδυναμία στους αντιήρωες, τους περιθωριακούς και τους απατεώνες, αυτά τα «μπάσταρδα» και σύντομα διηγήματα, συχνά γε-

Στην Αίγυπτο έχει εμφανισθεί μια καινούργια γενιά συγγραφέων, ιδιαίτερα μυθιστοριογράφων, στα έργα των οποίων το κατεστημένο των νασερικών και αριστερών διανοουμένων δεν βλέπει παρά «απομεινάρια από την καταστροφή της παγκοσμιοποίησης και αερολογίες μερικών κακομαθημένων παιδιών της πόλης»...

μάτα σχέδια, ανθούν στα ερείπια των μεγάλων αφηγήσεων -εθνικισμός, νασερισμός, κομμουνισμός, σοσιαλισμός, παναραβισμός, ισλαμισμός- κατεδαφίζοντας με χαρά πατρίδα και κράτος και απομυθοποιώντας τον ρόλο του καλλιτέχνη. Μια «ημιτελής λογοτεχνία», σύμφωνα με τον Αλ Ουαρντάνι,7 ή ακόμα «ανώριμη», σύμφωνα με τον Ζίκρι, μια λογοτεχνία που υιοθετεί, για παράδειγμα, την τε-

χνική της αυθόρμητης αφήγησης, χωρίς προκαθορισμένο συγγραφικό σχέδιο.8 Οι συγγραφείς αυτοί, εκτός του ότι συχνά ονειρεύονται ανοιχτά την κατάργηση του υπουργείου Πολιτισμού, δεν διστάζουν να σατιρίσουν την επίσημη Ιστορία και τους μύθους που συγκροτούν το αιγυπτιακό κράτος. Φαντάζονται την κρατική αποκαθήλωση μέσα από ένα κύμα αντίπαλων ουτοπιών και καταστροφών και από την ανάδυση ενός παράνομου σύμπαντος γεμάτου απατεώνες.9 «Η διαρκής επανάληψη του παραληρήματος των σεΐχηδων του νασερισμού για το κράτος και την κεντρική εξουσία που προστατεύεται από τους στρατιωτικούς και από έναν ηγέτη που τους φέρνει στον νου τον Νάσερ θυμίζει τις παραισθήσεις από τραμαδόλη»10 δηλώνει ο νεότατος μυθιστοριογράφος Νάγκι, του οποίου το επόμενο μυθιστόρημα, το Istikhdam Al Hayat («Η συνήθεια της ζωής»), που πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Dar Al-Tanouir, περιγράφει το Κάιρο σαν μια πληθώρα υπόγειων κοινοτήτων που σαρώνονται από πανίσχυρους ανέμους. «Τους γηραιότερους διανοούμενους μπορεί να τους ευχαριστεί να εμπιστεύονται τους στρατιωτικούς, αλλά οι νέοι που έχουν υπηρετήσει στον στρατό ή έχουν φυλακιστεί από τους στρατιωτικούς δεν παρασύρονται από τέτοια ψέματα. Δεν θα δεχτούν μια ομάδα να τους επιβάλει τη δική της θεώρηση της αιγυπτιακής ταυτότητας, είτε είναι ισλαμική είτε πολιτική με χακί στολή. Η Αίγυπτος είναι πολύ μεγάλη για να μπορεί να την περικλείσει κανείς σε ένα σύνθημα του τύπου ‘ο λαός θέλει αυτό ή εκείνο’. Πρέπει να έχουμε το θάρρος να προτείνουμε ριζοσπαστικές αναπαραστάσεις της καταστροφής την οποία ζούμε. Υπάρχει επείγουσα ανάγκη να διαλυθούν οι αξιοθρήνητες αναπαραστάσεις της αιγυπτιακής ταυτότητας, που έχουν συγκροτηθεί από αυταπάτες και μύθους, και να σταματήσουμε να τις επιβάλλουμε στον κόσμο. Το εθνικιστικό στρατιωτικό κράτος πέθανε, ο πολιτικός ισλαμισμός απέτυχε πριν ακόμη ξεκινήσει την προσπάθεια και η δημοκρατία δεν είναι τίποτε παραπάνω από ένα μέσο διαχείρισης των κρατικών υποθέσεων και διάκρισης των εξουσιών» - όχι μια νέα ιδεολογία. Αυτό το νέο κύμα θα παρέμενε, με κάποιες εξαιρέσεις, περιορισμένο σε μια μυημένη πρωτοπορία, εάν δεν συντονιζόταν με ένα τεράστιο εναλλακτικό κίνημα που ανατρέπει τις σχέσεις μεταξύ κράτους και πολιτισμού, ένα κίνημα που υποστηρίζεται από τον ερχομό στο προσκήνιο καλλιτεχνών που οι θεσμοί έχουν βάλει στο περιθώριο. Το συγκεκριμένο κίνημα αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990, μέσα από έναν αναβρασμό ειδών και ομάδων: κόμικς, κινηματογράφος, ραπ, ηλεκτρονική μουσική, έντεχνο τραγούδι, θέατρο, καλλιτέχνες δρόμου, γκράφιτι. Πλήθη νέων εισέβαλαν στη λεγόμενη «ανεξάρτητη» σκηνή, σε εταιρείες και χώρους που χρηματοδοτούνταν από οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και από διάφορους μαικήνες. Οι πρώτες αναφορές τους δεν είναι ούτε ο Μαχφούζ ούτε οι τραγουδιστές Αμπντέλ Χαλίμ Χαφέζ και Ουμ Καλσούμ, αλλά ο Αχμέντ Ανταουίγια και ο Σεΐχης Ιμάμ, αντεργκράουντ τραγουδιστές, για τους οποίους αδιαφορούσαν η κρατική κουλτούρα και η αγορά. Τα μέσα επικοινωνίας τους; Το Διαδίκτυο και το YouTube. Έτσι, η μουσική «ελέκτρο σαάμπι» (mahragan),11 που κάνει πάταγο στην Αίγυ-

πτο, με κύριους εκπροσώπους τους μουσικούς Ουεζά, Οκκά και Ορτέγκα, ξεκίνησε από τα απομεινάρια του ηλεκτρονικού εξοπλισμού που πωλούσαν οι παλιατζήδες με τα τρίκυκλα στις παραγκουπόλεις, για να φτάσει σήμερα στην κορυφή της ακροαματικότητας. Ωστόσο, όπως η πρακτική του γκράφιτι και η κουλτούρα των οπαδών ποδοσφαιρικών ομάδων (των ultras), η κουλτούρα mahragan, λόγω της χρησιμοποίησης του σώματος στον δρόμο και λόγω της ανατροπής των κανόνων, είναι φορέας πολύ βαθύτερων κοινωνικών και πολιτιστικών ανακατατάξεων από ό,τι η ρητορική των εξαπτέρυγων του στρατηγού Αλ Σίσι για τη διαφθορά και τον ισλαμισμό. Το πραξικόπημα της 3ης Ιουλίου, που υποστηρίχθηκε από το μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού, αποκάλυψε τις πολλαπλές όψεις της αιγυπτιακής επανάστασης -με ορισμένους να ζητούν την πτώση του καθεστώτος, ενώ άλλοι ονειρεύονταν να επανεφεύρουν το κράτος- επέτρεψε, όμως, πάνω απ’ όλα, τον ορισμό νέων «τόπων πολιτισμού», η επιρροή των οποίων έχει γίνει δυνητικά τεράστια με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. «Η επανάσταση αποκάλυψε τη συμπαιγνία πολλών ‘αντιφρονούντων’ του καλλιτεχνικού κύκλου με τα σύμβολα του καθεστώτος που υποτίθεται ότι πολεμούσαν», δηλώνει ο συγγραφέας Ράκα. «Συνέβαλε, επίσης, στον προσδιορισμό των πραγματικών πολιτιστικών τόπων, υπαρκτών και δυνητικών. Οι τόποι αυτοί βρίσκονται πλέον έξω από το κράτος και από τα μέσα ενημέρωσης, ακόμη και τα μη επίσημα, και έξω από τους αριστερούς πολιτιστικούς κύκλους, οι οποίοι τοποθετούνται εντός του κρατικού πλαισίου, με ιδέες και παραδόσεις που, δεν υπάρχει πια καμία αμφιβολία, αν και εχθρικές προς την παγκοσμιοποίηση, αντιτίθενται στην αλλαγή».

1 Alaa El-Aswani, L’ Immeuble Yacoubian, Actes Sud, Παρίσι, 2006.

Christophe Ayad, «Les intellectuels égyptiens justifient le coup de force mené par l’armée», Le Monde, 13-8-13.

2

3 «L’ Etat triomphe» (στα αραβικά), Akhbar AlYoum, Κάιρο, 3-11-13.

Πρώτος πρόεδρος της Αιγύπτου μετά το πραξικόπημα των Ελεύθερων Αξιωματικών, στις 23 Ιουλίου 1952, και τη συνακόλουθη εγκαθίδρυση της δημοκρατίας.

4

Naguib Mahfouz, Mémoires (στα αραβικά), Dar Al-Shorouk, Κάιρο, 2011.

5

Richard Jacquemond, Entre scribes et écrivains.

Le champ littéraire dans l’Egypte contemporaine, Sindbad-Actes Sud, Αρλ, 2002.

6

7 Haytham Al-Wardany, Gens de la littérature incomplète (στα αραβικά), Dar Merrit, Κάιρο, 2003.

Mustafa Zikri, «La littérature immature», πρόλογος στο βιβλίο Ce que sait Amin et cinq autres récits (στα αραβικά), Dar Al-Tanouir, Κάιρο, 2012.

8

9 Nael El-Toukhy, La Quarantaine (στα αραβικά), Dar Merrit, 2013.

Αναλγητικό που σήμερα χρησιμοποιείται στην Αίγυπτο ως ναρκωτικό.

10

ΣτΜ: Μουσικό ιδίωμα με τοπικά μουσικά στοιχεία και ηλεκτρονικές προσμίξεις.

11

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΑΡΗΣ ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ

LE

MONDE

4/34

Η ΑΥΓΗ

diplomatique

ΚΥΡΙΑΚΗ 22 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 1

2009, μόλις συνέβησαν οι τρομερές πλημμύρες στη Μανίλα, κυβερνητικός αξιωματούχος ανακοίνωνε ότι «είχε εισηγηθεί πολύ επίμονα οι άνθρωποι αυτοί» -δηλαδή 400.000 καταληψίες στέγης- «να μεταφερθούν μακριά από τις απειλούμενες ζώνες και να μην τους επιτραπεί να επιστρέψουν».4 Σαν να μην ήταν υποχρεωμένοι οι άνθρωποι αυτοί, για να καλύψουν τις ανάγκες τους, να εγκατασταθούν σε επικίνδυνες ζώνες ή να προκαλέσουν υποβάθμιση του περιβάλλοντος, χωρίς καν να έχουν τα μέσα να προστατευτούν από τους κινδύνους της φύσης. Για τους ανθρώπους αυτούς, η απειλή μιας εποχικής πλημμύρας, μιας κατολίσθησης ή μιας ηφαιστειακής έκρηξης ανά δεκαετία βαρύνει λιγότερο από την ανάγκη τους να γλιτώσουν από την πείνα.5 Η αδυναμία των φτωχότερων στρωμάτων να ανταποκριθούν στις καθημερινές ανάγκες τους και να προστατευτούν δεν εξηγείται από κάποια έλλειψη γνώσεων, αλλά από την άνιση διανομή των πόρων. Μετά από κάθε καταστροφή, οι απώλειες είναι πάντα άνισες: ορισμένα κτήρια αντέχουν όταν άλλα καταρρέουν, ορισμένοι άνθρωποι επιβιώνουν όταν άλλοι πεθαίνουν. Αυτό φαίνεται και σήμερα, μετά το πέρασμα του κυκλώνα Χαϊγιάν (Γιολάντα για τους Φιλιππινέζους). Οι καταστροφές πολλαπλασιάζουν τις δυσκολίες σε ό,τι αφορά την κατοικία, την τροφή, την επιρροή στην πολιτική σκηνή. Η άνιση διανομή του πλούτου και των μέσων προστασίας συνδέεται με την αποικιοκρατική κληρονομιά, με τις σύγχρονες πολιτικές και οικονομικές στρατηγικές του κράτους, καθώς και με τους καταναγκασμούς που επιβάλλει στη χώρα το διεθνές πλαίσιο. Οι τρεισήμισι αιώνες ισπανικής αποικιοκρατίας (1565-1898) ευνόησαν μια κλειστή ελίτ που απέκτησε τον έλεγχο των περισσότερων εδαφών και των υπόλοιπων πλουτοπαραγωγικών πόρων της χώρας. Ο μισός αιώνας αμερικανικής κυριαρχίας που ακολούθησε τη φυγή των Ισπανών απλώς ενίσχυσε την τάση αυτή. Έτσι, στις αρχές του 21ου αιώνα, περίπου 10% των οικογενειών στις Φιλιππίνες ελέγχουν το 33,9% του πλούτου, ενώ το φτωχότερο 10% δεν κατέχει παρά το 2,4%. Το χάσμα είναι εξώφθαλμο ειδικά στην ύπαιθρο, όπου το ένα τρίτο των αγροτών δεν είναι ιδιοκτήτες των εδαφών που καλλιεργούν. Πολλοί ακτήμονες προτιμούν να μετακινηθούν προς τις ορεινές ζώνες που είναι εκτεθειμένες στις κατολισθήσεις ή προς τις πλαγιές των ηφαιστείων, αλλά να ελέγχουν το προϊόν του μόχθου τους, παρά να ζουν στα πεδινά, όπου πρέπει να καταβάλλουν περίπου το 50% με 75% της σοδειάς τους στους μεγαλογαιοκτήμονες. Η αυξανόμενη εγκατάσταση σε ζώνες που είναι εκτεθειμένες στους φυσικούς κινδύνους -και είχαν παλαιότερα εγκαταλειφθεί λόγω επικινδυνότητας- προκαλεί πολλές καταστροφές. Οι πολιτικοοικονομικές στρατηγικές του κράτους στις Φιλιππίνες επιδεινώνουν ακόμη περισσότερο το φαινόμενο.5 Οι κυβερνήσεις που έχουν περάσει από τη δεκαετία του 1960 έχουν στηριχθεί, στην πραγματικότητα, σε νεοφιλελεύθερες αρχές. Πολλές δημόσιες υπηρεσίες, όπως το νερό και η ηλεκτρική ενέργεια, κατά τη δεκαετία του 1990 έχουν ιδιωτικοποιηθεί, συχνά προς όφελος ημετέρων της εξουσίας, περιορίζοντας ακόμη πε-

Στις αρχές του 21 ου αιώνα, περίπου 10% των οικογενειών στις Φιλιππίνες ελέγχουν το 33,9% του πλούτου, ενώ το φτωχότερο 10% δεν κατέχει παρά το 2,4%

ρισσότερο την πρόσβαση των πιο φτωχών στρωμάτων στα μέσα προστασίας. Παράλληλα, το κράτος ενθάρρυνε εξαγωγές που ευνόησαν, πρώτα απ’ όλους, τους φίλους του καθεστώτος που ασχολούνταν με το εμπόριο. Η λεηλασία των δασικών πλουτοπαραγωγικών πόρων βρίσκεται στη ρίζα πολλών κατολισθήσεων. Τέλος, το άνοιγμα των συνόρων της χώρας στο διεθνές εμπόριο, ιδιαίτερα στις πολυεθνικές των αγροτικών προϊόντων και της διατροφής, όχι μόνο επιτάχυνε την υποβάθμιση των συνθηκών ζωής, αλλά είχε ως αποτέλεσμα οι μικροκαλλιεργητές και οι γηγενείς κοινότητες να χάσουν τα εδάφη τους και, με τον τρόπο αυτόν, και τον έλεγχο πάνω στα μέσα επιβίωσής τους.7 Οι κατευθύνσεις αυτές υπαγορεύτηκαν από τα σχέδια διαρθρωτικής προσαρμογής που επιβλήθηκαν στις Φιλιππίνες μετά το 1979. Πολλοί αγρότες, ανυπεράσπιστοι απέναντι στην πλημμύρα των φτηνών αγροτικών προϊόντων και τον αποκλεισμό από τις παραδοσιακές αγορές τους, υποχρεώθηκαν να υιοθετήσουν πρακτικές επιβίωσης που καταστρέφουν το περιβάλλον ή να μεταφερθούν σε απομακρυσμένες περιοχές που είναι εκτεθειμένες σε επικίνδυνα φυσικά φαινόμενα. Επιπλέον, κατά τη δεκαετία του 2000, η αποπληρωμή του εξωτερικού δημόσιου χρέους καταβρόχθιζε γύρω στο 10% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος, σε βάρος των δημοσίων δαπανών για Υγεία και Παιδεία. Τέλος, η παγκοσμιοποίηση των εμπορικών συναλλαγών και οι διακυμάνσεις στις τιμές των πρώτων υλών και των τροφίμων οδηγούν τους μικρότερους παραγωγούς να διακινδυνεύουν όλο και περισσότερο για να ανταποκριθούν στις καθημερινές ανάγκες

τους. Έτσι, για να αντιμετωπίσουν την αύξηση της τιμής ενός βασικού τροφίμου όπως το ρύζι, αρκετοί ψαράδες στις παράκτιες κοινότητες του αρχιπελάγους πρέπει πλέον να ριψοκινδυνεύουν στην ανοιχτή θάλασσα ακόμη και με θαλασσοταραχή, θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή τους. Παρόλο που, λόγω της αποικιοκρατικής κληρονομιάς και του σύγχρονου πολιτικοοικονομικού πλαισίου, τα φτωχότερα στρώματα ασκούν όλο και λιγότερη επιρροή στις βαθύτερες αιτίες της κακοδαιμονίας τους, ξεδιπλώνουν, ωστόσο, ένα τεράστιο φάσμα γνώσεων, τεχνογνωσίας και άλλων ενδογενών πόρων, που τους επιτρέπουν να αντιμετωπίζουν όπως - όπως τις διαδοχικές καταστροφές που πλήττουν τη χώρα.8 Οι ικανότητες αυτές περιλαμβάνουν, εκτός από την εμπειρία των παλαιότερων γεγονότων, τα δίκτυα αλληλεγγύης, τα κοινά ταμεία, την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και ιατρική, το κυνήγι, το ψάρεμα και τη συγκομιδή, αλλά και ένα πυκνό και ιδιαίτερα δραστήριο δίκτυο κοινοτικών οργανώσεων, οι οποίες υποστηρίζονται από διάφορες μη κυβερνητικές οργανώσεις. Πολλές από τις οργανώσεις αυτές αναδύθηκαν μέσα από τον αγώνα κατά της δικτατορίας του Φερδινάντο Μάρκος (19651986). Διατήρησαν πολύ έντονη την αντικυβερνητική διάσταση, με στόχο κυρίως την καταγγελία των κοινωνικών ανισοτήτων. Η δράση τους, που έχει τύχει παγκόσμιας αναγνώρισης, κάνει τις Φιλιππίνες μία από τις χώρες πρωτοπόρους σε ό,τι αφορά τις συμμετοχικές προσεγγίσεις για τον περιορισμό των κινδύνων από φυσικές καταστροφές.9 Δυστυχώς, τα σχέδια αυτά και η αντίστοιχη συμμετοχή παραμένουν αποσπασματικά. Η εξάπλωσή τους σε μαζική κλίμακα στο αρχιπέλαγος θα απαιτούσε τη θεσμοθέτηση των συγκεκριμένων πρακτικών -και, επομένως, την ενεργό εμπλοκή του κράτους. Ο πολλαπλασιασμός των τοπικών πρωτοβουλιών και η πίεση της κοινωνίας είχαν αποτέλεσμα να ψηφιστεί, τον Μάιο του 2010, ένας νέος νόμος, που θεωρείται πρότυπο σε διεθνές επίπεδο, αφού ενθαρρύνει ιδιαίτερα τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού μη κυβερνητικών φορέων, καθώς και την ενσωμάτωση των κοινοτικών και συμμετοχικών πρωτοβουλιών στα μέτρα που προωθεί η κυβέρνηση. Επίσης, ο νόμος αυτός θέτει στη διάθε-

ση των τοπικών αρχών δημόσια κονδύλια και ανθρώπινο δυναμικό για να περιορίσει τους κινδύνους πριν από τις καταστροφές. Αν και η εφαρμογή των μέτρων αυτών παραμένει αποσπασματική, οι τοπικές κοινότητες που κατόρθωσαν να αξιοποιήσουν το νέο θεσμικό εργαλείο επλήγησαν πολύ λιγότερο από τον κυκλώνα Γιολάντα. Παραδείγματα, η πόλη Γκουιουάν, στο Σαμάρ, και το νησί του Αγίου Φραγκίσκου, στα ανοιχτά του Σεμπού, που κατάφεραν να κινητοποιήσουν ανθρώπινο δυναμικό και οικονομικούς πόρους για να οργανώσουν προληπτικό σχέδιο εκκένωσης των περιοχών τους. Εντούτοις, ο δυναμισμός των ΜΚΟ και η ύπαρξη αυτού του σοβαρού θεσμικού εργαλείου δεν επαρκούν και δεν διορθώνουν σε τίποτε τις κοινωνικές ανισότητες που βρίσκονται στη ρίζα της κακοδαιμονίας των φτωχότερων στρωμάτων. Το παράδειγμα του αγώνα κατά της αποψίλωσης των δασών είναι χαρακτηριστικό. Υπάρχει πληθώρα νόμων και διαταγμάτων που απαγορεύουν την κοπή δέντρων. Όμως, η παράνομη υλοτομία συνεχίζεται σε όλη τη χώρα και οι καταστροφές που οφείλονται σε κατολισθήσεις διαδέχονται η μία την άλλη με πανομοιότυπο τρόπο, ακόμη κι αν έχει σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος για την προστασία ορισμένων κοινωνικών ομάδων, όπως τα παιδιά. Στο πλαίσιο αυτό, ας ελπίσει κανείς ότι η έκταση της καταστροφής που προκάλεσε ο κυκλώνας Γιολάντα θα αποτελέσει, επιτέλους, ένα ηλεκτροσόκ.

Έχουν καταγραφεί οι καταστροφές που είτε προκάλεσαν τον θάνατο τουλάχιστον 10 ανθρώπων, είτε έπληξαν τουλάχιστον 100 ανθρώπους είτε απαίτησαν διεθνή βοήθεια για να αντιμετωπιστούν.

1

Βλ. Philippe Revelli, «Philippines, terres à l’encan», Le Monde diplomatique, Οκτώβριος 2012.

2

Eddie Villanueva, «RP’s disasters not incidental occurrences», [Philippines Star], Μανίλα, 7 Οκτωβρίου 1995.

3

Cecil Morella, «400.000 lakeshore squatters key to fixing floods», Philippine Daily Inquirer, Μανίλα, 8 Οκτωβρίου 2009.

4

Βλ. People’s Response to Disasters: Vulnerability, Capacities and Resilience in Philippine Context, Center for Kapampangan, Άντζελες Σίτι, 2011.

5

Walden Bello, Herbert Docena, Marissa de Guzman και Marylou Malig, The AntiDevelopment State: The Political Economy of Permanent Crisis in the Philippines, Πανεπιστήμιο των Φιλιππίνων, τμήμα Κοινωνιολογίας, Κεζόν Σίτι, 2005.

6

7 Robin Broad και John Cavanagh, Plundering Paradise: The Struggle for the Environment in the Philippines, University of California Press, Μπέρκλεϊ, 1993.

Greg Bankoff, Cultures of Disaster: Society and Natural Hazard in the Philippines, Routledge, Λονδίνο, 2003.

8

Annelies Heijmans και Lorna P. Victoria, «Citizenry-based and development-oriented disaster response: Experiences and practices in disaster management of the Citizens’ Disaster Response Network in the Philippines», Center for Disaster Preparedness, Κεζόν Σίτι, 2001.

9

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΑΡΗΣ ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ