ΟΥΚΡΑΝΙΑ
LE
MONDE
EΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Τα ακροδεξιά κόμματα κερδίζουν έδαφος στην Ευρώπη, όσο κι αν πολλά από αυτά επιχειρούν να υιοθετήσουν νέες συνήθειες. Είναι πασιφανές ότι τέτοια κινήματα παίζουν σημαντικό ρόλο και στην Ουκρανία. Το Σβόμποντα, το οποίο ήδη συμμετέχει στη μεταβατική κυβέρνηση, ή ο ακόμα πιο ακραίος Δεξιός Τομέας, φιλοδοξούν να δρέψουν τους καρπούς της λαϊκής δυσαρέσκειας απέναντι στο διεφθαρμένο σύστημα του πρώην προέδρου, Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Toυ ειδικού απεσταλμένου μας Emmanuel Dreyfus*
O
δοφράγματα έχουν στηθεί στην καρδιά του Κιέβου. Τα φυλάνε ομάδες εθελοντών, οι οποίοι ζεσταίνονται με αυτοσχέδια μαγκάλια. Το ανάκατο ντεκόρ περιλαμβάνει ουκρανικές και ευρωπαϊκές σημαίες, πορτραίτα του ποιητή Τάρας Σεφτσένκο (1814-1861), o oποίος θεωρείται ένας από τους πνευματικούς πατέρες της ουκρανικής ταυτότητας, ή του Στεπάν Μπαντέρα (19091959), μεγάλου πατριώτη ή συνεργάτη των ναζί, ανάλογα με τη σκοπιά από την οποία το βλέπει κανείς. Αυτά συμβαίνουν στις αρχές Φεβρουαρίου, δύο εβδομάδες προτού το Μαϊντάν, η Πλατεία της Ανεξαρτησίας και επίκεντρο της εξέγερσης που συγκλόνισε τη χώρα, βαφτεί με αίμα. Η πλατεία είναι γεμάτη σκηνές, τις οποίες έχουν στήσει συμπαθούντες που έχουν συρρεύσει από όλα τα σημεία της Ουκρανίας: το Λιλβ, το Τερνόπιλ, το Ιβάνο-Φράνκιφσκ, προπύργια του ουκρανικού εθνικισμού, αλλά και από το Λουγκάνσκ και το Ντονέτσκ, αυτές τις μεγάλες πόλεις της βιομηχανικής Ανατολής που η καρδιά τους χτυπούσε ανέκαθεν για τη Ρωσία. Κοζάκοι επιδεικνύουν με υπερηφάνεια τις παραδοσιακές στολές τους. Γυναίκες όλων των ηλικιών φέρνουν δίσκους με μαύρο ψωμί και λαρδί για
* Ο Emmanuel Dreyfus είναι σύμβουλος διεθνών σχέσεων, ειδικός στον γεωγραφικό χώρο της πρώην ΕΣΣΔ.
Η ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗ 23 MAΡΤΙΟΥ 2014 TEYXOΣ 62
diplomatique
Oι ακραίοι του εθνικισμού τους άντρες που φυλάνε σκοπιά. Τα ρουθούνια διαπερνά μια έντονη μυρωδιά από τσάι, σούπα και καμένο ξύλο. Μέσα στην εβδομάδα, αρκετές δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι έρχονται για να ακούσουν τις ομιλίες των ηγετών της αντιπολίτευσης, ενώ προσεύχονται αδιάκοπα και τραγουδούν τον εθνικό ύμνο. To κίνημα προέκυψε στα τέλη του περασμένη Νοεμβρίου ως αντίδραση στην απόφαση του πρώην προέδρου, Βίκτορ Γιανουκόβιτς, να διακόψει τις διαπραγματεύσεις για τη σύναψη συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου με τις Βρυξέλλες.1 Και το Μαϊντάν μεταμορφώθηκε. Συγκεντρώνοντας στην αρχή μερικές χιλιάδες φιλοευρωπαίων διαδηλωτών, η πλατεία έγινε, εξαιτίας της καταστολής που ακολούθησε, το σύμβολο της επανάστασης των Ουκρανών όλου του πολιτικού φάσματος ενάντια σε ένα πελατειακό και διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα. Επανάσταση απέναντι στο σύστημα Γιανουκόβιτς κατ’ αρχήν, αλλά και απόρριψη, παράλληλα, των κομμάτων της αντιπολίτευσης, τα οποία στάθηκαν κατώτερα αυτής της κρίσης. Η δευτερεύουσα, αν και έντονα ορατή, παρουσία διαφόρων εθνικιστικών ομάδων και, εν συνεχεία, η εμφάνιση ακραίων κινημάτων, τα οποία δεν διακρίνονται για τις δημοκρατικές τους αρχές ούτε εκφράζουν συμπάθεια απέναντι στην Ευρώπη, εγείρουν αντικρουόμενες αντιδράσεις. Αφενός, το Κρεμλίνο, κατά κύριο λόγο, και το πρώην ουκρανικό καθεστώς κατά δεύτερο, χρησιμοποιούσαν την παρουσία τους για να απαξιώσουν το κίνημα. Αφετέρου, εκφράζονται ανησυχίες μήπως η Άκρα Δεξιά οικειοποιηθεί το Μαϊντάν -
όσο κι αν στην πραγματικότητα πρόκειται κυρίως για ένα λαϊκό κίνημα το οποίο θα αδικούσε η όποια απόπειρα κατηγοριοποίησης. Η Ακροδεξιά, έντονα παρούσα, αντλεί μεγάλο κομμάτι των αναφορών της από το εθνικιστικό κίνημα, το οποίο εξαπλώνεται από τη δεκαετία του 1920 και μετά, σε μια εποχή όπου η Πολωνία και η Σοβιετική Ρωσία μοιράζονται τις περισσότερες επαρχίες της σημερινής Ουκρανίας. Στις απαρχές του συναντάμε ένα συνονθύλευμα επιρροών: τον ιταλικό φασισμό, τη μερική συνεργασία -ρεαλιστική, σύμφωνα με ορισμένους, ιδεολογική, σύμφωνα με άλλους- μιας μερίδας εκπροσώπων του (όπως ο Μπαντέρα) με τη ναζιστική Γερμανία, τη συμμετοχή πολλών ουκρανικών μεραρχιών στη σφαγή Εβραίων και Πολωνών πολιτών κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κ.λπ. Όπως διαπιστώνει ο πολιτειολόγος Αντρέας Ούμλαντ, καθηγητής στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Κίεβο-Μοχίλα, «εδώ δεν έγινε ποτέ ένας αντικειμενικός απολογισμός της ιστορίας του
Το Σβόμποντα συνέλεξε τους καρπούς των εθνικιστικών του θέσεων, οι οποίες εξακολουθούν να κατέχουν κεντρική θέση στην ταυτότητα του κόμματος
Μπαντέρα. Ένας άνθρωπος που είχε καταχωριστεί ως φασίστας σύμμαχος των ναζί από τη σοβιετική ιστοριογραφία, σήμερα ανασύρεται χωρίς καμία επιφύλαξη από τους Ουκρανούς ιστορικούς. Οι θιασώτες του στο Μαϊντάν έχουν μια αφελή και μονομερή προσέγγιση, γεγονός που προβληματίζει. Αντιστρόφως, το να τον χαρακτηρίζει κανείς φασίστα, όπως κάνει η Ρωσία, μοιάζει εξίσου μονόπλευρο και ανέντιμο». Το εθνικιστικό κίνημα, το οποίο βρισκόταν σε νάρκη κατά τη σοβιετική περίοδο, επανεμφανίζεται μετά την ανεξαρτησία, το 1991, έτος δημιουργίας του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος της Ουκρανίας (PSNU). Ως τις αρχές του 2000, το PSNU παραμένει μια περιθωριακή, ξενοφοβική και ακραία εθνικιστική οργάνωση, η ελάχιστη επιρροή της οποίας περιορίζεται στις δυτικές επαρχίες. Ο σημερινός ηγέτης της, ο Όλεγκ Τιαχνίμποκ, εκλέγεται βουλευτής για πρώτη φορά το 1998. Tη δεκαετία του 2000, το κόμμα γνωρίζει σημαντικές μεταλλαγές. Κατά το έκτο του συνέδριο, το 2004, απαλλάσσεται από τα φασιστικά του παραφερνάλια: επαναβαπτίζεται Svoboda («Σβόμποντα»: «Ελευθερία») και εγκαταλείπει το ναζιστικό του έμβλημα, το Wolfsangel (αγκίστρι του λύκου/λυκοπαγίδα), για να προτιμήσει ένα πιο ουδέτερο σύμβολο. Σχολιάζοντας αυτές τις διακοσμητικού τύπου εξελίξεις, ο ερευνητής Ολέξιι Λεσένκο από το ινστιτούτο ανάλυσης Gorshenin, υποδεικνύει ότι «οι εξελίξεις είχαν ως κύριο στόχο να καθησυχάσουν το εκλογικό σώμα, παράλληλα όμως να δώσουν και μια βελτιωμένη εικόνα του Σβόμποντα εκτός συνόρων». Αναζητώντας αξιοπιστία, το Σβόμποντα πολλαπλασιάζει τις επαφές με άλλα κόμματα της ευρωπαϊκής Άκρας Δεξιάς, όπως μαρτυρά η παρoυσία του Ζαν Μαρί Λεπέν, προέδρου του γαλλικού Εθνικού Μετώπου στο συνέδριο του 2004, στο οποίο ήταν επίτιμος προσκεκλημένος. Εξάλλου, το κόμμα αμβλύνει σταδιακά τις εθνικιστικές του θέσεις και τις αναφορές του στον Μπαντέρα -χωρίς αυτό να τυγχάνει καθολικής αποδοχής στην Ουκρανία- για να υιοθετήσει έναν πιο γενικό δημόσιο λόγο, αρκετά κοινό στους κόλπους της ευρωπαϊκής Άκρας Δεξιάς, με έμφαση στη δριμεία και απερίφραστη καταδίκη του «συστήματος». Αυτή η ανανέωση βιτρίνας δεν εμποδίζει τον Τιαχνίμποκ να υπενθυμίζει με διάφορες θορυβώδεις δηλώσεις τις ξενοφοβικές και αντισημιτικές καταβολές του. Έτσι, το 2004 δηλώνει ότι το Κίεβο κυβερνάται από μια «εβραιομοσχοβίτικη μαφία», γεγονός που του στοιχίζει τον αποκλεισμό του από την κοινοβουλευτική ομάδα Nacha Ykraina (Η Ουκρανία μας). Το 2005, απευθύνει ανοιχτή ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ 4