Enschede Backstage by Axis

ENSCHEDEBACKSTAGE

ENSCHE DEBACK STAGE

BACK STAGE

ENSCHE DEBACK STAGE 2

Nou, daar zit u dan, zomaar in de hoofdstad van Twente. Da’s even wennen natuurlijk. Voor velen van u zal Enschede nieuw zijn. U zult vaag iets weten over het roemruchte textielverleden, de opmerkelijke prestaties van FC Twente, de vuurwerkramp en iets met een universiteit. U zult ongetwijfeld op weg worden geholpen door uw nieuwe collega’s en nieuwe buren. De stadsgids en ook de krant kunnen u helpen bij uw ontdekkingsreis door uw nieuwe woonplaats. Toch hebben wij gemeend dit boekje te moeten maken dat, naar ons idee, het bijzondere van Enschede laat zien ofwel de backstage van Enschede. Het geeft antwoord op een aantal prangende vragen zoals: Waar kan ik een echt goede pizza kopen? Ik wil een Koi karper als huisdier, waar kan ik terecht? Kun je hier ergens een beetje ruig wandelen? Kan ik hier ergens een fijne tattoo laten zetten en waar kan ik mijn koningspoedel laten scheren? Het leek ons handig om onze kennis over Enschede te delen. Uiteraard is deze kennis subjectief en misschien zegt onze keus meer over ons dan over Enschede. Wat ik ook zeker weet, is dat we heel veel zijn vergeten, maar dat moet u zelf maar ontdekken. Wij hebben in ieder geval de grootste lol gehad om dit boek samen te stellen en heeft ons ook weer eens duidelijk gemaakt dat Enschede een heerlijke stad is om in te werken, te wonen en te leven. Veel plezier! Rob Dieleman

Rob |48 | directeur & ontwerper Axis MOOISTE PLEK IN ENSCHEDE: Van Heekpark. LELIJKSTE PLEK IN ENSCHEDE: De Beltstraat tussen het oude SLO-gebouw. en de parkeergarage van de Zuidmolen TIP: IJzerhandel Tönies aan de Oldenzaalsestraat. Wat een assortiment!

102 10 HANDIGE ZAKEN

SHOPPEN

FRISSE NEUS EN ANDER VERMAAK

MET MES EN VORK

44 STAPPEN

54 HEEL APART!

VETTE BEK

ROOMBEEK

POËZIE

110

106 120

SKATESPOTS

122

KLEIN TWENTS KOOKBOEK

ALTIJD WAT TE DOEN!

134

2E HANDS & MARKTEN

OVERIG

ROSA

BURGEMEESTER: BESTUUR: ZETELS:

2009

Eanske 142,75 km² 141,09 km² 1,66 km² 52°13’ NB 6°53’ OL 053 7500-7549 1.097 inwoners per km² 154.994 Enschedeërs Braandstichters, Käkkeln Het Elderinkshuis uit 1783 (De Klomp 35) Alphatoren

{ } 50,8% man

Enschede

KLIMAAT Warmste maand: juli Koudste maand: december Minste neerslag: april Meeste neerslag: augustus (echt waar!)

POPULAIRSTE NAMEN Johanna 2.796 keer Maria 2.287 keer

POPULAIRSTE NAMEN Jan 2.297 keer Johannes 2.293 keer

Nedersaksisch: grootte: land: water: geografische ligging: netnummer: postcodes: bevolkingsdichtheid: inwoners: naam inwoners: bijnamen: oudste gebouw: hoogste gebouw:

Peter den Oudsten (PvdA) PvdA CDA GroenLinks PvdA 15 CDA 6 VVD 6 SP 3 BBE 3 GL 3 CU 2 D66 1

ETHNICITEIT

1,4% Marokko 3,0% Mediterraan

5,8% Turkije niet Nederlands 27,5%

1,4% Oost-Europa

1,9% Suriname 2,4% Indonesië

3,9% niet Nederlands 7,3% Westers

49,2% vrouw

POPULAIRSTE ACHTERNAMEN

De Vries 823 keer 8

De Jong 656 keer

Sommige gegevens moet je nou eenmaal snel bij de hand kunnen hebben. Daarom hebben we die op deze paginaâ&#x20AC;&#x2122;s voor je verzameld. Daâ&#x20AC;&#x2122;s handig!

algemene paniek 112 politiebureau Hermandad 2 0900 8844 Huisartsendienst Twente-Oost Voor spoedeisende huisartsenzorg kun je hier terecht, bij artsen die ook buiten kantooruren werken, want je huisarts mag ook wel eens uitslapen! Haaksbergerstraat 55 (naast hoofdingang Medisch Spectrum Twente) (088) 555 11 88 www.hdt-oost.nl GGD Wanneer je een prik nodig hebt voor je vakantie naar Verweggistan of die alsmaar voortdurende jeuk tussen je tenen toch niet helemaal vertrouwt kun je hier terecht. Nijverheidstraat 30 (053) 487 68 88 www.ggdregiotwente.nl

vvv dinsdag t/m vrijdag 10.00-17.30 uur zaterdag 10.00 - 14.00 uur Stationsplein 1a (053) 432 32 00 www.vvvenschede.nl Stadskantoor Gemeente Enschede Baby geboren, parkeervergunning nodig of die ene leuke vent/vrouw gevonden waar je het de rest van je leven wel mee uit denkt te houden? Regel het hier. Niet verwarren met het stadhuis in de binnenstad, waar o.a. het gemeentearchief zit. Bezoeken op afspraak is mogelijk. (tijdens of buiten standaard openingstijden) dinsdag t/m vrijdag 08.30 - 12.00 uur donderdag ook van 17.00 - 19.30 uur Hengelosestraat 51 (053) 481 81 81 www.enschede.nl

parkeren In en rond het centrum betaald parkeren. maandag t/m zaterdag 9.00 - 19.00 uur donderdag koopavond tot 21.00 uur Koopzondag (1e zondag v/d maand) 12.00 - 17.00 uur • Van Heekparkeergarage 24 uur per dag • Stationsgarage 24 uur per dag • Irenegarage 24 uur per dag • Zuidmolen 8.00 - 22.00 uur Alex Bierservice Een gezellig feestje en plotseling je bier (of wijn) op? Geen nood, Alex bezorgt het! Een kratje bier kost op het moment van schrijven 15 euro. Lonnekerbrugstraat 88 (053) 433 84 60 Bezorgen dinsdag t/m zondag 19.00 - 00.00 uur, afhalen tot 02.00 uur. www.alexbierservice.nl

Tactus Verslavingszorg Een avondje Holland Casino is zo af en toe erg gezellig, maar begint het zo langzamerhand je tweede thuis te worden, dan kan een bezoekje aan Tactus vast geen kwaad. Hengelosestraat 67 (053) 482 76 50 www.tactus.nl Condoomshop ’t Hofje Veiligheid gaat natuurlijk boven alles, maar het oog wil ook wel eens wat. Leuk voor jezelf en voor (spannende) last minute cadeaus. Hofstraat 1 (053) 432 40 30 www condoomshopthofje.nl

altijd nog de Chinees! Deze bezorgt, maar je kan er ook afhalen. Bijkomend voordeel is dat je genoeg krijgt voor zo ongeveer een hele week. Velveweg 67 (053) 434 59 77 www.chinacateringenschede.nl (met online menukaart) 1 CHAPLIN KLEDINGHERSTEL Te lange broeken, kleding met brandgaten; Noby Avci en zijn team repareren het goed, snel en voor een betaalbare prijs. Tevens stomerijdepot. Opmerkelijk zijn de heren achter de naaimachines; lang leve de emancipatie! Van Lochemstraat 228A (053) 431 18 70 2

CHINA CATERING Je kent het wel. Uren in de keuken gestaan, jezelf helemaal uitgesloofd voor de gasten die vanavond komen eten en dan: de oven nét even vergeten toen de deurbel ging. Gelukkig hebben we 13

I K A

TEZ Georganise erde chaos Aldo van Eyck en Jan Rietveld (de zo on van) gaven er les, Bennie Jolink en BNN presentator Philemon Wesselink leerden er teke nen naar de natuur. En ex-student Jan Cremer, na een veelbelovend begin van school ve rwijderd, wenste zijn to enmalige directeur per ansichtkaart ‘de kanker’ to e. De AKI is een bron van kunst én anek dotes. 14

De ArtEZ Academie voor Beeldende Kunsten Enschede, beter bekend als de AKI, gold lange tijd als het prototype van de kunstenaarsopleiding. Een vrijplaats waar kunstenaars in een georganiseerde chaos leerden tekenen en schilderen, en waar studenten op zichzelf werden teruggeworpen door ontregelende opdrachten als ‘graaf een gat in de grond in de vorm van een konijn.’ De Academie voor Kunst en Industrie werd in 1949 opgericht om nieuwe ontwerpers op te leiden voor de - toen nog bloeiende - textielindustrie. Aanvankelijk functioneerde de AKI in de geest van het Bauhaus, met een sterke nadruk op ambacht. Dat veranderde toen in 1968 Joop Hardy het directeurschap op zich nam. De AKI veranderde van een strak geleide school (het verzuimbeleid was zo streng dat sommige docenten, uit solidariteit met leerlingen die te laat waren, het raam van hun lokaal open lieten staan) in een ‘ommuurde tuin van Plato’, waar iedereen naar eigen inzicht kwam en vertrok. In de jaren 70 stond de AKI landelijk bekend als een anarchistische vrijplaats, waar chaos troef was, honden en kinderen in groten getale rondliepen en de drank rijkelijk vloeide. De vrije kunst floreerde echter in al z’n uitingsvormen: van actiepamfletten tot onbegrijpelijke performances en van maquettes voor utopische woonvormen tot complete metamorfoses van de AKI-hal. Over die hal doet overigens nog een fraaie anekdote de ronde. Directeur Joop Hardy zou er hoogstpersoonlijk voor hebben gezorgd dat de AKI-hal in Den Haag officieel als gymzaal geregistreerd stond. Dat leverde weer extra geld op. proeffabriek In 1981 ruimde Hardy het veld met een afscheidsfeest in stijl. Iemand zakte door het dak van één van de paviljoens en na afloop bleken alle cadeaus gestolen. Hoewel veel

veranderingen onder Hardy’s opvolger Sipke Huisman teruggedraaid werden, is de AKI een academie gebleven, waar vrijheid en experimenteerdrang hoogtij vieren. Dit wordt extra gestimuleerd door de bijzondere huisvesting op de campus van de UT, een fascinerend, stalen gebouw met veel glas, dat vroeger dienst deed als een scheikundige proeffabriek. Hoewel de opleiding in 1991 tot vier jaar werd teruggebracht en de AKI allang geen geïsoleerd bolwerk meer is (de academie maakt sinds 2000 deel uit van ArtEZ, een samenwerkingsverband met de kunstacademies van Zwolle en Arnhem), is de AKI nog altijd een opleidingsinstituut van naam. De lijst met oud-leerlingen vermeldt klinkende namen als Bertus Halfwerk, Ger Dekkers, Jaap Drupsteen, Gé-Karel van der Sterren en Gijs Assmann. Jan Cremer is van de lijst afgevoerd. 15

De afgelopen jaren heeft Enschede zich steeds meer ontwikkeld als stad waar het goed winkelen is. Ook onze oosterburen hebben dit ontdekt en komen op zaterdag bij bosjes deze kant op. De V&D en de Bijenkorf aan het Van Heekplein, daar kun je natuurlijk niet omheen. Daarom hieronder een selectie van winkels die wellicht wat minder makkelijk te vinden, maar zeker de moeite waard zijn!

Strip-aap Deze stijlvolle winkel heeft een divers assortiment Nederlandstalige strips, Amerikaanse comics en graphic novels. Hier loop je een grote kans om die ene speciale uitgave of gelimiteerde hardcover tegen te komen, maar daar betaal je dan ook voor. Javastraat 22 (053) 430 52 61 maandag gesloten www.stripaap.nl 3

de winkel elk moment kon instorten onder de bergen boeken. Margriet, de nieuwe eigenaresse heeft er flink de bezem doorheen gehaald en er een gezellig antiquariaat van gemaakt met kunstexposities, leuke vinyl aanbiedingen en een leestafel waar je ook een kopje koffie aan kan drinken. Zuiderhagen 35 (053) 430 80 04 maandag gesloten www.kruimeltje.boeken.nl

Comicasa Geeks die op zoek zijn naar bordspellen, comics en manga kunnen hun hart ophalen bij Comicasa. De supervriendelijke eigenaars hebben kennis van zaken en doen niet moeilijk over bestellingen. Tevens zeer schappelijk geprijsd. Korte Haaksbergerstraat 25 (053 ) 430 37 86 www.comicasa.nl

Papiertoko (Papier Centrale twente) â&#x20AC;Ż Of je nou wenskaarten gaat knutselen, een gigantisch schilderij wilt maken of gewoon bruine enveloppen zoekt, bij de Papiertoko hebben ze het. In de grote hal staan grote rollen papier te koop per meter, of losse vellen die je per kilo koopt voor een habbekrats. Binnenhaven 44 (053) 430 81 00 dinsdag t/m vrijdag 10.00 - 16.00 uur www.pctbv.nl 4

antiquariaat Kruimeltje Er waren tijden dat het hier naar wiet rook en leek alsof 16

kruimeltje | 17

Slagerij Nijboer | Verscholen aan de Lipperkerkstraat, tussen de Aldi en de Turkse winkels, zit nog één van de laatste authentieke Twentse slagerijen. Slager André fokt zijn eigen vlees in Bentelo en maakt er heerlijke worst en beleg van. Vooral de Nijboer runderworst is verslavend lekker. Hier proef je nog echt de smaak van ambacht.

Lipperkerkstraat 111 (053) 431 04 04 18

“IK MAAL HET GEHAKT DAAR HEBBEN MENSEN LANGER

VERS VOOR JE NEUS WACHTEN GRAAG VOOR OVER”

the American Guitar Store Ook voor een ukelele of een mooi plectrum ben je hier op het juiste adres. Noorderhagen 48 (053) 432 30 60 www.theamericanguitar store.com JEROEN’S AQUARIUM EN VIJVERSPECIAALZAAK Voor Koi Karpers groot en klein moet je aan de Lasonderstraat zijn. Gerund door een schare bloedfanatieke karperkwekers heeft Jeroen’s (voorheen Prieshof) een waanzinnig assortiment van karpers in huis. Zeker de moeite waard om gewoon eens binnen te lopen. De karpers schijnen overigens - mits goed klaargemaakt - uitstekend te smaken. Lasonderstraat 3 en Laaressingel 121 (053) 435 79 70 www.jeroens.nl 5

Action Wie zoekt komt tussen het goedkope ondergoed en bulkdozen waspoeder pareltjes tegen als imitatie All-Stars en Elvis glazen voor 40 cent. Zuiderhagen 53 (053) 433 01 29 www.action.nl Shifty SK8SHOP Deze kleine skateshop heeft een leuk assortiment decks, kleding en schoenen (Vans, ÉS, Emerica, Nike, Stussy). De Shifty blog houdt je mooi op de hoogte van new arrivals en sales. Noorderhagen 72 (053) 431 34 72 www.shiftysk8shop.nl Gameshop Twente Een walhalla voor gamers. Fans van old skool consoles kunnen op de tweede verdieping wegdromen bij de vitrines met tweedehands Atari, Commodore en Sega spullen. Haverstraatpassage 1 (053) 434 92 37 www.gameshoptwente.nl

Plato CD-winkel voor de serieuze muziekliefhebber. Heeft ook een leuke keuze in arthouse films. Haverstraatpassage 54 (053) 431 61 67 www.platomania.nl Harry’s Stoffenmarkt Al meer dan 40 jaar een begrip in het oosten van het land. Met een zeer uitgebreid assortiment verspreid over ruim duizend vierkante meter; van diverse fournituren tot aan mode- en decoratiestoffen. Harry van der Molen heeft het. Als je even moet bijkomen van al die kleuren en patronen of een inspiratiemomentje nodig hebt, kun je terecht in de koffiehoek (mét krentenwegge). Weth. Nijhuisstraat 17a (053) 430 42 40 www.harrysstoffen.nl 6

Rietmolenstraat 100-102 (053) 431 69 66 www.pronksdogshop.nl

pronk’s dogshop | Een bezoek aan dit Walhalla voor de hond en hondenliefhebber van de gebroeders Pronk is een ware belevenis. De dierenwinkel annex trimsalon aan de rand van het centrum is door Cor en Rob destijds overgenomen van hun vader en zij hebben het uit weten te bouwen tot een prachtige winkel. Het assortiment is zelfs zó uitgebreid dat in 1989 - kort na het vallen van de Berlijnse Muur - een groep Oostduitsers de winkel binnenkwam. Pas na vijf minuten realiseerden ze zich hun vergissing: melk voor katten, luxe hondenhokken en haarclipjes voor Yorkshire terriërs...?, misschien was dit toch niet de supermarkt die ze zochten en zo liepen ze hoofdschuddend weer naar buiten. Ook de bediening is een ware attractie: altijd leuk, vriendelijk en terzakekundig. Lekker ouwehoeren over hoe het loopt met de zaak, hoe het gaat met de hond, de laatste vakantie en de nieuwste gadgets. En het werkt: na een bezoek aan de Pronkbroertjes kom je zeker niet met lege handen thuis. 24

Roelie |67 | kunstenares Teun |22 | multimediavormgever MOOISTE PLEK IN ENSCHEDE: Ik ben hier het liefst zo weinig mogelijk, maar als ik moet kiezen dan Roombeek. LELIJKSTE PLEK IN ENSCHEDE: Ik stoor me aan winkeliers die lelijke gevels op mooie oude panden zetten. TIP: Bagels & Beans, ik dacht eerst dat het te gezond was, maar het is goed te eten.

MOOISTE PLEK IN ENSCHEDE: Mijn eigen plekje! Ik woon in een prachtig oud huis uit 1902 vol met mooie beelden. LELIJKSTE PLEK IN ENSCHEDE: Ik hou niet zo van nieuwbouw. TIP: Ik kom graag in cafĂŠ Halve Maan, het is er altijd gezellig, voor zowel eten als drinken.

new Discovery Op het eerste gezicht is Discovery een doorsnee dumpwinkel voor media. Maar vergis je niet, tussen de troep houden zich obscure dvd’s en tweedehands elpees schuil. Marktstraat 10a (053) 434 36 28 EAST SIDE TATTOO & PIERCING PRO Hét adres in Enschede voor tattoos. Eigenaar Tony Bee tatoeëert al ruim 25 jaar en sleepte door de jaren heen heel wat prijzen in de wacht voor zijn lichaamskunstwerken. Je laten doorboren bij PiercingPro - dat in hetzelfde pand zit - kan natuurlijk ook. Ervaring is wel dat men daar niet altijd even geïnteresseerd is in de klant. Ook het feit dat je voor het oog van andere klanten wordt gepierct vindt misschien niet iedereen even plezant. Korte Haaksbergertraat 36 (053) 430 57 13 www.eastsidetattoo.nl 7 28

Pijp-lines Pijp-lines is op het eerste gezicht een knusse modelbouwwinkel, maar stiekem is er boven en onder je nog van alles gaande. Zaterdag is het gamedag en worden er op zolder hele veldslagen op miniatuur formaat uitgevochten en geraced met op afstand bestuurbare auto’s. Neem je de trap naar beneden dan stuit je op het project van Albert & Manuel; een gigantische replica van de oude spoorbaan in Enschede. Het zal nog wel vier jaar gaan duren voordat het echt af is, maar dan zijn zelfs de gebouwen tot aan de baksteen nauwkeurig nagemaakt. De kelder is niet vrij toegankelijk, maar als je het vriendelijk vraagt mag je misschien wel een kijkje nemen. Pijpenstraat 34 (053) 430 57 27 www.pijplines.nl

eerst! In de winkel van Susan Pinkster & Jorien Schulten vind je allerlei unieke objecten gemaakt door aankomende kunstenaars & ontwerpers. Die varieren van foto’s en collages tot kekke handtassen, knuffels en kledingstukken. Top adres voor een cadeau dat echt nog niemand heeft. Lipperkerkstraat 89 donderdag 10.00 21.00 uur vrijdag 10.00 - 18.00 uur zaterdag 12.00 - 17.00 uur eerst.wordpress.nl 8 CHARLES KUIPER FOTOGRAFIE Echte ouderwetse fotozaak. Eerst een bezoekje aan naastgelegen kapsalon die wordt gerund door dochter Kuiper en vervolgens bij meneer Kuiper netjes gekapt op de foto. Beltstraat 80 (053) 434 43 37 www.fotocharleskuiper.nl pijp-lines | 29

TIPTOO SCHOENMODE In deze schoenenzaak in Winkelcentrum Zuid wordt je nog echt ouderwets geholpen bij het schoenen passen. De enthousiaste eigenaresse is altijd in voor een geintje. Wesseler-Nering 33 (053) 476 27 34 9 HABITO Alweer een nieuwe aanwinst die kan concurreren met de grote steden. Alles in Arabische stijl, van heerlijk geurende olijfzeep tot aan unieke handgemaakte lampen. Exit Ikea, hallo Habito! Haverstraatpassage 37 (053) 436 39 30 www.habito-rosa.nl Tai Wing Toko Deze kleine toko wordt gerund door een vriendelijk koppel dat je graag op weg helpt tussen de kentjoer, fa choung en tahoe. Ze verkopen ook huisgemaakte Indische lekkernijen als spekkoek, pasteitjes en lemper 30

(rijst-rolletje met vleesvulling). De Heurne 16 (053)430 56 58 TOGO GROOTHANDEL Het blijft apart dat de tokoâ&#x20AC;&#x2122;s in Enschede buiten het centrum opvallend rustig zijn. De mensen die er komen zijn vaak Turks of Marokkaans; de echte Tukker mijdt de afgelegen toko. Of hij weet hem niet te vinden; bij deze toko is dat ook nog een optie. De vlaggetjes boven de (niet echt uitnodigende) ingang doen verraden dat je je toch op de goede plek bevindt. Eenmaal binnen is het prima! Goed adres voor bijvoorbeeld kikkererwten, verse gemberwortel en spannende vanille broodsmeersels. Eeftinksweg 8 (053) 431 53 51 KOUMANS SLIJTERIJ & WIJNHANDEL Deze slijter in de wijk Twekkelerveld is bijzonder aardig en galant. Hij assisteert bij het uitkiezen

van wijnen, houdt de deur voor je open en helpt als dat nodig is zelfs met het slepen van een tap naar de vierde verdieping. Maanstraat 153 (053) 435 93 12 10 DE LECKERNIJ Dit kaas- & notenwinkeltje heeft naar zeggen heerlijk kletzenbrood. Korte Hengelosestraat 25a (053) 430 35 30 BOERDERIJ DE VIERMARKEN Bij deze zorgboerderij kun je van terecht voor echte biologische groenten, vlees, brood, kaas en eieren. Ga je met de auto dan heb je een spannende rit over het smalle bospaadje, met de fiets is ietsje praktischer. Maandag t/m vrijdag Viermarkenweg 85 (053) 435 95 72 www.viermarken.nl 11

LONNEKER MOLEN Voor vers gemalen meel is dit het juist adres. De molen (uit 1851!) is elke woensdag tussen 13.30 en 16.30 uur en elke zaterdag tussen 10.00 en 12.30 uur open voor publiek. Ook kun je dan een kijkje nemen in de molen. Lonneker Molenweg 80 Jagers Dé banketbakker van Enschede. Voor ouderwets lekkere gebakjes, gevulde speculaas en roomboterkoekjes. Ook de sappige saucijzenbroodjes mogen er wezen. Korte Hengelosestraat 20 en H.J. van Heekplein 34 (053) 432 65 45 Adema Kruiden en specerijenhandel waar je voor een goede prijs ook je messen kan laten slijpen. Het zoetige gerookte paprikapoeder uit Spanje is goddelijk. Korte Hengelosestraat 15A  (053) 436 31 50 32

Turkse slagerijen Op De Klomp zitten meerdere Turkse slagerijen. Laat het interieur je niet tegenhouden, hier kom je vooral voor het lekkere lamsvlees. Barbecuetip: voor weinig geld koop je hier al gauw een zak vol lamskoteletten, filetlapjes en merguezworstjes. De Klomp Peter Hu Asian supermarket De grootste toko van Enschede en een must als je van Aziatisch koken houdt. Heeft een ruime keuze in diepvries dimsum, uitheemse groente en noodlesoorten, maar ook obscure zaken als 1000-jarige-eieren en levende kreeften. De Klomp 146 (053) 537 34 33

keuken. Alles van grote bossen verse munt tot mierzoete baklava.  Wilhelminastraat 127a-129 (053) 434 42 71 De Heurne 35 (053) 434 42 71 Smaak  Delicatessenwinkel met mooie kazen, vleeswaren en wijnen, waar je ook nog eens kan lunchen. Haverstraatpassage 21 (053) 434 58 10 www.desmaakvannu.nl Kiefte Vishandel Dit visboertje heeft niet zo’n grote keuze, maar de haring is dik in orde en wordt voor je neus schoongemaakt. Probeer ook de Groene haring, een licht gezouten, frisse haringvariant. Korte Hengelosestraat 12 (053) 431 23 02 12

Eufraat food international Het filiaal aan de Wilhelminastraat is 4x zo groot als aan De Heurne en is de Albert Heijn voor de Oosterse 33

Functional lijkt een eiland buiten Enschede, iteit Het m e t de juiste uits maar schijn bedriegt. De UT vormt het traling

kloppende kennishart van Twente, zorgt voor veel werk en verleent de stad ook nog eens de nodige status.

Kennisbolwerk met ondernemingszin Ruim 20 bacheloropleidingen en 30 masteropleidingen, verdeeld over zes faculteiten: de Universiteit Twente, of kortweg UT, is in een kleine vijftig jaar uitgegroeid tot een indrukwekkend kennisbolwerk, met een klinkende reputatie op het gebied van onder andere nanotechnologie, biomedische technologie en informatietechnologie. De UT opende in 1961 zijn deuren en had aanvankelijk de status van technische hogeschool. In tegenstelling tot het stadion van FC Twente (tegenwoordig bekend als de Grolsch Veste), dat min of meer eerlijk tussen Enschede en Hengelo ligt, hoort de UT toch echt bij Enschede, een feit dat destijds kwaad bloed zette bij veel Hengeloërs. De UT presenteert zichzelf als de ondernemende universiteit. Dat is niets teveel gezegd: de vertakkingen naar bedrijfsleven in en buiten de regio zijn talrijk, en de universiteit stond inmiddels aan de wieg van zo’n 600 spin-offs: startende bedrijven en bedrijfjes in vakgebieden als safety & security, elektrotechniek, robotica en medische technologie.

Uniek Integreren aliteit n io t c n u f van

Duurzaamheid Beleving en gebruikersgemak Toepassen van specifie ke materialen 34

Slim en flexibel kennisknooppunt Sinds een paar jaar ir werkt de UT onder de noemer ciplina Multidis Kennispark aan het realiseren van een ‘kennisknoopMooi mag punt van internationale allure’. Achter het Kennispark gaan gerenommeerde partners schuil, zoals BMTI, het orop voor biomedisch technologisch Gebruik vo‘speerpuntinstituut’ onderzoek en het MESA+ Institute for Nanotechnology, Durf één van de grootste onderzoeksinstituten ter wereld op LefConce het gebied van nanotechnologie. ptoHoewel universiteiten en hogescholen ntwsteeds ikkmeerestudenten l ingverzorgen, huisvesting voor en is de UT de engineerinenige echte campusuniversiteit van Nederland. g De campus, waar ruim 2100 studenten wonen, is beroemd (en bij buitenstaanders berucht) vanwege z’n Van eerste idee feesten en popconcerten. Studenten die niet naar hun ouderlijk huis terug willen, zitten er goed: de campus tot eindproduct huisvest niet alleen faculteitsgebouwen, sportvoorzieningen en een bibliotheek, maar biedt ook plaats Tegemoet kome n theater aan (vrijhof), de eis aan een huisartsenpraktijk, en van een de gebruiker kapper en een supermarkt. Nu de nachtclub nog. 35

Van heinde en verre kwam men naar Enschede om te werken. Zoals de ouders van mevrouw Janssen (78 jaar), die uit Drenthe in de wijk Pathmos terechtkwamen. Het oude Pathmos is verdwenen, de fabrieken zijn weg. ‘De jank naar Pathmos is nog lang gebleven.’

‘Mijn ouders waren turfstekers uit Klazienaveen. Op elf oktober 1927 vertrokken ze naar Enschede, om daar in de textiel te gaan werken. De grote bazen van het veen, de verveners, en de fabrikanten ronselden arbeidskrachten. Grote Drentse gezinnen werden aangeschreven zich te melden voor arbeidsmigratie. Formeel was dat vrijwillig, maar als je het niet deed werd je beschouwd als onwillig en uitgesloten van de werkverschaffing. Dat betekende dat je geen enkele bron van inkomsten meer had. Mijn vader wilde het dorp waar hij was geboren en getogen niet verlaten, maar het moest. Ook toen hij zei dat hij als turfsteker met ruwe handen waarschijnlijk niet geschikt was voor het werk in de fabriek. Mijn ouders hadden op dat moment één zoon en twee dochters. Die waren interessant voor de fabrikanten, want ze konden ook naar de fabriek. Eenmaal in Enschede kreeg mijn vader zelf aanvankelijk geen werk, waarschijnlijk door de enorme toevloed van Drenten met hun grote gezinnen. Er ontstond al gauw een arbeidsoverschot en de textielfabrikanten konden de lonen dus laag houden.’ ‘Met andere werkelozen moest mijn vader werken aan het Twentekanaal. Dat werd met schop en kruiwagen uitgegraven. Iedere week waren ze verplicht te stempelen en het werkbriefje te laten zien, anders kregen ze geen geld. Mijn zusjes kwamen in de textielfabriek Tetem terecht, maakten daar wollen dekens. Iedere dag moesten ze lopen van Pathmos naar hun werk, vlakbij het vliegveld. Pas toen mijn oudste zus zestien jaar werd kreeg ze haar eerste nieuwe fiets, met een elektrische lamp, geen carbid. Dat ging op afbetaling, twee gulden per week. Mijn moeder was ziekelijk, of beter gezegd: helemaal op na het krijgen van vijftien of zestien kinderen. Drie van haar kinderen zijn nog in Drenthe overleden, onder andere aan

longontsteking. Als er weer een kind was met meer dan veertig graden koorts, hakte mijn vader een gat in het ijs en dompelde daar een laken in dat hij om het kind wikkelde, om de koorts te drukken. Ondanks het feit dat mijn moeder constant zwanger was, moest ze van de verveners haar dagelijkse portie turf steken. Om niet uitgesloten te worden van arbeid deed mijn vader haar portie erbij. Het waren heel zware tijden.’ ‘In Enschede werden de Drentse turfstekers over het algemeen aangenomen als grondwerkers. Maar mijn broer, die nog jong was, moest pijpen opsteken in de textielfabriek. Dat was geschikt werk voor kinderen, later werden ze dan wevers. Mijn vader kreeg uiteindelijk werk bij de gasfabriek van de gemeente Enschede, hij moest cokes stoken. Eindelijk vast werk en een vast inkomen, daar was hij helemaal op zijn plaats. Daar werkte hij ook toen ik geboren werd. Al mijn broers en zussen werkten inmiddels in de fabriek.’ ‘Ik ben in 1930 geboren en was dus tien jaar toen de oorlog uitbrak. Weer heel zware tijden, ook omdat mijn vader niet goed was in schooien op de zwarte markt. Dat lag hem helemaal niet. Hij kwam alleen soms thuis met een beetje rogge. Dat ging in een kom met water en zout, dat vervolgens weer werd uitgekneed en daar werd roggebrood van gemaakt. Ik was kieskeurig en at het niet. Ik werd zo verschrikkelijk mager dat mijn vader vond dat ik niet naar de fabriek kon. Na de oorlog kwam ik terecht in de keuken van het ziekenhuis in Enschede om te werken. Eten was verplicht, ze letten heel erg goed op me. Ik lustte ook geen enkele groente, maar ondanks mijn dikke tranen moest ik het eten. Ik was toen vijftien jaar.’ 38

‘Pathmos was een fijne en sociale buurt, alle Drentenaren kenden elkaar, het was één grote familie. In ziekte en in nood hielpen we elkaar. Na een overlijden werd er langs de deuren gegaan, iedereen gaf een gulden voor de nabestaanden. Als de meiden ‘s avonds uit de fabriek kwamen, gingen ze bij mooi weer buiten zitten en hielden zich creatief bezig, zoals we dat nu zouden noemen. Ze maakten dozen van ansichtkaarten die aan elkaar werden geplakt. Wij als kinderen deden allerlei spelletjes, ‘Schipper mag ik overvaren’, dat soort dingen.’ ‘Ik heb een fantastische jeugd gehad. Niemand had iets, dus je had allemaal evenveel. Wij hadden geen pop of een fiets, alleen kinderen van mensen die bij het spoor werkten hadden iets meer, maar dan mochten wij weer hun speelgoed lenen. Mijn eerste bezit kreeg ik op mijn vierde, toen ik naar de kleuterschool mocht. Wij kregen allemaal ons eigen tafeltje, stoeltje en een kast met spullen, daar mocht niemand anders aankomen. Toen besefte ik dat ik iemand was, met eigen spulletjes. Ik was Roelie. In de pauze gingen we naar het toilet, een lange rij kleine wc’tjes, kleine deurtjes, kleine wastafeltjes met borsteltjes en handdoekjes. Wc’s met een echte spoeling, geweldig. In Pathmos moest je een emmer meenemen om alles zelf weg te sp0elen en er lagen snippers geknipte Tubantia als papier.’ ‘Pathmos had een hele mooie nieuwe speeltuin, daar kwamen alle Drentse kinderen. Ik zat op de zangvereniging, de toneelvereniging, ieder jaar traden we op in de schouwburg en speelden we sprookjes. Ik mocht een prinsesje spelen met een lange jurk en een kroon. Ik voelde me ook echt een prinses. Met Hemelvaart gingen we met de hele straat langs het Twentekanaal lopen naar het Waarbeek. Het was altijd spannend om te kijken wat 40

iedereen had meegekregen voor onderweg, sommigen zelfs twee cent om snoep te kopen. ‘s Avonds kwamen we vermoeid terug, met scheuren in onze jurk, maar allemaal heel blij.’ ‘Twee van mijn zussen en een broer zijn met Drentenaren getrouwd. Je trouwde toen met jongens en meisjes uit de buurt. Ik ben met een Enschedeër getrouwd. Dat was na de bevrijding. De Canadezen kwamen Enschede binnen en op elke hoek van de straat werd gedanst. Niemand was ooit op dansles geweest, maar dansen konden we wel. Na de oorlog ontstonden er danscafé’s in heel Enschede, daar heb ik mijn man ontmoet.’ ‘Na mijn huwelijk heb ik eerst nog bij mijn ouders gewoond, met mijn man en twee kinderen. Ons huis had drie slaapkamers, een kleine voor mijn ouders, een grote voor alle jongens, een grote voor alle meisjes. Dat was overal hetzelfde. Je had er wel last van, maar je moest je maar aanpassen. Als mijn zussen na een week hard werken op zondag wilden uitslapen en wij waren te druk, dan werd het wel eens meppen. Toen ik zwanger was van mijn derde kind kregen we met een urgentieverklaring een huis toegewezen. Een nieuw huis, maar ik had alleen maar heimwee, want het stond ergens anders. Ik ging elke dag op de fiets met twee kleine kinderen terug naar Pathmos, zodra mijn man naar zijn werk ging. Mijn vader zag in dat dat niet goed was, hij wilde dat ik ook eens een dagje wegbleef en zorgde dat ik elke dag om vier uur weg moest, om thuis te zijn voor mijn man, om eten klaar te maken. Het heimwee was verschrikkelijk, maar het was ook verschrikkelijk fijn om een eigen huis te hebben. Die jank naar Pathmos is nog heel lang gebleven.’ 41

Twents Volksleed (G.B. Vloedbeld)

Twents Volkslied (J.J. van Deinse)

Dôar lig tuss’n Déénkel en Regge ‘n laand oons mooie en neerige Twèènte ‘t Laand van katoen en ‘t laand van d’n es den greun is in wéénter en lèènte. Doar ruust de rouw op d’n kaamp in de wéénd geet ‘t rad van de möl in de bekke gezwéénd Dôar steet nöast d’n eek’n d’n beuk en de dan Dat is oons zo leeve land Twèènte (2x)

Er ligt tussen Dinkel en Regge een land Ons schone en nijvere Twente Het land van de arbeid het land der natuur Het steeds onvolprezene Twente Daar golft op de essen het goudgele graan Doet ‘t snelvlietend beekje het molenrad gaan Daar ligt er de heide in ‘t paarsrode kleed Dat is ons zo dierbare Twente (2x)

Woar Twickel zien’ toorns oet ‘t eek’nloof beurt, de Lutte zien baarge döt bléénk’n ‘n Boak’n in de boerschop op poas’n nog braandt, ‘t jonkvolk nog den hoorn löt kléénk’n. Dôar kronkelt den Déénkel zo mooi deur ‘t laand, deur brook en deur buske en ‘t Loslkerse zaand. Dôar zitte wiej geern op ‘t töpk’n van de barg, en kiekt is hoo mooi is ons Twèènte (2x)

Waar Twickel zijn torens uit’t eikenloof heft De Lutte zijn heuvels doet blinken De paasvuren branden alom in’t rond En ‘t landvolk de kersthoorn laat klinken Daar stroomt onze Dinkel zo heerlijk door ‘t land Door bossen en velden, langs’t Losserse zand Daar rust er ons oog van der heuvelentop Op ‘t heerlijke landschap ons Twente (2x)

De rookwolk’n daampt an den horizon op, Dôar li’jt oonze greujende steed’n. Dôar drönt de masien’ en dôar rettelt de töw, da’s Twèènte zien krachtige heden. Um ‘n heerd in de boerschop as ‘t griezelt op ‘t veld, dôar wödt nog van vrogger de deunkes verteld. Dôar röst om de beelten den Saks en tubant, ‘t Verleden noast ‘t heden van Twèènte (2x)

De rookwolk, die stijgt aan de horizon op Die wijst on de nijvere steden Met mensen arbeidzaam en degelijk, bewoond De zetels van ‘t krachtige heden Daarbuiten in boerschap op heide en veld Daar wordt nog de sage en ‘t sprookje verteld Daar rust de Tubanter in’t heuvelig graf ‘t Verleden naast ‘t heden van Twente (2x)

En hew mangs van doon um oet Twèènte te goan, weij blieft an oons Tukkerlaand dèènk’n, gen’ aandere laandstrek, ho mooi offe is, kan ‘t zölfde as Twèènte ons schèènk’n. Wiej doot in den vrömd’n mekaander de haand geft datied mekaa in de sproak van ons laand, al rookt oonz’n schossteen biej ‘t volk oaver zee, oons hat blif toch aaltied in Twèènte (2x)

En voert ons het lot ook uit Twente soms weg Wij blijven het immer gedenken Geen andere landstreek hoe schoon ze ook zij Kan ‘t zelfde als Twente ons schenken Wij drukken elkaar in de vreemde de hand Gedenkend ons klein, maar zo dierbare land En moge ons hart in de vreemde ook staan Ons hart blijft toch altijd in Twente (2x) 43

De Enschedese binnenstad heeft vooral veel eetcafeetjes, de meeste op en rondom de Oude Markt. Maar luxer of anders uit eten kan hier ook.

Het Paradijs Natuurkunstenaar Adriaan Schalken is de man die deze oude bedrijfshal omtoverde tot het Paradijs. Tegenwoordig kan je hier elke donderdag en vrijdag een vegetarisch menu nuttigen tussen een kakafonie van planten, mozaĂŻek, beelden en muurschilderingen. Nicolaas Beetsstraat 48 (053) 436 79 19 (reserveren gewenst) www.hetparadijs.com 16 Kostershoes Geen hippe toestanden, gewoon ouderwets lekker eten in een no nonsense bistro-stijl. Het is wel een iets duurder restaurant, maar de prijs staat goed in verhouding met het zalige vlees dat men hier serveert. Stadsgravenstraat 57 (053) 434 21 61

Restaurant 10 Meer trendy dan chic met goede gastheren. Het heerlijke eten wordt in de open keuken bereid. Parkweg 49 (053) 431 31 44 www.dejaargetijden.nl Turquoise Turkse gastvrijheid op zijn best, en authentieke gerechten. Probeer vooral de durum shish kebab, een Turkse wrap van malse stukjes lamsfilet opgerold in huisgemaakt platbrood.â&#x20AC;Ż Korte Haaksbergerstraat 3 (053) 430 91 80 www.turquoise-enschede.nl Ali Baba Deze Turkse bakkerij heeft naast een ruime keuze aan mierzoete baklava ook hartige zaken als gevulde broodjes en durum (turkse wrap) die voor je neus gebakken wordt. Studenten krijgen op vertoon van OVkaart korting. Deurningerstraat 60 (053) 436 50 80

Turquoise | 45

Pulcinella De eerste pizzeria van Enschede werd in 1987 geopend door Luigi Russo en nog steeds verkopen ze er échte Italiaanse pizza’s. Je moet ze alleen zelf afhalen, want bezorgen daar doen ze niet aan. Deurningerstraat 91 (053) 435 16 93 www.pulcinella.pizzabel.nl Van der Poel Cookie caramel, strawberry cheesecake, caramel nut explosion, appeltaart en crème brûlée. Het is maar een miniscule greep uit het ijsassortiment van Van der Poel. Hier kan je ook prima lunchen met een Italiaans broodje en lekkere sterke espresso. Van der Poel heeft al vele prijzen gewonnen met haar ijs en staat bekend als een echte specialist. Oude Markt 23 (053) 430 42 42 www.vanderpoeldesserts. nl/ijssalons

TAPASBAR EL CORRU Een verborgen juweeltje als je van tapas houdt. De eigenaar is geboren in Spanje en heeft daar het koken geleerd. In zijn geboortedorp, Commillas, bevindt zich het gezellige ontmoetingsplein El Corru, vandaar de naam. Ga gauw genieten van de Spaanse gastvrijheid. Poolmansweg 3B (053) 430 88 52 www.elcorru.nl 17 Bambul Dit restaurant dat diverse Turkse grillgerechten serveert heeft naar zeggen de beste shoarma van Enschede. Walstraat 73-75 (053) 430 68 08 www.restaurantbambul.nl SURINAAMS EETHUIS SHIVANI’S Hier kun je terecht voor diverse roti & rijstgerechten en andere Surinaamse snacks en lekkernijen. Afhalen kan, maar ter plekke opeten ook.

Theo & Soenita Soedamah worden vaak ingeschakeld voor de catering van feesten en partijen. Lipperkerkstraat 7 (053) 432 52 26 www.shivanis.nl 18 La petite bouffe Dineren op niveau doe je bij La Petite Bouffe, een eigentijds restaurant met trendy inrichting en intieme stadsbinnentuin. De modern klassieke gerechten zijn gebaseerd op de Franse keuken en worden esthetisch verantwoord gepresenteerd. De bediening legt je graag uit wat de verschillende gerechten inhouden. ’t Is niet goedkoop, maar heb je wat te vieren of wil je jezelf eens culinair laten verwennen dan is dit een topadres. Deurningerstraat 11 (053) 430 30 40 www.lapetitebouffe.nl

ONS ETEN & DRINKEN Mynke en Dennis openden dit knusse café en restaurant in de herfts van 2008. ONS doet niet aan standaard eten, zoals spareribs en sateetjes. De kaart is niet heel uitgebreid, maar wát er op staat is wel erg lekker. Walstraat 41 (053) 432 32 93 www.onsetenendrinken.nl IJSSALON HEININK Tegenwoordig al op twee locaties in de stad, vlakbij elkaar. Ook een broodje eten of een echte ouderwetse ijskar huren kan hier. Om de winter door te komen doet Heinink in december aan oliebollenverkoop. Wethouder Elhorststraat 2 Pathmossingel 4 www.ijssalonheinink.nl DE VIER WINDSTREKEN Voor spicy food ben je bij De Vier Windstreken aan het juiste adres. Je kunt er afhalen of het bij je thuis laten bezorgen. Nederlands, Indisch of 48

Surinaams eten, de keuze is reuze. Wat die vierde windstreek is, dat blijft echter gissen... Zweringweg 1 (053) 430 00 82 woensdag t/m maandag 15.00 - 21.00 uur 19 AMIS Dit trendy restaurant en bar vind je op de hoek van het Van Loenshof en het Van Heekplein, onder Holland Casino. Een stijlvolle plek om met je zakenrelaties of vrienden iets te drinken of te eten. Zelfs de rookruimte is bijzonder sfeervol. Vanuit het restaurant kun je binnendoor naar het casino om je bestede bedrag weer terug te winnen. Van Loenshof 35 (053) 434 03 28 www.amisenschede.nl

HU’S GARDEN Uitstekend restaurant om met familie, vrienden en zakenpartners aan te schuiven. Tip: laat je verrassen met het altijd heerlijke verrassingsmenu. Michael Hu is een zeer attente gastheer en weet na twee keer bezoeken uw naam, beroep en verjaardag. In het restaurant kom je regelmatig regionale grootheden tegen als voetbal-analist Youri Mulder, jetset-advocaat Robert Speidel en de bekende regio-econoom en publicist Gert-Jan Hospers. Ook goed om af te halen. Oldenzaalsestraat 266 (053)433 36 78

hu’s garden |

Vera |29 | moeder Evi |2 | Jochem | 4 maanden MOOISTE PLEK IN ENSCHEDE: Het Volkspark, het is er gezellig druk, met wandelaars, kinderen of lunchende mensen. LELIJKSTE PLEK IN ENSCHEDE: De flat tegenover mijn huis, maar die gaan ze gelukkig slopen. TIP: Q-linair aan de Heutinkstraat het is niet echt romantisch, maar wel leuk om met vrienden te eten.

Annabel |30 | fotograaf MOOISTE PLEK IN ENSCHEDE: De markt, hier kom ik nou graag. LELIJKSTE PLEK IN ENSCHEDE: Ik ken geen enkele plek in Enschede waar ik me echt aan stoor. TIP: Tapas eten bij El Corru aan de Poolmansweg.

Voor als je geen zin hebt om te koken, een anti-balansdag hebt, die kroket met je eigen frituurpan toch nĂŠt niet zo lekker krijgt als wanneer het door een pro is gedaan of gewoon om lekker onverantwoord te snekken na het stappen: hiernaast een selectie van enkele Enschedese snackbars.

De Muur Met openingstijden van 12.00 tot 06.00 uur is dit het ultieme eindstation na een avond bierdrinken. En hoe later het is, hoe meer knokpartijen en goede gesprekken. Specialiteit: de lauwe hotwings uit de vitrine. Verkrijgbaar per 6, 8 of 10 stuks. Oude Markt 9A Toonâ&#x20AC;&#x2122;s snelbuffet Fouter kan niet, een stalletje op de hoek van de straat met dito bezoekers. Favoriet van de student in Twekkelerveld en prima fastfood. G.J. van Heekstraat 258

Automatiek Cafetaria Schippers Bekend om de zelfgemaakte gehaktballen (de beroemde Schippers Bal). Stadsgravenstraat 55 CAFETARIA CHAPLIN Chaplin heeft het allerbeste frikadelmenu. Echt een aanrader als je jezelf eens lekker te buiten wil gaan. Korte Haaksbergerstraat 2 CAFETARIA TWEKKELERVELD Leuke Chinezen runnen deze snackbar. Met als gevolg dat je flikadellen, fliet en kloketten krijgt, hmm... lekkel, lekkel! G.J. van Heekstraat 237 20

Snack to Go Echt verse patat met smaak en zonder baksteengevoel in de maag. Voor snackers met schuldgevoel wordt er gratis fruit verstrekt. Korte Hengelosestraat 14

De uitgaansgelegenheden in Enschede bevinden zich grotendeels op en rondom de Oude Markt. Megadiscotheken heb je hier niet, maar wel meer dan genoeg leuke en gezellige kroegjes en andere gelegenheden om je tot in de late uurtjes te vermaken. Biertje aan de bar of uit je plaat gaan op de dansvloer, ‘t is maar net wat jouw ding is. En als afsluiter natuurlijk altijd even langs De Muur om een bamibal te scoren...

‘t Bölke (Redelijk heterovriendelijke) homodiscotheek die tot in de randstad bekend is. Bij de entreeprijs is een gratis drankje inbegrepen. Jaarlijkse Miss Bölke verkiezing is een aanrader. Voor niet-homo’s het advies om vooral de darkroom en beruchte schuimparty’s te vermijden. Molenstraat 8 (053) 434 13 41 www.bolke.nl ‘t Bolwerk Dit bruine cafe is de favoriete hangout van (oud)AKI studenten en musici. Elke tweede woensdag van de maand is er Danssalon. Tafels en stoelen gaan aan de kant en dan is het lekker dansen op een eclectische mix van 70’s, 80’s, indie en popmuziek. Vanaf juli houdt Danssalon een zomerstop. Stadsgravenstraat 21 (053) 431 87 46

Rocks Eén van de weinige échte rockcafés in Nederland die overgebleven zijn. Veel aandacht voor diverse soorten rock, waaronder (heavy)metal, hardrock, etc. Thuisbasis van de EHBO, de Enschedese HeadBangers Organisatie. Hofstraat 3 (053) 430 96 09 www.caferocks.nl 21 JAZZPODIUM DE TOR Dit intieme en wijd en zijd bekende podium voor jazz en geïmproviseerde muziek heeft in de 35 jaar (1973) dat zij bestaat al veel internationale beroemdheden uit de jazzwereld mogen ontvangen.  Elke zondagmiddag regelmatig een tangosalon, op vrijdag jazzconcerten van hoge kwaliteit en woensdags (om de week) optredens van studenten van het conservatorium. Walstraat 21 (053) 431 80 60 www.jazzpodiumdetor.nl 55

Media Art Café Berlijn Overdag broodjes ‘doe het zelf’ en ’s avonds vaak wat leuks op het programma. Iedere dinsdagavond is er ‘Nine o’clock jazz’, verzorgd door het ArtEZ Conservatorium. Grote kans dat je hier mede-jazzliefhebbers treft. Tijdens ScienceCaféEnschede komen één keer in de twee maanden op woensdag de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen langs. Geen saaie monologen, maar wetenschappers die helder vertellen over hun passie en een discussie zeker niet uit de weg gaan. Mét vj! (053) 851 15 16 www.macberlijn.nl www.nineoclockjazz.nl www.sciencecafeenschede.nl Jansen & Janssen Een café met een geheel eigen identiteit, veel kunst, cultuur en muziek. Vaak zijn er jamsessies en optredens van de veelal kleinere en onbekende bandjes. 56

Ook kunst staat bij Jansen vaak in de schijnwerpers met diverse wisselende exposities. Jansen & Janssen is de ambassade van de Vrije Republiek Twente. Oude Markt 10 (053) 430 70 10 www.jansenenjanssen.nl www.vrijerepublietwente.nl DE BUURVROUW Fout maar gezellig café met Jordanese uitstraling. Een buurtcafé in de binnenstad met woonwagenkamptypes, maar eveneens – later op de avond – dronken hockeyballen. Authentiek, nuchter en volks; een pilsje, bakje pinda’s en Nederlands- en Duitstalige muziek. Meezingen en inhaken mag. Een keutje leggen aan het eind van de middag kan ook.   Menistenstraat 3 (053) 432 47 95 Sprakel in ’t bos Dit ‘oudste café van Enschede’ ligt aan de rand van de stad, en - zoals de naam al doet vermoeden inderdaad middenin het

bos. Af te huren voor onder andere feesten en partijen, dus een spontaan kopje koffie zit er helaas niet in. Overmaatweg 45 (053) 431 96 59 22 CAFÉ EN PARTYCENTER DE VRIELER Rosenmontag bij de Vrieler is al decennia lang een begrip in Enschede en omgeving. Residentie van de grootste carnavalsvereniging van Enschede, oktoberfesten met bratwurst en bier; een echt feestcafé dus. Brinkstraat 301-303 (053) 432 37 19 www.vrieler.nl 23 OLD DUTCH Als je bang bent voor ongure figuren kun je deze kroeg beter vermijden (of je kogelvrije vest aantrekken). Eigenaresse Betsy (ook wel de moeder Theresa van de binnenstad genoemd) zwaait hier de scepter. Stadsgravenstraat 13 (053) 431 31 27

BILJARTPALEIS STOKKERS Eén van de bekendste biljart‘paleizen’ van Nederland. Ooit werden hier grote internationale biljarttoernooien gespeeld. Tegenwoordig speelt men nog elke dag competitie. Het voorcafé is een donkerbruin café waar voornamelijk autohandelaren aan de bar zitten. De barman kent ze allemaal, hij is dan ook al ruim 40 jaar de vaste barman van het Biljartpaleis. Oldenzaalsestraat 128 (053) 435 46 31 24 Café Friends Too Een uit de hand gelopen buurthuis, denk je als je binnen komt. Een zeer relaxte sfeer en de naam doet de tent eer aan; iedereen maakt wel een praatje bij elkaar. Het is in de ‘woonkamer zitten met vrienden’, maar dan in een café. Langestraat 50A (053) 432 95 95 www.friendstoo.nl 57

De hal van Vredestein is warm en gevuld met de lucht van rubber. Uiteraard, hier worden banden gemaakt – of beter – gebouwd. Mannen in blauwe overalls zijn druk in de weer. Vorkheftrucks manoeuvreren handig met allerlei lading. Over gemarkeerde paden kun je de hal dwars oversteken. Roetdeeltjes kleuren het plafond grijs. In een andere hal zoeft een onbemand wagentje met ongevulkaniseerde banden langs. De hal is schemerig. Achterin valt koud kwiklicht in vlekken op een stalen installatie van zo’n acht meter hoog, vijftien meter breed en diep. Dit is de ABPM: de Automatische Personenwagenbanden Bouw Machine. En er staan er meerdere. Binnen in de machine gaat de band van station naar station, wordt zo stap voor stap opgebouwd. Met ijzeren regelmaat poept de machine een band uit. Die gaat na handmatige inspectie naar de oven voor vulkanisatie. Krijgt een profiel. Zijn definitieve eigenschappen. De ABPM is een eigen ontwikkeling van Vredestein, in gang gezet eind zeventiger jaren. In 1976 liet de toenmalige Amerikaanse eigenaar BF Goodrich het bedrijf aan zijn lot over. Het einde leek in zicht. Het Rijk nam onder Den Uyl 51% van de aandelen over. De Delfste ingenieur Poot kwam aan het roer en gaf de aanzet tot de ABPM. In zijn ogen een belangrijke stap richting Fabriek van de Toekomst: met zo weinig mogelijk menselijk ingrijpen veel banden produceren. Tegen lage kosten en met een constante hoge kwaliteit. Begin jaren tachtig formeerde Vredestein een team dat na enige startproblemen uitgroeide tot een hechte groep. Dag en nacht werkten ze in een hal achter op het terrein aan de eerste prototypes. Alles in het diepste geheim. Achter gesloten deuren met gecodeerde sloten.

Vre de stei n

Ergens aan het Twentekanaal ligt de fabriek een beetje weggestopt als een gedateerd meubelstuk waar je aan gehecht bent, maar dat je bij visite toch wat uit het zicht zet. Autobanden: ook niet echt een product dat veel opwinding zal veroorzaken. Zwart rubber aan je auto dat je van tijd tot tijd moet laten vervangen. Het zal wel. Vredestein is niet een bedrijf dat je direct associeert met creativiteit en innovatie. Ten onrechte, zo blijkt. Menig bedrijf kan een puntje zuigen aan de vernieuwingsdrift en dadendrang van de bandenproducent. Een voorbeeld De Automatische Personenwagenbanden Bouw Machine, kortweg APBM.

Al snel bleek het mengen van techneuten met productiemensen een gouden greep. Ideeën konden snel worden getoetst aan de praktijkervaringen. Een intensieve periode met een hoog gehalte ‘trial-and-error’ brak aan. Het was ploeteren, prutsen en keihard werken. Sinterklaas en Kerst vierden ze in de hal. Ondanks het harde werken een ontzettend mooie periode. Lente 1983. Een belangrijke dag. De staatssecretaris komt op bezoek in het verre Twente. Wordt de ontwikkelingshulp wel goed besteed? Werkt die ABPM eigenlijk wel? Die dagen slaapt men weinig en peest men flink door. Tot dusver was slechts een enkel bandje van redelijke kwaliteit uit het prototype gerold. Toch eiste de directie een vlekkeloze demonstratie en zeker 30 probleemloos geproduceerde banden. Een dreigende opstand werd gesmoord met het vooruitzicht van een bonus in de vorm van een mooie fles whiskey. De hal werd mooi aangekleed. Een grote pijl op de grond leidde de bewindsman naar een rode knop op de installatie. De teamleden konden door gaten in de houten wanden zien of alles goed werkte. De staatssecretaris kreeg een korte uitleg en drukte gedecideerd op de knop. Het team hield de adem in. Een heftig gesis en de ABPM zette zich bonkend in beweging. Rubber onderdelen werd trefzeker en op maat aangevoerd en al snel was de eerste band een feit. De bewindsman glimlachte tevreden. Eén van de directieleden wiste zich het voorhoofd terwijl een ander nog steeds in een boterhamzakje stond te blazen. Een tweede band volgde en kort daarop een derde. Al snel stond de kar vol met zo’n dertig gitzwarte glanzende banden. Applaus, schouderklopjes alom. De whiskey smaakte goed.

Op het mooie Twentse platteland tussen Enschede en Losser ligt de (woon)boederij van Jan en Hermien Roerink. Jan is zijn hele werkzame leven boer geweest en nu zijn zoon de 95 koeien iedere dag melkt, kan hij zich volledig bezig houden met zijn andere passie: acteren. Hij is bekend van de Boer’nleu Revue en de televisie-serie Van Jonge Leu en Oale Groond.

‘Ons bedrijf hebben wij destijds overgenomen van de vader van Hermien, mijn vrouw. De boerderij van mijn vader, waar ik ben opgegroeid, stond in het buurtschap Zuid Esmarke, het buitengebied bij het Diekmanstadion. Hij staat er nog, erve ’t Zwarte Kate, inmiddels een monument. Het is ook een echte, oude boerderij met van die kleine ramen. Sinds hij in 1790 werd gebouwd is hij altijd in de familie gebleven. Toen ik er woonde was het een gemengd bedrijf, met twaalf koeien, een paar varkens, kippen en akkerbouw. Mijn vader en moeder en hun knecht deden het werk. Mijn zus en ik hielpen al heel jong met koeien melken. Naarmate we opgroeiden werd er meer meegewerkt, vooral door mijn vijf jaar oudere zus. Koeien melken was in die tijd nog een hele klus, je deed het met de hand en kon daardoor ongeveer vier koeien per uur melken.’ ‘Als kind was het voor mij geen uitgesproken zaak dat ik ook boer zou worden. Ik vond het erg leuk om naar school te gaan, naar de ULO in Enschede. In de volksmond heette die de Eerste ULO, of ook wel de Bannink ULO, naar het schoolhoofd toen. Hij lag aan de Brinkstraat, die ook vlak langs onze boerderij liep. Ik herinner me nog juffrouw van Haperen, een kleine, al wat oudere maar zeer strenge lerares Frans, en de heer Bannink. Hij nam de zes leerlingen onder zijn hoede die in de vierde klas de B-richting hadden gekozen en bracht ons wiskunde bij. We hadden geen eigen klas, maar gingen dan met hem mee naar klassen waar hij op dat moment les gaf. Daar maakten ze ruimte voor ons, zodat hij gelijktijdig ons ook wat aandacht kon schenken. Ik zat in de klas met de inmiddels overleden Henk Nijenhuis van de grote meubelzaak aan de Heurne, waar nu het Irenecomplex is gevestigd, en Paul Weise van de fotozaak. Daar lieten in mijn jonge jaren alle bruidsparen nog hun statieportret maken.’ 61

‘De ULO waar ik op zat was een gemengde school, met jongens en meisjes van de stad en van het platteland. Voor boerenjongens die naar de lagere landbouwschool gingen was dat anders, die kwamen minder in contact met meisjes of met kinderen uit de stad. De plattelandsjeugd kende elkaar allemaal, we hadden een actief verenigingsleven, ik zat al vroeg bij een toneelvereniging. We dansten overal, dat was bij ons hetzelfde als bij de jongeren van de stad. We gingen ook naar dezelfde danstenten. Ik was net zestien toen ik naar dansles mocht, bij Wim en Gerry Lammerink. De school is er nog steeds, aan de Spelbergsweg. In die tijd mochten we met vrienden van onze ouders op zondagavond naar café Stokkers in Boekelo om te dansen. Ook ging ik naar toneeluitvoeringen van de drie plattelandsclubs, met aansluitend een bal. Advendo bij de Waarbeek in Hengelo, Jong Lonneker bij de Vluchte en de Vriendschap had zijn voorstellingen bij Avion aan de Deurningerstraat. In de zomer bezochten we wel eens een school- en volksfeest in Buurse en Usselo. Vanaf mijn achttiende gingen we ook wel verder, met de auto naar bijvoorbeeld De Zon in Goor. Maar waar je ook kwam, altijd was er een dansorkest dat voor de muziek zorgde.’ ‘Nadat ik eindexamen had gedaan wist ik niet wat ik wilde worden. Dan maar boer, zei mijn vader. Dus ben ik naar de middelbare landbouwschool in Hengelo gegaan. Vanaf mijn achttiende was ik fulltime boer. Voor mijn zus was het heel anders, die vond het boerenbedrijf direct leuk. Na de ULO en de huishoudschool is ze thuis gaan werken en was de hulp van de knecht overbodig.’

‘Mede om onder de dienstplicht uit te kunnen komen heb ik de boerderij al snel van mijn ouders gehuurd. Op papier had ik toen al de leiding over het bedrijf, maar in de praktijk bleef vrijwel alles bij het oude. Met de komst van de melkmachine - midden jaren vijftig - veranderde er wel veel. In vijf minuten was daarmee een koe gemolken, revolutionair in die tijd, en het aantal koeien kon dus groeien. Ook de komst van de tractor zorgde in die periode voor verandering. Wij teelden aardappels, die we zelf in Enschede verkochten. Mensen legden toen nog hele wintervoorraden aan en bestelden tweehonderd kilo aardappels tegelijk, of soms nog meer. Gezinnen met opgroeiende kinderen hadden er veel nodig, want de warme maaltijd bestond meestal uit aardappelen. We hadden een flinke klantenkring, een aantal daarvan kwam ook wel met enige regelmaat een zak van twintig of dertig kilo halen. Wij brachten ze eerst met paard en wagen naar de stad, later met de trekker.’

‘Ik heb altijd op het platteland gewoond, maar dichtbij de stad, dichtbij Enschede. Er was niet zoveel verschil tussen stad en platteland. Ik noem mezelf ook een Enschedeër. Enschede was vlakbij, voor ons was dat een groot pluspunt, met het ziekenhuis, de bibliotheek, alle voorzieningen.’ ‘We hebben twee zoons gekregen. De oudste wilde absoluut geen boer worden en ging studeren in Wageningen. Melken vond hij niks aan, dat moet je liggen. Ik vind het wel leuk. Koeien moet je twee keer per dag melken. Als het lekker rustig is in de melkstal en de koeien geven veel melk, daar geniet ik van. Mijn andere zoon heeft wel liefde voor het boerenbedrijf. Wij hebben het niet gestuurd, het kwam uit hem zelf. Als je wilt dat je kinderen het bedrijf overnemen moet je enthousiasme voor het werk overbrengen, en natuurlijk blijven investeren. Dat is makkelijker voor de opvolger.’

‘De gemeente Enschede heeft een deel van ons bedrijf gekocht toen ik tweeëntwintig was, de boerderij en tien hectare grond. De stadsuitbreiding Stroinkslanden zou hier gerealiseerd worden. We kregen een goede financiële vergoeding. Grond bestemd voor bebouwing brengt aanzienlijk meer op dan de normale landbouwwaarde. Mijn ouders konden op de boerderij blijven wonen, ik was denk ik te jong om lang bij de verkoop stil te staan. Bovendien had ik verkering met een boerendochter, zij zou de boerderij van haar ouders overnemen. Ik had Hermien al op mijn zeventiende leren kennen. Wat aanvankelijk vriendschap was, is later uitgegroeid tot wat het nu is: een huwelijk van bijna veertig jaar.’

WAAR IS HET WATER? Veel water is er niet in Enschede, maar het was er ooit wel. Sterker nog; er waren zelfs grachten. Maar eind zestiende eeuw werd de Buitengracht al weer gedempt en de Stadsgraven veranderde in de negentiende eeuw in een open riool. Door het verversen van de verfbaden van de textielindustrie veranderde het grachtwater vaak van kleur. Met puin van de huizen van de stadsbrand in 1862 werd het laatste stukje gracht in Enschede gedempt en zodoende is Enschede sinds die tijd grachtloos...

Enschede had vroeger de meeste beken van Twente, waaronder de Roombeek. Maar ook deze verdwenen op een gegeven moment uit het straatbeeld. Na de vuurwerkramp in 2000 lag er een mooie kans om de beek weer door de nieuwe wijk te laten stromen. De Roombeek ontspringt bij de Kotkampvijver en via de Oldenzaalsestraat wordt de wijk Roombeek bereikt. Na de Roomweg vervolgt de beek zijn loop door de Walhofstraat. Daar doorkruist de beek het Van Heekpark en komt vervolgens via het Ledeboerpark uit op het terrein van de Universiteit Twente, waar hij uitmondt in de Drienerbeek. In de wijk Roombeek zijn trouwens ook mooie zwemvijvers aangelegd, met vlonders om op te zitten en je kunt er heerlijk pootjebaden. Ook in het centrum op de Oude Markt is water. Hier staat ter herdenking van de stadsbrand uit 1862 een wat lomp uitgevoerde fontein, maar het water is drinkbaar. In het weekend komen ‘s avonds op het marktplein urinoirs uit de grond omhoog, zodat ook het overtollige inwendige water weer afgevoerd kan worden... Verder wereldberoemd in Enschede: het Ei van Ko (genoemd naar oud-burgemeester Ko Wieringa). Deze bronzen beeldengroep met stromend water en bijna altijd een kluit klauterende kinderen vind je voor het stadhuis, bij de Jamin. Diezelfde kinderen vind je ook vaak op het Van Heekplein voor de V&D, rondrennend of –fietsend tussen het water dat daar in een lange rij de grond uit spuit. Voor ècht zwemmen moet je naar de randen van de stad. Daar vind je het doorsnee (binnen)zwemparadijs Aquadrome, met glijbaan, stroomversnelling en golfslag en ook heeft Enschede een echt ouderwets zwem-zwembad, het Slagman. Voor buitenzwemmen moet je nog verder de stad uit, richting Buurse naar recreatiegebied het Rutbeek of richting Oldenzaal, naar het Hulsbeek. 67

Polaroid

k . een fabrie n de techniek req uiem voor de wonderen va n va n ee el id nd ro la t een ha Ooit was de po ruggebracht to sche procedé te mend beeld ko op am H et fotografi za en. Een lang nd co se schede, de 20 n En ing va oot Polaroid . Onlangs sl en. ur de jn zi , en dan: de foto k van Euro pa ie br fa id in de ro el la rr laatste po elijke ge scha het onvermijd er uut later nd in zó m n to ee fo Een n, belichten en ke lik K . hter er ac m de gedachte donkere ka eren. Dat was nd het wo 48 be 19 at in lta t het re su air prin cipe da on ti lu s vo re ht n ec de polaroid, ee de techniek sl nkelijk werd va h, an sc A gi g. Lo . za kt daglicht ingen gebrui de vol fanatiekel al de bijbehoren or door een hand vo n (e s lm fi id het ro r la aa po M . te n vermogen want de eers era) kost ten ee m Ca . de nd er La se Polaroid id democrati ng of de polaro ctklaarfilm duurde niet la ig had de dire st ze n re ja de n va n de nd Aan het ei assortiment va roverd in het ve ts n het aa va pl e en st on een va andere ic tograaf, tu ssen odachrome K de en gemiddelde fo lm Achtfi erk; de Super naar analoge tijdp vond zijn weg a er m ca id ro la po r ook naar De . aa lm m diafi ezellenpar ty’s, ijg vr en s n, die de tje kinder fees modefotografe uikers. Zoals br sten, ge te e el te g on si profes n lichtopstellin hu om en en kt le lden vast gg polaroid gebrui filmset, die wi de op en n te ag tz en st ui props-assi n een draaidag n het einde va st, de hoe de set er aa rensische dien fo de grafen van zelfs veldfoto uw. n de vorige ee CSI-teams va 68

r s uitsch ie te Polaroid film brieken waar fa de aan de , de he Een van sc En was Polaroid kt aa m ge lsch ro en G werd k, naast raat. De fabrie in het g in em H oge Bothofst striële ondern du in e ot gr uren de de de twee 1965 haar hede, opende in sc En van n pa va ro rt Eu ha deel van n belangrijk s wa de he sc en voor zag ee En Voor Polaroid s. lm rfi en aa ld ro kl direct In dat jaar te uitschieter. 19 94 de absolu van de band. s ck pa n miljoe n maar liefst 60 juist ontslote t naar de - zo or sp den an tr nd t la , he Om te maken arkt mogelijk tch ra -v in - R ussische m ts oe t Ilj s voor het eers ar er dat jaar zelf Twente. Een ja en av th ch lu de op idn ro lle la te po es De to orbij. usse alweer vo bakge in en later was de ha n re eu z’n schelle kl tegen de kwaliteit, met het af te leggen n go be , te rp e groe p ct le ken onsche se f een afie. Toch blee s het wa l digitale fotogr A n. re te polaroid koes de rs ke mee ui ar br wa ge geluid, e het typische Twee e. wd maar vanweg pu ts rsverse foto ui ke n ee n a er e m ti de ca de produc va sloot Polaroid t he el vi ar ja jaar geleden be t . Di era’s te staken roid la Po directklaarcam n va rs 5 medewerke doek voor de 18 08 werkten ze zomer van 20 de t To raad Enschede. n winkelvoor oductie van ee kunnen. e to nog aan de pr 10 20 t to roidbezitters waarmee pola … or raad strekt vo de Zolang

Einde van de maand? Of gewoonweg geen zin om duur te shoppen? Enschede heeft één van de grootste warenmarkten van Nederland met diverse kramen. Ook winkels met tweedehands artikelen en kleding kun je hier volop vinden.

Markt Een vers visje of loempia, enorme zakken paprika’s voor een euro, meters stoffen, bossen koriander, goedkope witte sportsokken of heerlijke olijven en tapenades. Alles vind je hier. Op de markt is je gulden... euh, euro... dinsdag & zaterdag 8.00 - 17.00 uur H.J. Van Heekplein www.enschedesemarkt.nl Twentse waren- en goederenMarkt  Wat voorheen de Zwarte Markt was heet nu de Twentse Waren- en Goederenmarkt. Niet alleen de naam is gewijzigd, ook de locatie is nieuw. De markt is vanaf nu gevestigd in het voormalige Polaroidgebouw in het gedeelte waar vroeger de camera’s van de lopende band rolden. Dwalend over deze overdekte markt waan je je - al manoeuvrerend tussen tot aan het plafond

gestapelde spullen en prullen - op een filmset. Hier vindt je de ware ziel van Enschede en verder elpees van Heino, een Turkse kapper, alle speelfilms op VHS, een kerstboom met verlichting, een shoarmazaak, satellietschotels en diverse prullaria. Dit is de plek waar je je mobiele telefoons simlock-vrij kan laten maken of je computer kan laten repareren. De entree is niet helemaal gratis (rond de 1,20 euro), maar met een beetje afdingen heb je het er zo weer uit. maandag (vanaf 12.30 uur) t/m zaterdag Hoge Bothofstraat 45 13 Het Goed De kringloopwinkel van Enschede. Groot en ruim gesorteerd, maar over-prized. Als je het personeel nog chagrijniger wilt krijgen, moet je proberen af te dingen. Vooral doen dus... Lonnekerbrugstraat 99 (053) 433 29 44 71

Eerste klas tweedehands Als je uitgekeken bent op meer van hetzelfde dan moet je even de binnenstad verlaten. Wat deze winkel zo bijzonder maakt zijn de exclusieve tweedehands merkkleding en accessoires voor vrouwen; zowel meisjes als dames. Meteen valt op dat er een ruime keus is aan (gala)kleding, schoenen, tassen, sieraden en nog veel meer moois! Van designers als Diana Von Furstenberg, Dolce Gabana, Otazu, D&G, Kenzo en Moschino. Wil je niet veel geld kwijt zijn aan merkkleding, dan is een bezoekje aan Eersteklas Tweedehands zeker de moeite waard! wo/do/vr 10.00 - 17.00 uur en za 12.00 - 17.00 uur Sumatrastraat 25 14 Giensch Leuke selectie 2e hands trainingsjasjes, overhemden met kekke prints en feestjurken. Op zoek naar een groovy badpak of 70’s 72

sportschoenen in maat 48? Vraag het de verkopers, en zij houden een oogje voor je open op hun kledinghunts. Korte Hengelosestraat 17 (053) 432 14 70 Snuffelhal Het voorste gedeelte van de winkel staat vol met kitsch, maar wie achterin en op zolder rondkijkt komt nog wel eens aardige 60’s meubels of bruikbare apparaten tegen. Afdingen loont de moeite. Molukkenstraat 3 (053) 431 32 13 15 Twentehallen Voor deze rommelmarkt moet je wel entree betalen, maar er staan veel kramen en niet te veel dure handelaren. Soms zijn er ook thema rommelmarkten, bijvoorbeeld speciaal voor verzamelaars . De Reulver 120 (053) 477 65 50 zie www.twentehallen.nl voor data, € 3,50 entree

Rommelmarkt Wonne klooster Tweedehands meubels, koelkasten, lampen, bedden en ga zo maar door. woensdag & zaterdag 14.00 - 16.00 uur Noorderhagen 25 (ingang aan de Minkgaarde) (053) 431 87 87 www.wonne.nl Handje twee    Handje Twee verzorgt de tweedehands kledingverkoop van de Wonne. woensdag t/m zaterdag 13.00 - 16.00 Noorderhagen 25 (053) 431 87 87 www.wonne.nl Second Hand Cameras Fotografen die zweren bij analoog mogen zich gelukkig prijzen met deze winkel. Hier vind je klassieke toestellen en camera-apparatuur. Korte Haaksbergerstraat 17 (053) 430 87 03 donderdag t/m zaterdag www.secondhandcameras.nl 73

de wonne |

het koopjeshuis mago | De grootste aanbieder van 2e hands kleding in Enschede. Extroverte kleders met een neus voor vintage vinden hier spotgoedkope 50â&#x20AC;&#x2122;s jurken, klassieke ruitjes overhemden, kanten onderjurkjes en badpakken uit de jaren 70. Tegelijkertijd hangt hier zoveel afzichtelijks dat je in een oogwenk die fluorlegging/lederhosen/80â&#x20AC;&#x2122;s promdress hebt gevonden voor dat ene feestje.

De Heurne 53 (053) 432 22 08 76

‘Je stapt de trein uit en roept: wow.’

Het is het nieuwste paradepaardje van Enschede. Met de gezamenlijke huisvesting van zes toonaangevende muziekinstellingen heeft Enschede zichzelf als muziekstad op de kaart gezet. ‘Het Muziekkwartier moet het bruisend hart van de stad zijn, ook als er geen voorstelling is,’

De Nationale Reisopera, het Orkest van het Oosten en Poppodium Atak. Podium Twente, ArtEZ Conservatorium en De Muziekschool Twente. Het zijn niet de minste cultuurinstellingen die op 20 november 2008 hun intrek namen in het Nationaal Muziekkwartier; het in het oog springende muziek- en theatercentrum in hartje Enschede. De gezamenlijke huisvesting moet zorgen voor een regio-overstijgende uitstraling en meer bezoekers: het Muziekkwartier wil maar liefst één miljoen bezoekers en muziekschoolleerlingen per jaar bedienen. Het moet het bruisend hart van Enschede zijn, ook als er geen voorstelling is. Of dat daadwerkelijk lukt, is nog afwachten. Maar het visitekaartje is afgegeven, al was het maar vanwege de architectuur. Architect Jan Hoogstad voorzag het ietwat desolate gebied ten oosten van het Stationsplein van een niet te missen landmark, uitgevoerd in koper en glas. ‘Je stapt de trein uit en roept: wow, ik ben in Enschede,’ zei oud wethouder Joop Hassink, toen hij het winnende ontwerp bekend maakte. gordeldier Het Muziekkwartier huisvest drie zalen, kantoor-, oefenen lesruimtes, een popcafé en een theaterfoyer – een unieke combinatie van culturele functies die alleen in Amsterdam (Muziekgebouw aan het IJ) terug te vinden is. Het gebouw ging tot kort voor de oplevering achter schuttingen en steigerdoeken schuil. Dat is een mogelijke verklaring voor het feit dat de onvermijdelijke bijnamen tot dusver zijn uitgebleven. Alleen op een Internetforum dook de bijnaam ‘het Gordeldier’ op. De inzender onderbouwde zijn vondst met een foto van de rug van het dier, die opmerkelijk veel overeenkomsten vertoonde met de koperkleurige dakspanten van het Muziekkwartier. What’s in a name? 79

Er valt (altijd wel) iets te zien!!!

Villa de Bank Kunstruimte Villa de Bank is voor en door kunstenaars opgezet en organiseert zoâ&#x20AC;&#x2122;n acht tentoonstellingen per jaar. Het aanbod is heel divers: jonge kunstenaars presenteren hier verschillende disciplines en stijlen van hedendaagse beeldende kunst. Een expositie in de villa kan bijna als een kwaliteitsstempel worden beschouwd; veel kunstenaars die hier hun werk tonen worden vaak gespot door de gevestigde kunstinstituten. Van tijd tot tijd is het werk van deze gerenommeerde kunstenaars na verloop van tijd weer in de villa te bezichtigen, alleen zie je dan beduidend minder rode stipjes op de prijslijst staan... Espoortstraat 182 (053) 431 55 15 25 nationaal Muziekkwartier Het Muziekkwartier herbergt zoâ&#x20AC;&#x2122;n beetje alle muziekstijlen die je kunt bedenken. Het gebouw biedt ruimte aan de Nationale Reisopera, het Orkest van het Oosten, poppodium Atak, de Muziekschool Twente en ArtEZ Conservatorium en Podium Twente, die er theatervoorstellingen zal programmeren. Uiteraard biedt het gezamenlijke onderdak perspectief op interessante crossoverâ&#x20AC;&#x2122;s en gezamenlijke festivals. Tijdens de bouw is echter wel gezorgd voor geheel vrijstaande muren voor de verschillende podia: liefhebbers luisteren toch het liefst naar hun eigen muziek... In de kelder van het gebouw bevinden zich de broedplaatsen van het aanstormende talent. Met een beetje geluk raak je in een van de repetitieruimtes aan de praat met de popster van morgen. Wenninkgaarde 40-42 (053) 485 85 85 www.muziekkwartier.nl 80

Abel |50| werkt in de zorg Nelson |7 maanden| hond Dina & Christina |vriendinnen MOOISTE PLEK IN ENSCHEDE: Het Ledeboerpark, lekker even uitrusten van werk en kinderen. LELIJKSTE PLEK IN ENSCHEDE: De Alphatoren, het is een mooi gebouw, maar niet voor in Enschede. TIP: We houden van een goed kopje koffie, bijvoorbeeld bij La Place.

MOOISTE PLEK IN ENSCHEDE: Het centrum vind ik erg fijn. LELIJKSTE PLEK IN ENSCHEDE: De nieuwe school in de Zuiderval er is een lelijke muur omheen gebouwd waardoor het wel een kliniek lijkt. TIP: Paddyâ&#x20AC;&#x2122;s voor de tapas.

GOGBOTFestival  Op het GOGBOTfestival vertonen elk jaar meer dan 150 kunstenaars, performers, muzikanten en andere creatieve geesten hun talenten, verspreid over zo’n 10 festivallocaties. Op GOGBOT stuit je op robotica, elektronische muziek en audio art, virtuele werelden, freakshows, interactieve installaties, live-cinema, streetart, gaming, performances, keynote sprekers, lezingen, steampunk videoclips, dj’s, vj’s, parties, heel veel stoom, en nog veel meer... De kwaliteit is wisselend, maar gezien het grote aanbod zijn er elk jaar weer een paar juweeltjes te vinden. www.gogbot.nl BalenFestival  De naam is afgeleid van het Balengebouw, midden in de wijk Roombeek. Het is een robuust gebouw uit het textielverleden waar destijds de balen katoen werden opgeslagen. Het festival is ook behoorlijk ruig van karakter: exposities, presentaties, voorstellingen en workshops; allen op loopafstand vanuit het Balengebouw. Het meest opvallend zijn de Kotjes & Krotjes op de Museumlaan. Horeca- en kookkunstenaars exposeren in deze tijdelijke bouwsels hun eet- en snoepkunstwerken. Neem een middag of een avond vrij, zorg voor een handvol kleingeld en geniet van deze vreemde mix van kunst, kitsch en Hollandse handelsgeest. www.balenfestival.nl CD uitleen Grootste muziekuitleen van Oost-Nederland met ruim 50.000 cd’s, 10.000 lp’s en 1000 muziekdvd’s. Te vinden op de eerste verdieping van de openbare bieb. Pijpenstraat 15 (053)436 11 30 www.cd-uitleen.nl 26 84

Salome

Gib mir den Kopf des Jochanaan! Herodes

Man soll ihr geben, was sie verlangt!(...) (Der Henker geht in die Zisterne hinunter)

Salome

Es ist kein Laut zu vernehmen. Ich höre nichts. Warum schreit er nicht, der Mann? Ah! Wenn einer mich zu töten käme, ich würde schreien, ich würde mich wehren, ich würde es nicht dulden... Schlag zu, schlag zu, Naaman, schlag zu, sag ich dir!

Uit: Richard Strauss, Salome (1905) Text von Oscar Wilde (Deutsch von Hedwig Lachmann)

Nationale Reisopera Nationale Reisopera is het spannendste reizende operagezelschap van Nederland. Vanuit de standplaats Enschede worden jaarlijks zo’n 75 tot 80 voorstellingen gegeven in theaters door heel Nederland. De Nationale Reisopera werkt met jong talent maar ook met gevestigde musici, ontwerpers en regisseurs. Het resultaat is spraakmakend, verrassend en van hoge artistieke kwaliteit. (053) 487 85 00 www.reisopera.nl Rijksmuseum Twente Het Rijksmuseum is één van de geheimen van Enschede. Eenmaal binnen stuit je op de prachtige collectie kunstwerken uit de 18e eeuw, een architectonisch hoogstandje van Ben van Berkel en één van de meer dan 1000 moderne kunstwerken uit het depot VBVR. De schrijver Willem Brakman was een van de trouwste bezoekers van het museum: “Vroeger was het museum gegarandeerd hol en stil, en ik beluisterde er de eigen voetstap terwijl ik neerzag op ondoorgrondelijk bot, steen en brons. Een zeer tijddoordrenkt beleven, dat zijn subtiel hoogtepunt vond in de gobelinzaal, een zaal door zijn wandbekleding en zijn centrale ligging absoluut stil. In die zaal staan een houten bank en een monument van een Haagse klok. Daar zit ik nog wel eens als de nood hoog is en luister, luister hoe langzaam door het wennen van het oor, de tik duidelijker en duidelijker wordt. Tenslotte komt hij dan voorbij in al zijn statie, de absoluut zuivere seconde. Bewaart men in Parijs de platina meter, Enschede heeft de tijd, de platina seconde.” Lasondersingel 129-131 (053) 435 86 75 www.rijksmuseumtwenthe.nl 87

Concordia Concordia draait de wat alternatievere, niet-‘13 in een dozijn’ films. Ook kun je hier terecht voor theatervoorstellingen. Deze kun je bijwonen in de prachtige, meer dan 100 jaar oude theaterzaal; ook wel het mooiste kleine theatertje van Nederland genoemd. Oude Markt 15 (053) 431 10 89 www.concordia.nl Atak Atak is hét poppodium van Enschede en heeft in haar gloednieuwe onderkomen in het Nationaal Muziekkwartier een ruim café en een kleine en grote zaal, die samen ruimte bieden aan 1300 bezoekers. In Atak werkt een klein vast team samen met 130 vrijwilligers om meer dan 160 keer per jaar de meest uiteenlopende artiesten en genres op het podium een plek te bieden. Pop, rock, techno, ska, reggae, elektronica, metal, wereldmuziek, hardcore, live-instrumenten of dj’s. Eén vrouw met een gitaar of een 14-koppige feestband: in Atak gebeurt het allemaal! Daarnaast werkt Atak onder andere mee aan het Rockarty festival, het Cross-Linx festival, de Poëziemarathon en de Metal Battle. Ook zijn er met regelmaat presentaties van de popschool en popacademie in Atak. Willem Wilminkplein 2 (gebouw Nationaal Muziekkwartier) (053) 432 23 88 www.atak.nl 27

Synagoge | Elke zondagmiddag om 14.00 uur kun je je tegen een kleine vergoeding door deze mooiste synagoge van West Europa laten rondleiden. Het feit dat deze synagoge de tweede wereldoorlog ongeschonden is doorgekomen is te â&#x20AC;&#x2DC;dankenâ&#x20AC;&#x2122; aan het feit dat de Duitsers de synagoge in deze periode als gevangenis hebben gebruikt. Een paar jaar geleden is de synagoge geheel opgeknapt. Een bezoekje waard.

Prinsestraat 18 (053) 4324507 www.synagoge-enschede.nl 90

Sjoel Vaak wandel ik door deze stad en zoek de stilte van de Prinsestraat Ik kan het maar niet laten omdat daar de hemel op een voetstuk staat Paul Gellings

vestzaktheater | Het Vestzaktheater in de binnenstad is met 65 zitplaatsen ĂŠĂŠn van de kleinste en intieme theaters in Nederland. Bekende namen, maar ook beginnende theatermakers en amateurgezelschappen uit de regio treden hier op. Naast toneel, cabaret, muziek, vertel- en kindertheater is er stand-up comedy en zijn er avonden met literatuur en poĂŤzie. Overdag worden vaak educatieve voorstellingen georganiseerd. Walstraat 35 (053) 430 18 87 www.hetvestzaktheater.nl 94

Rosa Clementina van Aalst is een statige dame van 94 jaar en staat in Enschede bekend als Tante Ronnie. In 1939 kwam ze in Enschede wonen, maakte daar de Tweede Wereldoorlog mee en reisde als inkoopster van de V&D heel Europa door. Een vrouw van de wereld, die altijd weer terugkeerde naar Enschede.

‘Enschedeërs kennen me als Tante Ronnie, of gewoon Rosa. In 1939 ben ik naar Enschede gekomen, waar ik ging werken bij V&D. Daarvoor had ik bij V&D in Haarlem gewerkt, eerst als verkoopster. Ik wist al gauw dat ik niet achter de toonbank wilde werken, maar ervoor. In die tijd uitzonderlijk voor een vrouw. Verkoopster vond ik ook een leuk beroep, gezellig, omgaan met klanten, maar ik wilde verder komen.’ ‘V&D in Enschede en Haarlem was een familiebedrijf van twee broers. Ik werd vanuit Haarlem naar Enschede gestuurd om de vakken in te richten. Het was aanvankelijk de bedoeling dat ik maar voor zes weken in Enschede zou blijven, al die tijd keurig ondergebracht in een hotel op de Oude Markt. Nu is dat Concordia, toen een hotel met een soos, waar ik een vaste kamer had op de eerste etage.’ ‘De winkel zat in een groot gebouw aan de Hengelosestraat. Het staat er nog steeds, de buitenkant is hetzelfde gebleven. We hadden prachtige glas-in-loodramen, daarachter was de lunchroom, op de eerste etage. Ik werkte op de parterre. De etalages waren aan de voorkant, daar was een galerij, schitterend ingericht door onze etaleurs. Vooral met Sinterklaas en Kerst waren de etalages mooi, mensen kwamen er speciaal naar kijken. Bij V&D kon je alles kopen, van meubels tot een klosje garen. Ik was verantwoordelijk voor de modeaccessoires, al gauw als assistent inkoper. We kochten leren handschoenen bij een handschoenenzaak in Brussel. In de winkel stalden we die goed uit, op handschoenenhouders. De dames kwamen ze bij ons passen.’

‘De opening van de V&D in Enschede was een groot evenement, iedereen kwam kijken. Enschede werd er een beetje grootstedelijk van, tot dat moment had je hier alleen kleine middenstandswinkeltjes. V&D was een echt warenhuis, iedereen kwam er inkopen doen. Ik kende onze klanten bijna allemaal, het was familieachtig. De gegoede burgers zonden soms hun dienstbodes om bijvoorbeeld kousen te kopen, dan wist je al voor welke mevrouw het was en kende je dus ook haar maat.’ ‘Maar het was natuurlijk ook een dreigende tijd. Je hoorde nare dingen over Hitler, alle Duitse dienstbodes werden uit Engeland teruggehaald. Het leek mij wel rustig om in Enschede te blijven. Haarlem was ook mooi, maar Enschede was anders. Op zondag fietste ik veel door de prachtige omgeving, naar Oldenzaal en Ootmarsum.’ ‘Een jaar na de opening brak de oorlog uit. Ook al zaten we hier tussen de boeren, het voedsel was schaars. Alles was op de bon of werd opgeëist door de Duitsers. Wel vond er veel stiekeme ruilhandel plaats. Later heb ik nog vaak beseft hoeveel geluk ik heb gehad dat ik in het Oosten woonde. Ik werd al snel cheffin en werkte met verkoopsters, allemaal boerenmeisjes, die volop aan eten konden komen. Ze brachten soms een beetje boter mee, die heel schaars was. Om door de controle heen te komen verstopten ze die in hun bloesjes. Ik kan me nog herinneren dat bij één van de meisjes de boter was gesmolten. Vreselijk zonde, maar we hebben er ook om moeten lachen. Bij de boeren gingen we op een fiets met houten banden eieren halen, dat was bijzonder in die tijd. We konden de bombardementen op het Ruhrgebied vanuit ons dakraam zien. Gelukkig is Enschede niet veel gebombardeerd, de stad is redelijk gespaard gebleven. 98

‘Nu zou ik nu niet meer uit Enschede weg willen, maar vroeger wilde ik altijd in Parijs wonen. Het mocht niet van mijn moeder, dus het is er niet van gekomen. Gelukkig ben ik er toch heel vaak geweest. De eerste keer dat ik op het Gare du Nord kwam, het station, zal ik nooit meer vergeten. Ik heb daar een hele tijd staan kijken naar al die mensen in dat mooie, oude station. Het eerste dat ik altijd bezocht in Parijs was het Louvre. Iets van de grandeur van die grote steden had Enschede, met de boulevard en de prachtige kastanjebomen. Jammer dat een aantal daarvan nu is gekapt.’

Wat ik me nog goed voor de geest kan halen is dat de Duitse infanterie binnenkwam. Ik woonde toen in de Hengelosestraat, vlakbij mijn werk. Je wist niet waar je kijken moest van verbazing en angst.’ ‘Na de oorlog werd mijn werk steeds interessanter. Ik moest alle modesteden van Europa bezoeken, allerlei accessoires inkopen en kijken wat de modekleuren zouden worden. Voor de oorlog kochten we sjaals in van zuivere zijde, na de oorlog werd het nylon. Ook heel mooi. In de jaren van de wederopbouw groeide V&D mee en ging ik naar modeshows in Parijs en Milaan.’

‘Ik heb ontzettend veel gereisd, maar Enschede bleef mijn thuis. Ik vond het altijd heerlijk om hier weer te komen. Op Schiphol holde ik om de laatste trein naar Enschede te halen. De bevolking van Enschede was erg gezellig, ook al sprak ik hun taal niet, en verstond ik het niet altijd. Enschedeërs zijn niet nors of stug, maar juist vriendelijk en amusant. En het was leuk dat iedereen Twents sprak, ook de upper ten. Ik voelde me helemaal gesetteld in Enschede.’

‘Ik heb de hele evolutie van de mode meegemaakt. Het was ondenkbaar om vroeger zonder hoed naar buiten te gaan, dat is allemaal heel snel veranderd. In de jaren vijftig en zestig werd de mode makkelijker, draagbaarder. Je had natuurlijk de elegante kleding van Chanel, waar ik dol op ben. Haar kleding blijft altijd goed, een mooie rok, een blouse, een mantelpakje. De mode van nu kan ook heel mooi zijn, maar de winkels verkopen allemaal precies hetzelfde, dat vind ik jammer. Je moet echt op zoek als je iets speciaals wilt kopen.’

‘Ik woon tegenwoordig naast het Nationaal Muziekkwartier. In november 2008 ben ik bij de opening geweest. Ik was erg onder de indruk. Zo’n gebouw met nationale allure, dat zich goed kan meten aan andere grote Nederlandse steden. Het deed mij denken aan de komst van de V&D vroeger in Enschede.’

‘Ik heb Enschede van dorp in stad zien veranderen. Na de oorlog verdwenen er winkels en ook sloot Hotel de Graaf, tegenover onze zaak. Aan het Volkspark werd de Wilhelminaflat gebouwd, met drie of vier verdiepingen. Dat was toen heel wat. Het Volkspark was na de oorlog van de jongelui, iedere zondagmiddag was er ‘Thé Dansant’ en gingen we dansen.’ het volkspark | 100

101

ROOMBEEK Cultuur, Nog geen tien jaar geleden was Roombeek een ietwat ingeslapen woonwijk aan de noordkant van Enschede. Uit de loop, en in langzaam vorderende staat van verpaupering. Op 13 mei 2000 maakte de vuurwerkramp een abrupt einde aan de anonimiteit.

102

textiel en nieuw elan Acht jaar later is de wederopbouw en herinrichting van Roombeek nagenoeg voltooid. De wijk is onder regie van architect Pi de Bruin getransformeerd tot een fascinerende mix van oud en nieuw, met in het oog springende, maar ook verborgen ‘schatten’. Zoals de jaren ’30 woningen die op verzoek van oorspronkelijke bewoners steen voor steen in de oude stijl zijn teruggebouwd (de bewoners werden zo intensief bij de herinrichting betrokken, dat de planologiewereld er zelfs een apart werkwoord voor bedacht, ‘Roombeken’). Of de Museumlaan, de verbindende as tussen Rijksmuseum en Twentse Welle, die het gebied diagonaal doorsnijdt. Deze as ontwikkelde zich de afgelopen jaren tot een bonte stalenkaart van verschillende architectuurstijlen: van stadsvilla tot boerderette, en van renaissancevilla tot een reusachtige twee-onder-één kap. Een van de opvallendste gebouwen op het terrein is het Balengebouw, tegenwoordig bekend als Het Cremer. Dit kleine, maar in het oog springende baken, dat vroeger als opslagruimte voor balen textiel diende, staat symbool voor de textielindustrie, waarvan Roombeek lange tijd het middelpunt was. Hoewel het gebouwtje op slechts 150

meter van de vuurwerkfabriek stond, wist het op miraculeuze wijze te ontsnappen aan de ontploffing en de daarop volgende vuurzee. Een andere erfenis uit de textieltijd, de voormalige poetsdoekenfabriek van de familie Rozendaal, doorstond ‘13-05’ een stuk minder goed. De vuurwerkramp veranderde de 100 jaar oude fabriek in een geblakerd staketsel, maar de stad besloot het gebouw toch te behouden. Op 22 april 2008 opende Koningin Beatrix Het Rozendaal, een cultuurcentrum dat onder meer onderdak biedt aan ateliers, een museum en een sterrenwacht. Als je toch in Roombeek bent, moet je even een blik naar binnen werpen bij het kantoor van Axis Media-ontwerpers, op de hoek van de Roomweg. Axis staat niet alleen bekend als een eigenzinnig communicatiebureau, maar beschikt bovendien over een merkwaardig meubelstuk, dat regelrecht afkomstig lijkt uit het Guiness Book of Records. De beroemde kast van Ben van Berkel loopt als een brug door de ruimte, biedt bergruimte en scheidt werkplekken, maar herbergt zelf ook loopgangen. Bizar! 103

TWENTSE WELLE

Ratelende weefgetouwen, duizelingwekkende diorama’s

Het is géén oudheidkundig archief en géén natuurhistorisch museum. Zelfs geen doe-museum waar busladingen scholieren naar binnen worden gejaagd met schijnbaar als enige doel om op zoveel mogelijk knopjes te drukken. Twentse Welle is een fris ervaringsmuseum waar Twentse geschiedenis, natuur en textielverleden naadloos in elkaar overlopen.

104

Drie gerenommeerde Enschedese musea stonden aan de wieg van Twentse Welle, een belevingsmuseum avant la lettre dat onlangs z’n deuren opende. Twentse Welle afficheert zichzelf als het museum van het menselijk avontuur. Het museum laat zien hoe de mens net na de laatste ijstijd Twente binnenkwam, en hoe natuur en cultuur zich in de daaropvolgende eeuwen hebben ontwikkeld. Twentse Welle is gehuisvest in Het Rozendaal, een cultureel verzamelgebouw dat verrees op de fundamenten van een honderd jaar oude textielfabriek. Bij de entree stel je je onwillekeurig voor hoe het leven er uitzag toen rokende fabrieksschoorstenen het visitekaartje waren van textielstad Enschede. Eenmaal binnen ga je nog veel verder terug. Je loopt met grote stappen van de prehistorie naar de toekomst, of snuift de geur op van veenbrandjes in het kamp van de jagers- verzamelaars. Onderweg bewonder je diorama’s die in een oogopslag duidelijk maken wat de reikwijdte is van begrippen als ‘klimaat’ of ‘gezin’. In de verte klinkt het geratel van een weefgetouw. Een stoommachine die ‘op druk’ komt. En in de taalkamer pik je nog wat voorbeelden mee van streektaal– en spelling. Ooit geweten dat een kameraadje in correct Twents geschreven wordt als kammeröadke? Na een bezoek aan Twentse Welle ben je weer helemaal bij. 105

Er is een ander

Oude Markt

Je was mijn stad voor zeven jaren je gaf me alles wat je had en nu prik je de blaren

À la, ik beken, zie hier mijn confessie ik heb je gebruikt ‘t was persoonlijk gewin - je liet me -

Ik kwam graag naar je toe om te drinken - je liet me en ik maar in mijmering zinken

wat kon je dan toestaan profijtloos hoereren ik besefte dat ik niet de enige en toch - ik liet je dan een woord van dank: dank

Als ik wat bij je halen kon ik kwam en – je liet me ik nam maar in gierigheid vergeet men te geven Je hebt me nimmer de deur gewezen ik kwam maar - je liet me bij jou niets te vrezen

Je was mijn schat voor zeven jaren je schonk me al wat je bezat je rijkdom mocht niet baten de eenheid die we waren zonder schroom achtergelaten (er is een ander) Niels van Gorp

toen de wijze man wiens urine naar wodka stonk zoveelste bier bestelde in het café Bolwerk poogde ik op rozen de wolken te bereiken laten we het kort houden zei hij kom nu het nog kan gaan wij zwemmen in de massa midden in de nacht op de oude markt en de rest van de stad in de maling nemen toen gingen we op in de stof van oneindigheid onder de glimlach van het kolossale kind en het stoffelijk overschot bleef ongewijzigd Çevdet Ornek

106

107

Getijdenschrift, Enschede Er cirkelt papier door jouw stegen, woorden vertrapt en in portieken door regen aangetast zoekend naar luwte of vergetelheid

Ik dwaal door jouw wijken zonder de kunst mij zwervend staan te weten tastend als een blinde naar de vorm van hoofd en leden

Ik was ooit op zoek naar groter wegen maar het lot bracht mij met heimwee en windvlagen terug naar jou terug en op mijn schreden

vind groeven bij de enkele iconen: Cato Elderink, JJ van Deinse profiel van de oude kerk de grote mond van Cremer

Lauden, ENSCHEDE

Completorium, ENSCHEDE

Ik heb indringend met de wind gesproken hij is een groot voorstander van gaten lege gaten geslagen waar is om het even

Wat valt er nog te zeggen? Ik duik in het portiek en ontvouw het ritselend en vluchtend vel papier

hij lacht altijd joelt dat vuur en kruit zich weinig aantrekken van eeuwen historisch blij met iedere hulp die hij verleent

lees het eerst onleesbare, tuur en laat niet los het losgescheurd verstoten onmiskenbaar Duits brevier:

Vespers, ENSCHEDE

Einkaufsliste, ENSCHEDE

Frank Wijering

108

109

Na een drukke week is het soms echt even nodig om je zinnen te verzetten, uit te waaien, te ontspannen, relaxen, verpozen, chillen en meer van dat. Hier vind je de plekjes en adressen in Enschede die dat mogelijk maken.

Parken in Enschede Enschede is rijk aan verscheidene parken, verdeeld over de hele stad. In 1874 liet de fabrikant H.J. van Heek een park inrichten en schonk het aan de arbeiders, het wel bekende Volkspark. Andere fabrikanten volgenden zijn voorbeeld en zo ontstonden het Blijdensteinpark, het Ledeboerpark, het Van Heekpark en het Wooldrikspark. Kijk voor meer informatie op www.parkeninenschede.nl GJ van heekpark 14 Hectare park met een schapenweide, jeu de boules banen en een erg leuke houten speeltuin. Ook is er de schenkerij Wattez gevestigd, waar mensen met een geestelijke gehandicap in de bediening werken. En terwijl de ouders met een kopje thee en huisgemaakt gebak even uitrusten, kunnen de kinderen er een te gekke speurtocht volgen over “De geest van Galgenmös”.

110

Roessinghsbleekweg/ Hengelosestraat Wattez is geopend van dinsdag t/m zaterdag 10.00 - 16.00 uur www.schenkerijwattez.nl Volkspark Soms lijkt het alsof er altijd kermis is in het Volkspark, maar strikt genomen is er een paas- en herfstkermis en een circusfestival in december. Het park is 15 hectare groot, en bezit een speeltuin en dierenweide. In het midden van het park vind je restaurant 10 en De Jaargetijden. Parkweg 49 Abraham Ledeboerpark 16 Hectare park omarmd door landgoed “Het Wageler”. In het gebied zijn verschillende natuurspeelplaatsen te vinden zoals een huttenbouwplaats en een waterkliederplek. In Het Koetshuis worden tevens bijen gehouden waarvan je de honing kunt kopen. Dit is ook een leuke plek voor 111

een langere wandeling. Het Wageler is namelijk een voor Twente karakteristieke ‘kampenlandschap’, wat te herkennen is aan een kleinschalige afwisseling van bosjes, akkers, houtwallen, boerderijen, beken en grasvelden. Indrukwekkend is ook de sequoia, die ongeveer 120 jaar oud is. Deze mammoetboom heeft een omtrek van bijna 7 meter en is meer dan 25 meter hoog. Van Heekbleeklaan/ Hengelosestraat kinderboerijen In Enschede zijn maar liefst drie kinderboerderijen te vinden: Kinderboerderij Noord Vanekerbeekweg 15 ’t Vaneker (053) 433 53 48

bingocentrum de vluchte |

112

Kinderboerderij De Wesseler Wesselerweg 15A Wesselerbrinkpark (053 )477 07 23

Kinderboerderij Het Wooldrik Lorentzlaan 22 Wooldrikspark (053)432 29 32 Short Golf Spielehof Echte golfers gaan naar de golf course aan de Enschedesestraat. Maar wat als je zin hebt om zonder lidmaatschap, baanrecht of eigen sticks een balletje te slaan? In Boekelo hebben ze de oplossing; short range golf. 18 holes tussen 70 en 100 meter, waar je na een korte introductie meteen kunt beginnen. Er is ook een driving range waar je voor een paar euro een emmer ballen kunt kopen om ze vervolgens keihard weg te meppen. Spieleweg 24 Boekelo (053)428 13 63 De wolverlei Deze geitenboerderij maakt misschien wel de beste biologische geitenkaas van Nederland. Als

particulier kan je hier kaasjes kopen iedere vrijdag tussen 14.00 en 17.00 uur. Twickelerlaan 18 Deldeneresch (074) 376 45 66 Bingo Centrum ‘De Vluchte’ In dit gezellige bingocentrum komen stamgasten dagelijks een ‘gokje’ wagen. Voor slechts 8 euro ben je maar liefst twee uur zoet met bingo spelen in allerlei figuurtjes. De snelle bingo is niet voor beginners. In de rookpauzes staan mensen met z’n allen buiten en babbelen gezellig, ook met de buren. Opvallend is hoe fanatiek de meeste spelers zijn. Ouwehoeren is er niet bij en alles wat je uit je concentratie kan halen is niet geoorloofd. Het gezegde ‘meedoen is belangrijker dan winnen’ gaat hier dus ook niet op! dinsdag t/m vrijdag en zondag Oldenzaalsestraat 153 (053) 435 94 90 113

Herman Sprakel, Jacht en Schietsport Zowel de startende als de geoefende sportschutter en jager kunnen hier al sinds 1985 terecht voor nieuwe en gebruikte sportwapens, schietschijven en munitie. Alleen supersoakers hebben ze hier niet, daarvoor moet je bij de betere speelgoedzaak zijn. Deurningerstraat 254 (053) 435 55 69 www.sprakelwapens.nl HET AAMSVEEN Over dit drassig en moerassig landschap op de Nederlands - Duitse grens doen verschillende spookverhalen de ronde. Ondanks dat kun je er heerlijk wandelen. Waterdichte schoenen zijn echter geen overbodige luxe! Het begin- en eindpunt van de wandelroute bevinden zich vlakbij camping Aamsveen. (Lappenpad 250).

114

CAFÉ KOLK Een echt ouderwetsch buurtcafé & kegelhoes, dat drijft op stamgasten. Al sinds 1934 in de familie. Met biljart en compleet verzorgde kegelavonden. Oosterstraat 136 (053) 435 57 38 www.cafekolk.nl SPEELPARK & RESTAURANT ’T HOGE BOEKEL ‘t Hoge Boekel is een heerlijke ouderwetse uitspanning, niet te ver van de stad. Met kegelbanen, midgetgolf én een speelpark voor de kinderen. Hogeboekelerweg 410 (053) 461 13 78 www.hogeboekel.com UNIVERSITEITSCAMPUS Op de bankjes op de campus van de Universiteit Twente kun je heerlijk rustig in het zonnetje zitten. Bijvoorbeeld bij de vijver bij het carillon. Dit moderne carillon in metalen toren bevindt zich

voor de verandering eens niet in een kerkgebouw. Drienerlolaan 5 (na portier ‘Checkpoint Charlie’ en Drienerbeeklaan aan de linkerkant) Dragonheart Medieval Lifestyle De grootste ridderwinkel van Nederland. Ook gratis toegankelijke uilendemonstraties. zaterdag & zondag Stroinksweg 88-90 (053) 487 20 05 www.dragonheart.nl Bioscoop cinestar Voor de blockbusters, enorme bakken zelfgebakken popcorn en bekers met bijna een liter cola kun je hier terecht. Voor stelletjes hebben ze de loveseat; stoelen zonder leuning in het midden. Gelegen naast de Grolsch Veste. Colosseum 60 (053) 850 46 00 www.cinestar.nl

115

BOERENKERKHOF | Dit kleine kerkhof stamt uit 1829 en is een poosje geleden schoongeveegd van junks en onkruid. Het doet nu dienst als buurtparkje. Leuk voor een korte wandeling tijdens de lunchpauze, en het is een mooi gezicht om â&#x20AC;&#x2DC;s zomers de konijnen rond te zien rennen tussen de stenen. Deurningerstraat tegenover Videoland

Westerbegraafplaats Hengelosestraat 487 Oosterbegraafplaats Noord Esmarkerrondweg 407 R. K. begraafplaats Gronausestraat 405 116

117

118

119

Skatespots

Stationsplein

Het Stationsplein is de meest centrale spot in Enschede, hier komen mensen over het algemeen het meest om te skaten, als het weer tenminste goed is. Tegelijkertijd is het Stationsplein ook een meeting point. Het is hier redelijk goed voor elkaar; het plein is compleet geasfalteerd en redelijk groot, daarnaast zijn de obstakels goed geplaatst.

BRANDWEERKAZERNE

De brandweertrappen hebben een goede aanloop, minpuntje is wel dat de trap met drie treden dicht bij de weg ligt. MEU BELplein

Op het meubelplein liggen de obstakels mooi bij elkaar in de buurt. Een nadeel is dat de winkeliers nog wel eens willen klagen en op zaterdagen is het er erg druk. TWEKKELERVELD

Het skateparkje hier ligt in een buurt ligt waar over het algemeen weinig te skaten valt. Helaas is het parkje slecht neergezet en is het er onderhand niet geweldig aan toe. Ook de opstelling had beter gekund. Toch valt er aardig te skaten.

ROOMBEEK

Roombeek biedt genoeg mogelijkheden tot skaten. De ondergrond op Roombeek is goed en de verschillende obstakels liggen niet ver uit elkaar. U NIVERS ITEIT TWENTE

Het terrein van de UT biedt meerdere geschikte skate-obstakels. Ze liggen wel wat verder uit elkaar en soms krijg je de security achter je aan. GO PLANET PARC EN OMGEVING

De ondergrond hier is grotendeels geasfalteerd en er zijn genoeg verschillende obstakels, dus er valt prima te skaten. De trap van voormalig Arke/TUI gebouw bij NS station Drienerlo heeft echter een slechte aanloop.

Met dank aan Skateboard Vereniging De Fabriek. Meer informatie vind je op www.defabriek.org.

120

121

HUM KESSOE P (kliek JESSOEP) Hum kessoep is een echt Twents gerec ht. Het is een flink bord soep dus het hoofdgerecht kun je skippen.

KRENTE NWEGGE Benodigdheden Een goeie fiets en wat geld.

Bereiding

Fiets naar een (goede) bakker en koop een krentenwegge. Snij de krentenwegge in plakken besmeer deze lekker dik met roomboter

EIERBOTTER Het beroemdste eierrecept van Overijssel is ‘eierbotter’.

Ingrediënten

200 gram spekflinters met een randje 4 eieren 3 dl melk 3 dl water 75 gram bloem peper zout

Bereiding

Bak het spek uit in de pan en zet het vuur uit. Klop de eieren met het zout, de peper, de melk en het water en voeg als laatste de bloem toe. Roer totdat je een mooi glad beslag hebt. Zet het vuur weer aan en giet het beslag al roerende bij

Ingrediënten 400 gram runderpoulet 500 gram sperz iebonen of snijb onen 250 gram witte bonen uit blik 1 kleine knol selderij 2 aardappelen 1 prei peper zout

Bereiding Doe het vlees met anderhalve liter koud water en wat peper en zout in een pan. Laat dit op een laag vuur ongeveer twee uur trekken. Maak de bonen schoon en breek ze in stuk ken. Maak de knol selderij schoon en snijd deze in kleine blokjes. Schil de aardappelen en was ze. Laat de witte bonen uitlekken . Doe de sperz ie- of snijbonen en selderijknol bij het vlees in de pan. Rasp de aardappelen boven de pan. Laat de soep een half uur zachtjes koken. Maak de prei schoon en snijd deze in dunne ringetjes. Voeg op het laatste moment de prei en de witte bonen toe en kook deze nog even kort mee.

het spek. Schraap de stollende massa steeds goed los van de bodem. Serveer het warm, op boeren- of roggebrood.

122

123

TU FFE LPA NN EN KOEK (AA RDAP PEL PAN NE

NKOE KJE S)

Ingrediënten

6 grote aardappelen 2 middelgrote uien 3 eieren scheut je kof fiemelk sgema len) peper (bij voorkeur ver zout olie

Bereiding

ma ak de uien schoon . Sch il de aardappelen en boven een kom of lek ker Rasp beiden met een rasp ken machi ne. keu de t ma kkelijk en snel me e toe aan de kom . dez g voe en los en Klop de eier het ei en wat zout en , toe aan Voeg er de kof fiemelk -ui mengsel. peper dan het aardappel r. doo Roer het geheel goed rden. wo t hee pan de in Laat olie dru k r por ties in de pan en Leg met een eet lepel vie deze plat. te hoog staat. Zor g dat het vuu r niet int de buiten rand bru in beg als Na enkele minuten, . om s kje nen koe te worden dra ai je de pan t bru in worden. Laat ook de andere kan

124

ENSCHEDE KREKKELS Een ‘Krekkel’ is een koek in de vorm van een sprits, met een typische anijssmaak. Deze koek stamt nog uit vroegere tijden toen de Enschedeërs het nog niet zo breed hadden en geen cadeautjes konden kopen. Om toch te laten zien dat een kind jarig was werd met een rood lint een Krekkel om de linker bovenarm gebonden. Vriendjes mochten dan stukjes af breken en opeten als traktatie. Speciaal voor dit boekje hebben wij het originele recept van een oude Enschedese bakker weten te bemachtigen.

Ingrediënten: 125 gram boter 0,5 liter melk 1 kilo basterdsuiker 2 kilo meel 60 gram ammonium (ouderwets bakmiddel) 30 gram anijszaad (geen poeder) 1 eigeel

Bereiding: Doe de basterdsuiker en de boter in een kom. Maak de melk iets warm, voeg het toe aan de kom en roer dit tot een crème-achtige massa. Voeg vervolgens het gezeefd meel, de ammonium en het anijszaad toe en roer ook dit erdoor. Druk het deeg in een houten krakelingvorm aan en snij alles wat uitsteekt van de vorm af. Draai de vorm om en klop de krekkel op een plank er uit. Herhaal dit tot het deeg op is. Smeer met een kwastje de bovenkanten in met wat eigeel. Plaats de krekkels in de oven en bak ze bruin.

125

Klein Twents Woordenboek PARDON? Ik versta er niks van. Wat iej doar rebbelt is nich te begriepn. Kunt u iets langzamer spreken alstublieft? Hoo hoo, kuiert wat heanig an, as’t kan. Spreekt u ook Nederlands? Sprek iej ok hoog Haarlemmerdieks?

BIJ DE DOKTER

Pardon? Wat zegt u? Twentenaren zijn al geen grote praters en als ze al wat zeggen dan zijn ze meestal niet te verstaan. Hierbij een eerste overlevingspakket voor als je onverhoeds met een Tukker te maken krijgt.

Kan ik een afspraak maken voor dinsdag? Kan ik ne ofspraak maakn veur tookn deengseldag?   Heeft u ook iets tegen buikpijn / hoofdpijn? He’j ok wat teegn boekzeert / kopzeert?

WINKELEN Wat kost deze wasmand? Wat dut zonne wasmaand nog? Heeft u deze trui ook in het groen? Heb iej dit truike ok in’t greun?

DE WEG VRAGEN Kunt u mij de weg naar Enschede vertellen? Ku’j miej ok verteln hoo’k op Eanske an kom? Is hier een supermarkt in de buurt? Is der hier nen grootgrutter kort in de buurt?

126

127

IN DE KROEG

OP HET STATION

Wilt u alstublieft niet roken? Dat is hier verboden. Iej maait hier nich rookn, doo dat dan ok nich.

Mag ik twee tickets naar Oldenzaal? Doot miej twee kaartjes noar Boeskoolstad.

Waar zijn de toiletten? Woareargns is’t huuske?

Vanaf welk spoor vertrekt de trein naar Hengelo? Vanof woar geet ‘t spoor op Hengel an?

Wat ben je knap! Heb ze ow de kop fotosjopt ofzoa? geschrapte scène van jonge leu en oale groond

toch an.

Zij heeft al verkering! Wat kiek iej noar dat wief, doar kiek ik al noa!

~ Kom der zo an.

UIT ETEN

• Dat zeg iej aaltied.

Mag ik de rekening alstublieft? Wat bin’k oe scheuldig?

• Ik kan nich sloapn. ~ Wat doo’j ok zo vrog noar ber te goan.

Het heeft goed gesmaakt. ‘t Was wa binn te hoaldn. Of: Dat was miej ‘t drietn wa weerd.

~ K rie’j a’j zo vrog met gat veur’t laakn goat lign. • Mu’k zekers net zo as oe veur de tillevisie in sloap valn. ~ Umdat iej ait in bed zo ligt te wakkerwoeln. • Umdat iej nich in bed komt. Dan he’k ’t koald.

128

miene kaant. ~ Mer iej rolt doar of te zweetn noar miene kaant

Weet u zeker dat die meter klopt? Löp oe den metter nich harder as de waag?

ALGEMEEN Goedemorgen. Morn.

ding oet te doon. • Umdat ik in sloap val, as’t lekker woarm is.

Goedemiddag. Waa’j der ok wa.

~ Wat zeur iej dan da’j nich

• Umda’k nen heeln nacht wakker heb leagn.

~ Umdat dat völs te woarm is.

hen, umda’j verget dat

vust sloapn.

Kunt u mij zo snel mogelijk naar het station brengen? Veurt miej rap op’t station opan.

• Den wil iej der nich in hebn. • Dat ding lig allenig an

• Kom der noe biej in.

~ Ik bin zo kloar, goa mer

IN DE TAXI ~ Doo’j ne electrischn dekn

OP HET WERK Wil jij ook een kopje koffie? Mu’j koffie hebn? Of: Wo’j nen moond vol koffie?   De vergadering is bij deze geopend. Vanof noe trapt wiej de vergadering an.

kunt sloapn. • Umdat iej ait zo irritant

Goedenavond. Goodnnoavnd (sprek oet: gooinoamp).

lawaaierig zit te tikn op dat toetsnbord. Of iej hangt weer an de tillefoon, Pools

Goedenacht. Weltrustn, kop in’t kusn, gat in’t stro, sloap iej zo.

te proatn. ~ Ik proat gen Pools. Duuts. Pooln proat Duuts. En ’t bint gen Pooln, ’t bint Slowaakn!

Alstublieft. Astebleef . Of: He’j ‘t veur.

129

• Noh, ku’j noagoan. Hoo mu’k noe sloapn as iej met Slowaakn goat kwaakn.

Gaan zoenen. Zu’w mekaar es heanig in de kinnebakn bietn?

Dank u wel. Ik daank oe dat’t soest (en dat ‘t oe de oorn weer oetbroest).   Tot ziens. Goodgoan.   Het spijt mij zeer. ‘t Spiet miej doonders.   Ja. Joa.

Wo’j met miej hen loopn? Reundke um de keark? Ik wil oe wa an ‘n aarm hebn. Wol iej biej miej an’n halster? Goeindag , mien deern, bin iej nog vriej, ik heb ne mooie boerderiej.

~ Goa noe mer lekker sloapn, ik zal nich meer wearkn. • K roep iej dan lekker achter

Nee. Joa joa.

Mag ik oew stalraamkes teln?

miej. ~ Eers efn tillevisie kiekn. • Kom iej toch in ber. Kiekt wiej saamn. ~ En dan val iej in sloap. Iej kunt nooit ’n film ofkiekn. • Kun iej wa um deurkiekn. Miej stoor iej nich. ~ Nee, mer iej met ow gesnurk miej wa. • Noh, dan kiek iej toch hier! ~ Dat doo’k ok!

TOT TIEN TELLEN Wat ducht der oe van?

Een/Een Twee/Twee Drie/Dree Vier/Veer Vijf/Vief Zes/Zes Zeven/Zeuvn (sprek oet: zeum) Acht/Acht Negen/Neegn Tien/Tien

Vin iej ‘t ok lekker op nen trekker?

ANDERE BIJKOMENDE BEGRIPPEN Versieren. Der ene veur ‘t gaas jaagn. De verkering uit hebben. ‘t Nust oonder ‘n boom hebn.

• Dan goa ik hier wa snurkn… op de baank!

Dit Klein Twents

VERSIEREN/VERSIERTRUCS

Goa’j met brommers kiekn.

Woordenboek en deze briljante bedscène zijn geschreven door

Goa’j met scooters snoevn.

Laurens te Den. Wi’j daankt oe!

130

131

Doggy Dog in Enschede

132

133

Ma a r t

Februari d Februa ri Mu ziekm aan Enschedese l Sm art lappen Festiva O udeult uur Festiva l d n a L stC Oo nde r erWo W int a nda C oncou r s L r t e k r nd M a WoC h r ist in r iecou r s terse s e W iPnr in en C DtBi nr aadC on k Boe C h rairsat hon sezsie M P r iPnoë e r ie Br ad CD n e k Boe hon a r at ie M z ë o P

Moe word je der van: mensen die je altijd wat Moe word der van: te doen willen hebben. mensen die altijd wat te Er is geen te doen willengáátje hebben. vinden zijn in het Maar blijkbaar ze volgepropte festiviteitenmet velen want er is schema van Enschede geen gáátje te vinden Backstage.Gaat u in het volgepropte lekker de hort van op, festiviteiten-schema blijven wij lekker thuis Enschede Backstage. met poes de op hort schoot. Gaatde u lekker op, blijven wij lekker thuis J u ni met de poes op schoot.

i u ar JJaannuari

t Golfevenemen ee Fe stiva l City Moves Fr se Avondv ierda ag sten De Tu in der Lu rk O rat ie Grote Ke Toer nooi St ra atvoetbal tra at Vr ijm ark t Wals Cu ltuur m ijl spark Ku nst in ‘t Volk ombeek Ro n va n ge Da En sc he Day ate Sens ata Nightsk Sieradenbeur s Pa ra norm aa l & Cu ltuur m ijl ch itectuur Da g va n de Ar in k Fe stiva l W illem W ilm

Juli S en s at a Nig h t sk at e Inter n at ion a le Mu lt i c u lt u r ele M a Vr ijm rk t a rk t W a lst r a a Grolsc t h Su m me r S o ( L at in u nd s Nig ht) Grolsc h Su m me r S o ( Holl a u nd s nd s e A von d )

tus

Grolsch Summer Sounds Vrijmarkt Walstraat Sensata Nightskate Introductie Concert Business Tour Brandweer Zeskamp Rutbeek

- D e Nacht van Kunst en Muziekkwartier - D eutekom Opera Concours -Boekenweek -Laughing Matters -PaasKermis - Huis&Tuin Decoratiebeurs -Cross-linx9

Ap r

D ag v an de A rbei d Git aa rfes tiv al kt r a n Mei M aa on e fen m nd F iets S t of a n h e t W M aa nd V rijheid sf v n estiv al kt o r Dag a h t a m r n e a Intern at e r ac ion al Ja zz Ba n de M ren F estiv al c he av ie D odgebal E ns B at k l n Ba a nj e S en sata N I N G v a n or ig htsk ate ht dag Nac Ku n sten i nge op Str aat n n Ko K roegen Bridge Oldti mer D ag B alen F es tiv al September H alve F in ale H ip H op P ro ef Oog st v an E et O ver ijss el B e ac h B each Vo lleybal E ven t O pen O u de M ark t i ng C u lt u r Si nge Vrijm ark e el S e l lo op t Wal st ra i zoen at G ogb ot M iss ion O l y mp Meg a ic L i ne D a nc Harm e on i e & Sh ow p a r a de

November

ber

to Ok

134

A ug u s

ou r s C on c per a O e kom lo D e ut o eke ary B t i s i Mil st m r V Oo st K e t en H er f r t RT ob e r f e e s e c n o t k C n O i l u P le of S o d ie s rt La e c n co P le i n

as terk la ht Sin a nd • Intoc nde r L terWo • W in k r a M t icola a s t iv a l • St . N t er F e s er K leu t u e P •

December

WinterWonderLand Circus Festival Jubileum Vrije Republiek Twente Festival Jiddische Muziek

135

COLOFON UITGAVE / REDACTIE Axis Media-ontwerpers bv ONTWERP Axis Media-ontwerpers bv DRUKWERK Drukkerij Roelofs, Enschede FOTOGRAFIE foto omslag: Jan Schartman Fotografie Axis Media-ontwerpers bv / Michiel Kole: pag. 2-3, 5, 33, 36, 39, 41, 42, 49, 61, 62, 65, 71, 94, 95, 97, 101, 105, 112, 115, 127 Anneke Hymmen: pag. 11, 17, 18-19, 20-21, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 45, 46, 50, 51, 53, 54, 72, 74, 75, 76-77, 81, 82, 83, 90, 91, 92-93, 104, 111, 116-117, 118, 119 RenĂŠ Damkot: pag. 89 ISBN/EAN 978-90-812668-2-6, oplage 1.000 ex. 1e druk

136