Градот - Архитортура и гробализација

Ние, ка­ко пти­ци за­ро­бе­ни в ка­фез, не мо­же­ме да го про­нај­де­ме па­тот за да го на­пу­шти­ме овој град, што не­ко­гаш бе­ше наш, а не­ма­ме ни­ту рон­ка сна­га во не­го да оста­не­ме, ту­ку низ не­го, по­ сто­ја­но те­те­ра­веј­ќи се и преп­ну­вај­ќи се ка­ко ѕвез­ди тал­кач­ки, кру­жи­ме! Ум­бер­то Еко, Бо­ду­ли­но

Уредник на едицијата: Никола Гелевски Графичко уредување и дизајн: Кома Издавачи: „Темплум“ и „Плоштад слобода” www.templum.com.mk templum@‌t-home.mk

Издавањето на книгата е поддржано од Фондацијата Институт отворено општество - Македонија

CIP – Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека „Св.Климент Охридски“, Скопје 304.4(497.7)"2009"(046) ГЕЛЕВСКИ, Никола Архитортура и гр обализација / Никола Гелевски. - Скопје : Темплум, 2010.

- 113 стр. ; 21 см. - (Едиција Градот ; 3) ISBN 978-9989-189-67-8 COBISS.MK-ID 82165002

2

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

едиција

ГРАДОТ книга

3

Никола Гелевски

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА текстови за градот

„Плоштад слобода” и „Темплум” Скопје, март, 2010

содржина Мегафоните од фиреровиот сокак

9

Во самицата на својот ум

14

Десет причини против градбата на црква на скопскиот плоштад

18

Спектаклук: болвја свадба

23

Во шинелот на „народот“

27

Кур­бе му се при­ка­жу­ва на Станков­ски

31

Ар­хи­тор­ту­ра и гро­ба­ли­за­ци­ја

36

Гра­дот, ко­ра­нот и мај­му­ни­те

40

Ју­риш кон зимски­от дво­рец

44

Ут­ро­ба­та на мртва­та мач­ка

49

Та­фо­фи­ли­ја и маро­дерс­тво

53

Цр­ве­на­та и сината пи­лу­ла

58

Рас­пе­а­ни скопјани

62

F Да прс­не­ме од сме­ењ ­ е?

67

Во ду­ќа­нот на беск­рај­ни­те знами­ња

71

Франкенштајновото јаг­не

75

Вкр­сту­ва­ње на перс­пе­кти­ви­те

79

28.03.2009.

84

Додаток За гра­дот и мостот

89

Скоп­је во ви­те­лот на вре­ми­ња­та

94

Гра­дот ка­ко култу­рен ка­пи­тал

99

Пра­во на град

104

Ча­сов­ни­кот во Скоп­је

109

F п р е д г о в о р Тек­сто­ви­те во кни­га­ва се об­ја­ве­ни во пер­и­од од ед­на го­ди­на, од 31. март 2009. до 30. март 2010. Ста­ ну­ва збор за 18 тек­сто­ви ва­ка или она­ка по­вр­за­ни со на­ме­ра­та на акту­ел­на­та ма­ке­дон­ска власт ра­ди­кал­но да го пре­у­ре­ди цен­ трал­но­то град­ско по­драч­је на Скоп­је. Во до­да­то­кот кон кни­га­ва по­ме­сте­ни се уште пет мои тек­сто­ви за Скоп­је, пи­шу­ва­ни и об­ја­ ве­ни во пер­и­о­дот 2002-2007. Сѐ поч­на со на­ив­ни­от про­тест на не­кол­ку сто­ти­ци гра­ѓа­ни (глав­но сту­ден­ти), ме­ѓу кои бев и са­ми­от, на 28. март ми­на­та­та го­ди­на. До­ бро е поз­на­то што се слу­чи то­гаш; број­но по­го­ле­ма­та гру­па гра­ ѓа­ни, „кон­тра­ми­тин­га­ши“, со авто­бу­си до­ве­де­ни од раз­ни ма­ке­ дон­ски гра­до­ви, фи­зич­ки ја на­пад­на гру­па­та што про­те­сти­ра­ше про­тив из­град­ба на вер­ски об­је­кти на глав­ни­от скоп­ски пло­штад. Мно­гу ин­ди­ка­ции збо­ру­ва­ат де­ка те­па­чи­те беа ор­га­ни­зи­ра­ни од пар­ти­ја­та на власт. И расп­ле­тот на на­ста­ни­те го по­ка­жа тоа: на­ пад­на­ти­те де­мон­стран­ти, зго­ра на ќо­те­кот и на оне­воз­мо­же­но­то пра­во за ми­рен про­тест, до­би­ја и суд­ски по­ка­ни за пре­диз­ви­ку­ ва­ње јав­ни не­ми­ри. И са­ми­от до­бив по­ка­на за суд, ка­ко об­ви­нет за на­вре­да, за тек­стот со кој поч­ну­ва кни­га­ва, об­ја­вен три де­на по те­па­ње­то на сту­ден­ти­те. Кни­га­ва, ина­ку, во прв ред тре­ба да би­де до­ку­мент за ед­но на­ ви­сти­на лу­до вре­ме во кое вла­ста спро­ве­ду­ва­ше тај­ни пла­но­ви не са­мо за ра­ди­кал­ни ур­ба­ни­стич­ки и ар­хи­те­ктон­ски ме­ну­ва­ња на фи­зи­он ­ о­ми­ја­та на глав­ни­от град, ту­ку вр­ше­ше и не­ви­ден на­ ци­о­на­лен кул­ту­рен ин­же­не­ринг (на­ре­чен „ан­ти­кви­за­ци­ја“). За тоа до­пр­ва ќе се пи­шу­ва, до­пр­ва ќе се ана­ли­зи­ра „исто­ри­ја­та на бес­че­сти­е­то“ и на кул­ту­рен и на по­ли­тич­ки план. Овие два­е­се­ ти­на тек­сто­ви се са­мо скро­мен при­лог кон прет­стој­но­то (са­мо)

6

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

пре­ис­пи­ту­ва­ње кои ни е не­оп­ход­но, ка­ко на оп­штес­тво (или ка­ко на на­ци­ја, др­жа­ва или кул­ту­ра), за што по­точ­но да зна­ем ­ е што нѐ снај­де и кои се из­лез­ни­те ре­ше­ни­ја од се­гаш­ни­ве кул­тур­ни и по­ли­тич­ки ќор­со­ка­ци. Са­кам да ка­жам, во уво­дот, не­кол­ку збо­ра и за сопс­тве­на­та јав­на по­зи­ци­ја. Сме­там де­ка упо­риш­на­та точ­ка од ка­де што се оби­ду­ вам да го сог­ле­ду­вам оп­штес­тво­то е јав­на­та упо­тре­ба на умот низ актот на бе­ском­про­мис­на оп­штес­тве­на кри­ти­ка. Исто та­ка сме­ там де­ка оној што де­нес и ов­де се оби­ду­ва јав­но да дејс­тву­ва мо­ра да се за­ла­га за чо­веч­ки­те пра­ва, за јав­ни­те ин­те­ре­си, за по­вре­де­ни­те пра­ва и по­тис­на­ти­те ви­сти­ни. Сме­там и де­ка при­ ви­ле­ги­ја­та да се за­ни­ма­ваш со јав­на­та ка­у­за изи­ску­ва: кри­тич­ки реф­ле­ксив­на ди­стан­ца во од­нос на сопс­тве­ни­от иден­ти­тет, кул­ тур­но­то нас­ледс­тво и оп­штес­тве­ни­те ин­сти­ту­ции; ем­фа­тич­на ве­ ра во јав­но­ста сен­зи­би­ли­зи­ра­на за ра­ци­он ­ ал­на ар­гу­мен­та­ци­ја; пер­фор­ма­тив­но про­из­ве­ду­ва­ње на таа јав­ност низ актот на јав­ на упо­тре­ба на сопс­тве­ни­от ум; прин­ци­пи­ел­но пот­тик­ну­ва­ње на кул­ту­ра­та на раз­ли­ки; отво­ре­ност кон фе­но­ме­ни­те на ма­сов­на­та кул­ту­ра, ка­ко и по­сто­ја­но до­ве­ду­ва­ње во пра­ша­ње на сопс­тве­ на­та елит­на по­зи­ци­ја; од­го­вор­ност за де­мо­крат­ски­от раз­вој на оп­штес­тво­то во це­ли­на ... При­стој­но­ста на­ла­га, зна­чи, на по­че­то­кот да ги из­ло­жам сво­и­те ос­нов­ни прин­ци­пи. Уво­дов ќе го за­вр­шам ток­му со прин­ци­пи­ел­ но важ­но пра­ша­ње: де­неш­на­та ди­ле­ма ве­ќе не е да­ли мо­же да се жи­вее од прин­ци­пи­те, ту­ку да­ли мо­же да се жи­вее без прин­ци­пи. Никола Гелевски, во Скопје, 20.03.10.

Никола Гелевски

ПРЕДГОВОР

7

E

E 8

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

m 1

МЕГАФОНИТЕ ОД ФИРЕРОВИОТ СОКАК Јанко Ја­ди­бу­рек е нај­не­по­сред­ни­от пот­тик­ну­вач на но­ви­от фа­шис­тич­ки изб­лик, ко­га во са­бо­та­та тол­па лаж­ни хри­сти­ ја­ни и ви­стин­ски те­па­чи ма­ваа и бр­каа пе­де­се­ти­на сту­ден­ти из­ле­зе­ни на нај­ав ­ ен ми­рен про­тест. Са­мо за­ра­ди тоа мо­ра да се от­стра­ни од јав­на­та сце­на таа страш­на ме­ди­ум­ска фи­гу­ра ко­ја со го­ди­ни ши­ри нај­со­го­ле­на на­ци­он ­ ал­на, вер­ска и ро­ до­ва омра­за. (Еве го не­го­ви­от ја­вен по­вик на не­го­ви­от блог, ве­чер­та пред нај­а­ве­ни­те про­те­сти: „Утре во 12 ча­сот, на пло­ штад во Скоп­је, нај­ве­ро­јат­но, збир­шти­на од геј и ате­и­сти ќе се оби­дат да ши­рат га­до­сти под за­кри­ла за гри­жа на ар­хи­ те­кту­ра­та на гра­дот, а про­тив из­град­ба на цр­ква.“) След­ни­от ден Би­чик­ли­ски и Латас про­дол­жи­ја да по­ви­ку­ва­ат на линч на не­и­сто­мис­ле­ни­ци и со нај­на­вред­ли­ви збо­ро­ви да го кр­шат еле­мен­тар­ни­от уста­вен по­ре­док на зем­ја­та. (Ако Фрчкоски, Никола Гелевски

МЕГАФОНИТЕ ОД ФИРЕРОВИОТ СОКАК

9

g Јадибурек и компанијата не се проблем само зашто новинарството и јавната работа ја сведоа на спин сервис на една политичкомафијашка дружина во операција на растурање на Република Македонија, туку се проблем затоа што најдиректно и најсоголено го кршат највисокиот и сѐ уште на власт правен документ на оваа земја: Уставот.

за ви­сти­на­та што ја изре­че за по­вр­за­но­ ста на Груевски и „Окта“, до­би онол­ка­ва фи­нан­си­ска каз­на од су­дот, кол­ка­во обе­ ште­ту­ва­ње тре­ба да до­бие Со­ња Ис­ма­ ил, за­тоа што јав­но е из­ло­же­на на линч, са­мо за­што е ќер­ка на Ѓу­нер Ис­ма­ил?! И не са­мо што јав­но е из­ло­же­на на линч од офи­ци­јал­на­та ге­бел­сов­ска про­па­ганд­на ма­ши­не­ри­ја на Груевски ту­ку е из­ло­же­ на на ла­ви­на нај­чу­до­виш­ни на­вре­ди по бло­го­ви­те. Ка­ко ре­ак­ци­ја на тоа, сто­ ти­ци мла­ди де­но­ви­ве, обес­хра­бре­но, збо­ру­ва­ат за азил од тем­ни­ов ви­ла­ет. Мал­цинс­тво се, да! Де­сет па­ти ги има по­ мал­ку од опи­е­ни­те гру­јо­ви­сти! И за­ра­ди тоа тре­ба да би­дат за­те­па­ни ка­ко изро­ ди! Не­вер­ни­ци, пре­дав­ни­ци, пе­де­ри и лез­беј­ки! И исе­ле­ни не са­мо од сопс­тве­ ни­от град ту­ку и од пра­вос­лав­на ан­тич­ка Ма­ке­до­ни­ја!)

Би­чик­ли­ски, Ја­ди­бу­рек, Латас, Не­дел­ко, То­миќ итн. не се проб­лем за­ра­ди сво­ја­ та јас­на по­ли­тич­ка аген­да: зем­ја­ва да ја пре­тво­рат во то­та­ли­тар­на ка­са­ба на ма­ли­от Цр­ни Гру­јо и не­го­ви­те гу­лан­фе­ ри, ге­лип­те­ри и авто­бу­ски­от ба­ши­бо­зук што го раз­ве­зу­ва­ат на­о­ко­лу во про­е­ктот „Бра­ти­ме­ње на г(р)адо­ви“ за дис­цип­ли­ни­ра­ње на не­и­сто­ мис­ле­ни­ци­те (те­па­чи од Го­сти­вар до­а­ѓа­ат да те­па­ат 50 сту­ ден­ти со­бра­ни на сопс­тве­ни­от град­ски пло­штад за јав­но да го изра­зат сво­е­то мис­ле­ње... Ко­га след­ни­от пат ќе дој­дат авто­ бу­ски­те те­па­чи на ВМРО скоп­ја­ни бо­га­ми ќе се ор­га­ни­зи­ра­ ат мал­ку по­до­бро, ако ни­што дру­го за да ги за­шти­тат сво­и­те 10

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

де­ца; а меч­ка­та на на­силс­тво­то ќе за­и­гра и пред пор­ти­те на пот­тик­ну­ва­чи­те од ти­пот на Латас, Би­чик­ли­ски и Ја­ди­бу­рек). Ја­ди­бу­рек и ком­па­ни­ја­та, ве­лам, не се проб­лем са­мо за­што но­ви­нарс­тво­то и јав­на­та ра­бо­та ја све­доа на спин сер­вис на ед­на по­ли­тич­ко-ма­фи­ја­шка дру­жи­на во опе­ра­ци­ја на рас­ту­ ра­ње на Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја, ту­ку се проб­лем за­тоа што нај­ди­рект­но и нај­со­го­ле­но го кр­шат нај­ви­со­ки­от и сѐ уште на власт пра­вен до­ку­мент на оваа зем­ја: Уста­вот. Еве што ве­ли Уста­вот во член 16: СЕ ГА­РАН­ТИ­РА СЛО­БА­ТА НА УВЕ­РУ­ВА­ЊЕ­ТО, СО­ВЕ­СТА, МИС­ЛА­ТА И ЈАВ­НО­ТО ИЗ­РА­ЗУ­ВА­ЊЕ НА МИС­ЛА­ТА. СЕ ГА­РАН­ТИ­РА СЛО­БО­ДА­ТА НА ГО­ВО­РОТ, ЈАВ­НИ­ОТ НА­СТАП, ЈАВ­НО­ТО ИН­ ФОР­МИ­РА­ЊЕ... Еве што ве­ли член 21: ГРА­ЃА­НИ­ТЕ ИМА­АТ ПРА­ВО МИР­НО ДА СЕ СО­БИ­РА­АТ И ДА ИЗ­РА­ЗУ­ВА­АТ ЈА­ ВЕН ПРО­ТЕСТ БЕЗ ПРЕТ­ХОД­НО ПРИ­ЈА­ВУ­ВА­ЊЕ И БЕЗ ПО­СЕБ­НА ДОЗ­ВО­ЛА. КО­РИ­СТЕ­ЊЕ­ТО НА ОВА ПРА­ВО МО­ЖЕ ДА БИ­ДЕ ОГ­РА­НИ­ЧЕ­НО СА­МО ВО УС­ ЛО­ВИ НА ВО­Е­НА И ВОН­РЕД­НА СО­СТОЈ­БА.

Ра­зо­ча­ру­ва и уло­га­та на по­ли­ци­ја­та. Бев на пло­шта­дот во са­бо­тата и све­до­чам: по­ли­ци­ја­та ни­ту им овоз­мо­жи на ма­ла­ та гру­па сту­ден­ти да го изра­зат сво­јот нај­а­вен про­тест, ни­ту до­вол­но ги за­шти­ти ко­га тол­па­та трг­на да се прес­ме­ту­ва со нив. Но, нај­страш­но­то, ек­стрем­но пар­ти­зи­ра­но, од­не­су­ва­ње на по­ли­ци­ја­та сле­де­ше по­тоа, ко­га низ со­оп­ште­ни­ја­та ви­на­та за не­ре­ди­те бе­ше ста­ве­на врз жр­тви­те. Се­во ова нед­вос­мис­ ле­но збо­ру­ва за фа­ши­стич­ка­та при­ро­да на вла­ста на Никола Груевски и на не­го­ви­те фа­лан­ги за за­стра­шу­ва­ње. И не е прв пат. И, за жал, не­ма да би­де пос­ле­ден пат, за­што фа­лан­ги­те актив­но ра­бо­тат на раз­го­ру­ва­ње­то на гра­ѓан­ска вој­на во Ре­ пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја. (Исто­во од са­бо­та­та лич­но го до­жи­е­ав и во Стру­га, пред око­лу два ме­се­ци: тол­па пи­ја­ни и по­ли­тич­ки ин­стру­и­ра­ни ху­ли­га­ни нѐ на­пад­наа и спре­чи­ја во оби­дот да ор­га­ни­зи­ра­ме гра­ѓан­ска три­би­на.)

Никола Гелевски

МЕГАФОНИТЕ ОД ФИРЕРОВИОТ СОКАК

11

Сѐ по­мал­ку се дво­у­мам око­лу глав­на­та кон­ста­та­ци­ја на на­ши­ от со­вре­мен по­ли­тич­ки миг: единс­тве­на­та ре­ал­на аген­да на актуелната власт е рас­ту­ра­ње на на­ша­та зем­ја. Иста­та аген­да што ја има­ше и Ми­ло­ше­виќ во од­нос на Ср­би­ја и ко­ја де­нес ја приз­на­ва­ат ду­ри и нај­на­па­ле­ни­те дес­ни­ча­ри во Ср­би­ја све­ ду­вај­ќи го страш­ни­от исто­ри­ски на­ци­он ­ а­лен по­раз на на­ив­ на конс­пи­ра­ци­ја: „Ми­ло­ше­виќ бе­ше аме­ри­кан­ски чо­век“. А ре­чи­си це­ла Ср­би­ја сто­е­ше зад тој „аме­ри­кан­ски чо­век“ во вој­ни­те про­тив си­те дру­ги на­ро­ди на би­вша­та СФРЈ, за­к­лу­ч­но со вој­на­та про­тив САД 1999 го­ди­на!

g

Нед­вос­мис­ле­но рас­и­стич­ка­та и ек­стрем­но на­ци­о­на­ли­стич­ ка­та по­ли­ти­ка на Гр­ци­ја во Сите оние кои денес Груевски го има сво­јот иде­а­ безрезервно стојат зад лен со­јуз­ник. Не­ма по­со­од­ сосема поместениот ве­тен парт­нер од Груевски политички проект на за одр­жу­ва­ње на ви­со­ка­та на­ци­о­нал­на тем­пе­ра­ту­ра во Груевски за десет години Гр­ци­ја. Тоа не зна­чи де­ка ќе велат дека, ах, се пре­ми­е­рот не про­из­ле­гу­ва зезнавме, тоа беше од дла­бо­ки­те сло­ев ­ и на со­ прекрупна игра за нас, вре­ме­на­та ма­ке­дон­ска бит и де­ка не е автен­ти­чен по­ли­тич­ Груевски нѐ завади, нѐ ки прет­став­ник на се­гаш­ни­ве растури на верници и исто­ри­ски пре­мре­жи­ња. На­ неверници, на предавници про­тив. Тоа са­мо збо­ру­ва де­ и на хипермакедонци, ка гро­бот са­ми си го ко­па­ме на Хунзи и Славјани, на и де­ка па­тот кон пе­ко­лот пос­ ло­вич­но е поп­ло­чан со до­бри урбани и сељаци... на­ме­ри. Си­те оние кои де­нес без­ре­зерв­но сто­јат зад со­се­ ма по­ме­сте­ни­от по­ли­тич­ки про­ект на десничарскиот водач за де­сет го­ди­ни ќе ве­лат де­ка, ах, се зез­нав­ме, тоа бе­ше пре­

g

12

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g

круп­на игра за нас, Груевски нѐ за­ва­ди, нѐ рас­ту­ри на вер­ ни­ци и не­вер­ни­ци, на пре­дав­ни­ци и на хи­пер­ма­ке­дон­ци, на Хун­зи и Слав­ја­ни, на ур­ба­ни и се­ља­ци... Не­сом­не­но де­ка оваа власт и не­јзини­те мрач­ни фа­лан­ги ќе пад­нат. И не­сом­не­но де­ка тој пад ќе пре­диз­ви­ка се­ри­оз­ни, ду­ри те­ктон­ски по­ме­сту­ва­ња на на­ша­та јав­на сце­на. Ра­бо­та­ та сѐ уште е во тоа да го спре­чи­ме кр­ва­ви­от расп­лет, мож­на­та гра­ѓан­ска вој­на, и да го на­пра­ви­ме тоа што по­бр­зо, оти се­кој ден на вла­де­е­ње­то на Груевски за Ма­ке­до­ни­ја зна­чи те­шка и не­по­врат­на исто­ри­ска ре­гре­си­ја. Јас не пла­ни­рам азил. „Утрин­ски вес­ник“, 31.03.2009.

g Никола Гелевски

МЕГАФОНИТЕ ОД ФИРЕРОВИОТ СОКАК

13

m 2

ВО САМИЦАТА НА СВОЈОТ УМ „До­бре­дој­де во пу­сти­на­та на ре­ал­но­то!“, му ве­ли Мор­фе­ус на Нео, во фил­мот „Ма­трикс“, по­ка­жу­вај­ќи му го уни­ште­ни­от град­ски пеј­саж. А во тој пеј­саж ед­но ма­че, т.е. лав­че, тр­ка­ла го­вед­ска гла­ва ка­ко клоп­че. „За ма­че го­вед­ска­та гла­ва е мно­гу“, му ве­ли Нео на Мор­фе­ус. „Не е ако ма­че­то е лав­че. И не е ако се­то ова е ха­лу­ци­на­ци­ја.“ Всуш­ност, чо­пор ста­ор­ци граб­на­ле не­ка­ква гла­ва. На тоа на­ ли­ку­ва на­ша­та пу­сти­на на ре­ал­но­то. При­тоа ста­ор­ци­те не зна­ ат де­ка ја граб­на­ле го­ле­ма­та мит­ска ма­ке­дон­ска гла­ва. Не е клоп­че. Не е коп­че. Три­ста­тон­ска гла­ва. И ја вле­чат ста­ор­ци­ве гла­ва­ва, из­бе­зу­ме­но, ка­ко мра­вки шкор­пи­ја, оби­ду­вај­ќи се нег­де да ја пик­нат, да ја сме­стат... На по­ста­мент, мо­же­би?! Не е ло­шо. На пло­штад?! Мо­жит.

14

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

Сегашните властодршци во Република Македонија не само што стаорски ја влечат големата македонска глава како личен трофеј, туку му се з’гнати на сето она што вреди, што мисли, што е издвоено и индивидуализирано.

g

Иа­ко спо­ме­нич­ко­то лу­ди­ло на акту­ел­ на­та ма­ке­дон­ска власт ду­ша да­ло за „South Park“ или „Симп­со­но­ви“ (баш во „Симп­со­но­ви“ има­ше ед­на бри­ли­ јант­на епи­зо­да со ис­чез­на­та­та гла­ва од град­ски­от спо­ме­ник), мрач­но­ста и пре­тен­ци­оз­но­ста на „иден­ти­тет­ски­те по­ли­ти­ки“ на вмров­ска­ва власт ме по­тсе­ту­ва на еден друг филм, „Али­ен 4: Во­скре­се­ние“. Кло­ни­ра­на­та Рип­ли (Си­гур­ни Ви­вер) вле­гу­ва во ед­на рас­ кош­на ла­бо­ра­то­ри­ја што на­ли­ку­ва на му­зеј, ка­де што мо­жат да се ви­дат се­дум жи­ви пре­ки­на­ти оби­ ди таа да би­де кло­ни­ра­на; таа та­му ги про­на­оѓ­ а он­то­ло­шки про­ма­ше­ни­те, де­фект­ни­те вер­зии на са­ма­та се­бе­си; по­стои, ви­сти­на, и ед­на ре­чи­си ус­пеш­на ва­ри­јан­та кај­што се пре­поз­ на­ва неј­зи­но­то ли­це, но гу­ште­ро­ли­ко­то те­ло на­ли­ку­ва на Али­ е­нот; таа кре­а­ту­ра ја за­мо­лу­ва Рип­ли да ја убие, но Рип­ли се ре­ша­ва за по­ра­ди­ка­лен че­кор: ја уни­шту­ва це­ло­куп­на­та из­ лож­ба на ужа­сот.

Ма­ке­дон­ско­во со­вре­ме­но без­у­мие ме по­тсе­ту­ва на уште еден хо­рор филм, „Јас сум ле­ген­да“, со Вил Смит (по­сто­јат, всуш­ност, че­ти­ри филм­ски вер­зии на ро­ма­нот на Ри­чард Ма­ ти­сон од 1954 го­ди­на). При­каз­на­та е уште ед­на фан­та­зи­ја за сопс­тве­но­то отсус­тво (за Ма­ке­до­не­цот ко­му го кра­дат иден­ти­ те­тот): Не­вил, единс­тве­ни­от пре­жи­ве­ан од ка­та­стро­фа­та ко­ја ги уби­ла си­те лу­ѓе освен не­го, лу­та низ на­пу­ште­ни­те ули­ци на гра­дот. Но, на­ско­ро откри­ва де­ка не е сам, ту­ку де­ка го дем­ нат му­ти­ра­ни ви­до­ви на жи­ви мр­тов­ци. На кра­јот на ро­ма­нот жи­ви­те мр­тов­ци го фа­ќа­ат Не­вил, и до­де­ка тој че­ка да би­де по­гу­бен са­ми­от сфа­ќа де­ка не­го­ва­та суд­би­на е иста со суд­би­ на­та на вам­пи­ри­те, кои не­ко­гаш би­ле сме­та­ни за ле­ген­дар­ ни чу­до­ви­шта што на­па­ѓа­ле лу­ѓе на спи­е­ње. Не­вил, со ог­лед Никола Гелевски

ВО САМИЦАТА НА СВОЈОТ УМ

15

де­ка е пос­лед­ни­от пре­жи­ве­ан чо­век, всуш­ност се­га ста­ну­ва мит­ски лик кој ги уби­ва вам­пи­ри­те и за­ра­зе­ни­те лу­ѓе на спи­ е­ње. Тој ста­нал ле­ген­да, ка­ко што не­ко­гаш би­ле вам­пи­ри­те... Во на­ши­от по­ли­тич­ки кон­текст, тој пре­сврт ме­ѓу „до­бри­те“ и „ло­ши­те“ на­ли­ку­ва на „ле­ген­дар­на­та“ ре­че­ни­ца: По­ло­ши од ко­му­ни­сти­те се са­мо ан­ти­ко­му­ни­сти­те. Не­ве­ро­ја­тен е тру­дот на се­гаш­на­та ма­ке­дон­ска власт да по­ка­же де­ка мо­же да се би­де по­лош не са­мо од не­сом­не­но ло­ши­от со­ци­ја­ли­зам (лош пред сѐ за­ра­ди нес­ло­бо­да­та и ед­но­у­ми­е­то); Груевски се тру­ди во ло­шо­ти­ла­кот да го над­ми­не ду­ри и сво­јот мош­не опак по­ ли­тич­ки та­тко, Љубчо Георгиевски! Ве­лам, се­гаш­ни­те вла­сто­дрш­ци во Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја не са­мо што ста­ор­ски ја вле­чат го­ле­ма­та ма­ке­дон­ска гла­ва ка­ко ли­чен тро­феј, ту­ку му се з’гна­ти на се­то она што вре­ди, што мис­ли, што е изд­во­е­но и ин­ди­ви­ду­а­ли­зи­ра­но. Тоа зна­чи де­ ка бо­жем на­род­на­та власт са­ка да ги со­тре клуч­ни­те оп­штес­ тве­ни вред­но­сти: сло­бо­да­та, бун­тов­ниш­тво­то, кре­а­тив­но­ста, од­го­вор­но­ста, зна­ењ ­ е­то... Тие ста­ор­ци се оби­ду­ва­ат ду­хот на па­лан­ка­та да го на­мет­нат ка­ко на­род­на вол­ја и на­ро­ден ин­ те­рес. Тоа го гле­да­ме на се­кој че­кор, пред сѐ во огром­но­то зго­ле­му­ва­ње на агре­сив­но­ста, па и на авто­де­стру­ктив­но­ста. Ако са­ка­ме во ЕУ (а са­ка­ме! ме­ѓу дру­го­то, за да има кој до­пол­ ни­тел­но да ги кон­тро­ли­ра на­ши­ве рас­па­шан­ков­ци) ќе мо­ра­ ме да се бо­ри­ме! Да из­ле­зе­ме од дув­ла­та кај­што чма­е­ме 1460 де­но­ви, па из­ле­гу­ва­ме на из­бо­ри, бо­жем­ски из­би­ра­ме не­ што, и пак се вра­ќа­ме да чма­е­ме уште 1460 де­на, до след­ни­от ден ко­га ќе из­би­ра­ме ме­ѓу топ­ло­то гом­но и лад­но­то гом­но. Мо­ра да се бо­ри­ме за­што ве­ќе не­ма ка­де! Над 60% од Ма­ке­ дон­ци­те се ек­стрем­но си­ро­маш­ни! Над 30% не­ма­ат ра­бо­та! И на це­ла­та ужас­на си­ту­а­ци­ја, се­гаш­на­та власт се оби­ду­ва и вер­ски да го рас­по­ма­ми на­ро­дот и да го по­де­ли (за­што та­ка нај­е­фи­кас­но ќе вла­дее!) по но­ви ли­нии: мус­ли­ма­ни-хри­сти­ 16

g

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g

ја­ни, пра­вос­лав­ни-не­ пра­вос­лав­ни, вер­ни­ ци-ате­и­сти итн.

Наместо бесполезно да си го драматизираме сопствениот неоспорен идентитет, подобро ќе биде да се обидеме да ги усогласиме борбите на многубројните мали фронтови кои ја сочинуваат поголемата слика.

Мо­же да ни по­мог­не до­а­ѓа­ње­то при се­бе. Бу­де­ње­то од гру­ев ­ и­ стич­ки­от транс. Мо­же да по­мог­не прид­ви­жу­ва­ње­то на раз­но­ ли­ки­те вна­треш­ни по­тен­ци­ја­ли. На­ме­сто бес­по­лез­но да си го дра­ма­ти­зи­ра­ме сопс­тве­ни­от не­ос­по­рен иден­ти­тет, по­до­бро ќе би­де да се оби­де­ме да ги усог­ла­си­ме бор­би­те на мно­гу­ број­ни­те ма­ли фрон­то­ви кои ја со­чи­ну­ва­ат по­го­ле­ма­та сли­ка. Во мо­мен­тов по­важ­ни ни се во­да­чи­те кои уме­ат да гле­да­ат ба­рем де­сет или пе­де­сет го­ди­ни на­пред од оние кои по­ни­ра­ ат 2500 ил­ја­ди го­ди­ни на­на­зад. А да се дој­де при се­бе, бо­га­ ми, мо­же­би по­ко­рис­но ќе би­де да се слуш­не ка­ко Мор­фе­ус се оби­ду­ва на Нео да му об­јас­ни што е Ма­три­ксот, откол­ку да се за­ла­жу­ва­ме со чу­до­виш­ни­те скулп­ту­ри на Груевски, во оваа јад­на до­ли­на на пла­чот, во пу­сти­на­та на ре­ал­но­то: Мор­фе­ус: Тоа е она чув­ство што го имаш це­ли­от жи­ вот. Чув­ство де­ка не­што не е во ред со све­тот. Не зна­ еш што е тоа, но тоа е ту­ка, ка­ко трн во тво­јот ум, што те из­лу­ду­ва. (...) Ма­три­ксот е на­се­ка­де, се­ка­де око­лу нас, ду­ри и ов­де во со­ба­ва. (...) Тоа е све­тот со кој ти ги пре­кри­ле очи­те за да те ос­ле­пат за ви­сти­на­та. Нео: За ко­ја ви­сти­на? Мор­фе­ус: Де­ка си роб, Нео. Де­ка си, ка­ко и си­те дру­ ги, ро­ден ка­ко роб... за­то­чен во са­ми­ца ко­ја­што не мо­жеш да ја по­ми­ри­саш, вку­сиш или до­преш. Во са­ ми­ца­та на сво­јот ум. „Утрин­ски вес­ник“, 28.04.2009.

Никола Гелевски

ВО САМИЦАТА НА СВОЈОТ УМ

17

m 3

ДЕСЕТ ПРИЧИНИ ПРОТИВ ГРАДБАТА НА ЦРКВА НА СКОПСКИОТ ПЛОШТАД 1. Не­ма па­ри. За нор­мал­на власт, во ол­ку ло­ша еко­ном­ска си­ту­ац ­ и­ја, тоа е до­вол­на при­чи­на.

2. Не е при­о­ри­тет. Ду­ри и ако не­кој мис­ли де­ка во сфе­ра­та на сим­бо­лич­ко­то ле­жат глав­ни­те по­ли­тич­ки при­о­ри­те­ти, еве по­ра­зу­мен пред­лог: за­вр­шу­ва­ње на Ка­ме­ни­от мост (глав­ни­от сим­бол на Скоп­је 15 го­ди­ни е рас­ко­пан); а за­ед­но со Ка­ме­ни­ от мост, мо­же да се сре­ди и пло­шта­дот од таа стра­на на Вар­ дар; та­ка гра­ѓа­ни­те ќе до­би­јат цр­ква на пло­штад, по­стој­на­та „Све­ти Ди­ми­трие“; од­виш­но е да се збо­ру­ва де­ка тој гест ќе 18

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g

Заедно со Камениот мост може да се среди и плоштадот од таа страна на Вардар; така граѓаните ќе добијат црква на плоштад, постојната „Свети Димитрие“; одвишно е да се зборува дека тој гест ќе ја зајакне мултикултурноста на градот и ќе го намали чувството на гетоизираност, кое доминира со цели огромни делови на Скопје.

ја за­јак­не мул­ти­кул­тур­но­ста на гра­дот и ќе го на­ма­ли чув­ ство­то на ге­то­из­ и­ра­ност, кое до­ми­ни­ра со це­ли огром­ни де­ло­ви на Скоп­је. Ба­шка, се­ри­оз­но­то вло­жу­ва­ње па­ ри во Тур­ска­та чар­ши­ја мо­ же тој дел од цен­та­рот да го на­пра­ви глав­на ту­ри­стич­ка атрак­ци­ја и ге­не­ра­тор на па­ ри. Си­те важ­ни кул­тур­ни и ур­ба­ни­стич­ки по­ли­ти­ки вни­ ма­ва­ат на тој мо­мент. Сим­ бо­лич­ко­то не са­мо што обе­ ди­ну­ва или иден­ти­фи­ку­ва, ту­ку но­си па­ри. Тој не­ве­ро­ ја­тен по­дем на не­ко­гаш­ни­от се­ктор на ус­лу­ги на За­пад де­нес се на­ре­ку­ва: кре­а­тив­ни ин­ду­стрии. Чар­ши­ја­та е иде­ а­лен град­ски кварт за еден та­ков ам­би­ци­о­зен др­жав­но-ло­ ка­лен по­тфат. За та­ков про­ект ќе се нај­дат и стран­ски фи­нан­ си­ер ­ и. По­ли­тич­ка­та пол­за ко­ја од тоа ќе ја изв­ле­чат ДПМНЕ, ДУИ и но­ви­от скоп­ски гра­до­на­чал­ник ќе би­де не­про­цен­ли­ва.

3. Из­град­ба­та на цр­ква на пло­штад не е во функ­ци­ја на раз­вој на цен­трал­но­то град­ско по­драч­је, нај­важ­но­то (сим­бо­лич­ко и сто­пан­ско) град­ско по­драч­је во Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја.

4. Цр­ква­та мно­гу те­шко ќе се за­вр­ши, осо­бе­но по­крај тол­ку­ те за­поч­на­ти круп­ни не­сто­пан­ски про­е­кти. Иа­ко, тре­ба да се по­вто­ри: до­бри­те по­ли­ти­ки зна­ат да пра­ват го­ле­ми па­ри и од кул­тур­ни про­ек­ ти и од хра­бри ур­ба­ни­стич­ки по­те­зи. За жал, об­је­кти­те кои ги гра­ди се­гаш­на­та Влада не се во функ­ци­ја ни­ту на град­ски­от раз­вој, ни­ту има­ат еко­ном­ска смис­ла. Со за­тво­ре­на­та па­те­ка на ке­јот, со нај­а­ви­те за гра­де­ње хо­те­ли Никола Гелевски

ДЕСЕТ ПРИЧИНИ ПРОТИВ...

19

пред Те­ле­ком и со за­поч­на­та­та цр­ква сред пло­штад цен­та­рот ќе се опу­сто­ши нај­мал­ку че­ти­ри-пет го­ди­ни; гле­дај­ќи го искус­ тво­то со Ка­ме­ни­от мост, мож­но е цен­та­рот да би­де рас­ко­пан де­сет или два­е­сет го­ди­ни.

5. Ло­ка­ци­ја­та не е со­од­вет­на. Ста­ра­та цр­ква „Св. Кон­стан­тин и Еле­на“ би­ла поб­ли­ску до Пар­кот на же­на­та откол­ку до пло­ шта­дот.

6. Др­жав­но­то гра­де­ње на пра­вос­лав­на цр­ква го на­ру­шу­ва се­ ку­лар­ни­от ка­ра­ктер на оп­штес­тво­то.

7. Се на­ру­шу­ва и мош­не де­ли­кат­ни­от за ште­лу­ва­ње мул­ти­кул­ ту­рен ба­ланс на гра­дот (па и на др­жа­ва­та), што ве­ро­јат­но е глав­но обе­леж­је на Скоп­је.

8. Ис­пра­ќа лош сиг­нал за при­ро­да­та на др­жа­ва­та, за неј­зи­но­ то чув­ство за ра­ци­о­нал­ност, при­о­ри­те­ти и то­ле­ран­ци­ја.

9. Со­вре­ме­ни­те од­го­вор­ни по­ли­ти­ки на За­пад го кри­ти­ку­ва­ат пре­ов­ла­ду­ва­ње­то на еко­ном­ски­от мо­мент и ин­си­сти­ра­ат на та­ка­на­ре­че­ни­от три­кра­тен би­ланс (triple bottom line), прин­ цип кој еко­ном­ски­от ус­пех не го оце­ну­ва са­мо низ фи­нан­си­

Наместо општеството да го прави помеко, потолерантно и пообединувачко, со ваквите крути и анахрони урбанистички и културно-идентитетски политики Владата прави многу повеќе штета отколку корист. Дури и да е искрена во намерата да го помогне првенствено православието во земјава, постојат десетици неспоредливо подобри, подостоинствени, поодговорни и политички поразумни начини да се стори тоа.

20

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

o

Некогашниот монолитен и моноцентричен национален идентитет како преовладувачки профил на големите западни градови сосема е напуштен во име на многубројните сцени и значења, на многубројните идентитети кои на градот му нудат не само културно шаренило туку и голем економски потенцијал. Можеби токму заради тој економски момент се напуштаат крутите идентитетски модели, слично како што не можат да опстанат ни затворените национални економии...

и­те ту­ку и низ оп­штес­тве­ни­те и еко­ло­шки­те кри­те­ри­у­ми. На­ша­та Влада со­се­ма ги иг­ но­ри­ра си­те мо­мен­ти од три­ крат­ни­от би­ланс, а најм­но­гу - што е нај­меш­но - ток­му еко­ ном­ски­от мо­мент.

10. Пос­лед­ни­ве три­ес­ е­ти­на го­ди­ни наг­ла­се­но се ме­ну­ва­ ат зна­че­ња­та на иден­ти­те­ти­ те. Во на­ша­та со­вре­ме­ност раз­лич­ни ви­до­ви на по­ли­ти­ ки­те на иден­ти­те­тот на­пра­ ви­ја го­лем про­бој во јав­на­та сфе­ра; де­нес за важ­ни гра­ ѓан­ски и јав­ни вред­но­сти се сме­та­ат не­шта кои до пред са­мо пе­де­се­ти­на го­ди­ни се сме­таа за при­ват­ни: по­лот (жен­ски­те пра­ва, на при­ мер); се­ксу­ал­на­та опре­дел­ба (пра­ва­та на хо­мо­се­ксу­ал­ци­ те, транс­е­ксу­ал­ци­те итн.); ста­рос­но­то до­ба (пра­ва­та на де­ца­та, на мла­ди­те, на ста­ри­те); мал­цин­ски­те гру­пи од си­те ви­до­ви (ет­нич­ки, вер­ски, кул­тур­ни и дру­ги). На­ша­та власт ги иг­но­ри­ра си­те тие важ­ни за­пад­ни де­мо­крат­ски ис­че­ко­ри (а при­тоа дек­ла­ра­тив­но и де­ма­го­шки се за­ла­га за брз при­ем на на­ша­та зем­ја во ЕУ) и фор­си­ра со­се­ма за­ста­ре­на по­ли­ти­ка на иден­ти­те­тот, ко­ја па­тем соз­да­ва конф­ли­кти. На­ме­сто оп­ште­с­ тво­то да го пра­ви по­ме­ко, по­то­ле­рант­но и по­об ­ е­ди­ну­вач­ко, со ва­кви­те кру­ти и ана­хро­ни ур­ба­ни­стич­ки и кул­тур­но-иден­ ти­тет­ски по­ли­ти­ки вла­да­та пра­ви мно­гу по­ве­ќе ште­та откол­ Никола Гелевски

ДЕСЕТ ПРИЧИНИ ПРОТИВ...

21

ку ко­рист. Ду­ри и да е искре­на во на­ме­ра­та да го по­мог­не пр­венс­тве­но пра­вос­ла­ви­е­то во зем­ја­ва, по­сто­јат де­се­ти­ци нес­по­ред­ли­во по­до­бри, по­до­сто­инс­тве­ни, по­од­го­вор­ни и по­ ли­тич­ки по­ра­зум­ни на­чи­ни да се сто­ри тоа. Од дру­га стра­на, наг­ла­се­ни­от раз­вој на но­ви­те оп­штес­тве­ни иден­ти­те­ти има важ­ни еко­ном­ски ди­мен­зии во гра­дот, по­вр­ зан е со раз­во­јот на ка­фе­а­та, ре­сто­ра­ни­те, ба­ро­ви­те, со ноќ­ ни­от жи­вот, со ту­риз­мот... Плу­ра­лиз­мот на жи­вот­ни­те сти­ло­ ви има го­ле­ма вр­ска со ус­луж­на­та по­тро­шу­вач­ка пра­кти­ка. И за­тоа, ме­ѓу дру­го­то, пра­ша­ње­то на иден­ти­те­ти­те е важ­но еко­ном­ско и ур­ба­но пра­ша­ње. Не­ко­гаш­ни­от мо­но­ли­тен и мо­но­цен­три­чен на­ци­о­на­лен иден­ти­тет ка­ко пре­ов­ла­ду­вач­ ки про­фил на го­ле­ми­те за­пад­ни гра­до­ви со­се­ма е на­пу­штен во име на мно­гу­број­ни­те сце­ни и зна­че­ња, на мно­гу­број­ни­те иден­ти­те­ти кои на гра­дот му ну­дат не са­мо кул­тур­но ша­ре­ни­ ло ту­ку и го­лем еко­ном­ски по­тен­ци­јал. Мо­же­би ток­му за­ра­ди тој еко­ном­ски мо­мент, впро­чем, и се на­пу­шта­ат кру­ти­те иден­ ти­тет­ски мо­де­ли, слич­но ка­ко што не мо­жат да оп­ста­нат ни за­тво­ре­ни­те на­ци­о­нал­ни еко­но­мии... Да зак­лу­чам: во но­во­то вре­ме, по­ве­ќе од ко­га би­ло по­ра­но, из­град­ба­та или об­но­ву­ва­ње­то на град­ска­та па­но­ра­ма не­ма са­мо фи­зич­ки или еко­ном­ски ас­пе­кти, ту­ку и оп­штес­тве­ни, кул­тур­ни и по­ли­тич­ки. Иг­но­ри­ра­ње­то на тој факт ска­по ќе ги чи­ни и не­у­ки­те вла­де­те­ли и нив­ни­те по­да­ни­ци. „Утрин­ски вес­ник“, 05.05.2009.

22

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

g

Никола Гелевски

m 4

СПЕКТАКЛУК: БОЛВЈА СВАДБА Во 1937 го­ди­на, за вре­ме на нај­страш­ни­от те­рор на Ста­лин, двај­ца­та со­вет­ски ге­нии, пи­са­те­лот Исак Ба­бељ и филм­ски­от ре­жи­сер Сер­геј Еј­зен­штајн, во до­мот на Еј­зен­штајн гле­да­ле ед­но филм­че кое ре­жи­се­рот го до­нел од Ме­кси­ко. Филм­че­ то се ви­ка­ло „Болв­ја свад­ба“. Во кра­тки­от филм „игра­ле“ бол­ви: бол­ва-мла­до­же­нец во фрак, бол­ва-не­ве­ста во чип­ки, на­лиц­ка­ни бол­ви-сва­то­ви... За оваа фас­ци­нант­на случ­ка све­ до­чи вдо­ви­ца­та на слав­ни­от пи­са­тел Исак Ба­бељ, пе­де­сет го­ ди­ни по­доц­на, во сво­и­те ме­мо­а­ри, сѐ уште чу­деј­ќи се ка­ко неј­зи­ни­от со­пруг и слав­ни­от ре­жи­сер Еј­зен­штајн има­ле вол­ја да се мај­та­пат и да се ше­гу­ва­ат во исто вре­ме до­де­ка Ста­ли­ но­ва­та ноќ гол­та­ла сто­ти­ци нив­ни ко­ле­ги и сто­ти­ци ил­ја­ди по раз­ни ос­но­ви не­по­доб­ни со­вет­ски (а бо­га­ми и до­ста не­со­вет­ ски) гра­ѓа­ни. На­ско­ро по таа ве­се­ла ве­чер и Ба­бељ ќе до­бие Никола Гелевски

СПЕКТАКЛУК: БОЛВЈА СВАДБА

23

g

„Болвја свадба“ е единствениот наслов што може да ја опише културната политика на една Влада сосема поместена и од умот и од вкусот. И тешко дека некој може подобро да го долови планираниот спектаклук на градскиот плоштад од телото на Роберт де Ниро во „Cape Fear“ - чиста ликовна еманација на лудило и агресија.

кур­шум во че­ло. Еј­зен­штајн ќе по­чи­не де­се­ти­на го­ди­ни по­ доц­на.

Ба­бељ и Еј­зен­штајн не би­ле лу­ди. Не би­ле ни­ту ку­ка­ви­ци. Се бо­ре­ле про­тив те­ро­рот кол­ ку што мо­же­ле, најм­но­гу со сво­ја­та умет­ност. Но, таа чу­ дес­на сце­на на гле­да­ње­то на „Болв­ја­та свад­ба“ ка­ко во се­ бе да го со­сре­до­то­чу­ва це­ли­от луд 20 век. Ве­кот на крај­но­ сти­те. Ве­кот во кој тра­ге­ди­ја­та и ко­ме­ди­ја­та се преп­ле­ту­ва­ат во нај­ши­ро­ки за­ма­ви, ка­ко две­те ра­це на не­кој чу­дес­но­ви­шен кук­лар.

Има еден мно­гу ин­те­ре­сен но­ар филм на Чарлс Ло­тон, „Но­ ќта на ло­ве­цот“ од 1955 го­ди­на, во кој Ро­берт Ми­чам игра мон­стру­о­зен и пси­хо­ти­чен све­ште­ник кој про­го­ну­ва две де­ца. Све­ште­ни­кот е уби­ец, да­ви­тел, ко­му на ед­на­та ра­ка му пи­шу­ ва hate - омра­за, а на дру­га­та love - љу­бов. Ми­чам ту­ка ја нај­а­ ву­ва сво­ја­та слич­на вир­ту­оз­на уло­га во ед­но дру­го ре­мек-де­ ло на но­а­рот, фил­мот „Рт на стра­вот“ на Ли Томп­сон од 1962 го­ди­на. По­стои и ед­на по­со­вре­ме­на вер­зи­ја на „Ртот на стра­ вот“ на Мар­тин Скор­се­зе, од 1991, со рас­кош­но те­то­ви­ра­ни­от Ро­берт Де Ни­ро во уло­га­та на су­ров освет­ник кој из­ле­гу­ва од за­твор. Мо­јот чу­дес­но­ви­шен кук­лар, зна­чи, не са­мо што со две­те спро­ти­ста­ве­ни ра­це ги упра­ву­ва кук­ли­те и бол­ви­те, ту­ку и са­ми­от има спе­кта­ку­лар­но иша­ра­но те­ло, иа­ко се на­оѓ­ а зад сце­на­та. Има ед­на ан­то­ло­ги­ско пар­че во по­но­ви­от филм на Скор­се­зе, ко­га ста­ри­от Ро­берт Ми­чам и Ник Нол­ти го гле­да­ат во по­ли­ци­ска ста­ни­ца, зад стак­ло, соб­ле­­ку­ва­ње­то на опас­ но на­бил­да­ни­от и со де­се­ти­ци по­ра­ки и цр­те­жи исте­то­ви­ран 24

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

раз­бој­ник, Ро­берт де Ни­ ро, кој зго­ра на сѐ пре­ку це­ли­от рбет има вре­жан огро­мен крст.

Спектаклук исто така е збор којшто кај актуелните дрматори успева да го долови чудниот спој меѓу нивната амбициозност и простаклук; зборот спектаклук токму ја објаснува малограѓанскоболшевичката потреба од големи гестови во кои се вградени (просто како скелет, како крстот на грбот на Де Ниро) импозантни количества примитивизам и насилие.

А трг­нав, всуш­ност, да пи­ шу­вам за скоп­ски­от пло­ штад!? За спо­ме­ни­кот на Але­ксан­дар Ма­ке­дон­ски ви­сок 22 ме­три! Трг­нав, ама за­тал­кав. Не ми из­ле­ гу­ва од гла­ва де­ка „Болв­ја свад­ба“ е единс­тве­ни­от нас­лов што мо­же да ја опи­ше кул­тур­ на­та по­ли­ти­ка на ед­на вла­да со­се­ма по­ме­сте­на и од умот и од вку­сот. И те­шко де­ка не­кој мо­же по­до­бро да го до­ло­ви пла­ни­ ра­ни­от спе­ктак­лук на град­ски­от пло­штад од те­ло­то на Ро­берт де Ни­ро во „Cape Fear“ - чи­ста ли­ков­на ема­на­ци­ја на лу­ди­ло и агре­си­ја.

g

Спе­ктак­лук исто та­ка е збор кој­што кај акту­ел­ни­те др­ма­то­ри ус­пе­ва да го до­ло­ви чуд­ни­от спој ме­ѓу нив­на­та ам­би­ци­оз­ност и про­стак­лук; збо­рот спе­ктак­лук ток­му ја об­јас­ну­ва ма­ло­гра­ ѓан­ско-бол­ше­вич­ка­та по­тре­ба од го­ле­ми ге­сто­ви во кои се вгра­де­ни (про­сто ка­ко ске­лет, ка­ко кр­стот на гр­бот на Де Ни­ ро) им­по­зант­ни ко­ли­чес­тва при­ми­ти­ви­зам и на­си­лие. А, всуш­ност, еп­тен не ми се пи­шу­ва за нив. Тек­стов е гле­да­ње „Болв­ја свад­ба“, на не­кој на­чин. Ки­пот на Але­ксан­дар Ма­ке­ дон­ски, кол­ку и да е го­лем, за­пра­во на­ли­ку­ва на бол­ва-мла­ до­же­нец во фрак. Иа­ко во по­ли­тич­ка смис­ла таа скулп­ту­ра е Тро­јан­ски коњ (ка­ко што суп­тил­но за­бе­ле­жа со­се­ма апо­ли­ тич­ни­от ар­хи­тект Ми­нас Ба­кал­чев), таа се­пак е бол­ва; во кул­ тур­но-умет­нич­ка, во ар­хи­те­ктон­ска и ур­ба­ни­стич­ка смис­ла таа ста­туа е бол­ва врз те­ло­то на ма­ке­дон­ска­та кул­ту­ра (иа­ко со­вре­ме­на­та ма­ке­дон­ска кул­ту­ра во мо­мен­тов по­ве­ќе на­ли­ ку­ва на клоп­че бол­ви и кр­ле­жи откол­ку на жи­ла­ва скоп­ска Никола Гелевски

СПЕКТАКЛУК: БОЛВЈА СВАДБА

25

Мора да се спротиставиме. Секој според својата мерка. Самите треба да бидеме токму мерката на она малку што преостанало од цивилизираноста во нашата средина.

e џу­ке­ла; со неа вла­де­ат пар­ти­ски иде­о­ло­шки и про­па­ганд­ни мис­ ли­те­ли кои има­ат дла­бо­чи­на на ка­фе­на тац­на и ин­те­ли­ген­ци­ја по­ ма­ла од бро­јот на чев­ли­те што го но­сат).

Но, ко­га ве­лам де­ка Але­ксан­дар е бол­ва врз ио­на­ка со­се­ма исто­ште­но­то те­ло на не­што што не­ ко­гаш се на­ре­ку­ва­ло „ма­ке­дон­ска кул­ту­ра“, не мис­лам де­ка тре­ба да го за­не­ма­ри­ме спе­ктак­лу­кот на на­а­ка­ни­те при­ми­ тив­ци, да се за­тво­ри­ме до­ма (ка­ко што сме за­тво­ре­ни) и да го пу­шти­ме филм­че­то „Болв­ја свад­ба“, те­шеј­ќи се де­ка и нив­на­ та све­ќа ќе згас­не, ка­ко се­ко­ја што згас­на­ла. По­тре­бен е от­пор. По­треб­ни се нај­раз­лич­ни фор­ми на от­пор. Ше­га и па­ро­ди­ја - да, се­ка­ко, но и соз­да­ва­ње по­до­бра умет­ ност и кул­ту­ра од онаа на ки­чер­ски­те вар­ва­ри што пу­сто­шат ко­рум­пи­рај­ќи и зап­ла­шу­вај­ќи. Мо­жам да го раз­бе­рам ду­ри и иг­но­ри­ра­ње­то на ре­ал­но­ста, на при­мер, за­не­ма­ру­ва­ње­то на ма­ке­дон­ски­те ме­ди­у­ми, од кои до­бар дел го сла­ват пре­ род­бе­нич­ко­то ло­па­тарс­тво и гру­е­ви­стич­ко­то устројс­тво-рас­ тројс­тво. Се­то тоа се тру­дам да го раз­бе­рам, за­што и са­ми­от сум фа­тен во ста­пи­ца­та; жи­во­тот, умот, вку­сот, сен­зи­бил­но­ста и суп­тил­но­ста ни ги изе­доа оби­ди­те да му се спро­ти­ста­ви­ме на рас­тројс­тво­то што по­сто­ја­но ни го про­да­ва­ат ка­ко устројс­ тво. Од дру­га стра­на - не­ма дру­го. Мо­ра да се спро­ти­ста­ви­ме. Се­кој спо­ред сво­ја­та мер­ка. Са­ми­те тре­ба да би­де­ме ток­му мер­ка­та на она мал­ку што пре­о­ста­на­ло од ци­ви­ли­зи­ра­но­ста во на­ша­та сре­ди­на. Фор­ми­те на тој от­пор, по­вто­ру­вам, мо­ жат да би­дат нај­раз­лич­ни, но си­те нив ги по­вр­зу­ва ми­ни­му­ мот од­го­вор­ност за гра­дот и др­жа­ва­та и ми­ни­му­мот гра­ѓан­ска с(о)вест. „Утрин­ски вес­ник“, 12.05.2009.

26

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g 5

ВО ШИНЕЛОТ НА „НАРОДОТ“ „Не мис­ли, не про­мис­лу­ва, не са­ка ко­га мо­ра да рас­у­ду­ва... впро­чем, лес­но се ли­шу­ва од тоа. Сла­ба стра­на му се го­ле­ми­ те сли­ки и по­комп­лекс­ни­те вр­зу­ва­ња на не­шта­та, но тој до­ста ве­што ги из­бег­ну­ва или ги све­ду­ва на кли­шеа, при­тоа по­ка­ жу­вај­ќи вос­хи­ту­вач­ка упор­ност во вер­бал­но­то чу­ка­ње праз­ на сла­ма... Тој, ви­сти­на, мо­же да би­де до­бро­на­ме­рен, мил, ве­рен, хра­бар, тр­пе­лив, мо­же да има за­стра­шу­вач­ка моќ на пом­не­ње-на­бро­ју­ва­ње-тру­па­ње... Но, спо­соб­но­ста за во­о­чу­ ва­ње и расч­ле­ну­ва­ње на ствар­ни­те по­ја­ви че­мрее не­ка­де во дла­бо­чи­на­та на не­го­ва­та дрем­ли­ва свест. Љу­би­тел е на слу­ чај­ни сли­ки и ме­та­фо­ри и го­лем мај­стор е на нив­но­то спо­ју­ ва­ње со оп­шти­те, твр­ди сте­ре­о­ти­пи на ко­и­што им ро­бу­ва. Не­ го­ва­та кон­цеп­ту­ал­на по­стап­ка, ток­му за­тоа, че­сто по­тсе­ту­ва на про­кру­стов­ско вте­ру­ва­ње на мош­не хи­ро­ви­ти пре­дра­су­ди Никола Гелевски

ВО ШИНЕЛОТ НА „НАРОДОТ“

27

g

Освен за­бе­гу­вач­ки­те ман­ тра­ња и кле­тви (што се ну­дат на­ме­сто мис­ле­ње), освен евти­ни­те ме­та­фо­ри и опас­ни­те сте­ре­о­ти­пи, не­кои од по­важ­ни­те ка­ра­ кте­ри­сти­ки на на­ша­та па­ ла­неч­ка по­ли­тич­ка кул­ту­ра се: опор­ту­низ­мот, кон­фор­ миз­мот, ка­ри­е­риз­мот и ко­ ле­кти­виз­мот (низ кој тре­ба да се ану­ли­ра воз­не­ми­ру­ вач­ки­от ин­ди­ви­ду­а­ли­зам).

во кру­ти и твр­ди ка­ла­пи... Впро­чем, тој ио­на­ка е ми­ стик, но емо­тив­на­та ме­та­фи­ зи­ка во не­го­ви­от ду­хо­вен жи­ вот е слу­чај­на, ар­би­трар­на и без ме­мо­ри­ја, не­ка­ков тип на ме­та­фи­зи­ка-за-на-ли­цеме­сто...“

Збо­ру­ва­ме за ин­те­ле­кту­ал­ ни­от про­фил на про­сеч­ни­от ма­ке­дон­ски вла­да­тел? Или за еден ти­пи­чен бал­кан­ски „на­ род­њач­ки ин­те­ле­кту­а­лец“, член на МА­НУ, да ре­че­ме?! Гор­ни­ те збо­ро­ви (на ова ме­сто пос­ло­бод­но со­бра­ни) се кон­ста­та­ ции на Лис­јен Ле­ви-Брил, еден не­об ­ и­чен фи­ло­зоф од пр­ви­те де­це­нии на 20-иот век. Со гор­ни­те збо­ро­ви тој се оби­ду­вал да ги тол­ку­ва осо­бе­но­сти­те на не­што што тој го на­ре­ку­вал „при­ ми­ти­вен мен­та­ли­тет“ или „при­ми­тив­на ду­ша“, са­кај­ќи да го раз­бе­ре функ­ци­о­ни­ра­ње­то на „по­ни­ски­те оп­штес­тве­ни ме­ха­ низ­ми“, на „ет­но­ло­шки­те кул­ту­ри“ и ег­зо­тич­ни­те за­ед­ни­ци. Всуш­ност, гор­ни­те збо­ро­ви са­мо де­лум­но се од­не­су­ва­ат на ин­те­ле­кту­ал­ни­от про­фил на со­вре­ме­ни­от „на­ро­ден“ по­ли­ тич­ки вла­да­тел. Ми се чи­ни де­ка тој „на­род­њач­ки“ про­фил (чие ре­чи­си иде­ал­но оте­ло­тво­ру­ва­ње се двај­ца­та нај­моќ­ни по­ли­ти­ча­ри во зем­ја­ва, пре­ми­е­рот и пре­тсе­да­те­лот) тре­ба да се до­пол­ни, оти мо­же­би баш и не е смеш­на или би­зар­на слич­ но­ста ме­ѓу не­ка­кви „ани­ми­стич­ки“ и „при­ми­тив­ни“ кул­ту­ри (во кои вла­де­ат ша­ма­ни и вра­че­ви) со на­ша­та твр­до­кор­на па­ ла­неч­ка и па­три­јар­хал­на свест. Освен, зна­чи, за­бе­гу­вач­ки­те ман­тра­ња и кле­тви (што се ну­дат на­ме­сто мис­ле­ње), освен евти­ни­те ме­та­фо­ри и опас­ни­те сте­ ре­о­ти­пи, ми се чи­ни де­ка не­кои од по­важ­ни­те ка­ра­кте­ри­сти­ ки на на­ша­та па­ла­неч­ка по­ли­тич­ка кул­ту­ра се: опор­ту­низ­мот, 28

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

кон­фор­миз­мот, ка­ри­е­риз­мот и ко­ле­кти­виз­мот (низ кој тре­ба да се ану­ли­ра воз­не­ми­ру­вач­ки­от ин­ди­ви­ду­а­ли­зам). Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја де­нес е др­жа­ва ко­ја во по­че­то­кот на 21-иот век пре­ку сво­ја­та по­ли­тич­ка власт не са­мо што го отфр­ ла мо­дер­низ­мот на 20-иот век, не са­мо што ре­гре­си­ра на­кај ро­ман­тич­но на­ци­о­на­ли­стич­ки­от 19-ти век, ту­ку ги те­ра сво­и­те гра­ѓа­ни кон спло­ту­ва­ње во не­ка­кви ми­стич­ни пра­за­ед­ни­ци во кои ин­стант­но и „на ли­це ме­сто“ се смис­лу­ва­ат „емо­тив­ни ме­та­фи­зи­ки“ и иден­ти­те­ти за днев­на по­ли­тич­ка упо­тре­ба и кон­ју­кту­ра на ша­ма­ни­стич­ка­та вла­де­ач­ка пар­ти­ја. Се­гаш­на­та со­стој­ба е тол­ку за­гри­жу­вач­ка што се за­ка­ну­ва со сво­е­вид­но за­тво­ра­ње на на­ша­та исто­ри­ска перс­пе­кти­ва. Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја се од­да­ле­чу­ва од иде­ја­та за мо­дер­на др­жа­ва и гра­ѓан­ско оп­штес­тво. На­ши­те вред­но­сти во го­ле­ ма ме­ра се ко­ле­кти­ви­стич­ки, а над нив стои на­ив­но сфа­те­ на­та на­ци­ја иск­лу­чи­во ка­ко ет­нос, ка­ко пле­ме. Не са­мо што ги отфр­ла­ме мал­ку­те кул­тур­ни обрас­ци што ре­ал­но нѐ обе­ ди­ну­ва­ат пред пре­диз­ви­ци­те на ид­ни­на­та, ту­ку ма­ни­ја­кал­но ра­бо­ти­ме на не­ка­кви ин­стант кул­тур­ни обрас­ци (кои до­а­ѓа­ат од мно­гу пи­ењ ­ е ра­ки­ја „Ан­ти­ка“, ба­рем та­ка нѐ те­шат) кои ја ни­штат ио­на­ка не­до­вол­но раз­ви­е­на­та исто­ри­ска свест на за­ед­ни­ца­та. На­ша­та др­жа­ва го ар­чи ска­по­це­но­то исто­ри­ско вре­ме во­де­на од на­род­њач­ки­те дви­же­ња од ти­пот на ВМРО и од на­род­њач­ ки­те ин­те­ле­кту­ал­ци од ти­пот на но­во­из­бра­ни­от пре­тсе­да­тел (а тој е, по­вто­ру­вам, са­мо про­то­тип на ед­на ма­ло­гра­ѓан­ска и па­три­јар­хал­на ели­та, са­мо вр­вот на сан­та­та мраз ко­ја нѐ но­си во про­паст). Ние не сме на­со­че­ни кон дла­бин­ски раз­вој кој по­драз­би­ра су­штин­ска (не фор­мал­на, не ими­та­тив­на) прав­ на, еко­ном­ска, кул­тур­на и по­ли­тич­ка мо­дер­ни­за­ци­ја. Кај нас таа мо­дер­ни­за­ци­ја се сме­та за од­на­ро­ду­ва­ње, ре­чи­си за пре­ дав­ство. Никола Гелевски

ВО ШИНЕЛОТ НА „НАРОДОТ“

29

Не са­мо што ги отфр­ла­ме мал­ ку­те кул­тур­ни обрас­ци што ре­ал­но нѐ обе­ди­ну­ва­ат пред пре­диз­ви­ци­те на ид­ни­на­та, ту­ку ма­ни­ја­кал­но ра­бо­ти­ме на не­ка­ кви ин­стант кул­тур­ни обрас­ци (кои до­а­ѓа­ат од мно­гу пи­е­ње ра­ки­ја „Ан­ти­ка“, ба­рем та­ка нѐ те­шат) кои ја ни­штат ио­на­ка не­ до­вол­но раз­ви­е­на­та исто­ри­ска свест на за­ед­ни­ца­та.

g

Со ин­си­сти­ра­ње­то на „на­род­њач­ки­те“ ко­ле­ кти­ви­стич­ки по­ли­ти­ки Ма­ке­до­ни­ја го из­би­ра нај­по­греш­ни­от мо­жен пат, исто­ри­ски про­ве­ ре­ни­от ќор­со­как во кој дол­го бе­ше (и мо­же­би сѐ уште е) заг­ла­ве­на Ру­си­ја (ка­де што сѐ уште се отво­ре­ни по­дел­би­те од 19-иот век ме­ѓу „сло­ве­но­фи­ли­те“ и „за­пад­ња­ци­те“). Исти­от проб­лем, не­при­ фа­ќа­ње­то на су­штин­ски­от мо­дер­ни­зам, ре­чи­си две­сте го­ди­ни ја уни­шту­ва Ср­би­ја чи­ја ели­та и ден де­нес е расп­на­та ме­ѓу па­три­јар­ха­лиз­мот и мо­дер­низ­мот. На­род­на­та др­жа­ва е спро­тив­ност на ап­со­лу­ти­стич­ка­та, но и спро­тив­ност на ли­бе­рал­на­та др­жа­ва. Ка­ко што ве­ли Ла­тин­ ка Пе­ро­виќ, на­род­на­та де­мо­кра­ти­ја ко­ја се ре­а­ли­зи­ра низ на­род­на пар­ти­ја, на­род­на са­мо­у­пра­ва и на­род­на др­жа­ва во су­шти­на е то­та­ли­тар­на. То­та­ли­тар­на е за­што сло­бо­да­та на на­ ро­дот ка­ко це­ли­на се­ко­гаш се ста­ва над сло­бо­да­та на по­е­ди­ не­цот.

По­ли­тич­ки­от мен­тор на Ива­нов, Никола Груевски, до­се­га во мно­гу на­вра­ти ги по­ка­жа сво­и­те то­та­ли­тар­ни скло­но­сти, но, ин­те­рес­но, во мно­гу на­вра­ти по­ка­жа го­лем по­ли­тич­ки ку­ка­ вич­лук (ку­ка­вич­лук кој, отка­ко ќе на­пра­ви џум­бу­си и бел­ји, по­сто­ја­но се оби­ду­ва да се со­крие зад го­ле­ми­от за­штит­нич­ки ши­нел на „на­ро­дот“). Страш­но е што Ива­нов про­из­ле­гу­ва од иста­та по­ли­тич­ка ма­три­ца: на­ме­сто да ги пред­во­ди гра­ѓа­ни­ те тој из­би­ра, ка­ко што ве­ли са­ми­от, да го „сле­ди на­ро­дот“. Таа по­ли­ти­ка, се раз­би­ра, ни­ту ќе му до­не­се не­што до­бро на „на­ро­дот“, ни­ту, во по­дол­го­роч­на перс­пе­кти­ва, на неј­зи­ни­те про­та­го­ни­сти. „Утрин­ски вес­ник“, 16.06.09.

30

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

e 6

КУР­ БЕ МУ СЕ ПРИ­КА­ ЖУ­ ВА НА СТАНКОВ­СКИ Пос­ле ед­на же­сто­ка кул­тур­но-по­ли­тич­ка се­ан­са со сво­јот ан­ ти­по­ден при­ја­тел Ни­ко­ла Ге­лев­ски, поз­на­ти­от скоп­ски сли­кар Ацо Стан­ков­ски лег­нал да спие. И одед­наш пред не­го се по­ја­ вил Ги­став Кур­бе, сли­ка­рот за ко­го се ве­ли де­ка го из­мис­лил ре­а­лиз­мот и кој по­чи­нал 1877 го­ди­на. Да­ли по­ја­ва­та на Кур­бе би­ла сон, ха­лу­ци­на­ци­ја или не­ка­ква ме­та­фо­рич­ка над­град­ба (пи­но­ки­ев­ско про­дол­же­ние) на ири­тант­но ле­ви­от Ге­лев­ски Стан­ков­ски не мо­жел да про­це­ни. Но, со­се­ма се шо­ки­рал ко­ га го­ле­ми­от сли­кар му се обра­тил: -Ако го из­гра­ди­те, на пло­шта­дот ќе мо­ра­те да го ру­ши­те спо­ ме­ни­кот на Але­ксан­дар. Никола Гелевски

КУР­БЕ МУ СЕ ПРИ­КА­ЖУ­ВА НА СТАНКОВ­СКИ

31

g

-Ако го из­гра­ди­те, на плошта­дот ќе мо­ра­те да го ру­ши­те спо­ме­ ни­кот на Алексан­дар.

-Не­ма шан­си - од­го­ во­рил име­ња­кот на слав­ни­от војско­во­ дец. -Она што вам ви е смеш­ни­от На­по­ле­он тоа нам ни е Аце: чув­ ство на го­ле­ми­на. На го­лем кур, ако са­каш. А ед­на здра­ва рас­а не мо­же да жи­вее без ку­рот-гос­по­дар, тоа е тол­ку јас­но... До­бар кур, мир у ку­ќа.

-Не­ма шан­си - од­го­во­рил име­ ња­кот на слав­ни­от вој­ско­во­дец.

-Она што вам ви е смеш­ни­от На­ по­ле­он тоа нам ни е Аце: чув­ство на го­ле­ми­на. На го­лем кур, ако са­каш. А ед­на здра­ва рас­а не мо­ же да жи­вее без ку­рот-гос­по­дар, тоа е тол­ку јас­но... До­бар кур, мир у ку­ќа.

-Гос­по­да­рот тре­ба да се за­те­па, а не да му се ди­га­ат ол­та­ри. Во Па­ ри­ска­та ко­му­на ние го сру­шив­ме Стол­бот-Ван­дом, сво­е­вид­ни­от им­пе­ри­ја­лен и ми­ли­та­рен сим­ бол на ед­на од­врат­но за­ста­ре­на Фран­ци­ја...

-И ра­ди тоа гос­по­да­рот мо­ра­ше пак да ја ва­ди ги­љо­ти­на­та од де­по. За­што му ла­е­вте, му мо­ча­вте во пе­со­кот. Не мо­же та­ка со мо­ќта. Ба­шка што Ко­му­на­та ви тра­е­ше 72 де­на. Ба­шка што вар­вар­ски, вие ко­му­ња­ри­те, уни­шти­вте кул­тур­но нас­ледс­тво.

-Ко­му­на­ри. Јас нас­ледс­тво­то го шти­тев. Баш за вре­ме на Ко­ му­на­та бев од­го­во­рен за си­те па­ри­ски му­зеи. Стол­бот-Ван­ дом тре­ба­ше да се рас­шра­фи и де­мон­ти­ра, а не да се уни­шти.

-Но го сру­ши­вте. Со на­род­на ве­сел­ба, па­тем.

-Па­дот на Ван­дом­ски­от столб е на­пад врз вер­ти­кал­но­ста, врз хи­е­рар­хи­ја­та...

-Го сру­ши­вте ра­ду­вај­ќи се ко па­га­ни, со мар­шев­ска му­зи­ка, го­во­ри, Мар­сел­је­зи и цр­ве­ни зна­ми­ња...

-Ор­га­нот на Ко­му­на­та, вес­ни­кот „Жур­нал офи­си­ел“, ден по ру­ше­ње­то на стол­бот за­бе­ле­жу­ва: „Па­ри­ска­та ко­му­на за сво­ ја долж­ност го сме­та­ше ури­ва­ње­то на тоа оли­це­тво­ре­ние на 32

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

дес­по­тиз­мот: таа ја ис­пол­ни сво­ја­та долж­ност. Со тоа таа до­ ка­жу­ва де­ка пра­во­то стои над си­ла­та, и де­ка прав­да­та е пред смрт­та, па и ко­га смрт­та е три­ум­фал­на. Све­тот тре­ба да го убе­ди­ме во тоа де­ка со ме­мо­ри­јал­ни­те стол­бо­ви што ќе се из­ ди­га­ат ве­ќе ни­ко­гаш не тре­ба да ги сла­ви­ме свет­ско-исто­ -Зву­чиш со­се­ма за­бе­га­но, ри­ски­те ман­гу­пи, ту­ку низ нив Стан­ков­ски... Тоа е, зна­ да го не­гу­ва­ме се­ќа­ва­ње­то на чи, но­во-ста­ро­то вре­ме не­кое слав­но де­ло во об­ла­ста по нај­о­чај­ни­те ра­бо­ви на на на­ук­ а­та, ра­бо­та­та и сло­бо­ да­та.“ Им­пе­ри­ја­та: на­ци-фа­ши­ -Чуј, Ги­став, коа ве­ќе ва­диш ци­та­ти, зна­еш за слав­на­та ре­ че­ни­ца на Вил­хелм Либк­нехт: „Чо­век не мо­же да слу­жи двај­ца гос­по­да­ри: ед­но­вре­ме­ но бо­гот на вој­на­та и му­зи­те.“ Ти се за­е­ба со Ко­му­на­та!

-По­комп­ли­ци­ра­на е ра­бо­та­ та од оби­чен за­еб... Чуј, па, ти, ка­ко Џон Хар­тфилд и Ге­ орг Грос ја на­па­ѓа­ат це­ла­та гра­ѓан­ска кул­тур­на ба­шти­на, пе­е­се­ти­на го­ди­ни по Ко­му­ на­та: „Ние со за­до­волс­тво го поз­дра­ву­ва­ме фа­ктот што кур­ шу­ми фу­чеа низ га­ле­ри­и­те и па­ла­ти­те и низ мај­стор­ски­те сли­ки на Ру­бенс; по­до­бро та­ му откол­ку низ си­ро­ма­шки­те ку­ќи по ра­бот­нич­ки­те пред­ гра­ди­ја.“ Никола Гелевски

зам на Ли­ли­пу­тан­ци­те што со­ну­ва­ат ко­ле­кти­ви­стич­ка аку­пун­кту­ра врз го­ле­мо­то те­ло на Гу­ли­вер...

-Ние сме Гу­ли­вер! Т.е. Але­ ксан­дар Ма­ке­дон­ски! А вие сте Ли­ли­пу­тан­ци­те што нѐ разв­ле­ку­ва­ат и гриц­ка­ат ко мра­вки за­ко­пан ше­риф во пу­сти­на. Абе, у око ни ла­зи­те!

-Ги ме­шаш вре­ми­ња­та, Стан­ков­ски... Знам де­ка ва­ше­то јад­нич­ко пле­ме инк­ли­ни­ра кон 19 век, ама сеа сум ти на го­сти, во 21иот век...

g

КУР­БЕ МУ СЕ ПРИ­КА­ЖУ­ВА НА СТАНКОВ­СКИ

33

e

-Ме­не по­ве­ќе ми ле­жи дес­на­та стра­на на аван­гар­да­та... Ле­ ви­ве се за­не­се­ња­ци... Ра­са, крв, тло, расп­лод - тоа ми е ин­ те­рес­но. Прав­да, ед­на­квост, сло­бо­да - ба­ло­ни за ма­ли де­ца.

-Зву­чиш со­се­ма за­бе­га­но, Стан­ков­ски... Тоа е, зна­чи, но­воста­ро­то вре­ме по нај­о­чај­ни­те ра­бо­ви на Им­пе­ри­ја­та: на­цифа­ши­зам на Ли­ли­пу­тан­ци­те што со­ну­ва­ат ко­ле­кти­ви­стич­ка аку­пун­кту­ра врз го­ле­мо­то те­ло на Гу­ли­вер...

-Ние сме Гу­ли­вер! Т.е. Але­ксан­дар Ма­ке­дон­ски! А вие сте Ли­ ли­пу­тан­ци­те што нѐ разв­ле­ку­ва­ат и гриц­ка­ат ко мра­вки за­ко­ пан ше­риф во пу­сти­на. Абе, у око ни ла­зи­те! Сте нѐ имо­би­ ли­зи­ра­ле, име сте ни зе­ма­ле, и на­ше­то го­ле­мо ма­ке­дон­ско те­ло им го да­ов ­ те на грч­ки­те мра­вки, за не­кол­ку­ми­ле­ни­ум­ска зим­ни­ца, да има­ат што да со­ну­ва­ат ем кр­ка­ат... Еба­те за­пад­ ња­ци­те!

-Ги ме­шаш вре­ми­ња­та, Стан­ков­ски... Знам де­ка ва­ше­то јад­ нич­ко пле­ме инк­ли­ни­ра кон 19 век, ама сеа сум ти на го­сти, во 21-иот век... И ти до­а­ѓам за да рас­пра­ви­ме важ­ни ра­бо­ти, за од­но­сот ме­ѓу по­ли­ти­ка­та и умет­но­ста... Ме­сто тоа, гле­ам не­ка­ков ка­ри­ка­ту­ра­лен ро­дов­ско-рас­и­стич­ки ми­сти­ци­зам, кој ми е тол­ку до­бро поз­нат и кој ја сје­ба Евро­па до бал­чак, осо­бе­но низ лу­ди­ло­то на хит­ле­риз­мот...

-Сум го сли­кал до­ста Хи­ќо, што е пра­во - пра­во е. Ама сум сли­ кал и до­ста мин­џи, ко те­бе, но и до­ста ку­ро­ви, од што ти, чи­ нам, се воз­др­жу­ва­ше?! Ти си, впро­чем, автор на нај­поз­на­та­та нас­ли­ка­на пич­ка во исто­ри­ја­та на сли­карс­тво­то...

-Не ти од­го­во­рив на клуч­но­то пра­ша­ње: да­ли Ко­му­на­та ме сје­ба ка­ко умет­ник... Не! Ко­му­на­та бе­ше не­што на­лик на умет­ност (а умет­но­ста мо­же­би не ни по­стои, мо­же­би е фан­ та­зам, ка­ко што е фан­та­зам се­ксу­ал­на­та са­ти­сфак­ци­ја?!)... Еве што ве­ли еден ваш ва­жен со­вре­мен фи­ло­зоф, Агам­бен: „Си­ту­а­ци­ја­та е плод­на ток­му та­му ка­де што на де­ло се зо­ни­те 34

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

на не­ра­скин­ли­вост ме­ѓу умет­нич­ка­та пра­кса и по­ли­тич­ки­от акти­ви­зам, се­ко­гаш во оној мо­мент од вре­ме­то ко­га ќе на­ ста­не мо­мен­тот на не­раз­ли­ку­ва­ње ме­ѓу жи­во­тот и умет­но­ста, при што и ед­но­то и дру­го­то ед­но­вре­ме­но ја до­жи­ву­ва­ат пре­ суд­на­та пре­о­браз­ба“.

-Коа бев млад, Ги­став, ти ми бе­ше идол... Ма­да, мно­гу­ми­на те от­пи­шаа пос­ле Ко­му­на­та... До­де­ка ти се кур­че­ше со ко­му­ња­ ри­те не­кои твои ко­ле­ги из­браа по­и­на­кви стра­те­гии: Пи­за­ро, Се­зан, Ма­не и Мо­не, на при­мер, се беа пов­лек­ле на се­ло, во Анг­ли­ја или во раз­лич­ни фор­ми на вна­треш­на еми­гра­ци­ја...

-Мо­же­би не­ма­ме из­бор... Мо­же­би има­ме са­мо глас.

-Ед­на од нај­го­ле­ми­те тај­ни на исто­ри­ја­та на умет­но­ста, Ги­став, е да­ли ти си чо­ве­кот со бра­да на фо­то­гра­фи­ја­та ко­ја при­ка­ жу­ва гру­па вој­ни­ци и ци­ви­ли со­бра­ни зад сру­ше­на­та ста­туа на На­по­ле­он на пло­шта­дот Ван­дом?

-Тоа е мо­јот двој­ник!

-Се­ед­но, им го скрц­ка­вте Стол­бот на ро­ја­ли­сти­те?!

-Ко што и вие тре­ба да го рас­шра­фи­те Але­ксан­дар и мо­же­би во фор­ма на не­ка­ква сфин­га да го бап­не­те на вр­вот на не­ко­ја пла­ни­на, да се гнез­дат ор­ли на не­го и на аџи­лак да му одат са­мо нај­сил­ни­те за ка­чу­ва­ње Ма­ке­дон­ци... „Утрин­ски вес­ник“, 14.07.09

Никола Гелевски

КУР­БЕ МУ СЕ ПРИ­КА­ЖУ­ВА НА СТАНКОВ­СКИ

35

sg 7

АР­ХИ­ТОР­ ТУ­РА И ГРО­ БА­ЛИ­ЗА­ ЦИ­ ЈА Да­ли не­кој го пом­ни ле­ген­дар­ни­от во­дач на Турк­ме­ни­стан, Са­пар­му­рат Ни­ја­зов, кој по­чи­на пред три го­ди­ни?! Ќе по­тсе­ ти­ме, за­што во наг­ла­се­но ка­ри­ка­ту­рал­на фор­ма по­ли­тич­ки­те и кул­тур­ни­те ви­зии на Ни­ја­зов мош­не на­ли­ку­ва­ат на ка­ри­ка­ ту­рал­но­то сфа­ќа­ње на кул­тур­ни­от иден­ти­тет кое го про­ми­ви­ ра­ат акту­ел­ни­те ма­ке­дон­ски во­да­чи. На при­мер, Ни­ја­зов фа­ на­тич­но бил убе­ден де­ка на Турк­ме­ни­стан му е по­тре­бен нов и си­лен на­ци­о­на­лен иден­ти­тет. И за­тоа трг­нал да ја пре­у­ре­ди др­жа­ва­та спо­ред сво­и­те ви­зии. Го пре­и­ме­ну­вал гра­дот Крас­ но­­водск, на бре­гот на Кас­пи­ско­то мо­ре, во Турк­мен­ба­ша, спо­ред се­бе­си. Пре­и­ме­ну­ва­ше не­кол­ку шко­ли, ае­ро­дро­ми, ду­ри и еден ме­те­о­рит - спо­ред се­бе и спо­ред чле­но­ви­те на нај­тес­но­то се­мејс­тво. Ста­ту­и­те на Ни­ја­зов и на не­го­ва­та мај­ка при­сут­ни се низ це­ла­та зем­ја, вклу­чу­вај­ќи го и сре­ди­ште­то на 36

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g пу­сти­на­та Ка­ра­ко­рум, ка­ко и поз­ ла­те­на­та ста­туа на вр­вот на нај­го­ ле­ма­та згра­да во Аш­ха­бад, ко­ја се ро­ти­ра, та­ка што ли­це­то се­ко­гаш да е свр­те­но кон сон­це­то и да фр­ ла одб­ле­сок врз пре­стол­ни­на­та.

За­мис­ла­та за цр­ква, џа­ми­ја и 22-ме­тар­ски спо­ме­ник на Але­ксан­ дар на скоп­ски­от пло­ штад - е кикс-иде­ја. Про­из­ле­гу­ва од те­ри­ то­ри­јал­ни­те кре­тен­зии на на­ша­та ге­лип­тер­ска вла­да­еч­ка ели­та ко­ја има по­тре­ба на го­ле­ма исто­ри­ска вра­та да го про­мо­ви­ра сво­е­то пра­ зи­лук-чув­ство за спе­ ктак­лук.

Во глав­ни­от град на Турк­ме­ни­стан из­гра­ди ве­штач­ка ре­ка од не­кол­ ку ки­ло­ме­три; освен ули­ци­те со не­го­во­то име, си­те дру­ги ули­ци во гра­дот би­ле оз­на­чу­ва­ни со бро­е­ ви. Ус­пеа да им ги сме­ни ими­ња­та на ме­се­ци­те во го­ди­на­та, а не­кои ги на­ре­че спо­ред се­бе­си и спо­ред сво­ја­та мај­ка. За вре­ме на еми­ту­ ва­ње­то на ТВ про­гра­ма­та во аго­лот на екра­нот се вр­тел поз­ла­ те­ни­от лик на Ни­ја­зов на­бу­тан во ме­да­љон од сон­це.

Се­пак, глав­на­та љу­бов на Ни­ја­зов би­ле спе­кта­ку­лар­ни­те спо­ ме­ни­ци; во сво­е­то род­но се­ло Кип­чак тој из­гра­дил ме­мо­ри­ ја­лен комп­лекс во спо­мен на сво­ја­та мај­ка; во рам­ки­те на комп­ле­ксот се на­о­ѓа џа­ми­ја вред­на сто ми­ли­о­ни до­ла­ри. *** За­мис­ла­та за цр­ква, џа­ми­ја и 22-ме­тар­ски спо­ме­ник на Але­ ксан­дар на скоп­ски­от пло­штад - е кикс-иде­ја. Про­из­ле­гу­ва од те­ри­то­ри­јал­ни­те кре­тен­зии (т.е. се­љо­бер­ска­та страст да се зав­ла­дее со гра­дот на на­чин да се уни­фор­ми­ра не­го­ва­та раз­лич­ност) на на­ша­та ге­лип­тер­ска вла­да­еч­ка ели­та ко­ја има по­тре­ба на го­ле­ма исто­ри­ска вра­та да го про­мо­ви­ра сво­е­то пра­зи­лук-чув­ство за спе­ктак­лук. Се­којд­нев­но, и ла­га­ли­стич­ ки и не­ла­га­ли­стич­ки (ко што ве­ле­ше го­ле­ми­от ла­га­лист Ми­ ло­ше­виќ), и про­це­ду­рал­но и не­про­це­ду­рал­но, и мир­но и со те­па­ње (ако тре­ба), и еле­гад­но и ин­те­ли­гад­но, таа гу­лан­фер­ Никола Гелевски

АР­ХИ­ТОР­ТУ­РА И ГРО­БА­ЛИ­ЗА­ЦИ­ЈА

37

ска дру­жи­на ни го про­мо­ви­ра по­ли­тич­ки­от кон­цепт на­ре­чен: ар­хи­тор­ту­ра. Тој кон­цепт ем ги про­мо­ви­ра ре­во­лу­ци­он ­ ер­ни­ те ку­рај­бер­ски сфа­ќа­ња за ур­ба­низ­мот и ар­хи­те­кту­ра­та, ем отво­ра про­стор за но­ви плод­ни ци­ви­ли­за­ци­ски вкр­сту­ва­ња во па­ско­куз­ма­нов­ски­от во­ка­бу­лар поз­на­ти ка­ко: гро­ба­ли­за­ ци­ја.* Хра­ма­ри­на­та (т.е. хра­ме­тот, на­ме­тот за ам­би­ци­оз­ни­те хра­мо­ ви на ша­ла­бај­зер­ска­та дру­жи­на ко­ја вла­дее со Ма­ке­до­ни­ја на сли­чен на­чин на кој­што Турк­мен­ба­ша вла­де­е­ше со Турк­ме­ ни­стан) ќе ја пла­ти­ме си­те комп­лет, се раз­би­ра, не са­мо скоп­ ја­ни­те (кои ќе ја има­ат таа нез­дра­ва при­ви­ле­ги­ја да жи­ве­ат со ро­ти­рач­ки­те спо­ме­ни­ци на глу­по­ста). *** Ги фор­ми­рав­ме ГЕМ и „Пло­штад Сло­бо­да“ за­што не са­ка­ме ни­ја­зов­ски ка­ри­ка­ту­ри да ни ги об­ли­ку­ва­ат гра­дот и ствар­но­ ста спо­ред она што са­ми­те тие го гле­да­ат во сво­и­те бај­ко­ви­ди ог­ле­да­ла. Ќе се бо­ри­ме про­тив па­ско­куз­ма­ни­за­ци­ја­та и гру­ е­ви­за­ци­ја­та на Скоп­је, ако тре­ба - и низ ре­фе­рен­дум. Ан­ке­ ти­те по­ка­жу­ва­ат де­ка 70 про­цен­ти од гра­ѓа­ни­те не ги са­ка­ат Тро­јан­ски­те ко­њи на вла­ста сре­де сопс­тве­ни­от пло­штад. Се раз­би­ра де­ка сме охра­бре­ни со под­др­шка­та од гра­ѓа­ни­те, но ќе се бо­рев­ме и да бе­ше обрат­но! Има­ме пра­во на сопс­тве­ ни­от град. Има­ме пра­во на ја­вен про­стор. Има­ме пра­во да го ка­же­ме сво­јот збор. *Еве из­ва­до­ци од тај­на­та пре­род­ба во сто че­ко­ри, кај­што се об­јас­ну­ва по­и­мот „гро­ба­ли­за­ци­ја“: Др­во­то е за­ста­ре­на ра­бо­та. На­ши­от фо­кус тре­ба да би­де дуп­ка­та. Ра­ди тоа на­ ши­от кон­цепт за пре­род­ба на Ма­ке­до­ни­ја го на­ре­ку­ва­ме гро­ба­ли­за­ци­ја. На­ ши­от сло­ган мо­же да би­де: „Кај­што праз­но ме­сто има ти дуп­ка по­са­ди“. Со таа ма­кси­ма пра­и­ме су­пер на­ци­он ­ ал­на кли­ма: ни­кој не мо­же да нѐ рас­шти­ма! Не­ ма зи­ма за нас, има са­мо ар­хе­о­ло­шко-иден­ти­тет­ска пли­ма од ар­те­фа­кти што се пре­ле­ва­ат низ дуп­ки­те (ко со ко­пач ко ќе се здро­би ка­на­ли­за­ци­ска це­вка, сли­ко­ви­то да об­јас­ни­ме).

38

h

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

i

Никола Гелевски

b

Има­ме пра­во на сопс­тве­ни­от град. Има­ме пра­во на ја­вен про­стор. Има­ме пра­ во да го ка­же­ме сво­ јот збор. Пло­шта­дот „Ма­ке­до­ни­ја“ не се пар нас­ле­де­ни се­меј­ ни хе­кта­ри од ни­ва­та на Никола Груевски.

Пло­шта­дот „Ма­ке­до­ни­ја“ не се пар нас­ле­де­ни се­меј­ни хе­кта­ри од ни­ва­та на Никола Груевски. Па, не­ли тој вла­де­ е­ше во дос­лух со мис­ле­ње­то на на­ро­дот?! А ва­му, за еви­ дент­но гра­ѓан­ски и град­ски проб­ле­ми - про­ши­ру­ва­ње ули­ци, узур­пи­ра­ње јав­ни про­сто­ри итн. - на­ро­дот не е би­тен! Бит­но е де­ка на во­да­чот му се со­ни­ла цр­ква. Комп­лет со џа­ми­ја­та и со 22-ме­тар­ски­от Але­ксан­дар.

Е па, да ви­ди­ме на ре­фе­рен­дум кол­ку ствар­но на скоп­ја­ни им се бит­ни про­па­ганд­ни­те ха­лу­ци­на­ции на ма­ли­те ма­ке­дон­ски реп­ли­ки (на­бу­та­ни ед­ни во дру­ги ка­ко Ма­тр­јо­шки) на Са­пар­ му­рат Ни­ја­зов. „Утрин­ски вес­ник“, 11.08.09.

И дру­га ма­кси­ма има­ме: „Се­ко­ја ма­ке­дон­ска дуп­ка е ро­до­љуп­ка!“ А ако ни ре­чат де­ка на­ша­та власт (вмет­нал: М. Про­тоѓер) по­ве­ќе на­ли­ку­ва на сре­бро­ љуп­ка и се­бе­љуп­ка откол­ку на ро­до­љуп­ка, ва­ка тре­ба да од­го­во­ри­ме: дуп­ка­та е на­ша ко­руп­ка, дуп­ка­та е на­ша пуп­ка! (туп­ка­ме со но­џи­ња­та по поч­ва­та, нер­ воз­ни, коа не­а­ме дуп­ки под нас!); опас­но нѐ коп­ка што има до­ле, па ма­кар и да е клоп­ка! Е сеа (вмет­нал: В. Ѓор­чев), коа тр­чаш по топ­ка (у дуп­ка) има и соп­ка, нор­мал­но, од СДСМ, од тран­зи­ци­о­ни­не бо­га­та­ши, а бо­га­ми и од пе­то­ко­ло­на­шки­те со­ро­со­ и­ди; ама ва­ка тре­ба да од­го­во­ри­ме: дуп­ка­та е комп­лекс­но по­ле, со дроп­ки се ре­ша­ва, плус коа во­зиш пат цел со дуп­ки и преп­ки (еба­те су­ру­шо­и­ди­те, па ќе ре­чам) не мож од теп­ка да до­не­су­ем ­ е зак­лу­чо­ци, или се­ко­ја бу­да­ла да чеп­ка по дуп­ки (Па­ско, на при­мер, има спе­ци­јал­на ар­хе­о­ло­шка че­тка); во тој слу­чај, це­ла­ва ра­бо­та мо­же да ни се из­вр­ти (т.е. зас­пи­нуе) во цеп­ки. За­тоа, ва­ка тре­ба да од­го­во­ри­ме итн. Никола Гелевски

АР­ХИ­ТОР­ТУ­РА И ГРО­БА­ЛИ­ЗА­ЦИ­ЈА

39

g 8

ГРА­ДОТ, КО­ РА­ НОТ И МАЈ­ МУ­НИ­ ТЕ По­ли­ти­ка­та по­не­ко­гаш мо­же да се про­мис­лу­ва мно­гу под­ла­ бо­ко и по­про­ду­ктив­но од не­ка­кви кул­ту­ро­ло­шки по­зи­ции, откол­ку од са­мо­то вжа­ре­но сре­ди­ште. Тоа е ед­на од при­чи­ ни­те зо­што пос­лед­ни­ве го­ди­ни се оби­ду­вам да се за­ни­ма­вам со не­што што се на­ре­ку­ва „ур­ба­ни кул­тур­ни по­ли­ти­ки“. Во на­ша­ва идеј­но со­се­ма де­сти­му­ла­тив­на по­ли­тич­ка ат­мо­сфе­ ра ка­де по­че­ток и крај на си­те по­ли­ти­ки е ру­ди­мен­тар­но­то сфа­ќа­ње на ет­нич­ко­то, ве­лам, мо­же­би мо­жат да се из­бе­рат мал­ку по­и­на­кви стра­те­гии за јав­но дејс­тву­ва­ње. Сле­де­ње­то на кул­ту­ра­та на гра­дот, на при­мер, мо­же да би­де еден од па­то­ка­зи­те за по­од­го­вор­но и по­дол­го­роч­но про­­ми­с­ лу­ва­ње на по­ли­тич­ко­то. Со отво­ра­ње­то на ур­ба­ни­те пра­ша­ ња, на при­мер, мо­же­би по­бр­зо ќе се отво­рат мож­но­сти­те да се по­ста­ват не­кои ал­тер­на­тив­ни кул­тур­ни и по­ли­тич­ки стра­те­ 40

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

e

Гра­дот мо­же да прет­ ста­ву­ва по­ин­те­рес­но средс­тво за раз­вој на чо­веч­ки­те за­ед­ни­ци откол­ку што се тоа на­ци­ја­та и на­ци­о­нал­ на­та др­жа­ва.

гии. Тие стра­те­гии, пак, ќе при­до­не­ сат за по­бр­зо над­ми­ну­ва­ње на огра­ ни­чу­вач­ки­те ви­зии на на­ци­он ­ ал­на­та има­ги­на­ци­ја. Мис­леј­ќи ги кул­ту­ра­та и гра­дот по­раз­лич­но, по­о­тво­ре­но и по­комп­лекс­но, ние всуш­ ност ин­ди­рект­но ја мис­ли­ме и по­ши­ро­ка­та и де­но­ви­ве тол­ку оп­то­ва­ру­вач­ка рам­ка: што е за­ед­ни­ца, што е иден­ти­тет, што е ја­вен про­стор итн.

Бог­дан Бог­да­но­виќ (слав­ни­от бел­град­ски ар­хи­тект кој и во Ма­ке­до­ни­ја ос­тва­рил не­кои од сво­и­те нај­важ­ни де­ла) ве­ ле­ше де­ка гра­дот мо­же да функ­ци­о­ни­ра ка­ко „ког­ни­ти­вен мо­дел“, ка­ко „средс­тво за мис­ле­ње“. И де­ка гра­дот мо­же да прет­ста­ву­ва по­ин­те­рес­но средс­тво за раз­вој на чо­веч­ки­те за­ ед­ни­ци откол­ку што се тоа на­ци­ја­та и на­ци­он ­ ал­на­та др­жа­ва. Спо­ред Зиг­мунт Ба­у­ман, ин­хе­рент­ни­от не­ред на гра­дот би мо­жел да по­мог­не да се „обес­хра­брат на­сто­ју­ва­ња­та, воз­ буд­ли­ви но осу­де­ни на про­паст, ед­наш за­се­ко­гаш да се одре­ дат сопс­тве­ни­те од­но­си кон све­тот и при­тоа ка­ко ле­пак да се ко­ри­стат на­вод­но не­про­мен­ли­ви­те и не­ос­пор­ни цр­ти на груп­ни­от иден­ти­тет“. Гра­до­ви­те го пот­тик­ну­ва­ат чо­ве­ко­во­то на­сто­ју­ва­ње не­го­ви­от иден­ти­тет да се де­фи­ни­ра со по­мош на не­го­ви­те кон­крет­ни де­ла, а не со да­де­ни­те и пре­до­дре­де­ни­те својс­тва и сте­че­ни цр­ти. Нам ни тре­ба отво­ре­но Скоп­је, ме­ѓу дру­го­то, и за да мо­же да ни слу­жи (да ѝ слу­жи ду­ри на ма­ке­дон­ска­та кул­ту­ра, ако са­ка­ те та­кви пом­пез­ни фор­му­ла­ции) ка­ко ког­ни­ти­вен мо­дел, ка­ко средс­тво за про­мис­лу­ва­ње на раз­лич­ни­те кул­ту­ри (не са­мо ет­нич­ки и вер­ски) што ов­де се про­ник­ну­ва­ат. Ке­вин Ро­бинс сме­та де­ка по­сто­јат не­кол­ку ас­пе­кти спо­ред кои „да се би­де ур­бан“ се раз­ли­ку­ва од „да се би­де на­ци­о­ на­лен“. По­сто­е­ње­то на чо­ве­кот во гра­дот е раз­лич­но од не­ го­во­то по­сто­е­ње ка­ко дел од не­ка­ков на­ци­он ­ а­лен кор­пус. На Никола Гелевски

ГРА­ДОТ, КО­РА­НОТ И МАЈ­МУ­НИ­ТЕ

41

g

Ани­ца Са­виќ-Ре­бац, Ло­ вро Ма­та­чиќ, Ла­дис­лав Пал­фи, Ди­ми­тар Ќо­ста­ ров, Вук Пав­ло­виќ (и раз­ни дру­ги, ги изд­во­ив мо­же­би нај­поз­на­ти­те) има­ат из­во­нред­но го­ле­ ми зас­лу­ги за раз­во­јот на ма­ке­дон­ска­та кул­ту­ра, осо­бе­но со ог­лед на пер­ и­о­дот ко­га се вте­ме­лу­ва­ ат ин­сти­ту­ци­и­те и (уште по­важ­но) стан­дар­ди­те на таа кул­ту­ра. Но, при­ до­не­сот на тие ет­нич­ки не-Ма­ке­дон­ци за ур­ба­ на­та кул­ту­ра, пред сѐ на Скоп­је, мо­же­би е уште по­ва­жен...

иста­та ли­ни­ја, Пол Џејмс сме­ та де­ка на­ци­ја­та се од­не­су­ва на при­па­ѓа­ње­то на ап­стракт­ на за­ед­ни­ца, по­вр­за­на со „од­но­си на бе­сте­лес­но про­ дол­жу­ва­ње“ или „бе­сте­лес­но про­дол­же­на ин­те­гра­ци­ја“; до­де­ка гра­дот е ур­ба­на сце­ на на по­ве­ќе­крат­но­сти­те ко­ја нѐ во­ве­ду­ва во ди­мен­зи­ја­та на те­лес­но­то кул­тур­но искус­ тво. Ка­ко што ве­ли Бог­да­но­ виќ, ур­ба­но­то по­сто­ењ ­ е ја по­драз­би­ра „све­ста за ствар­ но­то при­сус­тво на лу­ѓе­то во град­ски­от про­стор кој­што тие го поз­на­ва­ат и чи­е­што са­мо по­сто­е­ње ним им да­ва шан­ са ве­ро­до­стој­но да ги да­дат сопс­тве­ни­те од­го­во­ри на веч­ ни­те пра­ша­ња: Кој сум јас? Што сум јас? Ка­де сум јас? И зо­ што сум ту­ка ка­де што сум? Си­те тие пра­ша­ња мош­не се раз­ ли­ку­ва­ат - по­себ­но пос­лед­но­во - од на­ци­о­нал­ни­те пра­ша­ња: Ко сме ние? Што за­ста­пу­ва­ме ние? итн.“ На­ку­со мо­же да се зак­лу­чи: ако на­ци­ја­та е про­стор на иден­ти­фи­ка­ци­ја­та и иден­ ти­те­тот, то­гаш гра­дот е искус­твен и ег­зи­стен­ци­ја­лен про­стор. Еве кон­кре­тен при­мер: Ани­ца Са­виќ-Ре­бац, Ло­вро Ма­та­чиќ, Ла­дис­лав Пал­фи, Ди­ми­тар Ќо­ста­ров, Вук Пав­ло­виќ (и раз­ни дру­ги, ги изд­во­ив мо­же­би нај­поз­на­ти­те) има­ат из­во­нред­но го­ле­ми зас­лу­ги за раз­во­јот на ма­ке­дон­ска­та кул­ту­ра, осо­бе­ но со ог­лед на пер­и­о­дот ко­га се вте­ме­лу­ва­ат ин­сти­ту­ци­и­те и (уште по­важ­но) стан­дар­ди­те на таа кул­ту­ра. Но, при­до­не­сот на тие ет­нич­ки не-Ма­ке­дон­ци за ур­ба­на­та кул­ту­ра, пред сѐ на 42

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

Во Ко­ра­нот се за­пи­ша­ни чуд­ но-смеш­ни­те кле­тви де­ка си­те гра­до­ви на све­тот ќе би­дат сру­ ше­ни, а гра­ѓа­ни­те ќе би­дат пре­ тво­ре­ни во мај­му­ни.

Скоп­је, мо­же­би е уште по­ва­жен на тие кул­ту­ ро­ло­шки и исто­ри­ски рам­ни­шта од нив­ни­от при­до­нес да се из­гра­ ди др­жав­на­та кул­тур­на ин­фра­стру­кту­ра (ко­ја, се раз­би­ра, не зна­чи згра­ди ту­ку пред сѐ врв­ни лу­ѓе; тоа ВМРО не мо­же да го сфа­ти, а уште по­мал­ку мо­же тој факт да го сфа­ти сит­но-тр­ гов­ски­от дух на нив­ни­от акту­е­лен во­дач).

a

За жал, еве ду­ри и во 21-иот век на­ши­те исто­ри­ча­ри, со­ци­о­ ло­зи, кул­ту­ро­ло­зи, во­оп­што ака­дем­ски­от свет, не ја сфа­ќа­ат важ­но­ста на сле­де­ње­то на кул­тур­ни­те ни­шки кои не­ма­ат са­мо ет­нич­ки или пле­мен­ски предз­нак. За­тоа и ни се слу­чу­ва ова „кул­тур­но“ лу­ди­ло во кое нѐ вте­раа властодршците и ни­вн ­ и­ те „кул­тур­ни“ при­с­луж­ни­ци со сво­и­те фра­пант­но огра­ни­че­ни сфа­ќа­ња за тоа што е кул­ту­ра и што е на­ци­ја. Ни се слу­чу­ва­ат Тро­јан­ски­те ко­њи (цр­кви, џа­мии, му­зеи, спо­ме­ни­ци) од кои ѕир­ка, ло­шо скри­ен ­ а, ка­ко пред по­ро­ду­ва­ње, го­ле­ма­та гла­ва на ма­ли­от во­дач (или бе­ше обрат­но, ма­ла­та гла­ва на го­ле­ми­ от во­дач!?) Шар­ла­та­ни и ди­ле­тан­ти не са­мо што ги из­ве­ду­ва­ ат по на­рач­ка умет­нич­ки­те де­ла што вла­де­те­лот ги на­ра­чу­ва, ту­ку ам­би­ци­оз­но­ста на по­ре­ме­те­на­та власт оди до­та­му што слич­ни ди­ле­тан­ти и ша­ла­бај­зе­ри пи­шу­ва­ат но­ва исто­ри­ја, ги во­дат др­жав­ни­те ме­ди­у­ми, соз­да­ва­ат гео-по­ли­тич­ки стра­те­ гии... Во Ко­ра­нот се за­пи­ша­ни чуд­но-смеш­ни­те кле­тви де­ка си­те гра­до­ви на све­тот ќе би­дат сру­ше­ни, а гра­ѓа­ни­те ќе би­дат пре­тво­ре­ни во мај­му­ни. Иа­ко на­ша­та власт, под при­ти­сок на јав­но­ста, ка­ко по­ле­ка да се отка­жу­ва од џа­ми­ја­та и цр­ква­та на град­ски­от пло­штад, вид­ли­во е (ка­ко сом во ли­мен ле­ген) де­ка во сво­и­те кул­тур­ни ур­ба­ни по­ли­ти­ки таа ба­рем Ко­ра­нот про­грам­ски го по­чи­ту­ва. „Гло­бус“, 08.09.09. Никола Гелевски

ГРА­ДОТ, КО­РА­НОТ И МАЈ­МУ­НИ­ТЕ

43

g 9

ЈУ­РИШ КОН ЗИМСКИ­ОТ ДВО­ РЕЦ Има еден стар цр­тан филм на Диз­ни: Па­јо Па­то­рот, Ми­ки и Ши­љо па­ту­ва­ат во сво­ја­та не­ве­ро­јат­на камп при­кол­ка. Ги гле­ да­ме на по­че­то­кот ка­ко се бу­дат во ед­на со­вр­ше­на ку­ќич­ка од пре­гра­ди­е­то, во пре­крас­на гра­ди­на пол­на со зе­ле­ни­ло. На­бр­зо се тр­га зад­ни­на­та, ко­ја всуш­ност е фо­то та­пет, и ние сфа­ќа­ме де­ка тие се на­оѓ­ а­ат сре­де ин­ду­стри­ски­от пе­кол, на де­по­ни­ја. Се раз­би­ра де­ка ана­ло­ги­ја­та е про­вид­на: да, ток­му це­лам кон про­па­ган­ди­стич­ки­те ла­ги на акту­ел­на­та ма­ке­дон­ска власт, на бе­скрај­ни­те фа­са­ди што глав­но из­ле­гу­ва­ат низ ми­кро­фо­ни­те, иа­ко дел од нив се оте­ло­тво­ру­ва­ат во поз­на­та­та фор­ма на По­ тем­ки­но­ви се­ла (во Ма­ке­то­ни­ја поз­на­ти ка­ко дуп­ки, цр­ни и дру­ги, во кои не­кој не­ко­гаш не­што мо­же­би ќе из­гра­ди, а мо­ же­би и не). А се­пак, ду­ри и за­ни­ма­ва­ње­то со евти­ни­те три­ко­ 44

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

o ви на водачот ста­ну­ва ба­нал­но, ре­ тко ко­му ин­те­рес­но, ду­ри и таж­но; ре­зиг­ни­ра­ни­те гра­ѓа­ни са­мо че­ка­ ат не­кој да до­су­ди фа­јронт, да се ис­по­ра­ча­ат сме­тки­те и да се пла­ти што има да се пла­ти (а ќе има да се пла­ќа мно­гу, оти те­ре­вен­ка­ва е при­лич­но из­ле­зе­на од кон­тро­ла).

Ре­зиг­ни­ра­ни­те гра­ѓа­ ни са­мо че­ка­ат не­кој да до­су­ди фа­јронт, да се ис­по­ра­ча­ат сме­ тки­те и да се пла­ти што има да се пла­ти (а ќе има да се пла­ќа мно­гу, оти те­ре­вен­ка­ ва е при­лич­но из­ле­зе­ на од кон­тро­ла).

За­тоа, ве­лам, да ги за­о­би­ко­ли­ме ов­деш­ни­ве фор­ми на исто­ри­ско-по­ли­тич­ки из­мам­ни­ци и „по­нав­ља­чи“ и да ви­ди­ме зо­што Ми­ки, Па­јо и Ши­љо во цр­та­ ни­от од три­ес­ ет­ти­те на­ли­ку­ва­ат на (чап­ли­нов­ски?) про­ле­те­ри и ка­кви се вр­ски­те ме­ѓу ма­сов­на­та кул­ту­ра на Хо­ли­вуд и Диз­ ни и раз­во­јот на Со­вет­ски­от Со­јуз по Октом­ври­ска­та ре­во­лу­ ци­ја. За тие вр­ски (на при­мер, ка­ко фил­мот „Кинг Конг“ вли­ ја­ел врз раз­во­јот на со­вет­ска­та ар­хи­те­кту­ра) пи­шу­ва Су­зан Бак Морс во сво­ја­та из­во­нред­на кни­га „Све­тот на сни­шта­та и ка­та­стро­фи­те“. Цел­та ни е да по­ка­же­ме де­ка то­та­ли­тар­на­та за­ка­на (и дес­на и ле­ва) на­ста­ну­ва низ ми­ксот ме­ѓу кул­ту­ра­та, про­па­ган­да­та и по­ли­ти­ка­та, во два­е­сет­ти­те го­ди­ни на два­е­ сет­ти­от век. И де­ка на­ше­во е са­мо јад­на реп­ли­ка, ка­ко ма­ла цр­ква из­гра­де­на за те­сти­ра­ње во се­из­мо­ло­шки ин­сти­тут, или ка­ко да­ле­чен се­из­мич­ки бран по го­лем по­трес - на­ше­во про­ па­ѓа­ње. На тре­та­та го­диш­ни­на од Октом­ври­ска­та ре­во­лу­ци­ја, 1920. го­ди­на, во Пе­тро­град се слу­чи нај­гран­ди­оз­на­та прет­ста­ва во це­ли­от из­ми­нат век, „Ју­ри­шот кон Зим­ски­от дво­рец“. Во тој спе­ктакл на ма­сов­ни­от ули­чен те­а­тар учес­тву­ва­ле над 10.000 акте­ри, а де­сет па­ти по­ве­ќе лу­ѓе има­ло во пуб­ли­ка­та ко­ја­што, на вр­вот на дејс­тви­ет­ о, во мо­мен­тот ко­га се осво­ју­вал Дво­ ре­цот, и са­ма­та се вклу­чи­ла во прет­ста­ва­та. Су­зан Бак-Морс ве­ли де­ка иа­ко ста­ну­ва­ло збор за глу­ма а не за ствар­ност и иа­ко пу­шки­те не би­ле на­пол­не­ти, вој­ни­ци­те и мор­на­ри­те се Никола Гелевски

ЈУ­РИШ КОН ЗИМСКИ­ОТ ДВО­РЕЦ

45

игра­ле са­ми­те се­бе­си. До­ве­де­ни од драм­ски­те сек­ции на Цр­ ве­на­та ар­ми­ја, тие би­ле учес­ни­ци и во ствар­ни­те бор­би кои сѐ уште бес­не­е­ле во гра­ѓан­ска­та вој­на око­лу Пе­тро­град, гра­ дот под оп­са­да и со го­лем не­до­стиг на хра­на. До­тол­ку е по­не­ о­бич­но што тие со та­кво за­до­волс­тво учес­тву­ва­ле во та­ква­та ими­ти­ци­ја на би­тка. Ва­ка со­вре­ме­ни­ци­те ја ко­мен­ти­ра­ле си­ ту­а­ци­ја­та: „Гле­дај­ќи кван­ти­та­тив­но, ова е не­ве­ро­јат­но. Исто­ ри­ча­ри­те ќе бе­ле­жат ка­ко во те­кот на ед­на од нај­кр­ва­ви­те и нај­бру­тал­ни­те ре­во­лу­ции це­ла Ру­си­ја глу­ме­ше“ (Гон­ча­ро­ва и Ла­ри­он ­ ов). А пи­са­те­лот Ви­ктор Шклов­ски на­пи­шал: „драм­ ски­те кру­жо­ци се разм­но­ жу­ваа ка­ко про­то­зои... це­ла Ру­си­ја глу­ми; еден вид еле­ Цел­та ни е да по­ка­ мен­та­рен про­цес се слу­чу­ва же­ме де­ка то­та­ли­тар­ та­му ка­де што жи­во­то тки­во на­та за­ка­на на­ста­ну­ва на жи­во­тот се пре­тво­ра во низ ми­ксот ме­ѓу те­а­тар­ско.“

o

Не се сом­не­вам де­ка мно­гу бр­зо и ма­ке­дон­ски­те прос­ ле­ду­ва­чи на на­ста­ни­те, а и гра­ѓа­ни­те, ќе сфа­тат де­ка во пер­и­о­дот ко­га зем­ја­та ни би­ла ис­пра­ве­на пред клуч­ ни­те пра­ша­ња на сво­ја­та ид­ни­на, це­ло­куп­на­та власт на оваа др­жа­ва, при­дру­же­ на од ма­сов­на пуб­ли­ка (и уште по­ма­сов­ни тол­пи се­ ир­џии), под­др­жу­ва­чи, про­ ду­цен­ти и акте­ри - глу­ме­ ла. Си игра­ла, да про­сти­те, кур­та­шак. Раз­ви­ва­ла фо­то та­пе­ти пред ма­ке­дон­ски­те 46

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

кул­ту­ра­та, про­па­ган­ да­та и по­ли­ти­ка­та, во два­е­сет­ти­те го­ди­ни на два­е­сет­ти­от век. И де­ка на­ше­во е са­мо јад­на реп­ли­ка, ка­ко ма­ла цр­ква из­гра­де­на за те­сти­ра­ње во се­ из­мо­ло­шки ин­сти­тут, или ка­ко да­ле­чен се­ из­мич­ки бран по го­ лем по­трес - на­ше­во про­па­ѓа­ње.

Никола Гелевски

c де­по­нии на ми­зе­ри­ја­та, по­ли­тич­ка, ме­та­фо­рич­ка и ствар­на.

Про­да­ва­чи на фо­то та­пет на ме­тро и акте­ри во фар­ са - та­ка ќе би­де за­пом­на­та се­гаш­на­та власт пред­во­де­ на од го­ле­ми­от бо­ксер-ста­ тист, кој­што од нес­твар­на­та прет­ста­ва „Ју­ри­шот кон Зим­ски­от дво­рец“ ток­му ка­ко да до­тр­чал на­ва­ка (низ по­ме­ша­ни­те про­стор­ но-вре­мен­ски рам­ни­шта; за­тоа и збо­ру­вам за чуд­ни­ от преп­лет на ко­му­низ­мот и фа­шиз­мот кој сме осу­де­ни де­нес ов­де да го жи­ве­е­ме).

Про­да­ва­чи на фо­то та­ пет на ме­тро и акте­ри во фар­са - та­ка ќе би­де за­ пом­на­та се­гаш­на­та власт пред­во­де­на од го­ле­ми­от бо­ксер-ста­тист, кој­што од нес­твар­на­та прет­ста­ ва „Ју­ри­шот кон Зим­ски­ от дво­рец“ ток­му ка­ко да до­тр­чал на­ва­ка (низ по­ме­ша­ни­те про­стор­новре­мен­ски рам­ни­шта; за­тоа и збо­ру­вам за чуд­ ни­от преп­лет на ко­му­низ­мот и фа­шиз­мот кој сме осу­де­ни де­ нес ов­де да го жи­ве­е­ме).

Но, ре­ков­ме по­го­ре: ба­рем де­нес, да се оби­де­ме таа на­ ша власт из­гу­бе­на во про­сто­рот и вре­ме­то (ме­ѓу Хо­ли­вуд и Ге­белс) да ја др­жи­ме на ди­стан­ца (на „гард“) со по­мош на ме­та­фо­ри и ана­ло­гии од ти­пот „Ти збо­ру­вам, ќер­ко, се­ти се, сна­јо“. Ќе за­вр­ши­ме со еден мно­гу сим­па­ти­чен при­мер (ре­чи­си тол­ ку сим­па­ти­чен ка­ко цр­та­ни­от со Ми­ки, Па­јо и Ши­љо) за кој пи­шу­ва Сла­вој Жи­жек. На јуж­на­та стра­на на де­ми­ли­та­ри­зи­ра­на­та зо­на во Ко­ре­ја из­ гра­де­на е ин­те­рес­на те­а­тар­ска сце­на на­ме­не­та за ту­ри­сти­те. На пред­ни­от дел од таа град­ба по­стои го­лем про­зо­рец кој се отво­ра кон Се­вер­на Ко­ре­ја (про­зо­рец кој на­ли­ку­ва на филм­ ско плат­но; на не­кое чуд­но про­бу­ше­но филм­ско плат­но, од онаа стра­на на ре­ал­но­ста). Иа­ко са­ма­та де­ми­ли­та­ри­зи­ра­на Никола Гелевски

ЈУ­РИШ КОН ЗИМСКИ­ОТ ДВО­РЕЦ

47

зо­на на­ли­ку­ва на не­ка­ков тип на бо­дри­ја­ров­ска­та „пу­сти­на на ре­ал­но­то“, Се­вер­но­ко­реј­ци­те на­пра­ви­ле ед­на до­пол­ни­ тел­на спе­кта­ку­лар­на фин­та: пред „те­а­тар­ски­от про­зо­рец“ тие из­гра­ди­ле со­се­ма лаж­но мо­дел-се­ло со пре­крас­ни ку­ќи. На­ве­чер, на при­мер, си­те свет­ла во ку­ќи­те ед­но­вре­ме­но се па­лат, иа­ко та­му не жи­вее ни­кој. Ствар­но­ста, ве­ли Жи­жек, гле­да­на низ рам­ка, се пре­тво­ра во сво­јот сопс­твен при­каз. Ете го кра­јот на де­неш­ни­ов ко­ла­жен цр­тан филм. Во шпи­ца­та са­мо до­пи­шу­ва­ме де­ка се­ко­ја слич­ност со акту­ел­ни, жи­ви и ре­ал­ни, акте­ри и ме­ста, е по­ве­ќе од на­мер­на, ре­чи­си по­ве­ќе од ствар­на! Што е наш проб­лем. Тоа што жи­ве­е­ме во фо­то та­ пе­тот. Во при­ка­зот. На ѓу­бри­ште­то. „Гло­бус“, 15.09.09.

48

g

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

e 10

УТ­РО­БА­ТА НА МРТВА­ ТА МАЧ­ КА Автори на славната партизанска песна „Уз маршала Тита“ се исто толку славните Владимир Назор, писател, и Оскар Данон, музичар. Иако песнава секој од нас ја слушнал милион пати (дури и новите генерации!), некои делови од текстот на песната отсекогаш биле мала мистерија, барем за мене. Еве на што точно мислам: Ми ди­же­мо че­ло, Ми кро­чи­мо сме­ло И чвр­сто сти­ска­мо пест! Род пра­ста­ри ми смо, А Го­ти ми нис­мо: Сло­венс­тва смо древ­но­га чест. Ко друк­чи­је ка­же, Кле­ве­ће и ла­же, Ос­је­тит на­шу ќе пест!...

Никола Гелевски

УТ­РО­БА­ТА НА МРТВА­ТА МАЧ­КА

49

Во по­но­во вре­ме, бра­нот на ар­хе­о­ло­шко откри­ ва­ње на „сво­е­то“ не­ко­ гаш­но ве­ли­чие ја за­фа­ти и Гр­ци­ја во се­дум­де­сет­ ти­те и осум­де­сет­ти­те го­ди­ни. Под па­ро­ла­та де­ка се нај­стар на­род на све­тот и Ср­би­те во де­ве­де­сет­ти­те го­ди­ни вле­гоа во ни­за вој­ни во кои беа по­ра­зе­ни. Де­ нес тој бран на кр­вта и поч­ва­та (со по­тен­ци­јал на цу­на­ми, за­ра­ди тоа и збо­ру­ва­ме за не­го) ја поп­ла­ву­ва Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја и во­оп­што не на­ве­сту­ва до­бри расп­ле­ти на хро­нич­ни­те бал­кан­ски по­ли­тич­ки и иден­ти­тет­ски кри­зи.

d Не­о­дам­на доз­нав: На­зор, ве­леј­ќи „А Го­ти ми нис­мо“, ре­а­ги­ра на уста­шки­те твр­ де­ња де­ка Хр­ва­ти­те се Го­ти. Уста­шка­та фа­ши­стич­ка иде­о­ ло­ги­ја, впро­чем, во откри­ва­ ње­то што по­ста­ри ари­ев­ски ко­ре­ни на на­ци­ја­та, са­мо ги сле­де­ла кул­тур­но-по­ли­тич­ки­ те стра­те­гии на фа­ши­стич­ка Ита­ли­ја и на­ци­стич­ка Гер­ма­ ни­ја.

Лу­ди­ло­то на откри­ва­ње­то сѐ по­чи­ста крв и сѐ по­древ­ни из­во­ри на сопс­тве­на­та на­ ци­о­нал­на го­ле­ми­на до­бро е поз­на­то во Евро­па, ко­леп­ка­ та на рас­из­мот и фа­шиз­мот. Еден од глав­ни­те иде­о­ло­зи на на­циз­мот, Ал­фред Ро­зен­ берг, ги кон­тро­ли­ра­ше си­те пра­и­сто­ри­ски истра­жу­ва­ња со на­ме­ра да ја до­ка­же су­пе­ри­ор­но­ста на ари­ев­ски­те Гер­ма­ ни. Хај­нрих Хим­лер, со сво­јот ин­сти­тут „Ах­не­нер­бе“, кој бе­ше ос­но­ван и дејс­тву­ва­ше во рам­ки­те на SS, исто та­ка ин­си­сти­ рал да му се приз­на­ат си­те ком­пе­тен­ции во об­ла­ста на ар­хе­ о­ло­ги­ја­та, сѐ со цел да се про­нај­де из­во­рот на гер­ман­ска­та рас­а. Фа­ши­стич­ка Ита­ли­ја во два­е­сет­ти­те го­ди­ни на два­е­сет­ти­от век по­тро­ши го­ле­ми др­жав­ни ре­сур­си иско­пу­вај­ќи го им­пе­ ри­ја­ли­стич­ки­от Рим - Teatro di Marcello, Forum Traiani, Forum Caesaris, Forum of Augustus, Marcus Cocceius Nerva, си­те тие иско­па­ни град­би би­ле на­пра­ве­ни пред 1500 го­ди­ни. Со­вре­ 50

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

ме­на­та ар­хи­те­кту­ра во то­гаш­на Ита­ли­ја мо­ра­ла да се при­ла­ го­ду­ва на но­во­о­ткри­ен ­ и­от им­пе­ри­ја­лен гест. Тоа би­ло мал­ку чуд­но со ог­лед на то­гаш­ни­от клу­чен прин­цип на мо­дер­низ­ мот: ра­ци­о­нал­но­ста (на­у­ка­та и раз­у­мот) пред исто­ри­ја­та. Мо­ дер­низ­мот, на при­мер, ор­на­мен­тот и де­ко­ра­ци­ја­та ги сме­тал за зло­чин. Кор­би­зие збо­ру­вал де­ка „ку­ќа­та е ма­ши­на за пре­ стој“. За да го по­ми­рат ра­ци­о­на­лиз­мот со им­пе­ри­јал­но­то вра­ ќа­ње кон ми­на­то­то фа­ши­сти­те го смис­лу­ва­ат Фа­ши­стич­ки­от Ра­ци­о­на­ли­зам и тоа е приб­лиж­но ар­хи­те­ктон­ска­та по­е­ти­ка на Ал­берт Шпер, мош­не це­не­ти­от ар­хи­тект, но со­се­ма пре­ зре­ни­от чо­век, за­ра­ди не­го­ва­та важ­на уло­га во Хит­ле­ро­ва­та ма­ши­не­ри­ја на смрт­та. Во по­но­во вре­ме, бра­нот на ар­хе­о­ло­шко откри­ва­ње на „сво­ е­то“ не­ко­гаш­но ве­ли­чие ја за­фа­ти и Гр­ци­ја во се­дум­де­сет­ти­те и осум­де­сет­ти­те го­ди­ни. Под па­ро­ла­та де­ка се нај­стар на­род на све­тот и Ср­би­те во де­ве­де­сет­ти­те го­ди­ни вле­гоа во ни­за вој­ни во кои беа по­ра­зе­ни. Де­нес тој бран на кр­вта и поч­ва­та (со по­тен­ци­јал на цу­на­ми, за­ра­ди тоа и збо­ру­ва­ме за не­го) ја поп­ла­ву­ва Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја и во­оп­што не на­ве­сту­ва до­бри расп­ле­ти на хро­нич­ни­те бал­кан­ски по­ли­тич­ки и иден­ ти­тет­ски кри­зи. Џа­бе пре­ду­пре­ду­ва­ње­то на да­да­и­стич­ки­от по­ет: си­те кр­да баз­дат. Џа­бе не­о­че­ку­ва­на­та из­ја­ва на Бер­толд Брехт, по за­ вр­шу­ва­ње­то на Вто­ра­та свет­ска вој­на, де­ка утро­ба­та на фа­ шиз­мот и по­на­та­му е мош­не жи­ва и плод­на. Џа­бе трај­но­ста на че­сто ци­ти­ра­ни­те сти­хо­ви од „Че­ти­ри­те квар­те­ти“ на Ели­от (сим­бол на мо­дер­низ­мот), кој ве­ле­ше де­ка вре­ми­ња­та ми­на­ ти се при­сут­ни во вре­ми­ња­та се­гаш­ни и ид­ни (Time present and time past /Are both perhaps present in time future /And time future contained in time past). Џа­бе и тек­стов, во крај­на ли­ни­ја, оти очиг­лед­но е де­ка исто­ри­ска­та му­дрост не по­стои и де­ка бу­да­ла­та што се до­гра­би­ла до власт про­сто не са­ка да Никола Гелевски

УТ­РО­БА­ТА НА МРТВА­ТА МАЧ­КА

51

Линч об­јас­ну­ва де­ка за по­ тре­би­те на фил­мот “Eraser­ head” на­ба­вил мр­тва мач­ка и ѝ ја отво­рил утро­ба­та. Под вли­ја­ние на воз­ду­хот бо­и­те на вна­треш­ни­те ор­га­ни вид­но блед­не­е­ле пред не­го­ви­те очи. Таа си­ту­а­ци­ја Линч ја спо­ ре­ду­ва со сце­на од фил­мот на Фе­ли­ни, „Рим“. При ко­ па­ње­то ту­нел под Рим, гру­па ар­хе­о­ло­зи про­би­ва­ат во ед­на про­сто­ри­ја пол­на со фре­ски; но, про­би­вај­ќи го ѕи­дот тие во про­сто­ри­ја­та вне­су­ва­ат воз­дух и фре­ски­те вид­но бр­ зо поч­ну­ва­ат да блед­не­ат.

g ги пре­поз­на­ва зна­ци­те за тре­во­га или да учи од ту­ ѓо­то искус­тво.

Ми се до­па­ѓа при­ста­пот на Деј­вид Линч: „откри­ ва­ње­то“ на не­шта­та по­ не­ко­гаш е нив­но уни­ шту­ва­ње. Про­би­ва­ње­то воз­дух во ста­ри­те крип­ти по­не­ко­гаш зна­чи нив­но рас­па­ѓа­ње. Линч во ед­но ин­терв­ју об­јас­ну­ва де­ка за по­тре­би­те на фил­мот “Eraserhead” на­ба­вил мр­ тва мач­ка и ѝ ја отво­рил утро­ба­та. Под вли­ја­ние на воз­ду­хот бо­и­те на вна­треш­ни­те ор­га­ни вид­но блед­не­е­ле пред не­го­ви­те очи. Таа си­ту­а­ци­ја Линч ја спо­ре­ду­ва со сце­ на од фил­мот на Фе­ли­ни, „Рим“. При ко­па­ње­то ту­нел под Рим, гру­па ар­хе­о­ло­зи про­би­ва­ат во ед­на про­сто­ри­ја пол­на со фре­ски; но, про­би­вај­ќи го ѕи­дот тие во про­сто­ри­ја­та вне­ су­ва­ат воз­дух и фре­ски­те вид­но бр­зо поч­ну­ва­ат да блед­не­ат.

Се раз­би­ра, на се­кое оп­штес­тво му е по­тре­бен мит. Но, ми се чи­ни де­ка е дој­де­но вре­ме­то оп­штес­тва­та да ги аси­ми­ли­ ра­ат сопс­тве­ни­те мит­ски сли­ки на мал­ку по­и­на­ков на­чин од до­се­гаш­ни­от. Но­ви­от век на­ви­сти­на но­си се­ри­оз­ни пре­диз­ ви­ци за си­те оп­штес­тве­ни по­ре­до­ци. Пре­диз­ви­ци­те се и во тоа хро­нич­ни­те кон­тра­ди­ктор­но­сти (ме­ѓу раз­у­мот и ми­тот, да ре­че­ме) да се по­ми­ру­ва­ат без го­ле­ми уни­шту­ва­ња и рас­па­ѓа­ ња. Ми се чи­ни де­ка во тоа мо­жат да ус­пе­ат са­мо оп­штес­тва­та што во но­ви­от век ќе ус­пе­ат на не­кои под­ла­бо­ки и пос­ло­же­ни ни­воа да ја ре­ин­те­гри­ра­ат мит­ска­та мис­ла. „Гло­бус“, 22.09.09.

52

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

s 11

ТА­ФО­ФИ­ЛИ­ ЈА И МАРО­ ДЕРС­ТВО Нас­ме­ан ли е Груевски? Не, тоа се са­мо пре­на­прег­на­ти­те стру­ни на стра­вот и ужа­сот. Нас­ме­ан ли е Ива­нов? Не, тоа се са­мо пре­на­прег­на­ти­те стру­ни на стра­вот и ужа­сот. Нас­ме­а­ни ли се Ми­ло­шо­ски, Ѓор­чев, Јан­ку­лов­ска, Ста­врев­ски, Ах­ме­ти?! Не, тоа се са­мо пре­на­прег­на­ти­те стру­ни на стра­вот и ужа­сот. И мо­же та­ка да ре­ди­ме ими­ња од не­ми­ло до не­дра­го, од тр­ ње­то до ѕвез­ди­те, од пар­те­рот до ку­ло­а­ри­те - са­де за­тег­на­ти кук­лин­ски кон­ци. Ду­ри и нот­ни­те ли­нии на на­ша­та мор­ни­ ча­ва ствар­ност (т.е. на ор­ке­ста­рот под сце­на­та) всуш­ност се пре­на­прег­на­ти­те стру­ни на стра­вот и ужа­сот. Та­ка што, во де­неш­на­та кук­ле­на прет­ста­ва не­ма да има сме­е­ње. Нас­ме­вки­те се вцр­та­ни врз че­лу­сти­те на сто­ма­коз­ бо­ра­чот, а кон­ци­те на ма­ри­о­не­ти­те, ка­ко што ре­ков­ме, се Никола Гелевски

ТА­ФО­ФИ­ЛИ­ЈА И МАРО­ДЕРС­ТВО

53

Кри­ти­ча­рот Ро­бин Вуд об­ јас­ну­ва де­ка стру­кту­ра­та на хо­ро­рот се со­стои во тоа да се вра­ќа­ме кон она од што бе­га­ме. Дра­ма­тур­ги­ја­та на на­ша­та тра­у­ма су­штин­ски е по­вр­за­на со ам­би­ва­лент­но­ ста што ја чув­ству­ва­ме кон мон­стру­мот; страш­но­то ед­но­ вре­ме­но е и прив­леч­но.

h

за­те­г­на­ти ка­ко пу­шка! Са­мо ги че­ка­ат тре­пет­ ли­ви­те пр­сти на гор­ни­ от (ко­ре­ог­ ра­фот кој го ис­цр­ту­ва дви­же­ње­то). На ре­пер­то­а­рот де­нес е Сти­вен Кинг: ја игра­ме пи­е­са­та во ко­ја со лу­ ѓе­то зав­ла­де­а­ло Тоа. А Тоа, од кни­га­та на Кинг, не­у­мо­ли­во и не­под­нос­ли­во ли­чи на Ова, на на­ше­то се­којд­ не­вие!

Кое си го са­ка­ме, ка­ко што по­ка­жу­ва­ат ан­ке­ти­те. Мал­ку и се пла­ши­ме од Ова (ка­ко и Тоа од нас), мал­ку и го мра­зи­ме, но на­ши сме си, свои на сво­е­то со ми­ле­ни­чи­ња­та-мон­струм­чи­ ња. Кри­ти­ча­рот Ро­бин Вуд об­јас­ну­ва де­ка стру­кту­ра­та на хо­ро­рот се со­стои во тоа да се вра­ќа­ме кон она од што бе­га­ме. Дра­ ма­тур­ги­ја­та на на­ша­та тра­у­ма су­штин­ски е по­вр­за­на со ам­би­ ва­лент­но­ста што ја чув­ству­ва­ме кон мон­стру­мот; страш­но­то ед­но­вре­ме­но е и прив­леч­но. До­мот, ог­ни­ште­то, топ­ли­на­та, утро­ба­та, на не­кој чу­ден на­чин зна­ат да се из­вр­тат во не­што со­се­ма спро­тив­но: ту­ѓо, не­сфат­ли­во, за­ка­ну­вач­ко... Де­лум­ но за тоа збо­ру­ва и нај­но­ви­от мош­не нез­го­ден филм на Ларс фон Трир, „Ан­ти­христ“... По­стои гер­ман­ски збор ко­му Фројд по­све­тил обем­на рас­пра­ ва, трг­ну­вај­ќи од еден рас­каз на Хоф­ман: unheimlich зна­чи не­срод­но, да­леч­но, ту­ѓо, воз­не­ми­ру­вач­ко... Збо­рот е па­ра­до­ кса­лен и ли­чи на сопс­тве­на­та сен­ка, на ан­то­ни­мот со спро­ тив­но зна­че­ње: heimlich. Ме­ѓу мно­гу­те ни­јан­си на зна­че­ња, heimlich ја со­др­жи и онаа што се пок­ло­пу­ва со спро­тив­ни­от збор, unheimlich. Она што ни би­ло бли­ско, кон што сме тр­ ча­ле со сим­па­тии, се пре­об ­ ра­зу­ва во обес­по­ко­ју­вач­ко, по­ 54

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

трес­но - пи­шу­ва Фројд во сво­ја­та рас­пра­ва. По­ме­ѓу heimlich и unheimlich не­ма го­ле­ма раз­ли­ка; un- е симп­том­ски знак од не­свес­но­то кој бит­но учес­тву­ва во соз­да­ва­ње­то на она што сме. На­ку­со, спо­ред Фројд, unheimlich е не­свес­но­то и по­тис­ на­то­то. Ако сог­ле­ду­ва­ња­ва ги пре­фр­ли­ме на по­ле­то на по­ли­тич­ко­то, мо­же­би ќе ни ста­не по­јас­но од ка­де фа­шиз­мот ја цр­пи сво­ја­та си­ла и зо­што лу­ѓе­то во не­си­гур­ни вре­ми­ња че­сто из­би­ра­ат са­ мо­у­бис­тве­ни во­да­чи?! Зо­што гла­са­ат за сопс­тве­на­та про­паст? Зо­што тр­ча­ат во пре­срет на она од што тре­ба да бе­га­ат? Зо­ што опас­но­то им за­ли­чу­ва на прис­но и топ­ло? (Си­гур­ни Ви­вер ка­ко Рип­ли, во фил­мот „Али­ен“, низ од­но­сот кон сопс­тве­но­то чу­до­ви­ште-де­те сјај­но ја до­лу­ву­ва нап­на­то­ста на un/heimlich.) Ако сог­ле­ду­ва­ња­ва ги пре­

Unheimlich е и ед­на од фр­ли­ме на по­ле­то на по­ли­ тај­ни­те на ВМРО. Од­мет­ тич­ко­то, мо­же­би ќе ни ста­не на­то­то чу­до­ви­ште, блуд­ по­јас­но од ка­де фа­шиз­мот ни­от син... Бли­зок ка­ко ја цр­пи сво­ја­та си­ла и зо­што каз­на, ра­ѓа­ње и смрт... лу­ѓе­то во не­си­гур­ни вре­ми­ња Со­ши­ен ка­ко фран­кен­ штај­нов­ска кр­пе­ни­ца че­сто из­би­ра­ат са­мо­у­бис­тве­ во транс­вре­мен­ски­те ни во­да­чи?! Зо­што гла­са­ат за ла­бо­ра­то­рии на на­ци­о­ сопс­тве­на­та про­паст? Зо­што нал­ни­от дух... Или ка­ко тр­ча­ат во пре­срет на она од та­тко (лич­но гос­по­ди­нот Фран­кен­штајн!) кој­што што тре­ба да бе­га­ат? има пра­во да ги по­те­па и де­ца­та и же­на­та, спо­ред ста­ри­те до­бри па­три­јар­хал­ни оби­чаи...

h

На таа „искон­ска“ кар­та (ма­ни­пу­ла­ции со под­ла­бо­ки­те чув­ ства и стра­во­ви на лу­ѓе­то) ве­што игра и де­неш­на­та ВМРО ко­ ја вла­дее со Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја. На при­мер, три го­ди­ни Никола Гелевски

ТА­ФО­ФИ­ЛИ­ЈА И МАРО­ДЕРС­ТВО

55

g

ВМРО ги пре­ко­пу­ва ар­хе­о­ло­шки­те ло­ка­ли­те­ти во по­тра­га по го­ле­ма­та тај­на на го­ле­ми­от Ма­ке­до­нец. Фо­то­гра­фи­ја­та на ко­ ја пре­тсе­да­те­лот Ива­нов и вли­ја­тел­ни­от иде­о­лог-шар­ла­тан на ма­ке­до­низ­мот, Па­ско Куз­ман, нѐ гле­да­ат од не­ка­ков гроб ќе оста­не ме­ѓу нај­фас­ци­нант­ни­те до­ку­мен­ти за лу­ди­ло­то и гро­ те­ска­та на ед­но по­греш­но вре­ме кое нѐ вшму­ка ка­ко врт­лог, по­ме­сту­вај­ќи ни го тло­то под но­зе и це­ла­та на­ци­ја пре­тво­рај­ ќи ја во ан­ти­гра­ви­та­ци­ско ја­то во по­тра­га по сво­јот „иден­ ти­тет“. (Во кон­текст на при­каз­на­та за фа­шиз­мот, за поч­ва­та и кр­вта, тре­ба да се спо­ме­не, лу­ди­ло­то знае да би­де и „гра­ ви­та­ци­ско“, ка­ко што му об­јас­ну­ва Џо­кер на Бет­мен: „Лу­ди­ ло­то е ка­ко гра­ви­та­ци­ја, до­вол­но е чо­ве­ка мал­ку да го пот­тур­неш“.)

Unheimlich е и ед­на од тај­ни­те на ВМРО. Од­ мет­на­то­то чу­до­ви­ште, блуд­ни­от син... Бли­зок ка­ко каз­на, ра­ѓа­ње и смрт... Со­ши­ен ка­ко фран­кен­штај­нов­ска кр­ пе­ни­ца во транс­вре­мен­ ски­те ла­бо­ра­то­рии на на­ци­о­нал­ни­от дух... Или ка­ко та­тко (лич­но гос­ по­ди­нот Фран­кен­штајн!) кој­што има пра­во да ги по­те­па и де­ца­та и же­ на­та...

56

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Зна­чи, од гроб око­ко­ре­ но вла­де­ат со нас Ѓор­ге и Па­ско. Во ка­да­рот го не­ма вр­хов­ни­от шеф, но астрал­ но се на­ѕи­ра, ка­ко ду­хо­ ви­те на ви­кто­ри­јан­ски­те фо­то­мон­та­жи („кој са­ка да го ви­ди - ќе го ви­ди“). Та­фо­фи­ли­ја (или по на­ шки: гро­ба­ли­за­ци­ја) мо­же да би­де ед­но од ими­ња­та за вла­де­е­ње­то на на­ша­та власт. Ка­ко што мо­же да се прет­по­ста­ви, та­фо­фи­ли­ја, збо­рот кој ја об­јас­ну­ва го­ ле­ма­та ма­ке­дон­ска тај­на, има грч­ко по­тек­ло. Та­фос оз­на­чу­ва гроб, а фи­ла е прив­леч­ност, скло­ност или Никола Гелевски

оп­се­си­ја. За­тоа де­фи­ни­ци­ја­та за та­фо­фи­ли­ја е след­на: 1. зго­ ле­мен ин­те­рес за гро­би­шта и гро­бо­ви; 2. љу­бов кон по­гре­би и скло­ност кон пос­мрт­ни све­че­но­сти; 3. во пси­хи­ја­три­ја­та, мор­бид­на при­вр­за­ност за гро­би­шта и гроб­ни дуп­ки. Ин­те­ре­сен е и фе­но­ме­нот на ма­ро­дерс­тво­то (фран­цу­ски: maurauder; хр­ват­ски: по­траг­љи­вац, не­кој што оди по тра­га­та на смрт­та и ги ги пљач­ка мр­тви­те). Та­фо­фи­ли­ча­рот, зна­чи, е и ма­ро­дер кој кор­не злат­ни за­би од ви­ли­ци­те на умре­ни­те, тег­ не пр­сте­ни и огр­ли­ци, се­че ко­са од мр­тви де­вој­ки, соб­ле­ку­ва чев­ли и об­ле­ка на за­ги­на­ти... А мо­же­би проб­ле­мот е во ме­не, во мо­ја­та пер­цеп­ци­ја? Мо­же­ би „јас сум ле­ген­да­та“, ка­ко Вил Смит во исто­и­ме­ни­от филм?! Ако ни­што дру­го, ете уште ед­на филм­ска ле­кти­ра за до след­ на­та не­де­ла. „Гло­бус“, 27.10.09.

Никола Гелевски

h

ТА­ФО­ФИ­ЛИ­ЈА И МАРО­ДЕРС­ТВО

57

n 12

ЦР­ВЕ­ НА­ ТА И СИНАТА ПИ­ ЛУ­ЛА Ка­ко во фил­мот „Ма­трикс“, ма­ке­дон­ски­от пре­ми­ер тре­ба да из­би­ра по­ме­ѓу цр­ве­на­та и си­на­та пи­лу­ла. Тоа зна­чи: или ќе про­дол­жи да жи­вее во све­тот на про­па­ганд­ни­те ха­лу­ци­на­ции кој­што са­ми­от го соз­да­ва или ќе на­пра­ви ма­ло по­ме­сту­ва­ње кон Ре­ал­но­то. Груевски тре­ба да из­бе­ре по­ме­ѓу ви­сти­на­та и за­до­волс­тво­то; или тра­у­мат­ски ќе се раз­бу­ди во Ре­ал­но­то, или ќе про­дол­жи да жи­вее во илу­зи­ја­та што ја соз­да­ва Ма­ три­ца­та. На­о­ѓај­ќи се пред цр­ве­на­та и си­на­та пи­лу­ла, глав­ни­от лик во фил­мот, Нео, ја из­би­ра ви­сти­на­та. За раз­ли­ка од не­го, нај­ од­врат­ни­от лик во фил­мот, Сај­фер, до­уш­ни­кот-агент на Ма­ три­ца­та ме­ѓу бун­тов­ни­ци­те, ја из­би­ра ва­ри­јан­та­та на лаж­но­то за­до­волс­тво; во ди­ја­лог со Смит, аген­тот на Ма­три­ца­та, на­ бо­ду­вај­ќи со сво­ја­та ви­лу­шка соч­но пар­че шниц­ла, Сај­фер 58

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

ве­ли: „Знам де­ка тоа е са­мо вир­ту­ел­на илу­зи­ја, но баш ми е гај­ле, вку­сот е фан­та­сти­чен!“ Иа­ко во исто­ри­ско-по­ли­тич­ка смис­ла не тре­ба да се има ни­ ту грам ми­лост за ку­ка­вич­ла­кот, не­ре­ши­тел­но­ста и, во крај­ на ли­ни­ја, глу­по­ста на бед­на­та по­ли­тич­ка вр­ху­шка ко­ја (по иро­нич­на­та но пра­вед­на вол­ја на се­виш­ни­от ком­би­на­тор) ни е до­де­ле­на да нѐ во­ди низ до­ли­на­ва на пла­чот (ка­ко слеп ка­вал­џи­ја што кон безд­на­та пред­во­ди не­прег­лед­но по­ле од ста­ор­ци опи­е­ни со му­зи­ка­та), во чо­веч­ка смис­ла мо­же­би тре­ ба да се има раз­би­ра­ње за ми­зер­на­та по­ли­тич­ка по­зи­ци­ја на акту­ел­на­та власт. Оти, кој од нас ја из­би­ра Ре­ал­но­ста на­ме­сто за­до­волс­тво­то? Кој ја из­би­ра бор­ба­та на­ме­сто бед­но­то слу­гу­ ва­ње на пе­ток­лас­ни­те слу­ги на ВМРО рас­пос­ла­ни над све­та Ма­ке­до­ни­ја ка­ко ја­то глад­ни ска­кул­ци над ли­ва­да? Ви­сти­на­та за Ма­ке­до­ни­ја на­ли­ку­ва на хо­рор филм. За­тоа и из­би­ра­ме ствар­но­ста да ни ја одре­ду­ва ед­но хи­пер­нар­ци­со­ ид­но чо­ве­че, ко­ба­ја­ги чес­но, искре­но и не пре­те­ра­но би­стро (аха, баш ка­кви што сме са­ми­те ние, т.е. она­кви ка­кви што лаж­но се прет­ста­ву­ва­ме, за­ што баш и не сме тол­ку чес­ни и искре­ни, ама не сме ни глу­пи, Во ди­ја­лог со Смит, ни вр­тат тр­кал­ца­та ко­га лич­ни­ аген­тот на Ма­три­ца­та, от ќар е на дне­вен ред!). Ба­рем на­бо­ду­вај­ќи со сво­ ед­на тре­ти­на од ма­ке­дон­ски­те гра­ѓа­ни, спо­ред ек­стрем­но ло­ ја­та ви­лу­шка соч­но ши­те ус­ло­ви за жи­вот, ка­ко во­ пар­че шниц­ла, Сај­ оп­што да не влег­ле во два­е­сет­ фер ве­ли: „Знам де­ка ти­от век. Моќ­ни­от, пак, др­жа­вен тоа е са­мо вир­ту­ел­на апа­рат е на­со­чен сам кон се­бе: се то­ви, се дуе, до­де­ка не се рас­ илу­зи­ја, но баш ми е прс­не. Не мо­же на сопс­тве­ни­те гај­ле, вку­сот е фан­та­ гра­ѓа­ни да им го обез­бе­ди нај­ сти­чен!“ не­оп­ход­но­то: да ги ле­ку­ва, да ги Никола Гелевски

ЦР­ВЕ­НА­ТА И СИНАТА ПИ­ЛУ­ЛА

59

d

шко­лу­ва, со­о­бра­ќај­но да ги по­вр­зе, да им ну­ди ра­ци­он ­ ал­ни, пра­вед­ни и бр­зи ад­ми­ни­стра­тив­ни ус­лу­ги без при­тоа да ги по­ни­жу­ва. Нај­страш­но е што се чи­ни де­ка по­ли­тич­ка­та власт не са­ка да ја про­ме­ни оваа страш­на ре­ал­ност на Ма­ке­до­ни­ја. Ме­ха­ низ­мот на вла­де­е­ње е на­пол­но са­мо­у­бис­твен. Во ждре­ло­то на др­жа­ва­та-лам­ја, ка­ко во пар­на ло­ко­мо­ти­ва, мо­ра да се уфр­ла­ат сѐ по­ве­ќе па­ри, за­што вла­ста се одр­жу­ва са­мо со гла­со­ви­те на сто­ти­ци­те ил­ја­ди лу­ѓе збра­ни око­лу др­жав­ни­от ка­зан. Дру­го­то ап­со­лут­но не е бит­но. Де­мо­кра­ти­ја, чо­веч­ки пра­ва, раз­вој, ре­ги­о­на­ли­зам, со­ли­дар­ност... - бу­да­ла­шти­ни од фи­о­ка­та „де­ма­го­ги­ја и ре­то­ри­ка“. Единс­тве­на по­ли­тич­ка аген­да е праз­на­та ма­ке­дон­шти­на, ко­ја исто та­ка се тро­ши од пре­те­ра­на и не­со­од­вет­на упо­тре­ба. Це­ла­ва зем­ја три го­ди­ни ве­ќе се ис­цр­пу­ва во сим­бо­лич­ки и ико­но­ло­шки бор­би: цр­ кви, џа­мии, спо­ме­ни­ци, гр­бо­ви, зна­ми­ња, ими­ња, исто­ри­ ја... Ка­ква бе цр­на Ре­ал­ност! При­ор ­ и­тет (се­га, на при­мер, го ме­ну­ва­ме гр­бот на др­жа­ва­та) се­ко­гаш е ба­рем уште не­ко­ја се­кун­да да че­ко­ри­ме низ воз­ду­хот, ка­ко во цр­тан филм, иа­ко про­ва­ли­ја­та ве­ќе е пре­че­ко­ре­на... Сѐ се ни­ша, сѐ е до­ве­де­но во пра­ша­ње (ток­му од лу­да­та про­па­ган­ди­стич­ка власт), ама цвр­сти­на­та на име­то ста­ро 5000 го­ди­ни („Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ ни­ја“) е бес­по­го­вор­на. А бес­по­го­вор­на е ток­му за­тоа што ска­ кул­ци­ве-тер­ми­ти прог­ло­даа и др­во и ка­мен, и сим­бо­лич­ки и не­сим­бо­лич­ки, кр­кај­ќи и од си­на­та и од цр­ве­на­та пи­лу­ла до сте­пен на де­ли­ри­ум тре­менс. Пред не­кол­ку де­на во вес­ни­ци­те мо­жев­ме да про­чи­та­ме, по по­вод два­ес­ е­тго­диш­ни­на­та од ру­ше­ње­то на Бер­лин­ски­от ѕид, де­ка по обе­ди­ну­ва­ње­то, во овие два­е­сет го­ди­ни, за­пад­ни­от дел од Гер­ма­ни­ја ус­пе­ал да го по­диг­не при­до­не­сот на источ­ ни­те Гер­ман­ци од 30% на 70% од про­се­кот на за­ра­бо­ту­вач­ ка­та во таа зем­ја. Тоа зна­чи де­ка ако 1989 го­ди­на за­пад­ни­от Гер­ма­нец за­ра­бо­ту­вал 20.000 евра (мар­ки) го­диш­но, источ­ 60

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g

Единс­тве­на по­ли­тич­ка аген­да е праз­на­та ма­ке­ дон­шти­на, ко­ја исто та­ка се тро­ши од пре­те­ра­на и не­со­од­вет­на упо­тре­ба. Це­ла­ва зем­ја три го­ди­ни ве­ќе се ис­цр­пу­ва во сим­ бо­лич­ки и ико­но­ло­шки бор­би: цр­кви, џа­мии, спо­ ме­ни­ци, гр­бо­ви, зна­ми­ња, ими­ња, исто­ри­ја... Ка­ква бе цр­на Ре­ал­ност!

ни­от за­ра­бо­ту­вал 6000 евра; и зна­чи де­ка ако де­нес за­ пад­ни­от Гер­ма­нец за­ра­бо­ту­ ва 40.000 го­диш­но, источ­ни­ от за­ра­бо­ту­ва 30.000 евра.

Што на­пра­ви Ма­ке­до­ни­ја во тие два­е­сет го­ди­ни?! Кол­ ку е ре­ал­но по­диг­нат бру­то оп­штес­тве­ни­от про­из­вод? Кол­ку лу­ѓе го соз­да­ва­ат тој про­из­вод? И ка­ква е ре­ги­о­ нал­на­та раз­ви­е­ност во на­ша­ та зем­ја? Од­го­во­ри­те на тие пра­ша­ња ја ди­јаг­но­сти­ци­ра­ ат на­ша­та ка­та­стро­фа и на­ша­та заг­ла­ве­ност во про­сто­рот и вре­ме­то. Во Скоп­је, на при­мер, се соз­да­ва око­лу 70% од це­ ло­куп­ни­от ма­ке­дон­ски оп­штес­твен про­из­вод (гле­да­но спо­ред рас­по­ре­дот на нај­го­ле­ми­те фир­ми). А ре­ги­о­нот на Скоп­је, пак, иа­ко е нес­по­ред­ли­во нај­раз­ви­ен во це­ла­та др­жа­ва, не е ни на по­ло­ви­на од раз­ви­е­но­ста на но­ви­те член­ки на Европ­ ска­та Уни­ја! Тоа зна­чи де­ка нај­го­ле­ми­от дел од Ма­ке­до­ни­ја не до­стиг­ну­ва ни 30% од раз­ви­е­но­ста на нај­си­ро­маш­ни­те зем­ји во Европ­ска­та Уни­ја! Тие фа­кти на­ша­та власт, и тоа во кон­ти­ну­и­тет, ка­ко да не са­ка да ги ви­ди. Груевски во мо­мен­тов се од­не­су­ва ка­ко Ка­за­но­ва кој за­ве­ду­ва ед­на на­ив­на сел­ска де­вој­ка на на­чин што цр­та круг на тре­ва­та и твр­ди де­ка тој круг де­вој­ка­та ќе ја за­шти­ти од си­те опас­но­сти, вклу­чу­вај­ќи го и уда­рот на мол­ња. Но, ко­га на­бр­зо по­тоа на­ви­сти­на ќе на­ста­пи же­сто­ка лу­ња, Ка­за­но­ва па­нич­но са­ми­от вле­гу­ва во смеш­ни­от круг на тре­ва­та, за­бо­ ра­вај­ќи де­ка кру­гот е са­мо јад­на из­мис­ли­ца... „Гло­бус“, 17.11.09. Никола Гелевски

ЦР­ВЕ­НА­ТА И СИНАТА ПИ­ЛУ­ЛА

61

i 13

РАС­ ПЕ­А­ НИ СКОПЈАНИ Ни­за па­ти сме кон­ста­ти­ра­ле де­ка ма­ке­дон­ска­та вла­да во­ди ка­та­стро­фал­ни кул­тур­ни по­ли­ти­ки во си­те об­ла­сти: од иден­ ти­тет­ски­те пра­ша­ња (ан­ти­кви­за­ци­ја и ет­ни­фи­ка­ци­ја), пре­ку ли­те­ра­ту­ра­та (ди­рект­но вла­да­та е уред­ник на го­лем дел од из­да­вач­ка­та про­дук­ци­ја) и ли­ков­на­та умет­ност (све­де­на на спо­ме­ни­ци кои тре­ба да ја ве­ли­ча­ат го­ле­ма­та власт) до ур­ба­ низ­мот и ар­хи­те­кту­ра­та (Скоп­је се пре­тво­ра во нес­по­ред­ли­во нај­гр­ди­от европ­ски град, оли­це­тво­ре­ние на ки­чот и не­вку­ сот). За сре­ќа, има и ед­на мно­гу до­бра ра­бо­та што про­из­ле­гу­ ва од иди­от­ски­те др­жав­ни кул­тур­ни по­ли­ти­ки: кон­тра­кул­ту­ра­ та. По­де­мот на ал­тер­на­тив­на­та кул­тур­на сце­на (кол­ку и таа да е ма­ла и со огра­ни­че­но вли­ја­ние) е единс­тве­ни­от по­зи­ти­вен од­го­вор на де­се­ти­ци­те и де­се­ти­ци­те ми­ли­он ­ и евра из­ми­на­ти­ ве го­ди­ни по­тро­ше­ни бо­жем за кул­ту­ра, а всуш­ност за ма­ло­ 62

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

гра­ѓан­ско ча­та­ле­ње со сопс­тве­на­та про­сто­та. Ал­тер­на­тив­на­та кул­ту­ра, се чи­ни, е единс­тве­ни­от раз­об­ли­чу­вач на „но­ви­от при­ми­ти­ви­зам“ на агре­сив­ни­те вмров­ски моќ­ни­ци кои трг­ на­ле да го „по­на­род­нат“ (всуш­ност, опу­сто­шат и бру­та­ли­зи­ра­ ат) це­ло­куп­ни­от кул­ту­рен про­стор, све­ду­вај­ќи го на сопс­тве­ на­та ге­џо­ван­ска ме­ра.

g

Ќе изд­во­јам са­мо еден при­ мер за по­драз­бу­де­на­та ал­ Иро­ни­ја­та, на при­ тер­на­тив­на сце­на: хо­рот мер, е до­бро средс­ „Рас­пе­а­ни скоп­ја­ни“. Хо­рот на­ста­пу­ва јав­но, глав­но на тво за спро­ти­ста­ву­ва­ скоп­ски­те ули­ци, из­ве­ду­ ње на ан­ти­кви­за­ци­ вај­ќи глав­но по ед­на пес­на, ја­та ко­ја се ши­ри не ве­што од­бра­на за што по­ са­мо низ ар­хе­о­ло­ги­ суп­тил­но и по­про­дор­но (о, ја­та и спо­ме­ни­ци­те, да, мо­же та­ка!) да се по­ка­же од­но­сот кон на­ша­та шу­га­ва ту­ку и низ фор­си­ра­ ствар­ност. На при­мер, пред ње­то на еден ки­чест, ча­сов­ни­кот на ста­ра­та же­ „ек­лер­ски“, бе­скрај­ лез­нич­ка ста­ни­ца во чест на но про­вин­ци­ја­лен и гра­до­на­чал­ни­кот Ко­це Тра­ја­ нов­ски хо­рот ја из­ве­де пес­ за­доц­нет кла­си­ци­зам на­та „Вре­мен­ска ма­ши­на“ во ар­хи­те­кту­ра­та на гру­па­та „Но­ка­ут“ („Стар­ ту­вај, вре­мен­ска ма­ши­но, вра­ти го во мо­да ди­ско ри­ та­мот, стар­ту­вај и вра­ти ме низ вре­ме­то“). Пред грч­ка­та ам­ба­са­да хо­рот ја пе­еш ­ е пес­на­та „Дир­ла­да“ на гру­па­та „Ме­ мо­ри­ја“ („Таа ми ре­че „не“ по грч­ки „да“, о, дир­ла­да­ди­ла­ дир­ла“). Сво­ит­ е улич­ни на­ста­пи „Рас­пе­а­ни скоп­ја­ни“ ги сни­ ма­ат и спо­то­ви­те (до­се­га, де­се­ти­на на број) ги по­ста­ву­ва­ат на ин­тер­нет. Никола Гелевски

РАС­ПЕ­А­НИ СКОПЈАНИ

63

„Рас­пе­а­ни­те скоп­ја­ни“ ни по­ка­жу­ва­ат де­ка важ­ни­те прин­ци­ пи на сопс­тве­но­то кул­тур­но нас­ледс­тво (суп­тил­но­ста, при­стој­ но­ста, уме­ре­но­ста, до­сто­инс­тво­то) че­сто мо­ра­ат да се бра­нат од де­стру­ктив­ни­те уп­ли­ви на исто­то нас­ледс­тво. Иро­ни­ја­та, на при­мер, е до­бро средс­тво за спро­ти­ста­ву­ва­ње на ан­ти­ кви­за­ци­ја­та ко­ја се ши­ри не са­мо низ ар­хе­о­ло­ги­ја­та и спо­ме­ ни­ци­те, ту­ку и низ фор­си­ра­ње­то на еден ки­чест, „ек­лер­ски“, бе­скрај­но про­вин­ци­ја­лен и за­доц­нет кла­си­ци­зам во ар­хи­те­ кту­ра­та („Рас­пе­а­ни­те“ всуш­ност и на­ста­наа по мар­тов­ско­то те­па­ње на сту­ден­ти­те, ка­ко не­ка­ков од­го­вор на тур­бо­фолк­ ло­ри­за­ци­ја­та на Скоп­је ко­ја за­ед­нич­ки ја пред­во­дат Груевски и Тра­ја­нов­ски; ина­ку, лич­ни­от стил на тие двај­ца „пре­тсе­да­ те­ли“ - об­ле­ка­та, др­же­ње­то, го­во­рот - исто та­ка до­вол­но збо­ ру­ва до кое де­ре­џе е до­ве­де­на ма­ке­дон­ска­та „ели­та“ и ка­ков е про­фи­лот на ов­деш­ни­от во­дач во 21 век). Хо­рот „Рас­пе­а­ни скоп­ја­ни“ ни по­ка­жу­ва де­ка пред ол­ку отво­ре­но при­ми­тив­на и на­сил­нич­ка кул­тур­на по­ли­ти­ка ка­ква што др­жа­ва­та спро­ве­ ду­ва не­кои од на­чи­ни­те на от­пор мо­жат да би­дат потс­ме­вот, фан­та­зи­ја­та, пер­фор­ма­тив­но­ста и кре­а­тив­но­ста во­оп­што. Го спом­ну­вам на­ши­от хор за­што слич­ни стра­те­гии на кар­не­ ва­ли­за­ци­ја на от­по­рот мо­жев­ме да ви­ди­ме де­но­ви­ве и во Ко­пен­ха­ген. Спе­кта­ку­лар­но­ста и фан­та­зи­ја­та ста­ну­ва­ат мно­гу важ­ни бор­бе­ни средс­тва про­тив се­моќ­на­та др­жа­ва. Но­ви­те бун­тов­ни­ци соз­да­ва­ат нов ја­зик на гра­ѓан­ска­та не­пос­луш­ ност. Тој ја­зик е спој од ули­чен те­а­тар, фе­сти­вал, пер­фор­манс и она што би мо­же­ло да се опи­ше ка­ко не­на­сил­на бор­ба. Гру­ пи­те ка­кви што се Ya Basta! и Rebel Clown Army по­чи­ва­ат врз кар­не­вал­ски­от ху­мор ка­ко по­ли­тич­ка стра­те­ги­ја. Деј­вид Греј­ бер опи­шу­ва не­кои од тие фе­но­ме­ни: „Ya Basta! е поз­на­та по­ ра­ди сво­ја­та та­кти­ка на бе­ли­те ком­би­не­зо­ни: ма­жи­те и же­ни­ те се об­ле­че­ни во раз­лич­ни фор­ми на ко­сти­ми, кои ва­ри­ра­ат од ок­лоп до сун­ѓер, од со воз­дух на­пол­не­ти до во­до­от­пор­ни кож­ни опре­ми, шле­мо­ви и хе­ми­ски от­пор­ни бе­ли пи­џа­ми-ко­ 64

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g

сти­ми. Се чи­ни де­ка нив­на­та смеш­на об­ле­ка ги све­ду­ва на ли­ко­ви од цр­та­ни филм­чи­ња, а не на ствар­ни лу­ѓе - ли­ко­ви кои се изоб­ли­че­ни, бу­да­ле­сти, го­ле­ми и не­у­ни­шти­ви. Тој впе­ ча­ток е уште по­си­лен ко­га та­кви­те ко­сти­ми­ра­ни ли­ко­ви ќе ги на­пад­нат по­ли­цај­ци­те со ба­ло­ни и во­де­ни пи­што­ли или ко­га, ка­ко Pink Bloc во Пра­га, ќе се об­ле­ чат во ко­сти­ми на са­мо­ви­ли и ќе ги „Гру­пи­те ка­кви што се Pink Bloc ско­ко­тка­ат по­ли­ или Billionaires for Bush на најд­ цај­ци­те со пер­ду­ ла­бок и најс­на­жен на­чин пред ви. На Аме­ри­кан­ ли­це­то на мо­ќта ја оте­ло­тво­ру­ва­ ска­та пар­ти­ска кон­вен­ци­ја, гру­ ат сопс­тве­на­та бес­по­мош­ност. па­та Billionaires Гле­да­но од перс­пе­кти­ва на по­ли­ for Bush об­ле­че ти­ка­та, ху­мо­рот е не­моќ­на моќ изра­зи­то ки­че­сти ко­ја ја ко­ри­сти сво­ја­та по­зи­ци­ја фра­ко­ви и ве­чер­ ни то­а­ле­ти, бу­ на сла­бост за со раз­ни фор­ми ткај­ќи во џе­бо­ви­ на свес­но ис­ме­ју­ва­ње ги из­ло­ те на по­ли­цај­ци­те жи пред јав­но­ста и ги раз­о­ткрие сноп­чи­ња лаж­ни оние ко­и­што има­ат моќ.“ па­ри и заб­ла­го­да­ ру­вај­ќи им се што не ги уг­не­ту­ва­ат оти не се сог­ла­су­ва­ат со нив.“

g

Вли­ја­тел­ни­от бри­тан­ски фи­ло­зоф Сај­мон Крич­ли ве­ли де­ка со ко­ри­сте­ње­то на та­ква­та по­ли­ти­ка на суб­вер­зи­ја, со­вре­ ме­на­та пра­кса на от­по­рот вр­ши са­ти­рич­ки при­ти­сок врз др­ жа­ва­та, со цел да по­ка­же де­ка се мож­ни и дру­ги фор­ми на жи­ве­е­ње: „Гру­пи­те ка­кви што се Pink Bloc или Billionaires for Bush на најд­ла­бок и најс­на­жен на­чин пред ли­це­то на мо­ќта ја оте­ло­тво­ру­ва­ат сопс­тве­на­та бес­по­мош­ност. Гле­да­но од Никола Гелевски

РАС­ПЕ­А­НИ СКОПЈАНИ

65

перс­пе­кти­ва на по­ли­ти­ка­та, ху­мо­рот е не­моќ­на моќ ко­ја ја ко­ри­сти сво­ја­та по­зи­ци­ја на сла­бост за со раз­ни фор­ми на свес­но ис­ме­ју­ва­ње ги из­ло­жи пред јав­но­ста и ги раз­о­ткрие оние ко­и­што има­ат моќ.“ Де­неш­ни­те оп­штес­тве­ни су­ди­ри и по­ли­тич­ки­те бор­би ве­ќе не се бор­би око­лу не­ка­кво цен­трал­но иде­о­ло­шко пра­ша­ње, ту­ку се мно­гу по­ра­штр­ка­ни и по­раз­би­е­ни. Ду­ри и са­ми­от те­рен на по­ли­тич­ка­та бор­ба ста­ну­ва при­лич­но не­о­дре­ден. Про­сто­ри­те на по­ли­ти­ка­та и кул­ту­ра­та до тој сте­пен се ис­преп­ле­те­ни што Жи­жек оди тол­ку да­ле­ку што ве­ли де­ка по­пу­лар­на­та кул­ту­ра е по­ли­ти­ка­та на 21-иот век. „Гло­бус“, 22.12.09.

66

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

hh 14

ДА ПРС­НЕ­МЕ ОД СМЕ­ЕЊ ­ Е? Хам: Се­то тоа на­ви­сти­на е ше­го­ви­то. Да­ли са­каш она­ка чо­веч­ки да прс­не­ме во сме­е­ње? Клов (отка­ко ќе раз­мис­ли): Де­нес ве­ќе не би мо­жел да прс­нам во сме­е­ње. Хам (отка­ко ќе раз­мис­ли): Ни јас. Сем­ју­ел Бе­кет, Крај на игра­та

Се­ко­ја власт се од­ле­пу­ва од ре­ал­но­ста, по­ра­но или по­доц­на. За жал или, ду­ри, по­не­ко­гаш, и за сре­ќа (оти од­ле­пу­ва­ње­то од не­кои ре­ал­но­сти во исто­ри­ја­та че­сто прет­ста­ву­ва­ло осво­ ју­ва­ње но­ви). При­чи­на­та за­што моќ­ни­ци­те од­ле­пу­ва­ат од ре­ ал­но­ста ле­жи ток­му во мо­ќта. Одоз­го­ра сѐ изг­ле­да по­и­на­ку. Сит­но. Ка­ко ма­па врз ко­ја вој­ско­вод­ци за­бо­ду­ва­ат ша­ре­ног­ ла­ви шај­чи­ња. Зад се­кое глав­че - ди­ви­зи­ја. Раз­мер: 1:10.000.

Никола Гелевски

ДА ПРС­НЕ­МЕ ОД СМЕ­ЕЊ ­ Е?

67

Да не е аген­ци­ја­та всуш­ност „ре­пуб­ли­ка­та“ во ко­ја жи­ве­ е­ме?!; а оваа ми­зер­на ствар­ ност во ко­ја не­ма­ме па­ри, ра­бо­та, здрав­ство, обра­зо­ва­ ние, па­ти­шта, мир, си­гур­ност и сре­ќа, мо­же­би е лош филм на не­кои зло­тво­ри над­вор од аген­ци­ја­та „Ре­пуб­ли­ка“, кои се оби­ду­ва­ат да вне­сат смут во на­ре­де­но­то Тру­ман-шоу?! Мо­же­би пак е фин­та­та до име­ то, мо­же­би ду­ри и ед­на бу­ква ре­ша­ва, мо­же­би аген­ци­ја­та е „Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја“, а на­ ши­ов кош­мар мо­же­би се ви­ка Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­то­ни­ја?!

И по­крај сѐ, и по­крај це­ло­то аку­му­ли­ра­но исто­ри­ско зна­е­ње за по­ли­тич­ки­те од­ле­пу­ ва­ња од зем­ја (кои нај­че­сто ре­пер­ку­и­ра­ ат со по­ли­тич­ки трес­ ну­ва­ња од зем­ја), се­гаш­но­во гра­ви­та­ци­ ско отшра­фу­ва­ње на Никола Груевски зас­ лу­жу­ва по­себ­на ана­ ли­за. Чо­ве­кот жи­вее во ма­ке­ти, во сли­ки, во про­па­ганд­ни фло­ ску­ли. Чо­ве­кот жи­вее во свет со раз­мер 1:10.000, ток­му на­ лик на бај­ко­вит вој­ско­во­дец што за­бо­ду­ва ша­ре­ни шај­чи­ња. На ма­па­та - сѐ е ре­ал­но! Рек­ла­ми­те се по­ви­сти­ни­ти од ствар­ но­ста! За­што, во крај­на ли­ни­ја, ни­ка­ква ствар­ност и не по­ стои. Ствар­но­ста ја де­фи­ни­ра оној што ја има си­ла­та. Ако не се сог­ла­су­ваш, или ако не се вкло­пу­ваш во ха­лу­ци­на­ци­ја­та на во­да­чот - твој проб­лем. На обич­ни­те чо­веч­ки ни­воа, имам пол­но раз­би­ра­ње и за македонскиот прв министер и за ВМРО и за ил­јад­ни­ци­те за­ве­ де­ни не­среќ­ни­ци кои мис­лат де­ка фан­таз­ма­го­ри­и­те на во­да­ чи­те има­ат вр­ска со ре­ал­но­ста на Ма­ке­до­ни­ја. Имам раз­би­ ра­ње за­што скриш­но ве­ру­вам во дла­бо­ки­те ре­ла­ти­ви­за­ции врз кои Бор­хес, на при­мер, го из­гра­ди це­ли­от свој пре­кра­сен опус: се­ед­но е да­ли не­што­то си го за­мис­лил или ос­тва­рил, во очи­те на бо­га и на кос­мо­сот, от­при­ли­ка ре­зо­ни­ра Бор­хес (во чи­и­што све­то­ви се со­о­чу­ва­ме со па­ра­до­ксал­ни ма­пи во раз­ мер 1:1, при што „ре­ал­но­ста“ на­ли­ку­ва на хо­ло­грам­ски­те со­ би од „Ѕвез­де­ни­те па­те­ки“). Гле­дај­ќи го ка­ко оби­чен чо­век со 68

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g

Низ не­го­ви­от кон­цепт ка­ко тре­ ба да изг­ле­да цен­та­рот на глав­ ни­от град про­би­ва са­мо тоа: исто­ри­ска­та ин­фе­ри­ор­ност и ка­ри­ка­ту­рал­но за­доц­не­та­та на­ ци­о­нал­на са­мо­свест... Ни­кој по­ до­бро од Груевски и од из­гу­бе­ но­то ВМРО тол­ку пла­стич­но не ја оли­це­тво­ру­ва бе­да­та на ма­ке­ дон­ска­та на­ци­ја во 21 век...

меч­ти и сни­шта, зна­чи, имам ем­па­ти­ја спре­ма ме­га­ло­манс­тво­то на премиерот. Со­чув­ству­ вај­ќи со не­го, за­рем да сит­ни­ча­рам око­лу та­ кви дре­бу­лии, да­ли ма­ ке­та­та ја има те­жи­на­та на ви­стин­ски­те згра­ди во ви­стин­ски­от град?! Да­ли бро­дот во ши­ше (а во ши­ше­то пис­мен­це со до­бри на­ме­ри) е ист ка­ко но­са­чот на ави­о­ни или мра­зо­кр­ша­чот?! Та, ист е! Ду­ри е и по­ ве­ли­чес­твен, оти е лир­ска фан­та­зи­ја, нес­тва­рен, флу­и­ден, нас­про­ти вул­гар­но­ста на ку­пи­шта­та бе­тон и че­лик... Ама Груевски не е пи­јан фан­та­зер од пред гра­нап ту­ку прв чо­век на хи­пер-ре­ал­на­та зем­ја Ма­ке­до­ни­ја! Се­ко­му се про­ сту­ва­ат чај­џил­нич­ки­те ха­лу­ци­на­ции (са­ми­от по­рас­нав со тие ча­до­ви и лу­ди­ла), освен на оној единс­тве­ни­от прв чо­век на по­ре­до­кот, кој­што кол­ку-тол­ку тре­ба да вни­ма­ва на тоа да­ли бро­дот вле­гол во цр­на дуп­ка или во ре­ал­на ди­мен­зи­ја! А на­ ши­ов кор­ми­лар е пос­лед­на­та адре­са на ко­ја тре­ба да го ба­ ра­ме од­го­во­рот ка­де всуш­ност се на­оѓ­ а­ме! Во цр­на дуп­ка? Во хо­ло­грам? Во рек­ла­ма ко­ја ја пра­ви аген­ци­ја со чуд­но из­мам­ нич­ко име „Ре­пуб­ли­ка“?! (Да не е аген­ци­ја­та всуш­ност „ре­ пуб­ли­ка­та“ во ко­ја жи­ве­е­ме?!; а оваа ми­зер­на ствар­ност во ко­ја не­ма­ме па­ри, не­ма­ме ра­бо­та, здрав­ство, обра­зо­ва­ние, па­ти­шта, мир, си­гур­ност и сре­ќа, мо­же­би е не­кој лош филм на не­кои зло­тво­ри над­вор од аген­ци­ја­та „Ре­пуб­ли­ка“, кои се оби­ду­ва­ат да вне­сат смут во на­ре­де­но­то Тру­ман-шоу?! Мо­же­ би пак е фин­та­та до име­то, мо­же­би ду­ри и ед­на бу­ква ре­ша­ ва, мо­же­би аген­ци­ја­та е „Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја“, а на­ши­ов кош­мар мо­же­би се ви­ка Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­то­ни­ја?!) На не­кои рам­ни­шта, ве­лам, жал ми е за Груевски, за­што тој автен­тич­но ја оли­це­тво­ру­ва бол­ка­та на мно­гу Ма­ке­дон­ци: Никола Гелевски

ДА ПРС­НЕ­МЕ ОД СМЕ­ЕЊ ­ Е?

69

комп­ле­ксот на по­ни­ска вред­ност и за­доц­не­то­то на­ци­о­нал­ но осоз­на­ва­ње. Кол­ку водачот е по­пом­пе­зен, тол­ку ѕир­ка ком­пир-па­ле­цот од ски­на­та­та чо­ра­па под опи­но­кот! Кол­ку по­гран­до­ман­ски - тол­ку кул­тур­но по­ин­фе­ри­о­рен! Низ не­ го­ви­от кон­цепт ка­ко тре­ба да изг­ле­да цен­та­рот на глав­ни­от град про­би­ва са­мо тоа: исто­ри­ска­та ин­фе­ри­ор­ност и ка­ри­ка­ ту­рал­но за­доц­не­та­та на­ци­он ­ ал­на са­мо­свест... Ни­кој по­до­бро од водачот и од неговото из­гу­бе­но­ ВМРО тол­ку пла­стич­но не ја оли­це­тво­ру­ва бе­да­та на ма­ке­дон­ска­та на­ци­ја во 21 век... Она што за­пад­ни­те на­ции го гра­деа во Ати­на во 19 век, за да си ја до­ло­ват сопс­тве­на­та фан­та­зи­ја за по­тек­ло­то, нам де­нес ни го при­ре­ду­ва пред­вод­ни­кот... Исто ка­ко што Гр­ци­те мо­раа да вле­зат во ка­ла­пот на „ан­тич­ки на­род“ (по­вто­ру­вам, за­ ра­ди кул­ту­ро­ло­шки­те фан­та­зии на „су­пе­ри­ор­ни­те европ­ски ари­ев­ски рас­и“ кои во 19 век тра­гаа по сопс­тве­ни­от мит за по­тек­ло­то), исто­то тоа нам (ви­сти­на, две­сте го­ди­ни по­доц­на, а во иста­та Евро­па!) се оби­ду­ва да ни го про­да­де еден ку­тар пар­ти­ски во­дач кој пред­во­ди уште по­ку­тра пар­ти­ја ко­ја, па, пред­во­ди уште по­ја­ден (кул­тур­но и вос­пит­но и здрав­стве­но и на си­те дру­ги на­чи­ни за­пу­штен) на­род... Се раз­би­ра де­ка мал­цинс­тво­то кое де­нес се сра­ми од Груевски ка­ко на­ци­он ­ а­лен во­дач ќе би­де мно­зинс­тво мно­гу бр­зо, ве­ќе за не­ко­ја го­ди­на... Тоа се, про­сто, исто­ри­ски­те за­ ко­ни­то­сти. Си­те тие ти­ра­ни и авто­кра­ти па­ѓа­ле мно­гу по­бр­зо откол­ку што се из­диг­ну­ва­ле... Но, сра­мот од се­гаш­ни­от пад ќе ни оста­не за­се­ко­гаш, не са­мо до кра­јот на на­ши­те ма­ли жи­во­ ти, ту­ку ќе оста­не срам и во мал­ку по­дол­го­роч­ни­от жи­вот на на­ци­ја­та. Са­мо за­тоа све­до­чам, за ма­кар еден ден тој пад и тој срам да би­дат по­ма­ли, и за да има не­ко­ја точ­ка од ко­ја ќе поч­не­ме да ја гра­ди­ме ово­зем­ска­та, во про­сто­рот и вре­ме­то по­ре­ал­но си­ту­и­ра­на Ма­ке­до­ни­ја. „Гло­бус“, 09.02.10.

70

f

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g 15

ВО ДУ­ ЌА­НОТ НА БЕСК­РАЈ­НИ­ ТЕ ЗНАМИ­ЊА 1934 го­ди­на на ед­на мин­хен­ска из­лож­ба Хит­лер за­ста­нал пред сли­ка­та на еден ува­жен про­фе­сор на ака­де­ми­ја и ре­ кол, под­ми­жу­вај­ќи: „Сто­ре­те ми ја таа тре­ва зе­ле­на, а на она бу­ша­во мом­че во ко­шу­ла по­до­бро ќе му стои про­пис­но за­ коп­ча­на есес-уни­фор­ма. И да ми го за­чеш­ла­те! Па­тец са­кам да ви­дам!“ Жда­нов исто та­ка ба­рал кол­хоз­ни­те ли­ва­ди и во доц­на есен да би­дат исти ка­ко во мај. „За­тоа Ста­лин на си­те узор­ни сли­ ки на Ге­ра­си­мов се­ко­гаш ли­чи на не­кој тр­гов­ски по­мош­ник во ду­ќа­нот на бе­скрај­ни­те цр­ве­ни зна­ми­ња“, ко­мен­ти­ра мар­кант­ни­от пар­ти­зан­ски по­ет и на­дре­а­лист Оскар Да­ви­чо. Никола Гелевски

ВО ДУ­ЌА­НОТ НА БЕСК­РАЈ­НИ­ТЕ ЗНАМИ­ЊА

71

Ан­ти­кви­за­ци­ја­та, де­нес поч­ ну­вам да раз­би­рам, е осве­та на по­ра­зе­ни­от со­ци­ја­ли­стич­ки ре­а­ли­зам ма­ски­ран во на­ци­о­ на­ли­стич­ко ко­жув­че. Од­маз­да на па­ро­хи­јал­ци­те и па­три­јар­ хал­ци­те кои мис­лат де­ка на­ ци­о­нал­на­та кул­ту­ра е ку­ти­ја за ки­брит: отва­раш и за­тва­раш ко­га са­каш, па­лиш по жел­ба.

e

Ду­ри и во ра­ни­от и на­ ви­сти­на ри­ги­ден ју­гос­ ло­вен­ски со­ци­ја­ли­зам лу­ѓе­то се под­би­ваа со на­ра­ча­на­та умет­ност. Ед­ на елит­на мо­дер­ни­стич­ка стру­ја (ко­ја ја пред­во­де­ ше Кр­ле­жа, а во ко­ја спа­ ѓа­ше и Да­ви­чо) рас­кр­сти со соц-ре­а­лиз­мот уште на по­че­то­кот на пе­де­сет­ти­те го­ди­ни на два­е­сет­ти­от век. Исти­от бран на не­ ка­кво естет­ско ос­ло­бо­ду­ва­ње то­гаш ја до­пре и Ма­ке­до­ни­ја, се раз­би­ра, ка­де што во поз­на­ти­те по­ле­ми­ки ме­ѓу мо­дер­ни­ сти­те и ре­а­ли­сти­те по­бе­да­та ја од­не­соа по­со­вре­ме­ни­те.

По­вто­ру­вам зна­е­ње од сред­но учи­ли­ште. Се чи­ни, мно­гу­ми­ на го за­бо­ра­ви­ле. Шо­кант­но е што во 2010 го­ди­на мо­ра­ме од­но­во да се бо­ри­ме за тво­реч­ки­те и мис­лов­ни­те сло­бо­ди за кои сме мис­ле­ле де­ка се осво­е­ни уште во вре­ме­то на нај­твр­ ди­те фа­зи на ко­му­низ­мот! Шо­кант­но е што се­та при­ми­тив­на на­ци­о­на­ли­стич­ка идо­ла­три­ја што де­нес ни се сер­ви­ра (исто тол­ку при­ми­тив­на ка­ко не­ко­гаш­ни­от про­па­ганд­но ре­ду­ци­ран ко­му­ни­зам за ма­си­те) мош­не со­лид­но се при­ма во не­кои де­ ло­ви од та­ка­на­ре­че­на­та ма­ке­дон­ска ели­та! Ан­ти­кви­за­ци­ја­та, де­нес поч­ну­вам да раз­би­рам, е осве­та на по­ра­зе­ни­от со­ци­ја­ли­стич­ки ре­а­ли­зам ма­ски­ран во на­ци­о­ на­ли­стич­ко ко­жув­че. Од­маз­да на па­ро­хи­јал­ци­те и па­три­јар­ хал­ци­те кои мис­лат де­ка на­ци­он ­ ал­на­та кул­ту­ра е ку­ти­ја за ки­брит: отва­раш и за­тва­раш ко­га са­каш, па­лиш по жел­ба. Ед­ на но­ва кла­са над-Ма­ке­дон­ци (не­кои од нив са­ми­те се на­ре­ ку­ва­ат Ма­ке­до­но­и­ди, пра-рас­а од ко­ја сѐ по­тек­ну­ва) са­ка­ат кул­тур­на ва­ло­ри­за­ци­ја на сво­ја­та ве­ли­чес­тве­ност (на­бу­та­ни во ку­тив­че­то). Исто ка­ко што ко­му­ни­стот и фа­ши­стот са­каа да ја есте­ти­зи­ра­ат им­по­зант­но­ста на сво­и­те иде­о­ло­гии (во фил­ 72

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

мот „Три­умф на вол­ја­та“ на Ле­ни Ри­фен­штал, на при­ мер, Хит­лер се сим­ну­ва од об­лак).

За­бо­ра­ве­ни се и дру­ги важ­ни сред­но­школ­ски зна­е­ња; на при­мер, кон­ ста­та­ци­ја­та на Маркс де­ка низ исто­ри­ја­та тра­ге­ди­ја­та се по­вто­ру­ва ка­ко фар­са. Нам тоа ни се слу­чу­ва. Исто­ри­ја­та ка­ко лу­на парк. На­ци­ја­та ка­ко ет­но парк.

За­бо­ра­ве­ни се и дру­ги важ­ ни сред­но­школ­ски зна­е­ња; на при­мер, кон­ста­та­ци­ја­та на Маркс де­ка низ исто­ри­ ја­та тра­ге­ди­ја­та се по­вто­ру­ва ка­ко фар­са. Нам тоа ни се слу­ чу­ва. Исто­ри­ја­та ка­ко лу­на парк. На­ци­ја­та ка­ко ет­но парк.

Ја за­бо­ра­вив­ме и слав­на­та сог­лед­ба на Бен­ја­мин кој­што, гле­ дај­ќи го по­де­мот на фа­шиз­мот, зак­лу­чи де­ка есте­ти­за­ци­ја­та на по­ли­ти­ка­та во­ди во вој­на. Ге­белс ве­ле­ше де­ка по­ли­ти­ка­та е ли­ков­на умет­ност на др­жа­ва­та. Му­со­ли­ни бил на иста­та ли­ ни­ја ко­га во за­нес се до­жи­ву­вал се­бе­си ка­ко скулп­тор, „ко­га ма­си­те се ка­ко во­сок во мо­и­те ра­це или ко­га ќе се по­ме­шам со нив и ко­га ре­чи­си ќе ме здро­бат, то­гаш најм­но­гу чув­ству­ вам де­ка сум дел од нив“. Иста­та прок­ле­та фар­са, зна­чи, „нѐ дро­би“ (ка­ко што би ре­кол Му­со­ли­ни) и до де­нот де­не­шен. Са­мо што на­ши­от со­вре­мен гос­по­дар не се ви­ка Му­со­ли­ни ту­ку Ни­ко­ла­ми­ни (ка­ко бож­јо ус­ли­шу­ва­ње на по­ра­ки­те од про­тес­ни­те по­ра­ки: „Пи­ко­ло­ми­ ни, вра­ти се!“). До­де­ка на не­го­ви­от пло­штад се ко­ве но­ви­от иден­ти­тет на над-Ма­ке­до­не­цот, Ни­ко­ла­ми­ни во сво­ја­та бе­ скрај­на до­бри­на обез­бе­дил и лиз­га­ли­ште за на­ро­дот, „сме гле­да­ле на сли­ки­те на Број­гел, ба­ра­та­ме ние и ба­рок и ре­не­ сан­са“. (Мла­ди­от бло­гер Ву­на де­но­ви­ве се про­из­не­се со сја­ ен пред­лог: на пло­штад да се по­ста­ват три­би­ни за па­три­о­ти­те да се­дат се­кој ден и да ужи­ва­ат во из­град­ба­та на ИДЕН­ТИ­ТЕ­ ТОТ во ре­ал­но вре­ме!) Ве­лам, не­сфат­ли­во ми е ка­ко ед­на ре­тро­град­на и по­тен­ци­ јал­но мош­не опас­на по­ли­ти­ка на­и­ду­ва на то­пол при­ем кај Никола Гелевски

ВО ДУ­ЌА­НОТ НА БЕСК­РАЈ­НИ­ТЕ ЗНАМИ­ЊА

73

Ем се вгра­ду­ваш во тез­ги­ те и ку­пу­ваш по­зи­ции, ем си сло­бо­ден не­пре­че­но да бам­бо­риш глу­по­сти за „по­ве­ќе­ил­јад­ни­от“ Ма­ке­ до­нец. Кај се ви­де­ло: ем лу­ди­ло, ем но­си пре­стиж и оп­штес­твен ста­тус! „Ко­ рис­но и уба­во“ во нај­ло­ ша­та ва­ри­јан­та.

e

мно­гу­ми­на на­ши ака­дем­ски гра­ѓа­ни (а, по­вто­ру­вам, до­ вол­но е и сред­но­школ­ско­то зна­е­ње за да ја пре­поз­на­еш тра­гич­на­та фар­са!). Се раз­ би­ра, „не­сфат­ли­во“ ми е на ре­то­рич­ки план; знам, ина­ ку, ка­де жи­ве­ам, и знам кол­ку да­ле­ку мо­же да оди се­бе­по­ ни­жу­ва­ње­то низ бо­жем­но­то се­бе­воз­диг­ну­ва­ње. Знам де­ка „ан­тич­ко­то“ лу­ди­ло кај нас дол­го вре­ме бе­ше одр­жу­ва­но на дно­то од ку­ти­ја­та, во не­кои оп­скур­ни кру­го­ви, по ка­фе­а­ни и чај­џил­ни­ци. Гле­дам де­ка де­нес тоа лу­ди­ло е пу­ште­но од ла­ нец. Нај­до­бри­те се не­моќ­ни, а нај­ло­ши­те се же­сто­ки. Вла­дее ед­но не­цен­зу­ри­ра­но нар­ци­стич­ко бла­бо­те­ње (ова го ве­лам во пси­хо­а­на­ли­ти­чар­ска, не во по­ли­ци­ска смис­ла; оти поз­на­ ти ни се „ме­та­ста­зи­те на ужи­ва­ње­то“). Се раз­би­ра, знам и де­ ка мно­гу че­сто нај­ба­на­лен ли­чен ќар стои зад сла­ве­ње­то на гра­ди­тел­ски­те ха­лу­ци­на­ции на Ни­ко­ла­ми­ни; ем се вгра­ду­ваш во тез­ги­те и ку­пу­ваш по­зи­ции, ем си сло­бо­ден не­пре­че­но да бам­бо­риш глу­по­сти за „по­ве­ќе­ил­јад­ни­от“ Ма­ке­до­нец. Кај се ви­де­ло: ем лу­ди­ло, ем но­си пре­стиж и оп­штес­твен ста­тус! „Ко­ рис­но и уба­во“ во нај­ло­ша­та ва­ри­јан­та. Да ги ба­та­ли­ме ше­ги­те и ме­та­фо­ри­те. По­ли­ти­ка­та не смее да се ре­ду­ци­ра на спе­ктакл и фан­таз­ма­го­ри­чен при­вид. Од про­ све­ти­телс­тво­то на­ва­ка трае бор­ба­та на по­ли­тич­ки­от раз­ум нас­про­ти по­ли­тич­ки­те ха­лу­ци­на­ции. Бор­ба­та ме­ѓу од­го­вор­ но­ста и убе­ду­ва­ње­то. Јав­ни­от про­стор што во мо­мен­тов е за­ гро­зен од си­му­ла­кру­ми­те на ре­ал­но­ста мо­ра да би­де ис­пол­ нет со ра­ци­о­нал­ност. Ни­ко­гаш ве­ќе не сме­е­ме да доз­во­ли­ме актив­на­та јав­ност да би­де ре­ду­ци­ра­на (во гли­на!) во па­сив­ни тол­пи кои по­тоа слу­жат за мо­де­ли­ра­ње во ра­це­те на умет­ни­ кот-по­ли­ти­чар.

j

„Гло­бус“, 23.02.10.

74

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

b 16

ФРАНКЕНШТАЈНОВОТО ЈАГ­НЕ Гру­па ју­гос­ло­вен­ски исе­ле­ни­ци во Хо­лан­ди­ја пред два­е­се­ти­ на го­ди­ни ре­ши­ла за Пр­ви мај да ис­пе­че јаг­не. Наш­ле згод­на ли­ва­да (за мал­ку ре­кре­а­ци­ја, до­де­ка се вр­ти јаг­не­то), крај ре­ка, не­оп­ход­на за ла­де­ње на пи­во­то. Наш­ле ду­ри и до­бро др­во за ра­же­нот. Наш­ле сѐ - освен јаг­не­то. Од не­кои (хо­ ланд­ски) при­чи­ни, јаг­не не мо­же­ло да се ку­пи. Но, на­ши­ве Хо­лан­ѓа­ни про­наш­ле дру­го ре­ше­ние. Отка­ко во де­сет­та­та ме­ сар­ни­ца по сто­ти пат им рек­ле де­ка не про­да­ва­ат це­ло јаг­не, исе­ле­ни­ци­ве пра­ша­ле: до­бро, но има­те ли јаг­не во де­ло­ви? И то­гаш ги ку­пи­ле си­те фраг­мен­ти на јаг­не што мо­же­ле да се нај­дат во таа ме­сар­ни­ца. Гла­ва­та и опа­шот ги ку­пи­ле во дру­ га. Нај­пос­ле мо­же­ле да за­ми­нат на сво­ја­та Пр­во­мај­ска фе­ шта, на сво­ја­та ли­ва­да крај ре­ка, ка­де што со жи­ца ги спо­и­ле си­те де­ло­ви во ед­но на­каз­но те­ло и та­кво­то кон­стру­и­ра­но јаг­ Никола Гелевски

ФРАНКЕНШТАЈНОВОТО ЈАГ­НЕ

75

не го на­би­ле на ра­жен. Та­ка си дош­ле на сво­е­то. Со по­мош на скр­пе­но­то јаг­не ку­три­те но­стал­гич­ни исе­ле­ни­ци ка­ко да си ги оте­ло­тво­ри­ле коп­не­жи­те по род­ни­от крај. Оваа впе­чат­ли­ва случ­ка има мно­гу сло­е­ви, кул­тур­ни, естет­ ски и пси­хо­ло­шки. Ов­де ја рас­ка­жу­вам за да ука­жам на слич­ но­ста ме­ѓу Фран­кен­штај­но­во­то јаг­не и па­на­ѓур­ски­от про­ект „Скоп­је 2014“. Ги раз­би­рам емо­ци­ја­та и сен­ти­мен­тот, ја раз­ би­рам и на­ме­ра­та - но тоа ед­но­став­но ве­ќе не се пра­ви та­ка. Јаг­ни­ња не се вр­тат по при­ град­ски пар­ко­ви. Сви­њи не се ко­лат по бал­ко­ни и Фа­са­да до ку­ли­са. Клип­че ка­ди. Ко­ко­шки не се чу­ва­ат по град­ски дво­ро­ви. до спот­че. На­ци­ја сфа­те­

на ка­ко тез­га на рек­лам­на аген­ци­ја...

Иден­ти­тет на ед­на на­ци­ ја не се пра­ви по екс­прес по­стап­ка, во два ман­да­ти на ед­на пар­ти­ја. Но­ви­от Ма­ке­до­нец не се пра­ви со пар­чи­ња со­бра­ни по ѓу­бри­шта, бол­нич­ки кон­теј­не­ри и ме­ сар­ни­ци (а кај­што ќе за­фа­ти жи­во ме­со мо­же да пос­лу­жи и про­те­ти­ка; на тоа ли мис­лел Го­ран Сте­фа­нов­ски со сво­е­то „Ди­во ме­со“?! Ме­со што нит на жи­во се смее, нит на мр­тво пла­че? Се се­ќа­вам и ка­ко Бред Пит и Ед­вард Нор­тон во „Фајт клаб“ пра­веа лу­ксу­зен са­пун од ло­јот на де­бе­ли­те па­ци­ен­ти до­би­ен по ли­по­сук­ци­ја и фр­лан во спе­ци­јал­ни кон­теј­не­ри, од ка­де што го кра­деа слав­ни­ве су­бер­зив­ци - еден бе­ше, до­ду­ ша, ама „иден­ти­тар­но уд­во­ен“).

n

Мо­же­би на не­кој Кас­пар Ха­у­зер од ди­ви­на­та (та­ка ба­рем мис­ лел до­ктор Фран­кен­штајн, иа­ко и во тоа се за­фрк­нал!) мо­жеш да му имп­лан­ти­раш „иден­ти­тет“ ка­ко кр­пе­ни­ца од ди­во ме­со, ко­жи и кон­ци (пач­ворк од Але­ксан­дар, цр­ква, фон­та­на, JVS рек­ла­ма, Са­мо­ил, Да­ме Гру­ев, гип­се­ни ла­во­ви и пла­стич­ни ле­бе­ди, т.е. „ла­бу­до­ви, ла­во­ви, гип­са­ни ра­до­ви, си­ли­ко­ни, 76

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

џи­по­ви, спо­то­ви, кли­по­ви, ар­ ма­ту­ра, ци­ме­нат, ква­дра­ту­ра, об­је­кат, пра­ви је мо­ме­нат, да се угра­ди про­це­нат, ур­ба­но, ур­ба­ но, са­мо ур­ба­но“). Мо­же­би таа не­среќ­на кр­пе­ни­ца мо­жеш ду­ри да ја на­у­чиш да го по­чи­ту­ва „соз­ да­те­лот“ и да из­го­ва­ра „та­то“ (јал „соз­да­те­лот“ се ви­кал Пиг­ма­ли­ он, Фран­кен­штајн или Груевски). Мо­жеш, ве­лам, опас­но да се тру­диш, ама ако си на по­греш­но ме­сто и во по­греш­но вре­ме (со иде­ја за Пр­во­мај­ски пик­ник во ам­стер­дам­ска ме­сар­ни­ца) - гро­ теск­но­ста не мо­жеш да ја из­бег­ неш.

„Ла­бу­до­ви, ла­во­ ви, гип­са­ни ра­до­ви, си­ли­ко­ни, џи­по­ви, спо­то­ви, кли­по­ви, ар­ма­ту­ра, ци­ме­нат, ква­дра­ту­ра, об­је­кат, пра­ви је мо­ме­нат, да се угра­ди про­це­нат, ур­ба­но, ур­ба­но, са­мо ур­ба­но.“ (Рам­бо Ама­ де­ус)

Иа­ко се­пак тре­ба да се наг­ла­си: на­каз­но­ста не е ви­стин­ски­от проб­лем на тур­бо­фолк про­е­ктот „Скоп­је 2014“, ни­ту на це­ ло­куп­на­та ан­ти­кви­за­ци­ја ко­ја вла­ста со ин­ки изо­бил­но ни ја до­ле­ва во уши и очи. Проб­ле­мот е во фу­ше­ра­јот, во евти­но­ста на из­ма­ми­те, во мрз­ли­во­ста и во не­ка­дар­но­ста (ба­шка она што го ве­ли Рам­бо: „пра­ви је мо­ме­нат да се угра­ди про­це­ нат“). Тие дуп­ки што се­га со ко­па­чи и бул­до­же­ри му ги за­да­ва­ ат на Скоп­је - ќе си оста­нат дуп­ки и луз­ни (и за тоа пре­ду­пре­ ду­ва­ше Го­ран Сте­фа­нов­ски: „Ќе из­ги­не­те по не­кои дуп­ки“). Гр­кот (чи­ја ко­пи­ја се оби­ду­ва­ме да би­де­ме, а кој са­ми­от е јад­на ко­пи­ја на за­пад­но­е­вроп­ски­те фе­ти­ши за по­тек­ло­то) за осум го­ди­ни соз­да­де нов му­зеј под Акро­пол и по­тро­ши за тој им­пре­си­вен ар­хи­те­ктон­ски по­тфат 130 ми­ли­он ­ и евра. На­ши­ от гро­те­скен во­дач (во­дач на но­во­па­зар­ска фа­бри­ка за „ор­ ги­нал ле­вис и су­пер риф­ле“), од дру­га стра­на, ни ве­ли де­ка за са­мо 80 ми­ли­о­ни евра во те­кот на осум го­ди­ни со­се­ма ќе Никола Гелевски

ФРАНКЕНШТАЈНОВОТО ЈАГ­НЕ

77

k го про­ме­ни цен­та­рот на пре­стол­ни­на­та. И ве­ли­те, ќе би­де­ме гор­ди (но­во­па­зар­ски) Ма­ке­дон­ци со сво­и­те 15 но­ви згра­ди (стро­го ан­ти­ка и ве­ле­леп­ност!), со сво­и­те 50 спо­ме­ни­ци и скулп­ту­ри, со сво­и­те мо­сто­ви, три­ум­фал­ни пор­ти, ку­по­ли и па­ри­ски коц­ки, со сво­јот то­тал­но нов и пиц­нат (но­во­па­зар­ ски) иден­ти­тет - за брат бра­ту 80 ми­љон­чи­ња! Ја­ко, бо­га­ми! Стра­те­ги­ја Пе­пи На­ци­о­на­ле! Дро­га&брен­до­ви! Ба­шка ре­ли­ ги­ја, ба­шка опи­ум! Фа­са­да до ку­ли­са! Клип­че до спот­че. На­ ци­ја сфа­те­на ко тез­га на рек­лам­на аген­ци­ја со зна­ко­ви­то име „Ре­пуб­ли­ка“. Ве­лам, не сме ду­ри ни ко­пи­ја! Ту­ку ко­пи­ја на ко­пи­ја! Ви­сти­ на, ре­тки­те пре­о­ста­на­ти ум­ни и упа­те­ни Ма­ке­дон­ци одам­на твр­дат де­ка ов­деш­на­та ВМРО е фал­си­фи­кат и де­ка ве­ро­јат­ но отсе­ко­гаш и би­ла тоа: бе­скрај­на ни­за Ма­тр­јо­шки на­бу­ та­ни ед­ни во дру­ги и ва­де­ни по по­тре­ба, низ исто­ри­ја­та, за оваа или онаа глав­но бу­гар­ска или по­ли­ци­ска ка­у­за. До­тол­ ку е „по­фран­кен­штај­нов­ски“ што ток­му ВМРО ја спро­ве­ду­ва ан­ти­кви­за­ци­ја­та! Тоа е би­зар­ност рам­на на онаа пар­ти­за­ни да спро­ве­ду­ва­ат фа­ши­зам! Но, и по­крај лаж­но­ста на ВМРО (лаж­ност ко­ја се оби­ду­ва­ат ка­ко ау­ра да ѝ ја за­ка­чат на це­ ло­куп­на­та ма­ке­дон­ска на­ци­ја), на­ви­сти­на ги пре­ми­ну­ва си­ те по­ли­тич­ки и естет­ски гра­ни­ци (ду­ри и оние на по­не­ко­гаш при­фат­ли­во­то „пост­мо­дер­ни­стич­ко“ пла­ги­ја­торс­тво) ол­ку фу­ ше­рај­ски из­ве­де­на­та ан­ти­кви­за­ци­ја на це­ла ед­на др­жа­ва! „Тра­ди­ци­ја­та не мо­же да се нас­ле­ди“, ве­ле­ше Ели­от, „а ако ви е по­треб­на, гос­по­да, мо­ра­те да ја стек­не­те со го­лем труд.“ Не, не, оди­ме со друг крај, оној од пес­на­та на Рам­бо Ама­де­ус: „Иде­мо, ра­ди­мо, апарт­ма­не гра­ди­мо и му­да (ла­бу­до­ва, мо­ја заб.) ла­ди­мо“. „Гло­бус“, 02.03.10.

78

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

j 17

ВКР­ СТУ­ ВА­ ЊЕ НА ПЕРС­ ПЕ­КТИ­ ВИ­ТЕ Фил­мот „Та­ксист“, ре­мек де­ло­то на Мар­тин Скор­се­зе од 1976 го­ди­на, во одре­де­на смис­ла е филм за гра­дот. За ло­ши­от и вал­кан град кој во очи­те на пси­хо­тич­ни­от Тре­вис (Ро­берт де Ни­ро) ста­ну­ва ста­пи­ца, оту­ѓен про­стор од кој не­ма бе­га­ње. Ве­ќе во пр­ви­от ка­дар се со­о­чу­ва­ме со но­ќта, а ис­па­ру­ва­ња­та од улич­на­та ка­на­ли­за­ци­ја го осво­ју­ва­ат це­ли­от екран. Низ гу­ сти­те ис­па­ру­ва­ња одед­наш се по­ја­ву­ва во­зи­ло и по­тоа екра­ нот пак е пре­кри­ен со чад. Тие ис­па­ру­ва­ња што до­а­ѓа­ат од под­зем­је­то на гра­дот, нѐ пре­ду­пре­ду­ва­ат на хтон­ски опас­ни­те сло­е­ви и на са­ми­от град и на по­е­ди­не­цот из­гу­бен во не­го. Маг­ла­та што го гол­та ка­да­рот ни су­ге­ри­ра де­ка се на­о­ѓа­ме во еден по­ме­стен про­стор што крие за­ка­ни. Поб­ли­ска ме­та­ фо­ри­за­ци­ја и очо­ве­чу­ва­ње на тој не­ја­сен и вал­кан про­стор до­би­ва­ме ко­га ка­ме­ра­та ги зу­ми­ра очи­те на Тре­вис. За да го Никола Гелевски

ВКР­СТУ­ВА­ЊЕ НА ПЕРС­ПЕ­КТИ­ВИ­ТЕ

79

j

Ми се чи­ни де­ка по­ ли­тич­ки­те пла­не­ри на про­е­ктот „Скоп­је 2014“ стра­да­ат од син­дро­мот на Тре­вис Бигл: страв од гра­дот.

раз­бе­ре­ме маг­ли­ви­от про­стор на гра­дот ќе мо­ра­ме да вле­зе­ ме во маг­ли­ви­от ум на Тре­вис.

Ми се чи­ни де­ка по­ли­тич­ки­те пла­не­ри на про­е­ктот „Скоп­је 2014“ стра­да­ат од син­дро­мот на Тре­вис Бигл: страв од гра­дот. Гра­дот е (мен­тал­но) ѓу­бри­ште кое тре­ба да се ис­чи­сти и по­ед­но­ста­ви, а „не­мо­рал­но­то“ тре­ ба да се „нор­ма­ли­зи­ра“ (т.е. “мо­ра­ли­зи­ра“). Во на­ши­от слу­ чај, не­мо­рал­на­та отво­ре­ност на Скоп­је тре­ба да се на­ци­фи­ку­ ва. Мо­дер­ни­от и ин­тер­на­ци­он ­ а­лен град тре­ба да се пре­тво­ри во ан­тич­ки и во ет­нич­ки. Се раз­би­ра де­ка та­кви­от про­ект „не е со си­те“ и за­тоа го спо­ре­ду­вам со „Та­ксист“, бри­ли­јант­на­та филм­ска сту­ди­ја за оту­ѓе­но­ста и лу­ди­ло­то.

Ток­му ка­ко што на­ши­те скри­е­ни по­ли­тич­ки пла­не­ри не ус­пе­ ва­ат да ги иско­му­ни­ци­ра­ат сво­и­те на­луд­ни­ча­ви идеи (три го­ ди­ни по по­че­то­кот на про­е­ктот ни­кој всуш­ност не знае што точ­но со­др­жи Тро­јан­ски­от коњ на­ре­чен „Скоп­је 2014“), исто та­ка и Тре­вис не знае да ко­му­ни­ци­ра во гра­дот; си­те не­го­ви оби­ди за чо­веч­ка раз­ме­на се без­ус­пеш­ни: со служ­бе­ни­кот во та­кси ста­ни­ца­та, со ра­бот­нич­ка­та во пор­но ки­но­то, со Бе­тси и Ајрис... И баш го гле­дам по­ли­тич­ки­от пла­нер на Скоп­је 2014. Се­ди крај ма­са во сво­ја­та со­ба и чкр­та не­што во сво­ја­та те­тра­тка. Цр­та спо­ме­ни­ци и гр­ми про­тив пре­дав­ни­ци­те, кур­ви­те и оп­ шти­от не­мо­рал. Зад не­го се на­оѓ­ а про­зо­рец со ре­ше­тки. Про­ па­ѓа и пос­лед­на­та шан­са да из­ле­зе од сво­јот ум, да се отво­ри кон над­во­реш­ни­от свет. Тре­вис (т.е. по­ли­тич­ки­от пла­нер на Скоп­је, тај­на­та ка­фки­јан­ска фи­гу­ра што ни ја за­цр­ту­ва ствар­ но­ста) е за­ро­бен во сво­јот стан, во сво­јот ум. Тој на­луд­ни­чав и агре­си­вен пла­нер ни ја за­цр­та ан­ти­кви­за­ци­ ја­та („Скоп­је 2014“ е са­мо дел од „ан­ти­квар­ни­от“ про­цес). А 80

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

l

l

но­во­ком­по­ни­ра­ни­те ар­хи­те­кти на тур­бо­фолк ма­ке­до­низ­мот на­сил­но ја спро­ве­ду­ва­ат врз гра­ѓа­ни­те ка­ко да сме бе­ли глув­ ци во нив­ни­те за­бе­га­ни мен­тал­ни ла­ви­рин­ти. Тоа ме по­тсе­ту­ ва на еден друг мор­ни­чав и ви­сти­нит на­стан. Во ба­вар­ски­от град Ер­лан­ген 1991 го­ди­на ед­на бре­ме­на же­на е жр­тва во со­ о­бра­ќај­на не­сре­ќа. Ле­ка­ри­те кон­ста­ти­ра­ат „мо­зоч­на смрт“, но ед­но­вре­ме­но се оби­ду­ва­ат до крај да ја до­ве­дат бре­ме­но­ ста на мр­тва­та же­на вр­за­на за ма­ши­ни­те за ве­штач­ко одр­жу­ ва­ње. Но­ви­на­ри­те, на згро­зу­ва­ње на све­ште­ни­ци­те, бом­ба­ стич­но го спо­ре­ду­ва­ат оче­ку­ва­ње­то на пло­дот од утро­ба­та на мр­тва­та же­на со „нов Ад­вент“. Воз­не­ми­ре­на­та јав­ност отво­ра ни­за етич­ки ди­ле­ми. На кра­јот, де­те­то на мр­тва­та же­на се­пак се ра­ѓа мр­тво.

Пре­те­ру­вам, се раз­би­ра, во спо­ред­би­те. Приз­на­вам и де­ка екс­пре­сив­но­ста (па Ако не­ко­гаш­ни­от то­та­ и ек­стрем­но­ста) на при­ме­ ли­та­ри­зам спро­ве­ду­ва­ ри­ве мо­же да за­стру­га врз ше „цен­зу­ра“ се­га се не­чии глав­но ане­сте­зи­ра­ со­о­чу­ва­ме со сво­е­вид­ ни се­ти­ла, де­но­ви­ве. Но, на „сен­зу­ра“, ка­ко што ток­му за­тоа пре­те­ру­вам! Ако не­ко­гаш­ни­от то­та­ли­та­ ве­ли Бер­нар Но­ел - со ри­зам спро­ве­ду­ва­ше „цен­ од­зе­ма­ње на смис­ла­та. зу­ра“ се­га се со­о­чу­ва­ме со сво­е­вид­на „сен­зу­ра“, ка­ко што ве­ли Бер­нар Но­ел - со од­зе­ма­ње на смис­ла­та. А тоа ли­шу­ва­ње од смис­ла­та не е са­ мо кри­во­тво­ре­ње, пре­соб­ле­ку­ва­ње или искри­ву­ва­ње на „ре­ ал­но­ста“ око­лу нас, ту­ку ста­ну­ва збор за по­ну­да на праз­ни­на ис­пол­не­та со сли­ки и прет­ста­ви кои до­а­ѓа­ат на ме­сто­то на мис­ли­те и оста­ва­ат впе­ча­ток на пол­но­ти­ја. Есте­ти­ка­та што ни се ну­ди ка­ко на­ше „иден­ти­тет­ско раз­ре­ шу­ва­ње на конф­ли­кти­те“ всуш­ност отво­ра це­ли но­ви („тре­ Никола Гелевски

ВКР­СТУ­ВА­ЊЕ НА ПЕРС­ПЕ­КТИ­ВИ­ТЕ

81

По­ли­ти­ка­та по­не­ко­гаш ги раз­о­ткри­ва точ­ки­те ко­га умет­но­ста ста­ну­ва кон­ фор­ми­стич­ка на­ме­сто кре­а­тив­на; умет­но­ста, пак, на по­ли­ти­ка­та по­не­ ко­гаш ѝ го по­ка­жу­ва мо­ мен­тот ко­га таа од слу­га ста­ну­ва гос­по­дар, ду­ри и џе­лат.

j

ви­сов­ски“) безд­ни при оби­дот ка­ко на­ци­ја и др­жа­ва да се ло­ци­ра­ме во про­сто­рот и вре­ме­ то. Про­да­вај­ќи ни евти­ ни на­ци­он ­ ал­ни фе­ти­ ши (јар­бо­ли, зна­ми­ња, спо­ме­ни­ци, фан­фа­ри итн.) не­ко­гаш­на­та цен­ зу­ра вла­ста ја за­ме­ну­ва со сен­зу­ра, со мно­гу по­со­фи­сти­ци­ ра­но умр­тву­ва­ње на от­по­рот на лу­ѓе­то (не џа­бе вла­ста сре­де глав­ни­от скоп­ски пло­штад по­ста­ви лиз­га­ли­ште, исто­вре­ме­но од­зе­мај­ќи им го јав­ни­от про­стор на лу­ѓе­то; се оне­воз­мо­жу­ ва ка­ков би­ло от­пор, ка­кво би­ло јав­но со­би­ра­ње или про­те­ сти­ра­ње про­тив узур­па­ци­ја­та на јав­ни­от про­стор). Бе­скрај­но евти­на­та „на­ци­он ­ ал­на есте­ти­ка“ на се­гаш­на­ва власт всуш­ ност е ане­сте­ти­ка (или коз­ме­ти­ка). А на ма­ке­дон­ски­те гра­ѓа­ ни, ка­ко бег­ство од мор­ни­ча­ва­та ствар­ност (си­те јав­ни служ­ би и ус­лу­ги - бол­ни­ци, учи­ли­шта, па­ти­шта итн. - жи­ве­ат во ко­лапс) им се ну­дат дуп­ки, сли­ки и прет­ста­ви. (Пос­лед­ни­ве го­ди­ни Ци­рих е не­об ­ и­чен при­мер на град кој се раз­ви­ва - удо­лу! Во дла­бо­чи­на­та на зем­ја­та, под по­вр­ши­на­та, се гра­дат им­пре­сив­ни град­ски об­је­кти. Мо­же­би тоа е до­бра иде­ја да го ре­ши­ме проб­ле­мот - кој ста­ну­ва општ, др­жа­вен, па и ре­ги­он ­ а­лен - на ен­ту­зи­ја­стич­ни­те над-Ма­ке­дон­ци што по­сто­ја­но ко­па­ат сѐ под­ла­бо­ко, за да го откри­јат нај­ста­ри­от ма­ке­до­но­ид­ски фо­сил на пла­не­та­ва... Мо­же­би тре­ба, со по­ мош на на­ци­о­на­лен са­мо­при­до­нес и ме­ѓу­на­род­ни кре­ди­ти, да им ку­пи­ме на ен­ту­зи­ја­сти­ве со­лид­но пар­че почва, над­вор од на­се­ле­ни­те ме­ста, но стро­го во по­све­тен ан­тич­ки про­стор, за та­му да ко­па­ат и гра­дат ве­ле­леп­ни ан­тич­ки твор­би - под зем­ја?! Са­мо ра­ат да го оста­ват Скоп­је.)

82

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

Имам уште ед­на при­чи­на за овие преп­ле­ти ме­ѓу по­ли­тич­ки­от и естет­ски­от го­вор кон кои при­бег­ну­вам. Фран­цу­ска­та те­ор ­ е­ ти­чар­ка Жо­ел Заск во сво­ја­та кни­га „Де­мо­кра­ти­ја­та и умет­ но­ста“ ве­ли де­ка умет­нич­ки­те, естет­ски­те и де­мо­крат­ски­те кри­те­ри­у­ми се слич­ни. Актив­но­сти­те по­вр­за­ни со умет­но­ста прет­ста­ву­ва­ат ка­ра­кте­ри­сти­ки што го сим­бо­ли­зи­ра­ат де­мо­ крат­ски­от жи­вот; и обрат­но, клуч­ни­те идеи во исто­ри­ја­та на ли­бе­рал­на­та де­мо­кра­ти­ја мош­не се ко­рис­ни при прод­ла­бо­ чу­ва­ње­то на умет­нич­ка­та пра­кти­ка и естет­ски­те су­до­ви. Исто та­ка, иде­а­лот на со­зре­ва­ње­то, еман­ци­па­ци­ја­та и ин­ди­ ви­ду­а­ци­ја­та е за­ед­нич­ки и за умет­но­ста и за де­мо­кра­ти­ја­та. По­ли­ти­ка­та че­сто кај умет­нич­ки­те пра­кти­ки ги откри­ва точ­ки­ те ка­де што тие од кре­а­тив­ни пре­ми­ну­ва­ат во кон­фор­ми­стич­ ки; умет­но­ста, пак, на по­ли­ти­ка­та ѝ го по­ка­жу­ва мо­мен­тот ко­ га таа од слу­га ста­ну­ва гос­по­дар, ду­ри и џе­лат. Ако тре­ба да ис­че­ко­ри­ме од по­ли­ти­ка­та за да мо­же­ме да ја оце­ни­ме и на­со­чи­ме, су­ге­ри­ра Жо­ел Заск, то­гаш исто та­ка тре­ба да се из­ле­зе и од умет­но­ста, за да ја пот­тик­не­ме. Вкр­ сту­ва­ње­то на перс­пе­кти­ви­те е сво­е­вид­но веж­ба­ње на сло­бо­ да­та. „Гло­бус“, 09.03.10

Никола Гелевски

g

ВКР­СТУ­ВА­ЊЕ НА ПЕРС­ПЕ­КТИ­ВИ­ТЕ

83

t 18

28.03.2009. По­ми­на ед­на го­ди­на од се­га ве­ќе исто­ри­ско­то те­па­ње на гра­ѓа­ни­те (глав­но сту­ден­ти) што се оби­доа да про­те­сти­ра­ат про­тив из­град­ба­та на вер­ски об­је­кти на глав­ни­от скоп­ски пло­штад. Ако не­кој до­то­гаш сѐ уште имал не­ка­кви ди­ле­ми во од­нос на при­ро­да­та на актуелната вла­ст, ди­ле­ми­те то­гаш се рас­прс­наа; се по­ка­жа нед­вос­мис­ле­но гр­до­то то­та­ли­тар­но ли­це на вла­ста: не са­мо што на­сил­нич­ки бе­ше оне­воз­мо­жен ми­рен про­тест, ту­ку ор­га­ни­за­то­ри­те на про­те­стот до­пол­ни­тел­ но беа суд­ски го­не­ти (и са­ми­от до­бив суд­ска по­ка­на, но не за при­сус­тво на про­те­стот - иа­ко во ре­жи­мот на ВМРО и тоа е мош­не сом­ни­тел­но - ту­ку за тек­стот со кој поч­ну­ва кни­га­ва, об­ја­вен не­кол­ку де­на по про­те­стот; по­ра­ди тој текст кој по­ви­ ку­ва на од­бра­на на Уста­вот и на за­шти­та на гра­ѓа­ни­те од по­ви­ ци­те на линч, ме ту­жи за на­вре­да но­ви­нар­ска­та Ту­па­ни­ца на ре­жи­мот и еден од нај­оз­лог­ла­се­ни­те но­ви­нар­ски пла­те­ни­ци 84

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

g

То­гаш, на 28 март 2009, во нај­со­го­ле­на мож­на фор­ма ви­дов­ме де­ка пар­ти­ја­та се по­и­сто­ве­ти­ла со др­жа­ва­та и де­ка на­ви­сти­на са­ка да кон­ тро­ли­ра сѐ: и жи­во и мр­тво и нас­ме­а­но и смур­те­но и исто­ ри­ја и се­гаш­ност и спо­ме­ни­ци и гу­ла­би и ку­чи­ња и глут­ни­ци и ло­кал­но и цен­трал­но и опо­ зи­ци­ја и ме­ди­у­ми и гра­ѓан­ски здру­же­ни­ја и судс­тво... - бу­ квал­но и то­тал­но сѐ.

во ре­ги­он ­ ов). То­гаш, на 28 март 2009, во нај­со­го­ле­на мож­на фор­ма ви­дов­ме де­ка пар­ти­ја­та се по­и­сто­ве­ ти­ла со др­жа­ва­та и де­ ка на­ви­сти­на са­ка да кон­тро­ли­ра сѐ: и жи­во и мр­тво и нас­ме­ан ­ои смур­те­но и исто­ри­ја и се­гаш­ност и спо­ме­ ни­ци и гу­ла­би и ку­чи­ња и глут­ни­ци и ло­кал­но и цен­трал­но и опо­зи­ци­ја и ме­ди­у­ми и гра­ѓан­ски здру­же­ни­ја и судс­тво... - бу­ квал­но и то­тал­но сѐ. Ду­ри не­о­дам­на доз­нав­ме што бил вло­гот и зо­што ре­ак­ци­ја­та на вла­ста бе­ше тол­ку ира­ци­о­нал­на и на­сил­нич­ка; за тај­ни­ от про­ект „Скоп­је 2014“, ка­ко што не­о­дам­на приз­на дес­на­ та ра­ка на пре­ми­е­рот, Мар­тин Про­то­ѓер, па­ри од бу­џе­тот се од­во­ју­ва­ат уште од 2006 го­ди­на. Во тоа ин­терв­ју за „Утрин­ ски вес­ник“ (од 13.02.2010.) Про­то­ѓер ве­ли де­ка е за­мис­ле­но про­е­ктот да трае од 2006 до 2014 и во тој пер­и­од за не­го да се од­во­ју­ва по по­ло­ви­на про­цент од бу­џе­тот се­ко­ја го­ди­на (де­ вет го­ди­ни, зна­чи, по 20 до 30 ми­ли­о­ни евра го­диш­но; не­кои вла­ди­ни из­во­ри по­доц­на збо­ру­ваа не за по­ло­ви­на про­цент од бу­џе­тот ту­ку за цел еден про­цент; а за­вр­шу­ва­ње­то на про­ е­ктот го про­е­кти­раа не во 2014 ту­ку во 2018). Ние што из­ле­гов­ме да се бу­ни­ме про­тив из­град­ба­та на вер­ ски об­је­кти на пло­шта­дот, на 28 март ми­на­та­та го­ди­на, по­им не­мав­ме за про­е­ктот „Скоп­је 2014“. Ка­ко што по­им не­маа и си­те дру­ги гра­ѓа­ни во зем­ја­ва, освен Груевски, Про­то­ѓер и евен­ту­ал­но уште не­кој. Не е јас­но за­што е та­ен про­е­ктот за ра­ди­кал­но ме­ну­ва­ње на цен­та­рот на глав­ни­от град. Ина­ку, де­лум­но е јас­но де­ка тој про­ект е дел од исто та­ка тај­ни­от Никола Гелевски

28.03.2009.

85

F

(кро­вен?) про­ект на­ре­чен ан­ти­кви­за­ци­ја (ни­ко­гаш кон­се­ квет­но из­ло­жен, ако не ги сме­та­ме би­зар­ни­те истр­чу­ва­ња на вла­ди­на­та но­ви­нар­ска Ту­па­ни­ца ко­ја уште пред две го­ди­ни за­не­се­но ни об­јас­ну­ва­ше што сѐ вла­да­та ќе пре­и­ме­ну­ва и из­ гра­ди во ан­тич­ки дух, за ина­ет на Гр­ци­те). Ан­ти­кви­за­ци­ја­та, пак, е единс­тве­на­та стра­те­ги­ја (а, ве­лам, и таа е по­лу­тај­на и ни­ко­гаш јас­но из­ло­же­на) што вла­ста ја при­ме­ну­ва во од­нос на нај­важ­но­то ма­ке­дон­ско по­ли­тич­ко пра­ша­ње: проб­ле­мот со Гр­ци­ја око­лу име­то. Зна­еј­ќи ја тез­гар­ско-тр­гов­ска­та по­ ли­тич­ка при­ро­да на Груевски, мо­же да се прет­по­ста­ви (а и Ту­па­ни­ца­та оста­ви та­ков впе­ча­ток, ужи­вај­ќи во за­ка­ни­те и за­ го­во­ри­те) де­ка ан­ти­кви­за­ци­ја­та има и мер­кан­тил­на при­ро­да: Гр­ци­те нам ни да­ва­ат зе­ле­но свет­ло за НА­ТО и ЕУ, а ние, т.е. бе­скрај­но кон­стру­ктив­на­та и отво­ре­на по­ли­ти­ка на ма­ке­дон­ ска­та власт, за воз­врат ќе го про­ме­ни­ме име­то на град­ски­от ста­ди­он во Скоп­је, име­то на ае­ро­дро­мот, авто­па­тот итн. Не е бит­но што ва­ков план не би по­ми­нал ни кај де­те од тре­то од­де­ле­ние. Бит­но е што, по­ве­ќе-по­мал­ку, тоа е единс­тве­на­та стра­те­ги­ја што во од­нос на проб­ле­мот со име­то ја ви­дов­ме од вла­ста из­ми­на­ти­ве ре­чи­си че­ти­ри го­ди­ни. Де­неш­ни­те кри­тич­ки гле­да­ња на про­е­ктот „Скоп­је 2014“ се раз­но­род­ни. Дел од кри­ти­ча­ри­те мис­лат де­ка тоа е жи­вот­ни­от про­ект на „па­сти­рот“, осо­бе­но со ог­лед на со­се­ма не­ус­пеш­ ни­от че­ти­ри­го­ди­шен ман­дат. И де­ка от­та­му про­из­ле­гу­ва­ат фа­ на­тиз­мот и ира­ци­о­нал­но­ста со кои се бра­ни про­е­ктот. Дру­ги ко­мен­та­то­ри ве­лат де­ка про­е­ктот е мр­тво­ро­ден­че во си­те ва­ ри­јан­ти и де­ка е по­ли­гон за до­пол­ни­тел­но пљач­ка­ње. Тре­ти ве­лат де­ка ста­ну­ва збор за дим­на за­ве­са, исто та­ка во функ­ ци­ја на по­на­та­мош­но­то опу­сто­шу­ва­ње на бу­џе­тот, т.е. не­го­ва пре­сел­ба во пар­ти­ски и при­ват­ни џе­бо­ви. И по­крај мно­гу­те отво­ре­ни ди­ле­ми, се чи­ни де­ка сѐ по­ве­ќе гра­ѓа­ни сфа­ќа­ат де­ка про­е­ктот „Скоп­је 2014“ е ка­та­стро­ фа­лен, на ре­чи­си си­те рам­ни­шта (еко­ном­ски, по­ли­тич­ки, 86

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

И по­крај тоа што сме при­ну­де­ни да жи­ве­е­ме во сре­ди­на во ко­ја­што ви­ сти­на­та, ка­ко во „Кра­лот Лир“, ста­на­ла “пци­ште што мо­ра да се при­бе­ре во дув­ло­то”, ток­му ви­стин­ ско­то сог­ле­ду­ва­ње на се­ гаш­ни­ов по­ли­тич­ки ќор­со­ как ко­неч­но ќе ја окон­ча бе­скрај­на­та тран­зи­ци­ја и ќе ја по­ста­ви Ма­ке­до­ни­ја на пат кон из­ле­зот.

за­кон­ски, ур­ба­ни­стич­ки, естет­ски, ме­ѓу­на­ци­он ­ ал­ни итн.). Тие мис­ле­ња не про­ ди­ра­ат во „бун­ке­рот“, т.е. сѐ уште се тре­ти­ра­ат ка­ко „не­при­ја­тел­ска про­па­ган­ да“ на „со­ро­со­и­ди­те, пре­ дав­ни­ци­те и збир­шти­ни­те од геј и ате­и­сти“. Ио­на­ка ма­кси­мал­но на­рас­на­ти­ те ро­во­ви ме­ѓу гра­ѓа­ни­те (кои Груевски не­у­мор­но ги ко­па од пр­ви­от ден на вла­де­е­ње­то, и ту­ка на­ви­сти­на е со­вр­ ше­но дос­ле­ден) из­ми­на­та­ва го­ди­на, зна­чи, до­пол­ни­тел­но се про­ши­ри­ја (ан­тич­ки про­тив сло­вен­ски, вер­ни­ци про­тив ате­и­ сти, хри­сти­ја­ни про­тив мус­ли­ма­ни, пе­де­ри и лез­беј­ки про­тив здра­ва­та за­ед­ни­ца од маж и же­на итн.). Те­шко е да се прет­по­ ста­ви за­што водачот на ДПМНЕ тол­ку дла­бо­ко ин­си­сти­ра да го по­де­ли ма­ке­дон­ски­от на­род, по си­те ше­во­ви и ре­чи­си до сте­пен на гра­ѓан­ска вој­на (оти тол­ку гру­бо­то иг­но­ри­ра­ње на бу­квал­но си­те мис­ле­ња и по­стап­ки кои из­ле­гу­ва­ат од гра­ви­ та­ци­о­но­то по­ле на пар­ти­ја­та, не мо­же да се на­ре­че по­и­на­ку освен со­го­ле­но на­силс­тво). Од­го­во­ри­те на овие пра­ша­ња, се чи­ни, за сре­ќа, ќе ги до­би­ е­ме ре­ла­тив­но бр­зо. Тоа зна­чи де­ка - и по­крај тоа што сме при­ну­де­ни да жи­ве­ем ­ е во сре­ди­на во ко­ја­што ви­сти­на­та, ка­ ко во „Кра­лот Лир“, ста­на­ла “пци­ште што мо­ра да се при­бе­ре во дув­ло­то” - ток­му ви­стин­ско­то сог­ле­ду­ва­ње на се­гаш­ни­ов по­ли­тич­ки ќор­со­как ко­неч­но ќе ја окон­ча бе­скрај­на­та тран­ зи­ци­ја и ќе ја по­ста­ви Ма­ке­до­ни­ја на пат кон из­ле­зот, кон Евро­па.

g

„Гло­бус“, 30.03.10. Никола Гелевски

28.03.2009.

87

G ок

Додат 88

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

L 19

ЗА ГРА­ ДОТ И МОСТОТ Спо­ред исто­ри­ча­ри­те, во Евро­па не по­стои исто­ри­ски град чие соз­да­ва­ње и раз­вој не се во зна­кот на ин­тер­кул­ту­ра­лиз­ мот, град кој не е ме­ша­ви­на на ци­ви­ли­за­ции и ет­ни­ци­те­ти. Уште Ари­сто­тел ука­жу­ва де­ка раз­но­вид­но­ста е ос­нов­на од­ли­ ка на гра­дот. Макс Ве­бер по­ка­жу­ва де­ка - ка­ко пос­ле­ди­ца на ис­чез­ну­ва­ ње­то или по­тис­ну­ва­ње­то на крв­ни­те вр­ски, та­бу­а­та и ма­ги­ и­те - гра­дот ста­ну­ва кон­фе­де­ра­ци­ја од по­е­ди­неч­ни гра­ѓа­ни чи­ја­што оп­штес­тве­на по­лож­ба за­ви­си са­мо од стру­ктур­ни­те чи­ни­те­ли и од лич­ни­те осо­би­ни. Гра­ѓан­ски­от слој е но­си­те­лот на про­це­сот на ра­ци­о­на­ли­за­ци­ја­та, а тоа зна­чи на мо­дер­ни­ за­ци­ја­та и де­мо­кра­ти­за­ци­ја­та.

Никола Гелевски

ЗА ГРА­ДОТ И МОСТОТ

89

A

Таа ре­чи­си ар­хе­тип­ ска нап­на­тост по­ме­ѓу се­ло­то и гра­дот, па­ сто­рал­но­то и ур­ба­ но­то, ре­ли­ги­ја­та и фи­ло­зо­фи­ја­та, тра­ди­ ци­о­нал­но­то и мо­дер­ но­то, на За­пад, мо­же да се ка­же, глав­но е раз­ре­ше­на во ко­рист на гра­ѓан­ско­то.

Спо­ред Ха­бер­мас, „Гра­дот” не е са­мо во еко­ном­ска смис­ла жи­во­тен цен­тар на гра­ѓан­ско­то оп­штес­тво; во сво­ја­та кул­тур­ но­по­ли­тич­ка спро­ти­ста­ве­ност спре­ма „крал­ски­от двор” тој пред сѐ ја оз­на­чу­ва ра­на­та ли­ те­ра­тур­на јав­ност ко­ја сво­и­те ин­сти­ту­ции ги на­о­ѓа во анг­ли­ ски­те ка­фе­ан ­ и (coffe-houses), во фран­цу­ски­те са­ло­ни (salons) и во гер­ман­ски­те ка­фе­ан­ски друш­тва (Tisch­gesellsha­ften).

Во тек­стот „Еру­са­лим и Ати­на” Лео Штра­ус ука­жу­ва на два ко­ре­на и две на­со­ки во раз­во­јот на Евро­па и За­пад. Еру­са­ лим е из­вор на Биб­ли­ја­та, на ре­ли­ги­ја­та, на па­сто­рал­но­то. Ати­на е фи­ло­зо­фи­ја, по­ли­ти­ка, по­лис, гра­ѓан­ско. Таа ре­чи­си ар­хе­тип­ска нап­на­тост по­ме­ѓу се­ло­то и гра­дот, па­сто­рал­но­то и ур­ба­но­то, ре­ли­ги­ја­та и фи­ло­зо­фи­ја­та, тра­ди­ци­он ­ ал­но­то и мо­дер­но­то, на За­пад, мо­же да се ка­же, глав­но е раз­ре­ше­на во ко­рист на гра­ѓан­ско­то. Гра­ѓанс­тво­то, ур­ба­ни­те­тот и ци­ви­ ли­зи­ра­но­ста, спо­ред Ве­бер, се клуч­ни за на­ста­ну­ва­ње­то на За­па­дот. Ете, на­фр­лу­вам са­мо не­кол­ку оп­шти ме­ста од исто­ри­ја­та на гра­дот, за да ука­жам на важ­но­ста на ци­ви­ли­за­ци­ски­от фе­но­ мен што нам ни се слу­чу­ва по­ве­ќе ка­ко сти­хи­ја откол­ку ка­ко раз­вој. Ќе се за­др­жам са­мо на еден од сим­бо­ли­те на про­ па­ѓа­ње­то на на­ша­та гра­ѓан­ска кул­ту­ра, Ка­ме­ни­от мост. Таа отво­ре­на ра­на во цен­та­рот на Скоп­је ста­на ед­на од го­ле­ми­те бла­ма­жи на ма­ке­дон­ска­та по­ли­ти­ка, но и ед­на на нај­го­ле­ми­ те бла­ма­жи на се­вкуп­на­та на­ша спо­соб­ност да ор­га­ни­зи­ра­ме ци­ви­ли­зи­ран жи­вот. По­ве­ќе или по­мал­ку ги зна­е­ме од­го­вор­ ни­те (не­кои од нив, ка­ко Ва­сил Иљов, се и кри­вич­но од­го­вор­ ни), се зна­ат и мно­гу­те по­сред­ни и не­по­сред­ни ви­нов­ни­ци, 90

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

об­је­ктив­ни­те и суб­је­ктив­ни­те при­чи­ни зо­што е до­ве­ден во та­ ква со­стој­ба (и тоа трае ли трае...) еден од глав­ни­те сим­бо­ли на гра­дот и др­жа­ва­та, ар­хи­те­ктон­ска­та твор­ба ко­ја не­ма са­ мо огром­на сим­бо­лич­ка и кул­тур­на вред­ност ту­ку има и го­ле­ мо функ­ци­о­нал­но и ур­ба­ни­стич­ко зна­че­ње. До­тол­ку по­ве­ќе е не­сфат­ли­во ка­ко е мож­но ре­чи­си це­ла де­це­ни­ја мо­стот да се одр­жу­ва во по­лу­у­по­треб­ли­ва и по­лу­рас­пад­на­та со­стој­ба и да ста­не ток­му ре­чит знак за ти­вко­то про­па­ѓа­ње на др­жа­ ва­та изра­зе­но пре­ку пре­ки­на­ти­те или де­ гра­ди­ра­ни­те ко­му­ И по тоа ид­ни­от исто­ри­чар ни­­ка­ци­ски ли­нии, ќе го ре­ги­стри­ра ова вре­ме: не са­мо ет­нич­ки, не Љубчо Георгиевски (и тоа гра­ са­мо кул­ту­ро­ло­шки.

J

деј­ќи еден бес­мис­лен, грд и Во не­ко­ја ид­на исто­ ри­ја на оваа зем­ја ме­га­ло­ман­ски крст над Скоп­је!) (ко­ја до­аѓ­ а из­во­ ги уче­ше шли­фу­ва­ни­те др­жа­во­ нред­но бр­зо, ко­ја твор­ни Ма­ке­дон­ци што зна­чат ве­ќе се ис­пи­шу­ва, сим­бо­ли­те! за­тоа што и свет­ ска­та исто­ри­ја до­ би­ва за­бр­зу­ва­ње) ка­ко фар­са ќе би­де оз­на­чен пер­и­о­дот на тн. ре­кон­струк­ци­ја на Ка­ме­ни­от мост. Ид­ни­от исто­ри­чар кој ло­ви суп­тил­ни зна­ци на на­до­а­ѓач­ки­ от про­цут или рас­пад не­ма да ја про­пу­шти зна­ко­ви­то­ста на по­дра­сту­ре­ни­от мост во вре­ме­то ко­га не­кои се оби­ду­ваа да ги по­дра­сту­рат и дру­ги­те те­ме­ли на за­ед­нич­ка­та др­жа­ва. Во крај­на ли­ни­ја, ид­ни­от исто­ри­чар ќе има со­вр­ше­но ле­ги­тим­но пра­во да ста­ви знак ра­венс­тво по­ме­ѓу нес­по­соб­но­ста на кра­ тко­ви­ди­те од ти­пот на гра­до­на­чал­ни­кот Ри­сто Пе­нов и бру­тал­ ни­те и за­тку­лис­ни рас­ту­ра­чи на др­жа­ва­ва кои пов­ле­ку­ваа кр­ ва­ви гра­ни­ци и ли­ци­ти­раа те­ри­то­рии. Не е ни­ка­ква уте­ха што Никола Гелевски

ЗА ГРА­ДОТ И МОСТОТ

91

Пе­нов тоа го пра­вел од на­ив­ност; ако ве­ќе се фа­тил во оро­то, ако ја при­фа­тил од­го­вор­но­ста да би­де гра­до­на­чал­ник на гла­ вен град на ед­на др­жа­ва, бо­га­ми би мо­рал да знае, ако ни­ што дру­го, да ги ло­ци­ра при­о­ри­те­ти­те и да ја про­чи­та мал­ку под­ла­бо­ка­та сим­бо­ли­ка на гра­дот. Пе­нов не ус­пеа да смог­не си­ли да се до­бе­ре до од­го­вор­но­ста и за­тоа се вре­ди ме­ѓу нај­ го­ле­ми­те ви­нов­ни­ци за оп­шта­та де­гра­да­ци­ја (пред сѐ ду­хов­ на и мо­рал­на, ко­ја нор­мал­но ре­пер­ку­и­ра и со ма­те­ри­јал­на­та де­гра­да­ци­ја). Во­оп­што не е уте­шен фа­ктот што Пе­нов е са­мо дел од ов­деш­на­та ни­ска ур­ба­на свест, и од тој ас­пект, се раз­ би­ра, тој е са­мо за­тек­нат во ха­ос­ от, ка­ко и по­ве­ќе­то гра­ѓа­ни. Ако зна­че­ње­то на сим­бо­ли­те во по­ли­ти­ка­та го сфа­ти еден ток­ му па­сто­ра­лен, сом­ни­тел­но ре­ли­ги­о­зен и при­лич­но вто­рок­ ла­сен по­ли­ти­чар (вто­рок­ла­сен во смис­ла на не­кои европ­ски стан­дар­ди), ру­рал­ни­от Љубчо Георгиевски, гра­деј­ќи цр­кви и кр­сто­ви на­о­ко­лу и вло­жу­вај­ќи па­ри во це­ре­мо­ни­јал­ни­те ас­ пе­кти на кул­ту­ра­та, до­тол­ку по­ве­ќе е не­сфат­ли­ва ин­до­лент­ но­ста на Пе­нов и на ду­зи­на­та ко­ба­ја­ги град­ски фа­ци што беа на­бу­та­ни и до­пр­ва ќе се на­бу­ту­ва­ат во вла­ста, и Се чи­ни де­ка гра­дот - по­ ло­кал­на и др­жав­на. И по тоа ид­ни­от исто­ри­чар ќе ра­ди сво­и­те на­рас­на­ти го ре­ги­стри­ра ова вре­ме: функ­ции, др­жав­ни, со­о­ Љубчо Георгиевски (и тоа бра­ќај­ни, сим­бо­лич­ки... гра­деј­ќи еден бес­ми­с­ - ка­ко да ја на­драс­ну­ва лен, грд и ме­га­ло­ман­ски крст над Скоп­је!) ги уче­ про­вин­ци­јал­но­ста на за­ ше шли­фу­ва­ни­те др­жа­ те­че­ни­те што тре­ба да во­твор­ни Ма­ке­дон­ци што се гри­жат за не­го­ва­та зна­чат сим­бо­ли­те! На­род­ ид­ни­на. ни­от те­а­тар не е са­мо те­ а­тар! Град­ски­от ста­ди­он не е са­мо ста­ди­он! Па, 92

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

до­бо­га, ова е па­мет­та од 19-иот век, ко­ја во со­вре­ме­на­та ар­ хи­те­кту­ра до­би­ва фас­ци­нант­ни на­до­пол­не­ни­ја на­се­ка­де низ све­тот! Неј­се. Пе­нов, комп­лет со ви­нов­ни­ци­те за де­ва­сти­ра­но­ста на др­жа­ва­та по­ме­ѓу 1993 и 1998 го­ди­на, од­но­во има шан­са. И таа шан­са де­фи­ни­тив­но ве­ќе не смее да се про­коц­ка за­што вло­гот не е са­мо суд­би­на­та на цен­трал­но-ле­ви­те пар­тии ту­ку це­ло­куп­на­та мош­не из­ди­ша­на на­деж на гра­ѓа­ни­те. А шан­са­та ќе се иско­ри­сти са­мо ако Скоп­је од­но­во ра­ди­кал­но се отво­ри за стран­ски­от ум, ка­ко што се отво­ра­ше по Вто­ра­та свет­ска вој­на или по зем­јо­тре­сот. Се чи­ни де­ка на­ши­те пла­не­ри и на­ ши­те ар­хи­те­кти не се до­рас­на­ти да го ре­ша­ва­ат проб­ле­мот на цен­та­рот на Скоп­је. Се чи­ни де­ка гра­дот - по­ра­ди сво­и­те на­рас­на­ти функ­ции, др­жав­ни, со­об ­ ра­ќај­ни, сим­бо­лич­ки... ка­ко да ја на­драс­ну­ва про­вин­ци­јал­но­ста на за­те­че­ни­те што тре­ба да се гри­жат за не­го­ва­та ид­ни­на. Ако ве­ќе др­жав­на­та по­ли­ти­ка ни ја во­дат раз­но­раз­ни еми­са­ри и олес­ну­ва­чи, зо­ што ди­ре­кто­рот на МНТ или ар­хи­те­ктот кој ко­неч­но ќе по­ну­ди со­од­вет­на ви­зи­ја за цен­та­рот на глав­ни­от град да не би­дат стран­ци?! Го­ле­ми­те свет­ски гра­до­ви се нат­пре­ва­ру­ва­ат во тр­ка­та по нај­го­ле­ми­те ар­хи­те­кти! Исти­от нат­пре­вар вла­дее и во сфе­ра­та на кул­ту­ра­та, и во си­те дру­ги оп­штес­тве­ни сфе­ри. Раз­би­ва­ње­то на лаж­на­та умис­ле­ност на ов­деш­ни­те веч­ни фа­ ци од кул­ту­ра­та или на­у­ка­та тре­ба да би­де еден од им­пе­ра­ти­ ви­те на но­ва­та по­ли­ти­ка. „Утрин­ски вес­ник“, 25.11.2002.

Никола Гелевски

ЗА ГРА­ДОТ И МОСТОТ

93

C

N 20

СКОП­ЈЕ ВО ВИ­ТЕ­ ЛОТ НА ВРЕ­МИ­ЊА­ ТА Де­но­ви­ве, ин­те­рес­но е сов­па­ѓа­ње­то на не­кол­ку на­ши зна­ чај­ни ју­би­леи кои, освен во­о­би­ча­е­но­то го­ле­мо исто­ри­ско зна­че­ње, има­ат и не­кои дру­ги ин­три­гант­ни сим­бо­лич­ки ди­ мен­зии. Зна­чи, во по­за­ди­на­та на глав­но­то од­бе­ле­жу­ва­ње го­ ди­на­ва, сто­го­диш­ни­на­та на Илин­ден - и во ре­ла­ци­ја со не­го - са­кам да про­го­во­рам за че­ти­ри­е­се­тго­диш­ни­на­та од скоп­ ски­от зем­јо­трес. Ако Илин­ден бе­ше зем­јо­трес во по­ли­тич­ка и на­ци­о­нал­на смис­ла и не­ка­кво сим­бо­лич­ко збо­гу­ва­ње со 19 век (кој, за жал, во Ма­ке­до­ни­ја, па и на Бал­ка­нот, ќе по­трае уште не­ко­ја де­це­ни­ја), то­гаш скоп­ски­от зем­јо­трес прет­ста­ву­ва­ше сим­бо­ лич­ко срам­ну­ва­ње со зем­ја на тра­ди­ци­о­нал­но­то пи­то­реск­но грат­че и на­сил­но (до­ду­ша, на­силс­тво­то дој­де од стра­на на при­ро­да­та!) вос­по­ста­ву­ва­ње на мо­дер­ни­стич­ка­та па­ра­­диг­ма, 94

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

Скоп­ски­от зем­јо­трес прет­ста­ву­ ва­ше сим­бо­лич­ко срам­ну­ва­ње со зем­ја на тра­ди­ци­о­нал­но­то пи­то­реск­но грат­че и на­сил­но вос­по­ста­ву­ва­ње на мо­дер­ни­ стич­ка­та па­ра­диг­ма, сфа­те­на нај­ши­ро­ко: и во дос­лов­на­та ар­хи­те­ктон­ска смис­ла, но и во смис­ла на ед­на по­ли­тич­ка, па би се ос­ме­лил да ка­жам и на­ ци­о­нал­на мо­дер­ни­за­ци­ја

сфа­те­на нај­ши­ро­ко: и во дос­лов­на­та ар­ хи­те­ктон­ска смис­ла (глав­ни­те стран­ски ар­хи­те­кти кои го гра­ деа раз­ру­ше­ни­от град раз­мис­лу­ваа еми­нен­ т­но мо­дер­ни­стич­ки), но и во смис­ла на ед­ на по­ли­тич­ка, па би се ос­ме­лил да ка­жам и на­ци­о­нал­на мо­дер­ни­за­ци­ја ко­ја во прв ред зна­чи отво­ра­ње кон све­тот и отфр­ла­ње на тра­ди­ци­он ­ ал­ни­от на­чин на раз­мис­ лу­ва­ње по­вр­зан со за­тво­ре­но­ста и про­вин­ци­ја­лиз­мот.

H

На не­кој на­чин, гла­вен град на ед­на фе­де­ра­тив­на ре­пуб­ли­ка и по­доц­на др­жа­ва, Скоп­је ста­на ду­ри 1963 го­ди­на, по­ми­ну­ вај­ќи низ сво­е­вид­на тра­гич­на ка­тар­за и со­о­чу­вај­ќи се са­мо­то со се­бе, со сво­ја­та тра­ди­ци­ја, но пред сѐ со сво­ја­та ид­ни­на. Тоа со­о­чу­ва­ње ба­ра(ше) пре­зе­ма­ње на те­жи­на­та, на об­вр­ски­ те, ба­ра од­го­вор­ност и из­ле­гу­ва­ње од тес­но­гра­ди­те и сит­но­ сопс­тве­нич­ки­те перс­пе­кти­ви. Го спом­ну­вам овој „мо­дер­ни­стич­ки” пре­сврт (кој мо­же да се тол­ку­ва и по­ши­ро­ко: мо­же­би и Ре­пуб­ли­ка Ма­ке­до­ни­ја, тој мал за­бо­ра­вен те­мен ви­ла­ет, ка­ко од тат­не­жот да бе­ше при­ ну­де­на да се раз­бу­ди и да се со­о­чи со сопс­тве­ни­те од­го­вор­ но­сти, да не ре­чам со сопс­тве­на­та др­жав­ност) за­тоа што и де­ нес, 40 го­ди­ни по­доц­на, се на­оѓ­ а­ме пред слич­но ме­ну­ва­ње на па­ра­диг­ми­те, и во по­ли­тич­ка и во се­ко­ја дру­га смис­ла. Во ме­ѓу­вре­ме Скоп­је ста­на не­ко­ја чуд­на ме­ша­ви­на на се­лен­ дра и ме­тро­по­ла, не­кој чу­ден микс ме­ѓу Пр­ви­от (за­па­ден, „пост­мо­де­рен”), Вто­ри­от (глав­но источ­но­е­вроп­ски, сѐ уште „мо­де­рен”) и Тре­ти­от (опу­сто­шен и оси­ро­ма­шен, „пред­мо­де­ рен”) свет. За жал, се чи­ни де­ка во мо­мен­тов, ка­ко ре­зул­та­ Никола Гелевски

СКОП­ЈЕ ВО ВИ­ТЕ­ЛОТ НА ВРЕ­МИ­ЊА­ТА

95

тот на ед­на ло­ша ур­ба­на по­ли­ти­ка пос­лед­ни­ве го­ди­ни, Скоп­је по­ве­ќе на­ли­ку­ва на па­лан­ка, на вал­ка­на, ха­о­тич­на и не­ар­ти­ ку­ли­ра­на кре­а­ту­ра од град откол­ку на ци­ви­ли­зи­ра­на пре­стол­ ни­на. Ви­на­та за тоа е мал­ку по­ши­ро­ка, ги до­пи­ра и цен­трал­ ни­те вла­сти, и град­ски­те пла­не­ри, ги до­пи­ра и са­ми­те гра­ѓа­ни кои има­ат ни­ска ко­му­нал­на кул­ту­ра, но од­го­вор­но­ста се­пак во прв ред па­ѓа врз скоп­ски­те гра­до­на­чал­ни­ци, што зна­чи, во мо­мен­тов, ди­рект­но врз Во ме­ѓу­вре­ме Скоп­је ста­на не­ко­ Ри­сто Пе­нов. ја чуд­на ме­ша­ви­на на се­лен­дра и Са­мо да е тра­ ге­ди­ја­та со Ка­ ме­тро­по­ла, не­кој чу­ден микс ме­ѓу ме­ ни­от мост Пр­ви­от (за­па­ден, “пост­мо­де­рен”), (ко­ја пре­рас­ну­ Вто­ри­от (глав­но источ­но­е­вроп­ски, ва во дра­ма на сѐ уште “мо­де­рен”) и Тре­ти­от (опу­ ап­сурд) - до­вол­ сто­шен и оси­ро­ма­шен, “пред­мо­де­ но е за трај­на по­ли­тич­ка ком­ рен”) свет. про­ми­та­ци­ја на Пе­нов; за жал, во гра­дот има уште сто­ти­ци пун­кто­ви кои ба­ра­ат гри­жа и ре­ ше­ни­ја, а кои не­ма да се ре­шат во дог­лед­но вре­ме. Но, чо­век тре­ба до­бро да про­мис­ли ко­га го кри­ти­ку­ва ду­ри и во мно­гу ас­пе­кти еви­дент­но не­ус­пеш­ни­от Пе­нов; по­мис­ле­те са­мо на гра­до­на­чал­ни­ци­те пред сегашниот градоначалник - нај­го­ле­ ми­те до­стре­ли беа бо­јо­са­ни­те фа­са­ди на две ку­ќи на пло­шта­ дот. Збо­рот е де­ка ќе мо­ра­ме да ги ме­ну­ва­ме раз­ме­ри­те, перс­ пе­кти­ви­те на гле­да­ње, на­чи­ни­те на кои им при­оѓ­ а­ме на ра­ бо­ти­те. Скоп­је тре­ба да зна­чи мно­гу по­ве­ќе од хор­ти­кул­ту­ра, коз­ме­ти­ка и бе­ка­тон плоч­ки. Скоп­је ба­ра по­а­гил­ни пра­кти­ча­ ри, но и по­ам­би­ци­оз­ни ви­зи­о­не­ри кои ќе ус­пе­ат гра­дот да го

96

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

при­коп­ча­ат ба­рем кон ре­ги­о­нал­ни­те стан­дар­ди за тоа ка­ко тре­ба да изг­ле­да гла­вен град на ед­на др­жа­ва. Пред оние кои ја кре­и­ра­ат ар­хи­те­кту­ра­та на др­жа­ва­ва и гра­ дов сто­јат, зна­чи, се­ри­оз­ни пре­диз­ви­ци. За мал­ку да из­ле­зам од на­ши­от стес­нет кон­текст, бег­ло ќе спом­нам и не­кои по­ши­ ро­ки ас­пе­кти на тие пре­диз­ви­ци. На при­мер, пост­мо­дер­ни­от свет, низ про­це­си­те на гло­ба­ли­за­ци­ја­та, соз­да­де ед­на со­се­ ма но­ва то­по­гра­фи­ја и кар­то­гра­фи­ја на свет­ски­от про­стор; се по­ја­ви еден фе­но­мен кој се на­ре­ку­ва гло­ба­лен град и кој оз­на­чу­ва де­на­ци­о­на­ли­зи­ра­ње на тра­ди­ци­он ­ ал­но сфа­те­на­та др­жа­ва. Са­скиа Са­сен, вли­ја­тел­ни­от со­ци­о­ло­шки ана­ли­ти­чар на со­вре­ме­ни­те ур­ба­ни пре­о­браз­би, ве­ли де­ка за нас е осо­ бе­но важ­но да раз­бе­ре­ме ка­де и ка­ко гло­бал­но­то, во сво­ит­ е еко­ном­ски, по­ли­тич­ки и кул­тур­ни ди­мен­зии, се ма­ни­фе­сти­ ра и до­би­ва фи­зич­ки об­лик во про­сто­рот. Со сво­и­те истра­ жу­ва­ња на стру­ктур­ни­те про­ме­ни во ур­ба­ни­от про­стор и раз­во­јот Јав­ни­от про­стор на транс­на­ци­о­нал­ни­те мре­жи во ди­ги­тал­ни­от про­стор, Са­сен ну­ди не е да­де­ност, тој нов мо­дел за сог­ле­ду­ва­ње на гло­ е по­стиг­ну­ва­ње. бал­на­та оп­штес­тве­на ге­ог­ ра­фи­ја. По­ли­тич­ки­от про­ На при­мер, до­бар дел од она што стор е вид на јав­ во гра­до­ви­те не­ко­гаш се име­ну­ ни­от про­стор, но ва­ше ка­ко ја­вен про­стор де­нес всуш­ност е по­ли­тич­ки про­стор, тој мо­же да ста­не про­стор за кон­фрон­та­ци­ја. Мож­ мно­гу про­ду­кти­ но­ста да се по­вр­зат раз­лич­ни­те вен ја­вен про­стор стра­ни на гра­дот е мош­не важ­на со ог­лед ток­му на и тоа всуш­ност и е су­шти­на­та на јав­ни­от про­стор: тој овоз­мо­жу­ва рас­теч­ки­те раз­ли­ ди­ја­лог и пре­го­ва­ра­ње ме­ѓу ра­ ки ме­ѓу лу­ѓе­то. ди­кал­но раз­лич­ни лу­ѓе, во клас­ на, со­ци­јал­на, ет­нич­ка, ро­до­ва Никола Гелевски

СКОП­ЈЕ ВО ВИ­ТЕ­ЛОТ НА ВРЕ­МИ­ЊА­ТА

97

B

смис­ла. Јав­ни­от про­стор не е да­де­ност, тој е по­стиг­ну­ва­ње. По­ли­тич­ки­от про­стор е вид на јав­ни­от про­стор, но тој мо­же да ста­не мно­гу про­ду­кти­вен ја­вен про­стор со ог­лед ток­му на рас­теч­ки­те раз­ли­ки ме­ѓу лу­ѓе­то. Од ед­на стра­на се лу­ѓе­то ин­тен­зив­но по­вр­за­ни со гло­бал­ни­те кру­го­ви - одре­де­ни биз­ нис­ме­ни, по­ли­ти­ча­ри, ин­те­ле­кту­ал­ци - а од дру­га стра­на се лу­ѓе­то кои се со­се­ма вон тие кру­го­ви, гле­да­но од ас­пект на зна­е­ња­та или фи­нан­си­ска­та моќ. А за да се срет­нат тие раз­ ли­ки мо­ра­ат да по­сто­јат јав­ни град­ски про­сто­ри. Се раз­би­ра, и по­крај це­ла­та за­пу­ште­ност, ба­рем во ед­но свое дел­че, Скоп­је по­се­ду­ва ди­мен­зи­ја и на гло­ба­лен град, град во кој се вкр­сту­ва­ат не са­мо раз­лич­ни кул­тур­ни и ет­нич­ки иден­ ти­те­ти ту­ку и град на исто­ри­ски и ци­ви­ли­за­ци­ски раз­лич­ни па­ра­диг­ми. Во тоа и е глав­на­та прив­леч­ност на Скоп­је, од та­ му ве­ро­јат­но и из­ви­ра ми­сти­ка­та на не­го­ви­от шарм. Но, си­те тие нап­ла­сте­ни сло­ев ­ и крај нас (и во нас) ба­ра­ат нес­по­ред­ ли­во по­ве­ќе свест за мо­де­ли­те на мож­на­та одрж­ли­вост низ вре­ме­то и свест за вкло­пу­ва­ње во но­ви­те про­ме­не­ти окол­ но­сти. До­кол­ку во на­ши­от град ус­пе­е­ме да ги пре­поз­на­е­ме фас­ци­нант­ни­те ко­му­ни­ка­ци­ски ка­па­ци­те­ти (што е су­шти­на­та на се­кој град) и до­кол­ку ус­пе­е­ме да ги ар­ти­ку­ли­ра­ме и не­гу­ ва­ме - во тој слу­чај на овој град не­ма да му тре­ба уште еден зем­јо­трес за уште ед­наш под­ла­бо­ко да се со­о­чи со се­бе и со сво­ја­та ид­ни­на. „Утрин­ски вес­ник“, 28.07.2003.

98

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

S 21

ГРА­ДОТ КА­КО КУЛТУ­РЕН КА­ПИ­ ТАЛ Ур­ба­ни­те проб­ле­ми на гра­дот Скоп­је од ден на ден ста­ну­ва­ат сѐ по­го­ле­ми и одам­на ве­ќе е по­ми­на­то вре­ме­то ко­га се­ри­оз­ ни лу­ѓе на се­ри­оз­но ни­во тре­ба(ше) да раз­го­ва­ра­ат и за кра­ тко­роч­на­та и за по­дол­го­роч­на­та стра­те­ги­ја за раз­вој на гра­ дот. Од­виш­но е и да се на­бро­ју­ва­ат проб­ле­ми­те би­деј­ќи се­кој ден се су­ди­ра­ме и се да­ви­ме со нив: сла­ба ин­фра­стру­кту­ра со тен­ден­ци­ја кон рас­па­ѓа­ње, ни­ски стан­дар­ди за жи­ве­е­ње (фу­ше­рај­ски но­во­град­би и огро­мен број ди­во­град­би, оку­пи­ ра­ни и ру­ин ­ и­ра­ни тро­то­а­ри, не­ма­ње пар­кин­зи, освет­лу­ва­ње, под­зем­ни и над­зем­ни пре­ми­ни...), ни­ска ур­ба­на кул­ту­ра на гра­ѓа­ни­те, за­га­де­ност, ѓу­бре, ис­чез­ну­ва­ње и при­ва­ти­зи­ра­ње на јав­ни­те про­сто­ри... Се раз­би­ра, еден но­вин­ски текст на огра­ни­чен про­стор не мо­же да ја до­фа­ти це­ла­та ле­пе­за при­чи­ни зо­што жи­во­тот во Никола Гелевски

ГРА­ДОТ КА­КО КУЛТУ­РЕН КА­ПИ­ТАЛ

99

Ка­ко што ин­ду­стри­ја­та бе­ше оска­та на раз­вој на го­ле­ми­те европ­ски гра­до­ви во 20 век, та­ка де­нес кул­ту­ра­та из­во­ нред­но мно­гу вли­јае врз стра­ те­ги­и­те за раз­вој на европ­ ски­те гра­до­ви.

S

Скоп­је за по­ве­ќе­то не­го­ви жи­те­ли е не­ ква­ли­те­тен, но ќе се по­тру­дам да обр­нам вни­ма­ние са­мо на не­кол­ку ас­пе­кти кои гра­дот го по­вр­зу­ва­ат со кул­ту­ра­та и кул­тур­на­та по­ли­ти­ка.

Ве­лам, кул­ту­ра­та, обра­зо­ва­ни­е­то и ин­фра­стру­кту­ра­та прет­ ста­ву­ва­ат клуч­ни точ­ки око­лу кои го­ле­ми­те европ­ски гра­до­ви ус­пеш­но се пре­о­бра­зу­ва­ат од ин­ду­стри­ски во по­стин­ду­стри­ ски. Ка­ко што ин­ду­стри­ја­та бе­ше оска­та на раз­вој на го­ле­ми­ те европ­ски гра­до­ви во 20 век, та­ка де­нес кул­ту­ра­та из­во­ нред­но мно­гу вли­јае врз стра­те­ги­и­те за раз­вој на европ­ски­те гра­до­ви. Про­па­ста на тн. „др­жа­ва на бла­го­со­стој­ба” во те­кот на осум­де­сет­ти­те го­ди­ни при­до­не­се и гра­до­ви­те да ги ме­ну­ ва­ат сво­и­те стра­те­гии за раз­вој и да ги на­пу­шта­ат по­тро­ше­ ни­те мо­де­ли. Де­нес, на при­мер, отка­ко европ­ски­те гра­до­ви до­жи­ве­а­ја го­ле­ми кри­зи на тн. „ин­сти­ту­ци­он ­ ал­на кул­ту­ра”, кон­крет­ни­те град­ски и др­жав­ни по­ли­ти­ки ја пре­поз­на­ва­ат не­за­вис­на­та сце­на ка­ко еден од глав­ни­те ге­не­ра­то­ри на ид­ ни­от раз­вој. Всуш­ност, це­ло­куп­ни­от раз­во­ен по­тен­ци­јал на со­вре­ме­ни­те гра­до­ви де­нес ве­ќе не мо­же да се од­вои од чо­ веч­ки­от и со­ци­јал­ни­от ка­пи­тал што го соз­да­ва­ат раз­лич­ни­те пра­кти­ки на са­мо­ор­га­ни­зи­ра­но­то дејс­тву­ва­ње на гра­ѓа­ни­те. Со­вре­ме­ни­от жи­вот на гра­дот ста­ну­ва ме­сто ка­де што раз­лич­ но­сти­те се про­ник­ну­ва­ат и ка­де што мнош­тва­та раз­лич­ни ин­ те­ре­си учат да се усог­ла­су­ва­ат и да го збо­га­ту­ва­ат жи­вот­ни­от кон­текст. Се раз­би­ра, тоа по­чи­ту­ва­ње и афир­ми­ра­ње на раз­ ли­ки­те има и сво­ја еко­ном­ска ло­ги­ка, ко­ја е по­себ­но сил­на и пот­тик­ну­вач­ка ток­му во го­ле­ми­те гра­до­ви. За жал, тие важ­ни тен­ден­ции на европ­ски­те гра­до­ви кај нас сѐ уште мал­ку лу­ѓе ги пре­поз­на­ва­ат, осо­бе­но мал­ку ме­ѓу оние што од­лу­чу­ва­ат, ко­и­што ги има­ат мо­ќта и па­ри­те. Иа­ко ние и об­је­ктив­но не­ма­ме до­во­лен број ком­пе­тент­ни лу­ѓе кои од­ 100

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

N

Це­ло­куп­ни­от раз­во­ен по­тен­ ци­јал на со­вре­ме­ни­те гра­до­ви де­нес не мо­же да се од­вои од чо­веч­ки­от и со­ци­јал­ни­от ка­пи­ тал што го соз­да­ва­ат раз­лич­ни­те пра­кти­ки на са­мо­ор­га­ни­зи­ра­но­ то дејс­тву­ва­ње на гра­ѓа­ни­те.

го­вор­но мо­жат да ре­ ша­ва­ат за раз­вој­ни­те стра­те­гии на гра­дот и др­жа­ва­та, факт е де­ка и ма­лу­број­ни­ те по­уп ­ а­те­ни не се до­вол­но иско­ри­сте­ни во ла­ви­рин­ти­те на по­ли­тич­ки­те тр­го­вии со лу­ѓе и сто­ки. Да, по­не­ко­гаш на­ша­та јав­на сце­на на­ли­ку­ва на рим­ски па­зар на ро­бо­ви, во ед­на мал­ку ме­та­фо­рич­на смис­ла, би­деј­ќи ре­а­лен и јак не­за­ви­сен се­ктор, нев­прег­нат во по­ли­тич­ко-еко­ном­ски­те ду­ба­ри, ре­чи­ си и не по­стои, или ба­рем е не­до­вол­но вид­лив. И од тие при­чи­ни кул­тур­на­та по­ли­ти­ка е бит­на: таа мо­же не­ за­вис­ни­те акте­ри да ги на­пра­ви по­вид­ли­ви, да ја зго­ле­ми по­ ну­да­та на бер­за­та на идеи, да ги одр­жу­ва јав­ни­те про­сто­ри пред не­за­уз­да­ни­от га­лоп на при­ва­ти­за­ци­ја­та... На Скоп­је му се слу­чу­ва исто­то што им се слу­чу­ва и на мно­гу дру­ги гра­до­ви во тран­зи­ци­он ­ а­та источ­на Евро­па: пре­ми­нот од су­пер­јав­на, ко­му­ни­стич­ка, во су­пер­при­ват­на, тран­зит­на си­ту­а­ци­ја. Во су­пер­при­ват­на­та по­зи­ци­ја јав­ни­от про­стор ја гу­би сво­ја­та цел. Јав­но­то до­бро про­сто ис­чез­ну­ва за­што не се вкло­пу­ва во но­ва­та де­на­ци­о­на­ли­зи­ра­на си­ту­а­ци­ја. Се раз­ би­ра, пос­ле­ди­ци­те се ка­та­стро­фал­ни за ква­ли­те­тот на жи­ве­ е­ње­то; са­ми­от град е пр­венс­тве­но ја­вен про­стор а не ин­фра­ стру­кту­ра рас­ло­е­на во при­ват­ни енк­ла­ви; ние жи­ве­е­ме ед­ни со дру­ги, а не сме кап­су­ли на син­гу­лар­ност при­ште­ка­ни кон гло­бал­на­та мре­жа. Нај­пос­ле, мож­на ли е во­оп­што де­мо­кра­ти­ ја без по­сто­е­ње ја­вен про­стор?! (Да не го разг­ло­бу­ва­ме пра­ ша­ње­во по­на­та­му од ур­ба­ни­стич­ко­то ни­во за­што до­пр­ва ќе заг­ла­ви­ме; но, са­мо па­тем­но да пра­ша­ме: да­ли и во дру­ги­те оп­штес­тве­ни сег­мен­ти - па и во ме­ди­у­ми­те! - бе­скру­пу­лоз­на­та при­ва­ти­за­ци­ја и лич­ни­те ин­те­ре­си во­оп­што во­дат сме­тка за јав­но­то до­бро?!) Никола Гелевски

ГРА­ДОТ КА­КО КУЛТУ­РЕН КА­ПИ­ТАЛ

101

S

Са­ми­от град е пр­венс­тве­но ја­вен про­стор а не ин­фра­стру­ кту­ра рас­ло­е­на во при­ват­ни енк­ла­ви; ние жи­ве­е­ме ед­ни со дру­ги, а не сме кап­су­ли на син­гу­лар­ност при­ште­ка­ни кон гло­бал­на­та мре­жа.

За­ра­ди си­те тие отво­ ре­ни пра­ша­ња нам ни се по­треб­ни раз­ ум­ни и авто­ри­тет­ни лу­ѓе кои ќе до­не­су­ва­ ат раз­ум­ни и ос­твар­ ли­ви стра­те­гии за раз­вој. Има и до­вол­но ус­пеш­ни европ­ски при­ме­ри од кои мо­же­ме да учи­ме. Во Ам­стер­дам, на при­мер, ре­чи­си со­се­ма е изед­на­че­на по­лож­ба­та на не­за­вис­на­та и на ин­сти­ту­ци­о­нал­на­та кул­тур­на сце­на. Гла­вен кри­те­ри­ум за фи­ нан­си­ра­ње се про­гра­ми­те и ква­ли­те­тот на про­е­кти­те. Во Даб­ лин, ве­ро­јат­но нај­прос­пе­ри­тет­ни­от европ­ски град во мо­мен­ тов, мла­ди­те се пре­поз­на­е­ни ка­ко кре­а­тив­на си­ла за раз­во­јот пред сѐ на кул­тур­ни­те ин­ду­стрии: му­зи­ка, филм, ди­зајн итн. Гра­дот изд­во­ју­ва мош­не го­ле­ми средс­тва за про­е­кти, најм­но­ гу во вр­ска со про­ши­ру­ва­ње­то на ин­фор­ма­тич­ки­те тех­но­ло­ гии, а мош­не е важ­на и уло­га­та на Уни­вер­зи­те­тот ка­ко еден од ге­не­ра­то­ри­те на кул­тур­ни­от раз­вој. Бар­це­ло­на, од дру­га стра­на, е из­во­нред­но ус­пе­шен при­мер ка­ко со по­мош на не­ за­вис­на­та кул­тур­на сце­на и со по­мош на ин­фра­стру­кту­ра­та со­се­ма се ре­ге­не­ри­ра­ат раз­лич­ни и че­сто за­пу­ште­ни де­ло­ви од гра­дот. Слич­ни, нам поб­ли­ски, ини­ци­ја­ти­ви од кои мо­же мно­гу да се на­у­чи се слу­чу­ва­ат и во Љуб­ља­на, За­греб, Со­ лун... Во За­греб, на при­мер, во тек е ос­но­ва­ње кул­тур­на фон­ да­ци­ја ко­ја би со­би­ра­ла средс­тва од раз­лич­ни из­во­ри, пред сѐ од гра­дот и др­жа­ва­та, а со цел да се за­јак­не не­за­вис­ни­от кул­ту­рен се­ктор. При­чи­на по­ве­ќе да се ос­но­ва та­ков фонд е и што на тој на­чин мно­гу по­лес­но ќе мо­же да се учес­тву­ва во ба­ра­ње­то па­ри од европ­ски­те фон­до­ви кои че­сто ин­си­сти­ра­ ат на па­ри­тет, т.е. на фи­нан­си­ра­ње од не­кол­ку стра­ни. На кра­јот, за по­жи­во да ги илу­стри­рам те­зи­те, ќе спом­нам два кон­крет­ни при­ме­ри, од кои пр­ви­от е ли­чен: ве­ќе че­ти­ри го­ди­ни ра­бо­там во кул­тур­ни­от цен­тар „Точ­ка“, кој ве­ро­јат­но 102

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

е глав­на­та точ­ка на скоп­ска­та не­за­вис­на кул­тур­на сце­на. За че­ти­ри го­ди­ни во Точ­ка се слу­чи­ле над 200 кул­тур­ни на­ста­ни, од си­те ви­до­ви, и ни го­сту­ва­ле сто­ти­на лу­ѓе и од зем­ја­ва и од странс­тво. Во Точ­ка ра­бо­тат де­сет лу­ѓе, а го­диш­ни­от комп­ле­ тен бу­џет (со ки­ри­ја, пла­ти, хо­но­ра­ри, про­е­кти, пе­ча­те­ње - сѐ комп­лет) из­не­су­ва око­лу 80.000 евра. И ре­чи­си си­те тие па­ри до­се­га сме ги до­би­ва­ле од - стран­ци! Од дру­га стра­на, ка­ко за спо­ред­ба, ќе на­ве­дам ед­на ин­сти­ ту­ци­ја што се фи­нан­си­ра од да­ноч­ни па­ри: „Умет­нич­ка­та га­ле­­ри­ја Скоп­је“ со сво­и­те три ве­ле­леп­ни об­је­кти, Да­ут Па­ шин амам, Чи­фте амам и Ма­ла ста­ни­ца, са­мо во пос­лед­ни­ве не­кол­ку го­ди­ни од др­жа­ва­та има до­би­е­но не­кол­ку ми­ли­о­ни евра иск­лу­чи­во за гра­деж­ни ра­бо­ти врз об­је­кти­те! Прет­по­ста­ ву­ва­те де­ка во си­те три џи­нов­ски не­кро­по­ли на ма­ке­дон­ска­та кул­ту­ра, рас­про­стра­ни на де­се­ти­ци ил­ја­ди ква­драт­ни ме­три про­стор, го­диш­но не се слу­чу­ва­ат по­ве­ќе кул­тур­ни на­ста­ ни откол­ку што се слу­чу­ва­ат во „Точ­ка“ во те­кот на по­ло­ви­ на го­ди­на! (Се раз­би­ра, не им за­ви­ду­вам на вра­бо­те­ни­те во „Умет­нич­ка­та га­ле­ри­ја“ за­што и тие се жр­тви на еден со­се­ма по­греш­но по­ста­вен кул­ту­рен си­стем кој не умее ни­ту на еле­ мен­тар­но ни­во да ги од­ме­ри ка­па­ци­те­ти­те, ре­сур­си­те, при­ о­ри­те­ти­те, це­ли­те, стра­те­ги­и­те... Знам де­се­ти­ци из­во­нред­ни умет­ни­ци кои не­ма­ат ска­пан де­нар, кои би би­ле мош­не пот­ тик­на­ти ду­ри и со ма­ла гри­жа на др­жа­ва­та кон нив - откуп на сли­ки, на при­мер - до­де­ка ми­ли­он ­ и и ми­ли­он ­ и евра за­ро­бу­ ва­ме во бе­тон и циг­ли во кои ни­кој не вле­гу­ва.) По ил­ја­ди­ти пат мо­ра да се по­вто­ри: Евро­па мо­ра­ме да ја пре­поз­на­е­ме ов­де, ме­ѓу се­бе, и ов­де, ме­ѓу се­бе, мо­ра­ме да се оби­де­ме да би­де­ме по­до­бри, по­пра­вед­ни, поб­ла­го­род­ни и по­е­ко­но­мич­ни. И ми­гот и ид­ни­на­та ги кре­и­ра­ме са­ми­те. Ко­га тоа ствар­но ќе го сфа­ти­ме то­гаш ве­ќе не­ма, ка­ко ле­проз­ни, да се тре­се­ме да­ли ќе ни би­де до­пу­штен вле­зот во твр­ди­на­та.

S

„Утрин­ски вес­ник“, 13.12.2005. Никола Гелевски

ГРА­ДОТ КА­КО КУЛТУ­РЕН КА­ПИ­ТАЛ

103

A 22

ПРА­ВО НА ГРАД Ни прет­стои бор­ба да го за­пре­ме про­па­ѓа­ње­то на Скоп­је. Пра­во­то на град е на­ше гра­ѓан­ско пра­во! Што е град? Куп згра­ди зби­е­ни ме­ѓу ули­ци и про­ни­жа­ни со ка­на­ли­за­ци­ја? Ви­ли, ку­ќар­ки, га­ра­жи, ду­ќа­ни, бан­де­ри, бил­ бор­ди, отво­ре­ни шах­ти и пер­и­па­те­тич­ки ку­чи­ња во бе­скрај­ ни про­мис­лу­вач­ки про­ше­тки око­лу „су­штес­тве­но­ста“ на ур­ ба­но­то? Би рек­ле ва­ка: гра­дот е ос­мис­ле­на и по­сто­ја­но пла­ни­ра­на це­ли­на со ни­за јав­ни со­ци­јал­ни функ­ции. Гра­дот во го­ле­ма ме­ра е ја­вен про­стор, кол­ку и но­во­во вре­ме да се тру­ди да го обес­мис­ли по­и­мот „јав­но“, фор­си­рај­ќи ги ин­ди­ви­ду­ал­но­ то и при­ват­но­то на сме­тка на јав­но­то и ко­ле­ктив­но­то. Ре­чи­си не­свес­но ни се слу­чи да би­де­ме на­би­е­ни во сво­и­те днев­ни со­би, гр­чо­ви­то сти­скај­ќи ги да­ле­чин­ски­те упра­ву­ва­чи, хип­ но­ти­зи­ра­ни пред пос­лед­на­та иди­от­ска уте­ха: те­ле­ви­зи­ја­та...

104

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

C

Гра­дот е мош­не комп­ле­ксен ја­вен про­стор: кул­ту­ра­та, умет­но­ста, на­у­ка­та, на при­ мер, исто та­ка, се јав­ни про­сто­ри, но не во фи­зич­ка, ту­ку во ду­хов­на смис­ла. Са­ ма­та по­ли­ти­ка, исто та­ка, е ја­вен про­стор за иска­жу­ ва­ње на за­ед­нич­ки­те ин­те­ ре­си и на иде­ја­та за јав­но до­бро.

Гра­дот е мош­не комп­ ле­ксен ја­вен про­стор: кул­ту­ра­та, умет­но­ста, на­у­ка­та, на при­мер, исто та­ка, се јав­ни про­сто­ри, но не во фи­зич­ка, ту­ку во ду­ хов­на смис­ла. Са­ма­та по­ли­ти­ка, исто та­ка, е ја­вен про­стор за иска­жу­ва­ње на за­ед­нич­ки­те ин­те­ре­си и на иде­ја­та за јав­но до­бро...

Гра­дот е и умет­нич­ко де­ло, а ве­шти­на­та да се жи­вее во не­го е по­себ­на умет­ност - ни со­оп­шти­ја пр­ви­те мо­дер­ни­сти од вто­ ра­та по­ло­ви­на на 19 век. Бод­лер, на при­мер, го смис­ли култ­ ни­от фла­нер (flaneur), про­то­ти­пот на мо­дер­ни­от ур­бан бо­емскит­ник кој, откри­вај­ќи го, го оз­на­чу­ва гра­дот и кој не му е по­дре­ден на јав­ни­от про­стор, ту­ку тој са­ми­от со сво­и­те про­ ше­тки го об­ли­ку­ва и прет­ста­ву­ва. Низ ви­зу­ра­та на фла­не­рот, гра­дот е ме­сто ка­де што се­којд­нев­ни­те актив­но­сти до­би­ва­ат ри­ту­ал­ни или умет­нич­ки фор­ми, а ар­хи­те­кту­ра­та и ур­ба­низ­ мот се про­сто­ри на кул­тур­но­то пом­не­ње, си­сте­ми од зна­ко­ви ко­и­што гра­дот го пре­тво­ра­ат во не­ка­ков транс­вре­мен­ски па­ лимп­сест. Ги за­пи­шу­вам овие цр­тич­ки за гра­дот не за да му ја по­вра­ти­ ме из­гу­бе­на­та све­тост, ту­ку за­што но­ви­те гра­до­ви ба­ра­ат но­ ви ви­до­ви ана­ли­за, а град­ски­от кон­текст ста­ну­ва ди­скур­зив­ но по­драч­је. Комп­лекс­на­та и кон­тра­ди­ктор­на­та при­ро­да на про­сто­рот про­из­ле­гу­ва от­та­му што „про­сто­рот е про­ник­нат со со­ци­јал­ни од­но­си; уште по­ве­ќе, са­ми­от про­стор соз­да­ва со­ ци­јал­ни од­но­си и са­ми­от на­ста­ну­ва низ нив“ (Ле­февр, 1991). Но­ви­те чи­та­ња на гра­дот се под­ве­ду­ва­ат под по­и­мот ур­ба­ на ан­тро­по­ло­ги­ја и по­драз­би­ра­ат: по­и­на­кви ана­ли­зи на Никола Гелевски

ПРА­ВО НА ГРАД

105

град­ски­те за­ед­ни­ци, на се­мејс­тва­та и оп­штес­тве­ни­те мре­ жи; истра­жу­ва­ња на ур­ба­ни­стич­ко­то пла­ни­ра­ње и на ар­хи­ те­кту­ра­та во кон­текст на по­стој­ни­те од­но­си на моќ; ана­ли­за на над­ло­кал­ни­те и ло­кал­ни­те од­но­си и вр­ски, на по­ли­тич­коеко­ном­ски­те, ре­пре­зен­та­тив­ни­те и ди­скур­зив­ни­те мо­де­ли на гра­дот...

E

Се­во ова го спом­ну­вам пот­тик­нат од трид­нев­ни­те актив­но­сти на кул­тур­ни­от цен­тар „Точ­ка“, кои из­ми­на­ти­от ви­кенд се од­ ви­ваа под нас­лов „(Ре)де­фи­ни­ра­ње на јав­ни­те кул­тур­ни про­ сто­ри“. На при­мер, трој­ца умет­ни­ци од са­ми­от врв на на­ша­та со­вре­ме­ на умет­ност (Але­ксан­дар Стан­ ков­ски, Сла­ви­ца Ја­наш­ли­е­ва и Ѓо­ле Јо­ва­но­виќ) из­ве­доа не­кол­ку ин­те­рес­ни ак­ции низ Скоп­је; Ја­ наш­ли­е­ва во сво­јот комп­ле­ксен про­ект „Фи­лан­троп­ски по­ри­ви“ (во кој важ­но бе­ше учес­тво­то и на слу­чај­ни­те ми­ну­ва­чи и гра­ѓа­ ни) со све­че­но се­че­ње на лен­та и со пот­тик­ну­вач­ки­от го­вор на Искра Ге­шо­ска, ед­на ули­ца во Же­лез­нич­ка­та ко­ло­ни­ја зад Уни­ вер­зал­на са­ла ја прог­ла­си за ули­ца-му­зеј. Стан­ков­ски пред Со­бра­ни­е­то по­ста­ви свет­леч­ки бил­борд на кој пред­ла­га Со­бра­ ни­е­то да се пре­тво­ри во на­ци­о­ на­лен му­зеј. Јо­ва­но­виќ, пак, во не­кол­ку згра­ди во цен­та­рот ин­ста­ли­ра звуч­ни­ци од кои се слу­ша­ше да­да­и­стич­ки под­бив­ но свир­ка­ње; „Згра­ди што свир­ка­ат“, го на­ре­че Јо­ва­но­виќ сво­јот иро­ни­чен пер­фор­манс.

Бод­лер го смис­ли култ­ни­от фла­нер (flaneur), про­то­ти­пот на мо­дер­ни­от ур­бан бо­ем-скит­ник кој, откри­вај­ќи го, го оз­ на­чу­ва гра­дот и кој не му е по­дре­ден на јав­ни­от про­стор, ту­ку тој са­ми­от со сво­и­те про­ше­тки го об­ли­ку­ва и прет­ста­ ву­ва.

106

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

B

„Ки­не­ски­от ѕид“ му се за­ка­ну­ва на ке­јот на Вар­дар, ед­на од пос­лед­ни­те јад­ни енк­ла­ви на ре­кре­ а­тив­но­то, на ед­на по­ли­тич­ки то­тал­но без­о­пас­на јав­ност оли­це­тво­ре­на во пе­ ша­ци, ве­ло­си­пе­ди­ сти и ро­лер­џии...

Она што ги спо­ју­ва три­те про­ е­кти е оп­што­поз­на­то­то чув­ство кое глав­но па­сив­но го спо­де­лу­ ва­ме: Скоп­је за­бр­за­но про­па­ѓа, во се­ко­ја смис­ла, ма­те­ри­јал­но, кул­тур­но, ду­хов­но, мо­рал­но... Не за­гри­жу­ва са­мо фа­ктот што Скоп­је е ед­на од нај­гр­ди­те и нај­ не­о­др­жу­ва­ни­те европ­ски пре­ стол­ни­ни, ту­ку што гра­ѓа­ни­те на Скоп­је ка­ко да гу­бат вол­ја да се гри­жат за сопс­тве­ни­от град...

Ве­лам: нај­при­ми­тив­ни­те фор­ми на ин­ди­ви­ду­ал­но­то/при­ват­ но­то ста­наа единс­тве­ни­те оп­штес­тве­ни ре­пе­ри; мо­јот па­рич­ ник, мо­ет­ о се­мејс­тво, мо­и­те тај­фи, ка­ме­ри, ку­чи­ња, ви­со­ки огра­ди, те­ло­хра­ни­те­ли, ба­ха­то­ста, глу­по­ста и про­сто­ти­ла­кот на но­ви­те вла­де­јач­ки кла­си, ка­ко да ста­наа за­ме­на за јав­ни­ те ин­те­ре­си... Пред на­ле­тот на сом­ни­тел­ни­от ка­пи­тал па­ѓа­ат и пос­лед­ни­те ед­вај јав­ни по­вр­ши­ни; на при­мер, „Ки­не­ски­от ѕид“ му се за­ка­ну­ва на ке­јот на Вар­дар, ед­на од пос­лед­ни­те јад­ни енк­ла­ви на ре­кре­а­тив­но­то, на ед­на по­ли­тич­ки то­тал­но без­о­пас­на јав­ност оли­це­тво­ре­на во пе­ша­ци, ве­ло­си­пе­ди­сти и ро­лер­џии... От­по­рот спре­ма уни­шту­ва­чи­те на гра­дот е мал, сим­бо­ли­чен, ре­чи­си не­вид­лив... Јав­но­ста нај­че­сто е ин­стру­мен­та­ли­зи­ра­на во бор­би­те ме­ѓу тај­фи­те за ло­ка­ции, па­ри и вли­ја­ние... Струч­ на­та јав­ност или не по­стои или е рас­ка­ра­на, по по­ли­тич­ки или кла­нов­ски ли­нии... Гра­до­на­чал­ни­кот, пак, со сво­и­те сом­ ни­тел­но раз­гра­не­ти биз­ни­си (во кои че­сто се на­ѕи­ра конф­ ликт на ин­те­ре­си), ка­ко ток­му да е ема­на­ци­ја на про­па­ѓа­ње­то на јав­но­то на сме­тка на при­ват­но­то... Раз­го­во­ри­те во „Точ­ка“, се раз­би­ра, има­ат смис­ла и важ­ност. (Не­кол­ку­те­ми­на го­сти од За­греб, на при­мер, чле­но­ви на нев­ ла­ди­ни и умет­нич­ки здру­же­ни­ја, ни ги пре­не­соа сво­и­те ва­ж­ Никола Гелевски

ПРА­ВО НА ГРАД

107

ни искус­тва во бор­ба­та про­тив са­мо­во­ли­е­то и по­пу­лиз­мот на за­греп­ски­от гра­до­на­чел­ник Бан­диќ, ко­го тие го до­жи­ву­ва­ат ка­ко за­штит­ник на зди­ве­а­ни­от ка­пи­тал кој га­зи сѐ пред се­ бе.) Но, нам ов­де до­пр­ва ни прет­сто­јат по­се­ри­оз­ни актив­но­ сти за на јав­но­то да му ја вра­ти­ме важ­но­ста и на ло­кал­но и на др­жав­но ни­во; до­пр­ва ни прет­стои бор­ба­та да го за­пре­ме про­па­ѓа­ње­то на Скоп­је и да се из­бо­ри­ме за сопс­тве­но­то ме­ сто во еден поб­ла­го­ро­ден град кој оп­сто­ју­ва низ гри­жа­та на не­го­ви­те гра­ѓа­ни... Нај­пос­ле, пра­во­то на град е на­ше те­мел­но гра­ѓан­ско пра­во! „Утрин­ски вес­ник“, 27.02.2007

108

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

H

Никола Гелевски

N 23

ЧА­СОВ­НИ­ КОТ ВО СКОП­ЈЕ Ми­на­ти­от пат за­пи­шав де­ка ци­ви­ли­за­ци­ско­то доц­не­ње на овие ма­ке­дон­ски про­сто­ри, пред сѐ во од­нос на За­па­дот, но и во од­нос на ре­ги­о­нот, из­не­су­ва ме­ѓи 20 и 100 го­ди­ни. Се раз­би­ра, по­сто­јат иск­лу­чо­ци од тоа на­ше ге­не­рал­но за­о­ ста­ну­ва­ње. Де­но­ви­ве про­чи­тав за еден та­ков мош­не ин­те­ре­ сен иск­лу­чок, за кој ре­тко кој би прет­по­ста­вил де­ка во­оп­што е мо­жен, со ог­лед на ве­ков­но­то тех­но­ло­шко и ур­ба­но за­о­ста­ ну­ва­ње на овие про­сто­ри. Еве за што ста­ну­ва збор: ху­ге­но­тот Фи­лип ди Френ-Ка­не, кој во 1573 го­ди­на го про­ше­тал Бал­ка­нот, оста­вил за­пис во кој твр­ди де­ка пр­ви­от ја­вен ча­сов­ник во бал­кан­ски­от дел од ос­ ман­ли­ско­то царс­тво се на­о­ѓал на др­ве­ни­от ѕво­ник во Скоп­је (Ускуб), ка­де што бил до­не­сен од хр­ват­ско-ун­гар­ски­от Си­гет Никола Гелевски

ЧА­СОВ­НИ­КОТ ВО СКОП­ЈЕ

109

(Си­ге­твар) на­бр­зо по тур­ско­то осво­ју­ва­ње на тој па­нон­ски град во 1566 го­ди­на. Ча­сов­ни­кот мо­жел да се слуш­не во це­ ли­от град ка­ко ги от­чу­ку­ва ча­со­ви­те „на фран­цу­ски на­чин”, а „во це­ла Тур­ци­ја”, ве­ли Ка­не, „не­ма­ло дру­ги јав­ни ча­сов­ни­ ци, нас­про­ти тоа што Тур­ци­те ча­сов­ни­ци­те мош­не ги са­ка­ат и ги це­нат”. Еден анг­ли­ски пат­ник во 1669 го опи­шал овој спо­ ме­ник ка­ко „др­ве­на ку­ла со ча­сов­ник и ѕво­но”.

S

Аме­ри­кан­ски­от исто­ри­чар Тра­јан Сто­ја­но­виќ (кој е ро­ден во Би­то­ла, 1923, а на се­дум­го­диш­на во­зраст со се­мејс­тво­то за­ми­ну­ва за Аме­ри­ка) сме­та де­ка вто­ри­от ја­вен ча­сов­ник на Бал­ка­нот мо­же­би бил оној на са­хат-ку­ла­та во Фи­ли­по­ле, по­ста­вен пред 1623. По не­го сле­дел ча­сов­ни­кот по­ста­вен во Дра­ма, пред 1714. Че­твр­ти­от се по­ја­вил во Вар­на око­лу 1775, ве­ Пр­ви­от ја­вен ча­сов­ник ро­јат­но по ру­ско-тур­ска­та вој­на во бал­кан­ски­от дел од 1768-1774 го­ди­на.

Се ла­же оној кој мис­ли де­ка ова ос­ман­ли­ско­то царс­тво се са­мо не­важ­ни и ре­чи­си би­ се на­о­ѓал на др­ве­ни­ зар­ни исто­ри­ски лун­ѕа­ња. Исто­ от ѕво­ник во Скоп­је ри­ја­та на тех­но­ло­ги­ја­та или на (Ускуб), ка­де што бил при­фа­ќа­ње­то ур­ба­ни на­ви­ки е исто тол­ку важ­на ка­ко, на при­ до­не­сен од хр­ват­скомер, исто­ри­ја­та на кр­ва­ви­те по­ ун­гар­ски­от Си­гет (Си­ ли­тич­ки спле­тки и вој­ни. За­пре­ ге­твар) на­бр­зо по тур­ па­сту­вач­ки зву­чи по­да­то­кот де­ка ско­то осво­ју­ва­ње на тој Ср­би­ја, на при­мер, сѐ до 1866 па­нон­ски град во 1566 го­ди­на има­ла са­мо еден град (Бел­град) со по­ве­ќе од 25.000 го­ди­на. жи­те­ли (25.178, спо­ред по­пи­сот на­пра­вен таа го­ди­на) и са­мо уште че­ти­ри гра­да со по­ве­ќе од 5.000 жи­те­ли. Иста е си­ту­а­ ци­ја­та на це­ли­от Бал­кан; нај­го­ле­ми­те грч­ки гра­до­ви, Со­лун и Ати­на, се бли­жат до 100.000 жи­те­ли ду­ри кон кра­јот на 19 110

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски

век. До 1940 го­ди­на на Бал­ка­нот има­ло са­мо де­сет гра­да со по­ве­ќе од 100.000 жи­те­ли. Или друг ин­те­ре­сен по­да­ток: во Ср­би­ја во 1884 го­ди­на од 100 же­ни са­мо 3 би­ле пис­ме­ни, а до 1900 го­ди­на нив­ни­от број по­рас­нал на 7 и глав­но жи­ве­е­ле во гра­до­ви­те. Тра­јан Сто­ја­но­виќ ко­мен­ти­ра де­ка по­ме­ѓу 1400 и 1800 го­ди­ на три­те сре­до­зем­ни европ­ски по­лу­ос­ тро­ви ги раз­би­ра­ле про­сто­рот и вре­ме­то на со­се­ма раз­лич­ни на­чи­ни: во Ита­ли­ја по­себ­на­та вре­мен­ска или исто­ри­ска перс­пе­кти­ва по­сто­е­ла ед­но­вре­ме­но со снаж­на­та про­стор­на, оп­тич­ка и кар­то­граф­ ска перс­пе­кти­ва; на Ибе­ри­ски­от по­лу­о­стров про­стор­на­та перс­пе­кти­ва би­ла изра­зе­на, но чув­ство­то за хро­но­ме­тар­ско вре­ме би­ло пос­ла­бо раз­ви­е­но, што ги на­ве­ло Шпан­ци­те да би­дат за­до­вол­ни и со по­бав­ни бро­до­ви од оние што ги има­ле Хо­лан­ѓа­ни­те и Анг­ли­ча­ни­те; во ото­ман­ски­от, пак, дел од Сре­ до­зем­је­то по­себ­но не се чув­ству­ва­ла ни­ту но­ва­та вре­мен­ска, ни­ту про­стор­на­та перс­пе­кти­ва. Сѐ до три­е­сет­ти­те го­ди­ни на 19 век, на при­мер, ве­лат де­ка са­мо во Едре­не има­ло не­кој Грк што зна­ел да пра­ви бу­дил­ни­ци; во Со­лун во тоа вре­ме има­ ло еден ба­ка­лин-ча­сов­ни­чар, ка­ко и еден ча­сов­ни­чар-се­не­ штар, кој по­пра­вал ча­сов­ни­ци, очи­ла и ча­до­ри. Фран­цу­ски­от кон­зул во Со­лун во тоа вре­ме ре­кол ед­на ра­бо­та ко­ја и де­нес зву­чи ин­те­рес­но и важ­но: „Она­му ка­де што по­ стои ци­ви­ли­за­ци­ја­та, т.е. кул­ту­ра­та ко­ја ги це­ни ре­дот и сто­ пан­ски­от раст, та­му вре­ме­то е ска­по­цен ар­тикл, а не­го­ва­та вред­ност ги пра­ви не­оп­ход­ни на­пра­ви­те со по­мош на кои тоа се ме­ри”. Ете, ме­ѓу без­број­ни­те ра­бо­ти по­ра­ди кои се сра­ми­ме од нај­ за­о­ста­ни­от бал­кан­ски гла­вен град, Скоп­је, на ме­ре­ње­то вре­ ме мо­же­ме да се гор­де­е­ме! За жал - не де­нес. Скоп­је де­нес ре­чи­си не­ма јав­ни ча­сов­ни­ци. За вре­ме­то на Пе­нов се слу­чи уба­ва ини­ци­ја­ти­ва, се по­ја­ви­ја ни­за град­ски ча­сов­ни­ци кои (не­ве­ро­јат­но, но ви­сти­ни­то) - не про­ра­бо­теа ни­ко­гаш; и ден Никола Гелевски

ЧА­СОВ­НИ­КОТ ВО СКОП­ЈЕ

111

Ко­му­ни­стич­ка­та фи­кса­ ци­ја на јав­ни­те и на ко­ле­ктив­ни­те до­бра не бе­ше са­мо иде­о­ло­шки фа­на­ти­зам или по­ли­тич­ка та­кти­ка за вла­де­е­ње ту­ку очај­нич­ки обид да се за­ бр­за исто­ри­ско­то вре­ме во за­о­ста­на­ти­те зем­ји и јав­но­то да се во­сто­ли­чи ка­ко нај­ви­со­ка вред­ност, че­сто на сме­тка на ин­ди­ ви­ду­ал­но­то.

S

J

де­нес сто­јат, по­ве­ќе­то од нив, ко не­ми спо­ме­ни­ци на про­сто­ти­ла­кот и глу­по­ ста на гра­ѓа­ни­те и на нив­ ни­те из­бра­ни­ци.

Обр­ну­вам вни­ма­ние на гра­до­ви­те и на јав­ни­те до­бра за­што тие се не­из­ беж­но по­вр­за­ни со ци­ в­и­ли­за­ци­ски­от раст на се­ко­ја оп­штес­тве­на сре­ ди­на. Во таа смис­ла, ко­ му­ни­стич­ка­та фи­кса­ци­ја на јав­ни­те и на ко­ле­ктив­ни­те до­бра не бе­ше са­мо иде­о­ло­шки фа­на­ти­зам или по­ли­тич­ка та­кти­ка за вла­де­ењ ­ е ту­ку очај­нич­ки обид да се за­бр­за исто­ри­ско­то вре­ме во за­о­ста­на­ти­те зем­ји и јав­но­то да се во­сто­ли­чи ка­ко нај­ви­со­ка вред­ност, че­сто на сме­тка на ин­ди­ви­ду­ал­но­то. Во таа смис­ла, и де­неш­но­то за­не­ма­ру­ва­ње на јав­но­то (во од­но­ во за­ос­ та­на­ти­те зем­ји, кои овој­пат исто тол­ку не­про­мис­ле­но го те­ра­ат бру­тал­ни­от ка­пи­та­ли­зам на­ме­сто бру­тал­ни­от ко­му­ ни­зам) е те­шка исто­ри­ска ре­гре­си­ја, по­дед­на­кво страш­на ка­ ко ни­ште­ње­то на невк­лоп­ли­ви­те ин­ди­ви­ду­ал­ци за вре­ме на сом­ни­тел­ни­от со­ци­ја­ли­стич­ки ко­ле­кти­ви­зам. Се на­вра­ќам на поб­ли­ско­то и по­да­леч­но­то ми­на­то, ка­ко и на она што нѐ пра­ви за­ед­ни­ца, оти при­па­ѓа­ње­то на не­ко­ја чо­ веч­ка за­ед­ни­ца пред сѐ зна­чи за­зе­ма­ње став во од­нос на неј­ зи­но­то ми­на­то, ма­кар и ко­га тоа ми­на­то се отфр­ла. За чо­век да има но­ва ви­зи­ја за ид­ни­на­та, ве­ро­јат­но е не­оп­ход­но да има но­ва сли­ка и за ми­на­то­то. „Утрин­ски вес­ник“, 18.09.2007.

112

АРХИТОРТУРА & ГРОБАЛИЗАЦИЈА

Никола Гелевски