Kruiden verkennen in de Vlaamse Ardennen by Bart Coenen

Kruiden verkennen in de Vlaamse Ardennen

Colofon Deze brochure werd gemaakt in het kader van een Leader-project ‘Kruiden verkennen in de Vlaamse Ardennen’. Een tiental verenigingen en bedrijven uit de Vlaamse Ardennen slaan voor dit project de handen in elkaar: Velt vzw, de Vlaamse Herboristen, Kruiden Claus, biobedrijven de Kollebloem en de Gastvrije Aarde, het Provinciaal Proefcentrum voor de Groenteteelt Oost-Vlaanderen vzw, enkele gastverblijven, het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen, Milieufront Omer Wattez vzw en de Vlaamse Volkstuin vzw. Samen willen ze kruiden, letterlijk en figuurlijk, op de kaart zetten in de Vlaamse Ardennen. Tekst: Dorien Pelckmans en Karen Remans Illustraties kruiden: Leen De Pelseneer Coverfoto: Stefan Jacobs Eindredactie en lay-out: Reine De Pelseneer Velt vzw Uitbreidingstraat 392c 2600 Berchem T 03 281 74 75 info@velt.be www.velt.be © 2013-Velt vzw. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder de schriftelijke toestemming van Velt vzw.

Inhoud Inleiding

Daslook Kruiden Claus: vier gepassioneerde generaties Echt lepelblad Herman De Waele vol lof over lepelblad Gewone vlier B&B de Notelaar: een voorliefde voor vlier Grote brandnetel Kruiden op het menu in B&B de Groene Weg Grote engelwortel Grote engelwortel belandt in bier ‘Steenuilke’ Kleine veldkers Antoine van De Kollebloem teelt ‘barbarakers’ Look-zonder-look Op pad met Milieufront Omer Wattez vzw Paardenbloem Een veld vol paardenbloemen Roomse kamille Herinneringen aan hectares roomse kamille Veldzuring Een zurig genoegen voor vzw de Vlaamse Volkstuin

6 8 10 13 14 16 18 21 22 24 26 28 30 32 34 36 38 41 42 44

Meer weten? Bronnen Kortingsbonnen en aanbiedingen

46 46 48

ÂŠ David Stockman

Inleiding Op de heuvels van de Vlaamse Ardennen valt heel wat te ontdekken. De vele kleine landweggetjes en kasseiwegen leiden je naar weidse gezichten, boomgaarden en charmante dorpspleinen. Een heerlijk pallet aan typische kruiden uit de streek fleurt deze wegen op. Deze brochure laat je kennismaken met tien kruiden die heel wat te vertellen hebben. We zoomen in op de ecologische waarde van deze streekeigen kruiden en gaan er mee aan de slag in tuin en keuken. In de streek zijn er heel wat mensen en organisaties gebeten door de schoonheid en smaak van verse kruiden. Zij vertellen je over

hun passie en geven hun geheimen prijs. Ben je geprikkeld om aan de slag te gaan? Let dan wel op wat je plukt! Sommige planten zijn beschermd en mag je niet plukken. Andere kun je verwarren met gelijkaardige planten die niet geschikt zijn voor consumptie. Als je niet zeker bent, laat je de plant beter staan. Natuurlijk kun je ook kruiden aankopen of op zoek gaan naar een kruidig arrangement bij een van de vele partnerorganisaties. Aan het einde van de brochure (p. 48-49) vind je tal van kortingsbonnen en een wedstrijd. Trek eropuit, ontdek de kruiden uit de Vlaamse Ardennen en laat je verrassen!

Daslook Allium ursinum L. (Alliaceae) Wie ben ik?

In de tuin

Ik ben een 15 tot 40 cm hoge bolplant. Mijn bladeren zijn ellipsvormig. Mijn bloeistengel is driekantig, met aan de top een schermvormige bloeiwijze. Mijn bloem is wit, drietallig en stervormig. Ik bloei van april tot juni. Ik groei graag op een vochtige voedselrijke bodem in het bos.

Daslook plant je het best in het najaar of in het vroege voorjaar. De plant houdt van schaduw of halfschaduw. Na de bloei verwelken de bladeren. Je vindt daslook later in het jaar terug als een bolletje onder de grond.

In de natuur

De zaden van daslook dragen een mierenbroodje, een klein aanhangseltje van het zaad dat gevuld is met vetten, suikers, eiwitten en vitamines en dat tot voedsel dient voor mierenlarven. Op die manier wordt het zaad door mieren verspreid. Daslook is een inheemse en beschermde plant. Je mag hem niet plukken in het wild. Je kunt hem gemakkelijk in de tuin kweken.

In de keuken

De bladeren oogst je van april tot en met mei, v贸贸r de bloei. Ze smaken naar look, zonder dat de geur blijft hangen. Dat maakt daslook interessant voor lookliefhebbers. Gebruik het blad in sauzen, pesto en voorjaarssalades. Opgelet!

Bij een niet in bloei staande plant lijkt het blad van daslook op het blad van het lelietjevan-dalen (Convalaria majalis L.- meiklokje). Ben je niet zeker, gebruik het blad dan niet, want het blad van lelietje-van-dalen is giftig! Het blad van daslook kun je met zekerheid herkennen aan de sterke uiengeur.

Daslookpesto • 50 g pompoenof zonnebloempitten • 1 sinaasappel • een klein bosje daslook • eventueel andere kruiden zoals peterselie of rucola • 1 dl olijfolie • 1 snuifje zout Rasp de sinaasappel en pers ze uit. Was de daslook grondig. Doe alle ingrediënten, ook rasp en sap, in een keukenmachine of blender. Proef en voeg desgewenst nog sap toe.

Kruiden Claus: vier gepassioneerde generaties Kruiden Claus Beerstraat 1 9770 Kruishoutem 09 383 70 96 www.kruidenclaus.be Van generatie op generatie

Een voorliefde voor daslook

Kruishoutem, 1900. Te midden van de vele kippenkwekerijen in de streek starten Adolf Claus en Marie-Louise Neyrinck met de teelt van primeurgroenten, groenteplanten en koolplanten. Het blijkt het begin van een lange traditie. Hun zoon en kleinzoon zijn gebeten door het hoveniersleven en stappen mee in het bedrijf.

Daslook is al lang een van de favoriete kruiden. Het gedijt goed in ons Belgische klimaat en groeit gemakkelijk in onze streken. Het blad van deze voorjaarsbloeier heeft een heerlijke knoflooksmaak in de bladeren en prachtige, smaakvolle witte bloempjes. Een toastje met daslookpesto is het aperitiefhapje dat tijdens een bedrijfsbezoek steevast wordt aangeboden.

In 1976 legt Christian Claus zich toe op de teelt van kruidenplanten. Zijn inspanningen worden algauw bekroond met de tentoonstellingsprijs van Hortus in Gent. Kruiden Claus zit in de lift. Het terrein wordt te klein en het bedrijf verhuist naar een groter domein, vlakbij het Kordaalbos. Ondertussen raakt ook de jongste zoon geboeid door de kleuren, geuren en smaken van de kruiden. Lode besluit in 2009, na zijn studies handelswetenschappen, om zijn vader te helpen in de kwekerij. 8

Ver buiten de Vlaamse Ardennen

Van oudsher richt Kruiden Claus zich tot de groothandel in binnen- en buitenland, tuincentra, marktkramers, de betere groentewinkel en de speciaalzaak. Sinds enkele jaren is de kwekerij ook toegankelijk voor individuele kruidenliefhebbers. Als de daslook in bloei staat, vinden zelfs topchefs hun weg tot bij Kruiden Claus. Het kleine fijne bloempje geeft de verfijnde gerechten van de sterrenchefs een heerlijke knoflooktoets.

Wandelen in het Kordaalbos Als Lode en Christian even niet aan het werk zijn, genieten ze van een verkwikkende wandeling in het Kordaalbos. Je ontdekt er typische bosplanten zoals daslook. De Kordaalroute gidst je 3 of 6 km lang door het Kordaalbos. Bestel deze wandeling bij Toerisme Oost-Vlaanderen: www.tov.be.

Echt lepelblad Cochlearia officinalis subsp. officinalis (DC.) Bonnier et Layens (Brassicaceae)

Wie ben ik?

In de natuur

Ik word 20 à 30 cm hoog en behoor tot dezelfde plantenfamilie als waterkers en de bekende kolen. Normaal gezien vind je mij in kustgebieden van West- en Noord-Europa. Ik verdraag immers zout en brak water. In het binnenland heb ik de hulp van de tuinier nodig om de concurrentie van andere planten de baas te kunnen.

Echt lepelblad staat op de rode lijst van planten als vrij zeldzaam gemarkeerd. Je mag lepelblad dus niet in het wild plukken.

Ik kom uit de grond met talrijke fijne stengels en daarop draag ik blinkende, vlezige donkergroene blaadjes die een beetje opkrullen en er uitzien als een lepeltje. Om die reden noemen de mensen mij ‘lepelblad’. Ik ben rijk aan vitamine C. De matrozen van de lange vaart van vroeger kregen te kampen met scheurbuik, een dodelijke ziekte te wijten aan vitamine C-gebrek. Door van mijn blaadjes te eten konden ze genezen.

In de tuin

Je kunt lepelblad telen als winterkruid. Zaaien doe je van juli tot oktober. Dit kan op elke bodem. Op p. 13 vertelt Herman De Waele in geuren en kleuren hoe je dit plantje in je tuin en op de vensterbank kweekt. In de keuken

Lepelblad eet men als toevoeging bij salades. De smaak is kruidig en licht scherp, enigszins vergelijkbaar met waterkers of mosterd.

Pastasalade met lepelblad • 200 g speltpasta (spirelli) • 50 g lepelblad • 1 el mayonaise • 1 el yoghurt • peper en zout Kook de pasta beetgaar in licht gezouten water. Giet af en laat afkoelen. Was het lepelblad en snijd het fijn. Meng de pasta met het lepelblad, de mayonaise en de yoghurt en breng op smaak met peper en zout. Lekker met een groenteburger en veldsla.

ÂŠ Herman De Waele

Herman De Waele vol lof over lepelblad Herman De Waele Velt-lesgever www.velt.be Vele jaren bij Velt

In 2014 blaast Velt (Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren) 40 kaarsjes uit. Herman De Waele is er van in de beginjaren bij. Door samen met zijn moeder te tuinieren in de ‘lochting’ krijgt hij de tuiniersmicrobe als jongeling al te pakken. Vele jaren later richt hij samen met enkele gelijkgestemden de afdeling ‘Velt Geraardsbergen’ op. Samen organiseren ze tal van activiteiten en lezingen over ecologisch tuinieren en duurzame voeding. Herman is ook actief als lesgever voor Velt. Verschillende organisaties uit de streek doen geregeld een beroep op zijn diensten. Zijn fascinatie voor planten valt niet onder stoelen of banken te steken, wat maakt dat hij vol passie vertelt over ecologisch tuinieren. Vergeten kruid

Via de Velt-afdeling maakte Herman kennis met het onbekende lepelblad. Over dit plantje wordt slechts sporadisch geschreven en je kunt het dus gerust bestempelen als een

‘vergeten kruid’. Hoog tijd om lepelblad terug op de kaart en in de tuin te krijgen! Herman verklapt je graag enkele teeltgeheimen. Lepelblad in je tuin

Vanaf midden augustus kun je lepelblad voorzaaien. Per potje voorzie je het best een vijftal zaadjes. Na 7 tot 10 dagen komen de plantjes al boven. Na vier weken zijn ze groot genoeg om buiten te planten. Zet de plantjes op 15 cm uit elkaar. Tussen de rijen laat je 25 cm. Om ze te beschermen tegen de wind, kun je bladeren tussen de rijen strooien. Lepelblad is eigenlijk een moerasplantje, dus zorg ervoor dat de grond voldoende vochtig is. Je kunt de hele winter lang oogsten. Let op voor slakken, want ze zijn dol op dit plantje. Lepelblad op de vensterbank

Steek in de winter enkele plantjes uit en zet ze in een potje met een schoteltje eronder. Geef de plantjes een plekje in de keuken en geef ze voldoende water. Nu kun je binnenshuis gemakkelijk lepelblad oogsten. 13

Gewone vlier Sambucus nigra L.(Caprifoliaceae) Wie ben ik?

Opgelet!

Ik ben een struik of kleine boom met een hoogte van 3 tot 7 m. Mijn twijgen en mijn takken zijn gevuld met merg. Verwijder je dat merg, dan kun je fluitjes maken en ook blaaspijpen of proppenschieters. Ik word ook weleens holderboom genoemd. Ik heb tegenoverstaande bladeren. Mijn blad is oneven geveerd en samengesteld uit kleine blaadjes. Ik sta in bloei van mei tot juli. Mijn bloemen vormen tuilen; het lijken wel witgele wolkjes. Mijn rijpe bessen zijn zwart of zwartviolet van kleur. Je kunt ze plukken in september en oktober. Je vindt me overal in tuinen, heggen en kreupelhout.

De rauwe bessen eet je maar beter niet; je kunt er diarree van krijgen.

In de natuur

Het judasoor is een zwam (een parasiet) op vlier. Hij lijkt een beetje op een oor. In de tuin

Vlier groeit in de zon of in lichte schaduw. Hij wordt al snel een grote struik of boom. Hij groeit tot wel 1,2 m per jaar. In de keuken

Van de bloesems en de bessen maak je siroop. 14

ÂŠ Stefan Jacobs

Vlierbloesemdrank • 200 g vlierbloesemschermen • 2 citroenen • 1 l water • 2 tot 3 el rietsuiker of honing Leg de bloemschermen in een glazen kruik. Pers 1 citroen en giet het sap op de vlierbloemen. Voeg een in schijven gesneden citroen toe. Giet het water erover. Laat 24 u trekken. Giet de drank door een zeef. Zoet naar smaak. Deze drank is beperkt houdbaar. Om te bewaren, voeg je er 1 kg suiker aan toe en laat je alles even opkoken. Zo maak je siroop. Giet heet in steriele flessen. 15

B&B de Notelaar: een voorliefde voor vlier B&B de Notelaar Biestmolenstraat 14 9636 Nederzwalm 055 33 05 22 www.de-notelaar.be In de Zwalmstreek ligt B&B de Notelaar. Sinds 2006 heten Els en Bart hun gasten van harte welkom in het oude landhuis. Je kunt bij hen terecht voor een actieve vakantie vol natuur en cultuur. Vanuit de tuin zie je een prachtige oude watermolen. De Vanderlindensmolen deed vroeger dienst als wasmolen en blekerij. Van bij de start besteedden Els en Bart extra aandacht aan een milieuvriendelijke inrichting. In 2009 werden deze inspanningen beloond met de Groene Sleutel. Dit logo geeft aan dat B&B de Notelaar zorgvuldig zal blijven omgaan met water, energie en afval, zonder toe te geven op vlak van comfort. Als gast pluk je hier de vruchten van. ‘s Morgens geniet je van een vers bio-ontbijt en er zijn speciale voorzieningen voor wie met de fiets op vakantie komt. Je fiets kan in de garage en er is een oplaadpunt voor elektrische fietsen.

Van vlierbloesemlikeur tot dagcrèmes

Els is van jongs af aan geboeid door kruiden. Ze kreeg de vlierbessensiroop letterlijk met de paplepel ingegoten. Als Els als kind ziek was, had (groot)moeder altijd wel een oplossing op basis van kruiden klaar staan. De geuren, en kleuren en de kracht van kruiden spoorden Els aan om een herboristencursus te volgen. De kennis die ze daar opdeed, deelt ze graag met haar gasten. Er staan ‘s morgens heel wat zelfgemaakte jams op de ontbijttafel. Ze laat je weleens kennismaken met peren met kaneel of perziken met gember. Haar favoriete kruid is de vlier die ze o.a. voor haar huisaperitief gebruikt. Je kunt bij Els heel wat workshops volgen zoals ‘Leren koken met (on)kruiden’ of ‘Je eigen dagcrème maken’.

Wandelen in het Burreken Op drie kwartier fietsen van B&B de Notelaar ligt het favoriete natuurreservaat van Els. Dit gebied herbergt heel wat bronbossen die mooi laten zien hoe een bos uit de streek er 200 jaar geleden had kunnen uitzien. Het is een waar kruidenparadijs met o.a. daslook, valeriaan en moerasspirea. Je kunt het Burreken al wandelend ontdekken via de Eikelmuisroute (7,5 km) en de Vuursalamanderroute (7 km). Een kaartje voor deze wandeling vind je op www.burreken.be.

Grote brandnetel Urtica dioica L. (Urticaceae) Wie ben ik?

In de keuken

Ik ben een vaste plant en ik ben tweehuizig. Er zijn dus mannelijke en vrouwelijke planten van mijn soort. Ik word 50-150 cm hoog en ik heb een winterharde wortelstok. Mijn stengels zijn onvertakt, vierkantig en rechtopstaand. Mijn bladeren zijn kruiselings geplaatst. Kenmerkend zijn de brandharen op mijn bladeren en stengels. Ik ben zeer rijk aan mineralen (tot 20%) zoals calcium, kalium, magnesium, koper, silicium en ijzer.

In soepen, sauzen, als pesto en als tempura smaakt de brandnetel prima. Brandneteltoppen zijn verrassend lekker en ze bevatten veel mineralen!

In de natuur

Brandnetel is de waardplant voor de rupsen van een flink aantal fraaie dagvlinders: atalanta, dagpauwoog, kleine vos, landkaartje en gehakkelde aurelia. Sommige nachtvlinders leggen hun eitjes eveneens op de brandnetels.

Opgelet!

Wees voorzichtig bij het plukken. De netelharen prikken; ze bevatten een zuur dat leidt tot jeuk. Om de pijn een beetje te verzachten kun je op de jeukende plek wrijven met een blaadje van hondsdraf, een plantje dat bijna altijd in de buurt van brandnetels groeit.

In de tuin

Regelmatig maaien zorgt voor telkens nieuwe jonge scheuten die je kunt oogsten. Bovendien zaait de plant zich zo niet uit. Van de gemaaide stengels en bladeren kun je brandnetelgier maken om in de biologische tuin insecten te bestrijden. Hondsdraf (ÂŠ C. Mc Gough)

Brandneteltempura • een 30-tal brandnetelbladeren • 125 g bloem • 1/4 l blond bier • 1 eigeel • 1 snuifje zout • 1 snuifje nootmuskaat • 1 mespunt sambal • 1 tl olie • 1 opgeklopt eiwit • arachideolie

Meng bier, eigeel, bloem, zout en nootmuskaat in een kom tot een dik deeg en voeg dan de olie toe. Schep er voorzichtig het eiwit door. Haal de bladeren een na een door het deeg (er moet slechts een dun laagje deeg op de bladeren zitten) en bak ze in hete olie in een wok. 19

ÂŠ David Stockman

Kruiden op het menu in B&B de Groene Weg B&B De Groene Weg Groeneweg 39 9960 Brakel 0473 86 35 12 www.degroeneweg.be Na heel wat omzwervingen, o.a. in de Indonesische Molukken en Sumatra, gingen Annette en Pieter op zoek naar een plekje om zich te vestigen met de kinderen. Ze droomden ervan om te midden van het groen te wonen, om vanaf de voordeur te kunnen vertrekken voor een mooie wandeling of fietstocht door bos en wei. Dat groene plekje vonden ze in Brakel. Na 10 jaar besloten ze om de bijgebouwen van hun kleine vierkantshoeve te verbouwen tot een B&B, zodat ook anderen kunnen genieten van al dat moois. Een Groene Sleutel voor De Groene Weg

Tijdens de verbouwingen kozen Annette en Pieter consequent voor ecologische materialen en technieken: dakisolatie met papiervlokken, schrijnwerk, plankenvloeren en trappen uit FSC-hout, leem- en kalkpleister, natuurlijke verven. Ook verwarming op houtpellets en een grote zonneboiler mochten niet ontbreken. Al deze inspanningen maken dat De Groene Weg de trotse eigenaar is van het Groene Sleutel-label.

Brandnetels in de soep

Hun grote trots is de kruidentuin die de binnenplaats siert. Je vindt er tal van keukenkruiden en ook wilde kruiden mogen hier hun gang gaan. Annette verwerkt brandnetels in haar soep, pasta en quiches. Van paardenbloem, engelwortel en vlier maakt ze jam. Op de ontbijttafel verschijnt steevast vers gebakken brood.

Wandelen rond de groene weg In de omgeving van De Groene Weg zijn kruiden niet weg te denken. Vanuit de B&B vertrekken heel wat wandelen fietsroutes. Speciaal voor het project â&#x20AC;&#x2DC;Kruiden Verkennen in de Vlaamse Ardennenâ&#x20AC;&#x2122; ontwikkelde De Groene Weg een heus kruidenarrangement, inclusief wandeling. Hiervoor kregen ze de hulp van Natuurpunt. Tijdens de wandeling maak je kennis met tien kruiden die typisch zijn voor de streek. 21

Grote engelwortel Angelica archangelica L (Umbelliferae) Wie ben ik?

Ik ben een schermbloemige plant die 2 m hoog kan worden. Ik sta in bloei rond 8 mei, de verjaardag van aartsengel Michaël. Dat verklaart mijn naam. In het wild ben ik vrij zeldzaam in Vlaanderen, maar langs de oevers van de Leie, waar vroeger kwekerijen waren, vind je me wel. Ik ben een aromatische plant, een uitgelezen ingrediënt voor een lekkere kruidendrank. Mijn wortels gebruikt men als geneesmiddel bij een verstoorde spijsvertering.

In de keuken

De wortel en de zaden gebruikt men in gebak en likeur. Zelfs de jonge bladeren kun je oogsten en gebruiken, bijv. in rabarbermoes.

In de natuur

Opgelet!

Grote engelwortel is voor insecten een interessante plant. De bloemen ruiken mierzoet en zijn overdekt met een laag glimmende nectar.

Er kan fotosensibiliteit optreden na contact met plantensap op de huid. De huid wordt dan gevoelig voor zonlicht. Dit kan brandwonden veroorzaken.

In de tuin

Dit ruige keukenkruid is een tweejarige plant voor een vochtige standplaats in de zon of halfschaduw.

Engelwortel wordt meestal vermeerderd uit zaad dat vers afgerijpt is; zaden verliezen immers zeer snel hun kiemkracht. Een andere methode is scheutjes afsnijden van de wortel van de tweejarige plant (tijdens de worteloogst) en uitplanten. Plant de plantjes uit op 60 à 75 cm van elkaar.

Rabarbermoes met engelwortel • per 3 stelen rabarber 1 steel engelwortel (jonge delen) • water • zout • honing Was de rabarber en de engelwortel. Snijd ze in stukken. Stoof de rabarber en de engelwortel in een beetje water met een snuifje zout. Zoet naar smaak met honing.

Grote engelwortel belandt in bier ‘Steenuilke’ Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen info@rlva.be 055 20 72 65 www.rlva.be Brouwerij De Ryck info@brouwerijderyck.be www.brouwerijderyck.be Niet alleen wilde kruiden vertoeven graag in de buurt van de kleine landschapselementen die de Vlaamse Ardennen sieren. De steenuil voelt zich ook prima in een landschap vol knotwilgen, boomgaarden en oude schuren. De gaten, holen en spleten zijn voor hem de ideale plaats om zich te nestelen. Een thuis voor de steenuil

Helaas staan net deze kleinschalige landschapselementen vaak onder druk. Het Regionaal Landschap Vlaamse Ardennen engageert zich om de natuurlijke troeven van de streek te behouden, beschermen en ontwikkelen. Met het project ‘Steenuilen in de Vlaamse Ardennen’ trachtte het de toekomst van dit typische landschap en dus ook van de steenuil te vrijwaren. Men organiseerde een tentoonstelling, gaf een brochure uit en hing nestkasten op. Als je een nestkast plaatste, ontving je een steenuilschildje met huisnummer, want wie 24

inspanningen doet voor de steenuil mag best trots zijn. Tot slot brouwde men een bier om de steenuil in de kijker te zetten. Blond en kruidig

Voor dat bier sloeg RVLA de handen in elkaar met brouwerij De Ryck. Dit familiebedrijf met wortels in de Vlaamse Ardennen bleek een ideale partner voor de productie van een echt streekbiertje. Om het streekeigen karakter te accentueren koos men voor een bier met kruiden uit de omgeving die ook een meerwaarde zijn voor de smaak en het aroma. Het brouwersteam selecteerde grote engelwortel, lievevrouwebedstro en sleedoorn als smaakmakers voor het Steenuilke. Het is een blond bier van hoge gisting (6.5% vol. Alc.) dat uitsluitend zuivere ingrediënten bevat. In 2011 haalde het Steenuilke een zilveren medaille binnen de categorie ‘Belgian Style Ales’ op ‘European Beer Star’.

Kleine veldkers Cardamine hirsuta L.(Brassicaceae)

Wie ben ik?

In de natuur

Ik ben een kleine tot zeer kleine, eenjarige plant die voornamelijk tegen de winter kiemt en veelstengelige polletjes vormt die in het voorjaar bloeien. In andere jaargetijden bloeien er soms miniplantjes van mijn soort, vooral op omgewerkte grond. Ik draag vruchten die men ‘hauwen’ noemt. Als de hauw rijp is, springt ze open waarbij de twee kleppen van beneden naar boven snel oprollen, waardoor de zaden weggeschoten worden. Mijn zaden kunnen wel 1 m ver springen en daar ben ik trots op, want het is toch best wel een hele prestatie voor een klein plantje!

Je vindt kleine veldkers in tuinen, plantsoenen, duinen, rotsachtige plaatsen, akkers, langs heggen, bermen en dijken, tussen bestrating en sterk verweerde muren. In de tuin

Kleine veldkers is een wilde, eenjarige plant. Je kunt het plantje als onkruid wieden in de moestuin en dan meteen meenemen naar de keuken. In de keuken

Kleine veldkers is het lekkerst in februari, begin maart, vóór de bloei. Gebruik de plant in salades. Hij is met zijn milde, peperige smaak ook lekker bij roomkaas.

Salade met rode biet en kleine veldkers • 20 g kleine veldkers • 100 g veldsla • 200 g harde geitenkaas in blokjes • 400 g gekookte rode biet in blokjes • 100 g walnoten • olijfolie • enkele el balsamico-azijn • 1 zoete appel • peper en zout Meng de geitenkaas, de rode biet en de walnoten. Besprenkel met wat olijfolie en balsamico. Roer om. Verdeel de veldsla over de borden en leg hierop het kaas-bietenmengsel. Snijd de appel in stukjes en voeg die bij de salade. Werk af met kleine veldkers.

Antoine van De Kollebloem teelt ‘barbarakers’ De Kollebloem Doornstraat 30 9550 Sint-Lievens-Esse www.kollebloem.be De Kollebloem, een biologisch tuinbouwbedrijf, ligt in de heuvelachtige uitlopers van de Vlaamse Ardennen. Antoine en Leen werken er met respect en liefde voor de aarde. Daarom houden ze rekening met het milieu en gebruiken ze geen kunstmeststoffen en synthetische pesticiden. De groenten die ze zelf telen verkopen ze via groentemanden, de hoevewinkel, collega-boeren en enkele restaurants in Gent. Zo trachten ze de keten van boer tot bord zo kort mogelijk te houden. Daarnaast zet de Kollebloem ook in op hoevetoerisme. Je kunt bij hen terecht voor een vakantie waarbij rust en ruimte vooropstaan. Een jaar lang kleine veldkers

Een van de kruiden die de Kollebloem teelt, is de kleine veldkers. Van een bevriende bio-dynamische boerin uit Nederland kregen Antoine en Leen zaaigoed en sindsdien is

het plantje niet meer weg te denken uit het teeltplan. De blaadjes van de plant kun je gebruiken in rauwkost, maar ze lenen zich ook perfect tot het maken van soep. Het grote voordeel van kleine veldkers is dat je het plantje bijna het hele jaar door kunt telen. De Kollebloem maakt daar dankbaar gebruik van. De kleine veldkers belandt er als leuk alternatief voor bladgroenten in het groentepakket en in de hoevewinkel tijdens moeilijke periodes. Naamsverwarring

Antoine noemt de kleine veldkers steevast ‘barbarakers’. Hoewel het plantje officieel de naam ‘kleine veldkers’ draagt en niet hetzelfde is als barbarakruid, noemde de bevriende Nederlandse boerin het ‘barbarakers’. En nu doet Antoine dat ook…

Wandelen volgens de Sint-Lievensroute Zin in een wandeling in de buurt? De Sint-Lievensroute gidst je 4,5 of 8 km lang door de omgeving.Vraag deze wandeling aan bij Toerisme Oost-Vlaanderen: www.tov.be. 29

Look-zonder-look Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara et Grande (Brassicaceae)

Wie ben ik?

In de tuin

Als je mijn blaadjes fijn wrijft, ruiken ze sterk naar look. Mijn Latijnse naam Alliaria is dan ook afgeleid van look, in het Latijn Allium. Maar ik heb geen ‘lookbolletje’ aan de wortel, vandaar de naam ‘look-zonder-look’. Ik heb verder niets met look of met de lookfamilie (Leliaceae) te maken. Mijn witte bloempjes ontluiken in het voorjaar (april-juni) en geven honing. Zoals bij andere soorten uit mijn familie (kruisbloemenfamilie of Brassicaceae) hebben de bloemen vier kroonbladeren, maar bij mij zijn ze tweemaal zo langs als de kelkbladeren. Mijn blaadjes zijn hartvormig en onregelmatig getand. Mijn zaadjes zitten in hauwen.

Look-zonder-look is een tweejarige plant voor in de schaduw. Kies eens voor streekeigen kruiden voor een schaduwborder in de siertuin. Deze mooie plant wordt tot 1 m hoog.

In de natuur

Look-zonder-look groeit op vochtige plaatsen, langs beekjes en ook langs wegbermen, bospaden en tussen heggen en hakhout. Hij vertoeft het liefst enigszins in de schaduw. Bijen en vlinders bezoeken de plant intensief en hij is een waardplant voor het oranjetipje. Vee begraast de plant graag. Oranjetipje op look-zonder-look © webted

In de keuken

Dit plantje hoort helemaal thuis in de keuken. De jonge blaadjes doen het prima in salades. Je kunt ze gebruiken om gerechten (bijv. sauzen) een milde knoflooksmaak te geven. De zaden zijn een alternatief voor mosterdzaad. Als je de plant verhit, verdwijnt het subtiele lookaroma en maakt het plaats voor een scherpere smaak zoals bij veldkers.

Kruidenboter met look-zonder-look • 1 handvol groene kruiden, vers uit de tuin (look-zonderlook, peterselie en bieslook) • 200 g boter • peper en zout Hak de kruiden fijn en meng ze met de boter. Breng op smaak met peper en zout. Laat opstijven in de koelkast.

Op pad met Milieufront Omer Wattez vzw Milieufront Omer Wattez vzw info@milieufrontomerwattez.be 055 30 96 66 www.milieufrontomerwattez.be Milieufront Omer Wattez vzw is een regionale milieuvereniging die opkomt voor de bescherming van het (leef)milieu, de natuur en de cultuurhistorische waarden in haar streek. Ze springt in de bres voor zuivere waterlopen, lucht en bodem. De beweging is actief in de Vlaamse Ardennen en in de Schelde-, Leie-, Zwalm- en Dendervallei. Trage wegen

MOW is trots op het typische landschap van de streek. Dat landschap wil ze via educatie

ÂŠ Didier Pollez

en (juridische) acties beschermen. Zo is MOW een grote voorvechter voor het behoud van de vele trage wegen in de streek. Op deze wegen voelen wandelaars, planten en dieren zich thuis. Bovendien nodigen ze je uit om je op een veilige en duurzame manier te verplaatsen. In de lente worden de bermen van deze wegen gekleurd door een pallet van verschillende voorjaarsbloeiers zoals lookzonder-look, pinksterbloem en klein hoefblad. Puur genieten!

Wandelen rond Ladeuze Wil je genieten van de prachtige beekvalleitjes, haagkanten en kouters? Trek er dan eens op uit en laat je verrassen door dit authentieke landschap. MOW stippelde samen met de werkgroep Maarkebeekvallei van Natuurpunt Vlaamse Ardennen plus een wandeling uit rond Ladeuze. Deze wandeling start aan de parking van het restaurant Ladeuze. Gebaseerd op ‘wandeling 1’ in extra-nummer februari 1983 - Onze Streek (MOW): ‘Kleine natuurgids voor de Vlaamse Ardennen’ door P. Van Ceunebroeck, die tot stand kwam m.m.v. P. Cardon, M. De Jonghe, E. De Lombaerde, K. De Waele, R. Vanheuverswyn en M.-C. VanmaerckeCottigny. (kaart © NGI)

Paardenbloem Taraxacum officinale Weber (Asteraceae)

Wie ben ik?

In de tuin

Als algemeen voorkomende plant ben ik helemaal niet zeldzaam. Ik ben een overblijvende plant. Mijn stengels zijn bladerloos, hol en glad. Er staat één bloemhoofdje op het uiteinde van elke stengel. Ik heb een forse penwortel en mijn bladeren zitten in een wortelrozet bij elkaar. Mijn bloemhoofdjes bevatten een groot aantal gele lintbloemen. Ik kan wel het hele jaar door bloeien, maar de meeste bloemen vind je vanaf eind maart tot half mei. Als ik uitgebloeid ben, herken je mij gemakkelijk aan de pluizenbollen. Mijn vruchtjes worden verspreid door de wind. Overal op droge tot vochtige vruchtbare bodems, in graslanden, bermen en gazons tref je mij aan.

Gebruik maar beter geen pesticiden om de groei van paardenbloemen tegen te gaan. Laat ze staan in je gazon en verwijder ze desgewenst met een mesje uit de moestuin.

In de natuur

Paardenbloemen zijn in het voorjaar een waar stuifmeel- en nectarfeest voor de honingbij.

In de keuken

De verse, jonge en minder bittere bladeren eet men als sla. Van de bloemen maakt men gelei en van de gebrande wortel een koffiesurrogaat. Opgelet!

De volksnamen ‘pisbloem’ en ‘beddenpisser’ duiden op de vochtafdrijvende werking van de paardenbloem. Eet je er te veel van, dan zul je vaker moeten plassen. Contact met het melksap kan soms allergische reacties veroorzaken. Niet gebruiken bij galstenen.

Paardenbloemgelei •ca. 80 g paardenbloemen, zonder groene delen • 750 ml water + 250 ml sinaasappelsap • 2 citroenen, in stukken • 400 g tot 800 g suiker naar smaak Laat water, bloemen en citroenen 15’ koken en laat 1 nacht staan. Zeef het mengsel. Voeg sinaasappelsap en suiker toe en breng aan de kook. Laat op een zacht vuurtje inkoken tot je de gewenste dikte hebt. Vul potten tot de rand met hete jam en draai de deksels vast. Heb je liever minder suiker, gebruik dan geleisuiker of een bindmiddel. De jam is dan minder lang houdbaar. 35

Een veld vol paardenbloemen Jules Clerbout en Carine De Groote Vlaamse Herboristen Vlaamse Ardennen www.herboristen.be www.kruidenwijzer.be Aan de rand van de Vlaamse Ardennen bloeit weldra een bedje boordevol paardenbloemen. Het werd ingezaaid door Jules en Carine, twee herboristen in hart en ziel. Als je hen hoort vertellen over kruiden lijken ze twee doorwinterde herboristen die van jongs af aan met kruiden bezig zijn, maar schijn bedriegt. Pas toen hun zoon op 5-jarige leeftijd last had van de luchtwegen maakten ze voor het eerst kennis met de helende werking van kruiden. Een fles tijmsiroop bracht soelaas. Van kruidenspiralen tot zalfjes

Jules en Carine waren aangenaam verrast en gingen op zoek naar meer info. Ze verslonden kilometers boeken en besloten een opleiding tot herborist te volgen. Van daaruit rolden ze in het bestuur van de Vlaamse Herboristenvereniging en werden ze prompt regioverantwoordelijken van de Vlaamse Ardennen. Nu geven ze regelmatig voordrachten en dergelijke in heel de regio. Hierbij kiezen ze voor maatwerk, wat maakt dat ze na zes jaar al 60 verschillende vormingen uitwerkten: van 36

wandelingen tot kookworkshops, van tuintips tot het maken van zalfjes. Een van de toppers is een workshop â&#x20AC;&#x2DC;kruidenspiraal aanleggenâ&#x20AC;&#x2122;. Je bouwt hierbij in groep een kruidenspiraal zodat je daarna thuis met alle tips gemakkelijk zelf aan de slag kunt. Paardenbloemenluxe

Jules en Carine zijn verzot op paardenbloemen. In een van de eerste boeken die ze lazen, zagen ze een recept voor paardenbloemengelei. Algauw was hun boomgaard heel wat paardenbloemen armer en stond er verse gelei op tafel. Nu ze verhuisd zijn en de tuin moet worden ingericht, willen ze de luxe van veel paardenbloemen in de tuin niet opgeven. En dus besloten ze om een bed met paardenbloemen in te zaaien. Niet alleen de bloemen van paardenbloem zijn een delicatesse. Ook de jonge blaadjes kun je perfect in salades gebruiken. Vind je de blaadjes wat te bitter? Zet dan eens een bloempot over een jonge plant. De blaadjes zullen bleken en minder bitter smaken.

ÂŠ pockafwye

Roomse kamille Anthemis nobilis L. (Asteraceae) Wie ben ik?

Etherische olie

Ik ben van de familie van de Asteraceae of samengesteldbloemigen. Wat iedereen ziet als mijn bloemen, zijn eigenlijk bloemhoofdjes met een kegelvormige bodem en kleine linten buisbloempjes erop. Sommige cultivars van mijn soort hebben gevulde bloemkorfjes. Die bevatten dan meerdere lagen romig witte lintbloemen. Mijn bladeren zijn een- tot tweemaal geveerd. Ik werd de vorige eeuw in de Vlaamse Ardennen veel gecultiveerd omwille van mijn medicinale waarde. Een kopje kamillethee werkt immers ontkrampend, al heb ik beetje een wrange nasmaak.

Kamille wordt met stoom gedestilleerd om er de etherische (vluchtige, geurige) oliĂŤn uit te halen. De etherische olie van kamille is vooral bekend om haar rustgevende werking.

In de tuin

Het compacte groeiende blad is fijn verdeeld en geurt zoet. Roomse kamille is eveneens een goede bodembedekker. Deze plant past leuk in voegen van stenen en kan ook gebruikt worden ter vervanging van gazon. Dan kun je de plant gewoon maaien.

Opgelet!

Hoge doses roomse kamille, en zeker de etherische olie ervan, moeten vermeden worden tijdens de zwangerschap. De plant moet voorzichtig gebruikt worden door mensen met een allergie voor andere leden van deze plantenfamilie.

Een ligbad met roomse kamille â&#x20AC;˘ 10 g koffiemelk â&#x20AC;˘ etherische olie van roomse kamille (5 druppels) Meng de etherische olie van roomse kamille met koffiemelk om de oplosbaarheid in water te verhogen. Voeg dit toe aan het bad op het moment dat je erin stapt. Geniet van het ligbad gedurende 20 minuten. Dep je huid droog en kruip onmiddellijk in bed. Slaapwel!

Herinneringen aan hectares roomse kamille De Gastvrije Aarde Koekoekstraat 17 9667 Sint Kornelis Horebeke www.gastvrijeaarde.be In het begin van vorige eeuw kweekte men in de Vlaamse Ardennen zeer veel roomse kamille en engelwortel. Deze kruiden stonden tot ver buiten de streek bekend als de beste die je kon vinden. De Vlaamse Ardennen bleken de plaats bij uitstek te zijn om deze kruiden te kweken. Tijdens de twee wereldoorlogen werd de roomse kamille in grote hoeveelheden verkocht aan apothekers. Men gebruikte het kruid voor diverse toepassingen, van medicijn voor de spijsvertering tot druppelwater voor ontstoken ogen. Geurige herinneringen

Onder andere de grootouders van Sigrid Dewaele leverden toen kruiden aan de apothekers. Als kind ging Sigrid geregeld op ontdekking in de tuin van haar grootouders. Ze maakte er kennis met de groei en bloei

van heel wat planten en kruiden. Binnenshuis werd ze overdonderd door alle geuren die vrij kwamen als haar grootmoeder de kruiden verwerkte en droogde. Nu koestert ze de oude kruidenboeken die ze van haar grootmoeder kreeg. Kruidenadvies voor klanten

Toeval of niet, Sigrid verhuisde naar de Geuzenhoek (Horebeke) vlakbij de oude hoeve van Gastvrije Aarde. Daar was Elke enkele jaren geleden gestart met een bio-dynamisch bedrijf en de teelt van diverse soorten groenten. Algauw bleek dat Elke en Sigrid dezelfde passie deelden: kruiden. Ze volgden samen een opleiding tot herborist. Sigrid ging later ook aan de slag bij de Gastvrije Aarde. Daar delen de dames nu graag hun kruidenkennis met de klanten in de hoevewinkel en herboristerij.

Veldzuring Rumex acetosa L. (Polygonaceae)

Wie ben ik?

Opgelet!

Ik ben een plant die tot 60 cm hoog kan worden. Ik word ook wel ‘zurkel’ genoemd. Mijn bladeren zijn langwerpig en hebben voetslippen. Mijn bloemen staan in een enkelvoudige pluim. Ik ben tweehuizig, dat wil zeggen dat er mannelijke en vrouwelijke planten van mijn soort zijn. In de Vlaamse Ardennen noemen ze me ook ‘suurkel’ of ‘sulkaart’.

Veldzuring dankt zijn zure smaak aan het gehalte aan organische zuren vooral aan het oxaalzuur. Dit zuur zit ook in rabarber die tot dezelfde familie behoort. Gebruik wordt afgeraden aan personen met nier- of blaasstenen en aan reumapatiënten.

In de natuur

Veldzuring is de waardplant van vuurvlinders. In de tuin

Veldzuring is winterhard. In het wild komt veldzuring voor in zure, vochtige weilanden, langs akkers, beken en rivieren. In de keuken

De bladeren kun je eten; pluk ze in mei en juni zolang ze nog zacht zijn. Veldzuring geeft aan salades een zurig accent. Voeg de bladeren ook eens toe aan soep of stoof ze zoals spinazie. Veldzuring is een vast ingrediënt voor ‘paling in ’t groen’. Kleine vuurvlinder op schapenzuring © Vilda/Rollin Verlinde

Aardappelpuree met zurkel (4 pers.) • 1 kg aardappelen • 2 dl melk • 50 g roomboter • peper • zout • een handvol fijngesneden zurkel Kook de aardappelen en giet ze af. Zet ze weer op het vuur met de melk, de boter en de zurkel. Laat opnieuw koken. Stamp fijn. Voeg peper en zout toe. Voor wie met een zucht van nostalgie terugkijkt naar ‘de tijd van toen’, een variant: ‘Tatjespap’ met een flinke hoeveelheid karnemelk. Vervang in het recept hierboven 2 dl melk door 7,5 dl karnemelk. 43

Een zurig genoegen voor vzw de Vlaamse Volkstuin Vzw De Vlaamse Volkstuin www.volkstuin.be Al meer dan 100 jaar verenigt vzw de Vlaamse Volkstuin tuiniers van diverse pluimage. Zowel ervaren tuiniers met een grote tuin als mensen die voor het eerst groenten telen op hun terras vinden hun plaats in de vereniging. De vereniging wil haar 25000 leden geregeld samenbrengen en informeren over tuinieren. Dit gebeurt met cursussen, het maandelijkse tijdschrift en uitstappen. Kruiden in volkstuintjes

Daarnaast is vzw de Vlaamse Volkstuin vooral bekend van haar volkstuinparken. In Oudenaarde en Geraardsbergen hebben meer dan 100 tuiniers een eigen perceel waarop ze groenten, bloemen, fruit ĂŠn kruiden kweken. In vele tuinen beperkt dat laatste zich tot de standaard keukenkruiden zoals tijm, bieslook en basilicum. Andere tuiniers wagen zich al eens aan een ruimer assortiment met salie,

citroenmelisse, oregano of enkele vergeten kruiden zoals zurkel. Die laatste plant wordt enorm gewaardeerd als smaakversterker in verschillende gerechten. Bovendien bevat veldzuring veel vitamine C. De plant is kortom een waardevol, natuurlijk additief in de keuken. Passie aanwakkeren

De vereniging wil haar leden nog meer vertrouwd maken met kruiden en de teelt van kruiden aanmoedigen. Daarbij is er aandacht voor bekende en minder bekende soorten. Daarom organiseert De Vlaamse Volkstuin geregeld een uitstap naar een kruidenkwekerij of een workshop over de duurzame teelt van kruiden. Hiervoor doet ze een beroep op deskundigen van binnen en buiten de organisatie. Op die manier hoopt ze de passie voor kruiden aan te wakkeren.

ÂŠ archief De Vlaamse Volkstuin

Meer weten?

Bronnen

Kruiden in het wild ontdekken

• Dries, J. et al. Kruidencompendium: de meest gebruikte kruiden. Arinus. • Van Roy, A. www.annetanne.be/kruidenklets • Verhelst, G. (2010). Groot handboek geneeskrachtige planten. BVBA Mannavita, Wevelgem. • Weeda, E. et al. (2003). Nederlandse oecologische flora. KNNV Uitgeverij, Utrecht. • De Waele, K. et al. (2005). Flora van de Vlaamse Ardennen. RLVA, Ronse. • Recept van brandneteltempura: http:// roelskens.be/finn/index.php/2012/05/12/ wildseizoen. • Woordenboek van de Vlaamse Dialecten. Vakgroep Taalkunde, Universiteit Gent.

• De Waele, K. et al (2005). Flora van de Vlaamse Ardennen. RLVA, Ronse. Aan de slag met kruiden in de tuin

• Grugeon, M. (2011). Sierlijk en kruidig. Velt, Berchem. • Van Killegem W., Claus C. (2013). De lekkerste keukenkruiden kweek je zelf. Davidsfonds, Leuven. Aan de slag met kruiden in de keuken

• www.kruidenkalender.be • Lauwers, D. (2003). Handboek Ecologische Voeding. Velt vzw, Berchem.

ÂŠ Oemebamo

Kortingsbonnen en aanbiedingen " Alle aanbiedingen zijn eenmalig

Goed voor 10% korting op je aankoop bij Kruiden Claus. Geldig tot 30 juni 2014.

Goed voor € 5,00 korting op het kruidenarrangement van B&B de Groene Weg. Geldig tot 30 juni 2014.

De Notelaar biedt 10 gratis workshops ‘dagcrèmes maken’ aan. De eerste tien mensen die het arrangement ‘overnachting met workshop dagcrème maken’ boeken, krijgen de workshop gratis.

Goed voor 1 gratis glas bij aankoop van een krat ‘Steenuilkes’ bij Brouwerij de Ryck. Geldig tot 30 juli 2014.

Goed voor 50% korting op het lidmaatschap voor nieuwe leden bij Milieufront Omer Wattez vzw. Geldig tot 30 juni 2014. Stort € 6,00 op BE93 5230 8018 9167 met als vermelding ‘kruidenproject: nieuw lid’.

Goed voor 5% korting op je aankoop in de hoevewinkel van de Gastvrije Aarde. Geldig tot 30 juni 2014.

Goed voor 5% korting op je aankoop in de hoevewinkel van de Kollebloem. Geldig tot 30 juni 2014.

Goed voor een jaarabonnement op de Volkstuin 2014 (11 nummers) voor de prijs van € 10,00 in plaats van € 16,00. Geldig tot 30 september 2014. Naam: Adres: Telefoonnummer: Stuur deze bon naar: De Vlaamse Volkstuin Seminariestraat 2, 9000 Gent. Betalingsinfo volgt. 48

In ruil voor deze bon krijg je het boek Flora van de Vlaamse Ardennen, een uitgave van RLVA (2005, 350 p.), samengesteld in samenwerking met Natuurpunt. Het boek bevat een beschrijving van 170 planten met verspreidingskaart in de Vlaamse Ardennen en foto’s van Gerard Mornie, en ook nog 800 verspreidingskaarten van planten die niet beschreven staan, maar die wel voorkomen in de Vlaamse Ardennen. Je kunt het boek tijdens de kantooruren afhalen op volgende adressen: • RLVA, Veemarkt 27, 9600 Ronse, 055 20 72 65, info@rlva.be, www.rlva.be • PNEC De Kaaihoeve, Oude Scheldestraat 16, 9630 Meilegem (Zwalm), 055 49 67 96, kaaihoeve@oost-vlaanderen.be, www.dekaaihoeve.be • Het Vlaams Kennis- en Vormingscentrum voor Natuur & Milieu “De Helix”, Hoogvorst 2, 9506 Grimminge, 054 31 79 50, dehelix@lne.vlaanderen.be, www.lne.be/organisatie/centra/de-helix Je krijgt het boek thuisbezorgd na het opsturen van deze bon en overschrijving van € 8,00 verzendkosten op rekeningnummer BE23 0012 2912 5291 van RLVA. Naam: Adres: Velt vzw verloot ieder seizoen één handboek ‘Stappen naar een ecologische tuin’. Bezorg onderstaande gegevens aan dorien.pelckmans@velt.be of stuur ze per post naar Velt, t.a.v. Dorien Pelckmans, Uitbreidingstraat 392c, 2600 Berchem. Naam: Adres: E-mailadres: ¨ Ik ontvang graag de tweewekelijkse nieuwsbrief met nieuws over ecologisch leven en tuinieren. Deze actie loopt tot 21 december 2014 49

ÂŠ David Stockman

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.