Hugenoten in Dwingeloo Lezing over de Hugenoten in Dwingeloo, d.d. 12 maart 2009 door Hans Bauer. → Overzichtelijk op schrift gesteld door Wytze Spoelstra, Robert Zantinge en Bas de Jong. Hugenoten is een benaming die in Frankrijk werd gegeven aan protestanten in de 16e en 17e eeuw. Doordat ze protestants waren – en aanhangers van Calvijn, was het lastig om in het katholieke Frankrijk te leven. Daarom vluchtten deze Hugenoten naar andere landen, zo ook naar Dwingeloo. De Hugenoten hadden ook een zogenaamd ‘Hugenotenkruis’, ook wel het Maltezer‐ kruis genoemd. De lelies staan voor Frankrijk (tussen de 4 delen van het kruis), en onderaan de venus‐duif.
Figuur 1 ‐ Hugenotenkruis
Eerste golf van Hugenoten uit Frankrijk
In de 16e eeuw leefde de Renaissance in Europa. Individualisering van de burgers trad op, door een toenemende belangstelling voor wetenschap. Hierdoor ontstond echter een gebrek aan tolerantie tussen de katholieken en protestanten. Er ontstonden dus godsdienstige twisten, onder andere in Frankrijk. Om deze twisten te beeindigen, besloot Hendrik IV om het Edict van Nantes uit te vaardigen in 1598. Mede doordat hij zelf Hugenoot was geweest voordat hij zich bekeerde tot het katholicisme, zodat hij koning kon worden, heeft hij dit waarschijnlijk doorgevoerd. Het Edict van Nantes zorgde voor de volgende bepalingen: gewetensvrijheid in geheel Frankrijk; het recht godsdienstoefeningen te houden in de reeds hiervoor in gebruik zijnde kerken, in kastelen van protestantse edellieden en in één stad per district, behalve Parijs; volledige burgerrechten: vrije handel, erfrecht, toegang tot ambten, onderwijsinstellingen; het bezetten van de helft van de zetels in de handelskamers; het recht van het leggen van een door de koning bezoldigd garnizoen en het houden van synoden in een honderdtal veiligheidsplaatsen. Tegelijkertijd was de 80‐jarige oorlog bezig in Europa (van 1568 tot 1648), waardoor het sommige Hugenoten al te heet onder de voeten werd, en zij vluchtten reeds.
Tweede golf van Hugenoten uit Frankrijk Aanvankelijk was het voor de Hugenoten mogelijk om in harmonie verder te leven, totdat Richelieu hier in 1629 een einde aan maakte, door het edict weer in te trekken. In 1685 trok Lodewijk de XIV het Edict definitief in. Er kwamen vele maatregelen tegen protestanten gericht: Het beleg op La Rochelle in 1628 Protestanten kregen te maken met beroepsverboden Er werden extra belastingen geheven De gemeentelijke tribunalen werden afgeschaft, die juist gemengd katholiek en protestants waren. Hierdoor hadden de Hugenoten dus steeds minder te zeggen in de commune. De katholieken probeerden de Hugenoten te bekeren. Gemengde huwelijken tussen protestanten en katholieken waren verboden → Kortom, men werd tweederangs burger. Zo kwam de tweede vlucht op gang; de situatie werd onhoudbaar. De Hugenoten vluchtten met 50.000 mensen naar elders, onder andere naar Nederland. Deze tweede golf was van 1630 tot 1700. De heroprichting van het Edict van Nantes, onder de naam Edict van Fontainebleu in 1685, mocht niet baten, de stroom was al op gang gekomen.
Hugenoten in Dwingeloo – een lezing door Hans Bauer
1
Cijfers In tabelvorm ziet de ‘grote trek’ er zo uit 1 : Gebleven (%) Gevlucht (%) Totaal (%) Frankrijk West‐ Oost‐ Totaal
24 % 51 % 75 %
16 % 9% 25 %
40 % 60 % 100 %
Vluchtwegen De vluchtwegen waren niet direct naar Nederland, maar gingen vaak via Londen of door Duitsland, zoals op het plaatje 2 te zien is. Op het kaartje staan de vluchtwegen naar Zweden niet getekend, maar zij bestonden wel degelijk.
Hugenoten in Dwingeloo Volgens Reinder Smit kwamen er zo’n 40 tot 50 Hugenoten Figuur 2 ‐ De vluchtroutes van de Hugenoten naar Dwingeloo. Zij waren afkomstig uit Poitou, een streek tussen La Rochelle en Tours. Waarschijnlijk heeft de Drost van Dwingeloo ze naar hier gelokt. Deze drost was de heer Antoinie van Pallant, die niet erg geliefd was in de omgeving, omdat hij dikwijls conflicten veroorzaakte, bijvoorbeeld door het tegenwerken van de schout, het tegenwerken van de bouw van windmolens en hij lag in de clinch bij de keuze van schoolmeesters en de predikanten. Hij stelde in Bathinge – zijn residentie welke hij gekocht had in 1685 – ruimte beschikbaar waar de Hugenoten konden wonen tot zij zelf onderdak hadden. Doordat hij drost was, kon hij ook het stuk grond nabij de kerk van Dwingeloo beschikbaar stellen voor de Franse huizen en hij stelde leningen beschikbaar.
Figuur 3 ‐ havenzathe Bathinge in 1732 (getekend door Cornelis Pronk ‐ Rijksprentenkabinet)
1 2
Hugenoten in Dwingelo, Reinder Smit, 1986 Vlucht naar de vrijheid; Hugenoten en de Nederlanden, H. Bots, 1985
Hugenoten in Dwingeloo – een lezing door Hans Bauer
2
Verspreiding Al snel trokken de rijke Hugenoten naar het hedendaagse Lhee, dit waren voornamelijk renteniers. De wat minder bedeelde Fransen betrokken de “Fraanse Huuz’n”. Ze zijn gebouwd in 1687. De kosten bedroegen 3045 calorusguldens 3 .
Collectes Ook werden er collectes gehouden voor de bouw, drie maal. Deze brachten fl 3000,‐ + fl 2000,‐+ fl 2032,‐ = fl 7032,‐ op. Eerste collecte in 1687 in de Nederlanden, voor alle Hugenoten, aanbevolen door kerkvisitatoren: totale opbrengst 3000,‐ carolusguldens Tweede collecte in 1689 in Holland en Drente voor Dwingelo door Ds. Paschen met aanbeveling van de Drost: opbrengst 2000,‐ carolusguldens Derde collecte in 1699 in de Nederlanden, voor Hollandse Hugenoten: opbrengst 2032,‐ carolusguldens Opvallend was dat de Hugenoten snel hun schulden afbetaalden, wanneer zij hadden geleend van de Drost.
De integratie van de Hugenoten in de gemeenschap De predikant Isaac du Soul kwam in mei 1686 op Bathinge aan. Samen met ds. Paschen betekende hij veel voor de Hugenoten. Du Soul verzorgde naast de kerkdiensten ook educatie op het landgoed, ds. Paschen – een beschermeling van Antoinie van Pallant – hield de collectes voor de bouw van de Franse huizen. Johannes was een chaoot, hij hield slechte administratie, was afwezig op zondag en verantwoordde zich niet altijd voor zijn uitgaven, maar hij collecteerde. Isaac du Soul werd in 1693 al lid van de Drentse synode (eliteclub), wat betekende dat hij al vrij snel enorm gewaardeerd werd. Opvallend was hoe open de Hugenoten stonden voor verandering. Al voordat de Hugenoten genaturaliseerd waren, lijfden ze zich in bij de lokale kerk, in 1708. Daarvoor werden kerkdiensten gehouden in Bathinge, door de predikanten Johannes Paschen en Isaac de Soul. Naturalisatie geschiedde twee keer; in 1710 en in 1712. Niet iedere Hugenoot koos ervoor om zich te naturaliseren. Trouwen deed men niet vaak in Dwingeloo, waarschijnlijk omdat men al getrouwd was en genoot van een oude dag (veel renteniers). Er is 4 keer sprake van een trouwpartij. È Na 25 jaar was men dus volledig ingeburgerd.
Trouwakte Hiernaast staat een trouwakte van een van de Hugenoten en een baron uit Drenthe. de Rion kwam uit een familie van 5 die naar Drenthe gevlucht is.
Figuur 4 ‐ Een van de trouwaktes.
3
Guldens gedrukt in de tijd van Karel V, de waarde bedroeg 20 stuivers.
Hugenoten in Dwingeloo – een lezing door Hans Bauer
3
De Hugenoten uit Frankrijk Hieronder een tabel met de familie’s die uit Frankrijk naar Dwingeloo kwamen. Familienaam aantal beroep In Steun Naturalisatie Franse huizen Beor 2 ? ? nee ja Blaison, de 4 boer/schoenmaker ja/nee ja/nee nee Boitinière, de la 1 ? ? nee † Bourneuf, de 1 rentenier ja/nee nee ja (weduwe) Foucet * 1 (koek)bakker ja ja/nee ja Geurdin/Odebrand 6 kleermakers ja ja † Flottemanville 1 ? ? nee nee Goisy, de (weduwe) 5 rentenier ja nee ja Goullaine, de 1 ? ? nee ja Gouset 1 onderwijzeres ? nee nee Javelot 1 ? ? nee nee Korveno 2 ? ? nee ja Leauboulingier, de 1 ? ? nee nee Pacy 1 ? ? nee † Pinsonnière, de la 1 rentenier nee ja/nee nee Rion, de/Joduin 5 rentenier nee nee ja Soul, du 4 predikant nee nee † Théhillac 1 naaister ? nee nee totaal 39 *Foucet is een verwant van Hans Bauer →
I ‐ Jan Klaasz Brack, ca. 1650 – ca. 1720 (Hugenoot?) II ‐ Claas J. Brack 1700 – 1749 x Geertruij Foucet 1691‐1765 geb. Nieuwkoop Leiden 1720 geb. Dwingeloo III ‐ Cornelis Brack 1728 – 1781 Gouda, notaris, schout van Oukoop IV ‐ Guillaume Brack 1765 – 1823 V ‐ Cornelis Brack 1794 – 1877, Reeuwijk VI ‐ Willem H. Bauer 1826 ‐ 1866 x Geertruida J. Brack 1831 ‐ 1919 VII ‐ Johannes G. Bauer 1865 – 1954 VIII ‐ Johannes G. Bauer 1903‐1996 IX ‐ Johannes C. Bauer 1940
Figuur 5 ‐ De Franse huizen in Dwingeloo Hugenoten in Dwingeloo – een lezing door Hans Bauer
4