GAZTELU, EUSKAL HERRIKO GAZTELUA
1 GAZTELU HERRIA
2011
www.basozaina.com Gaztelu herria Tolosaldea lurraldean dago, Donostiatik 33 kmtara eta Tolosatik 7 kmtara. Herria bezala XIII garren mendean sortu bazen ere 1374 Tolosarekin egin zuen lotura, baina 1845 urtean burujabetza lortu zuen. 120 urte udal propio izan ondoren, 1964 Leaburu herriarekin elkartu zen eta azkenean 1994 berriz ere udal propio burutu zen. Gaur egun 158 biztanle ditu, Larte mendiak egiten dio babesa iparralderuntz eta Erroizpe gaina (804 m.) mendirik ezagunena bada ere, jakin behar da gazteluarrek Larte esaten diotela mendiari. Erroizpe mendikateak Gaztelumendi du izena, eta gailurrik altuena Ulizar (868 m.) izenekoa nafarroaldeko Areso herrian dago, GR9 bidean bertan.
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
BBaasseerrrriiaa
2 AGINAGA BASERRIA
G
azteluko bizimodua “baserri” inguruan antolatzen da, abereak, baratza, baso lanak, eta abar, beraz agroekonomia da nagusi bete-betean herrian, hirigunea landagunea da, frontoi ederra, handia, estalia, beti irekia, ur iturria herriko plazan bertan eta aparkatzeko inolako arazorik gabe zorionez. Hirigunetik urrutira joan gabe baserri ederrak, handiak, eta lirainak ikus ditzakegu: Erreginenea, Etxeberri, Iriarte, Uzurburu, Enriki, Elizalde, eta abar…. gazta edo barazkiak erosi nahi baduzu erraz dago aukera…. hantxe bertan, bizi-bizi, zuzenean, merkataritzako bitartekorik gabe. Baserri, baso herria da, burueritzia, nekazaritza eta abelzaintza jarduera eginez, baina azken aldi honetan agroturismo edo sagardotegitan ere ibili ohi dira. Duela gutxi arte Aginaga baserriko terrazetan garia ere landatzen zen, baina gaur egun ez dago autarkikoa den baserririk. Denboraren poderioz aldaketa da ohizkoa, baserriak aldaketaren bidea hartu du.
Gaztelura etorri Bai…. Baina ez kontatu!
1
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
EElliizzaa
3 ANDRA MARI ELIZA
A
ndra Mari izeneko eliza dugu Gaztelukoa, XVI garren mendekoa, elizpe gotikoa, planta errektangeluar, kanpandorre handia, elizarurre arkupeduna; erretaula XVII garren mendeko barrokoa, Juan de Basayaz jaunak egindakoa. Erretaularen gainean kalbarioaren Kristoa Alkizako eskultore romanista Ambrosio de Bengoetxeak egin zuen, Antxieta eskultore errenazentista garrantzitsuaren diszipuloa. Elizaren ondoan Arritegi baserria dago eta hantxe bizi da sakristaua, beti prest eliza erakusteko. Elizbarneko bakarreko zorua egurrezkoa da eta oraindik daude markatuta Gazteluko baserrien hilobi zaharrak; horien gainean eta duela gutxi arte igande oro mezatan argizaiolak kokatzen ziren. Ohiturak ohituraz argizaiolak erretze horrek hildakoei beste bizitzarako argia eman omen zien. Teoria batek esaten du eliza inguruan dagoela Gazteluaren gaztelua. ÂżNon dago gaztelua? Etorri eta galdetu, lasai gainera, erantzunaren bat jasoko duzu.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
2
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
TTxxiissppiirrii
4 TXISPIRI KOBAZULOA
T
xispiri kobazulo sepulkrala da, 1934 urtean Telesforo de Aranzadi jaunak aurkitu zuen eta 1944ean M.Ruiz de Gaonak aztertu zuen. Kobazuloa ez zen inoiz erabili etxebizitza bezala sepulkroa baizik, eta bere aztarnak brontze aroan kokatzen dira; barruan gizaki hondar eta hezurrak aurkitu zuten, gizabanako 14 lagun, 11 heldu, gazte bat eta bi ume, denak artrosis jota eta hortzetako makaltasun nabarmena. Txispiriren sarbidea konplikatu samarra bada ere behin kobazuloaren ahoa bilatuz gero barrukoa erraz bisita daiteke, 25 m. luzeera ditu eta linterna xume bat nahikoa baino beharrezkoa da . Txispiri kobazulo natural karstikoa da eta Bordatxuri baserritik oso hurbil dago. Baserri horretan bertan 1908an jaio zen Inazio Goikoetxea Olaondo “Gaztelu� herriko olerkari fin eta famatua. Gomendagarria. Harrigarria.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
3
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
JJaaiiaakk
5 HERRI KIROLAK JAIETAN
G
azteluko jaiak Andra Mari egunekoak dira, abuztuaren 15ean hain zuzen ere. Jaietan herriko ohiturak eta izaera nabarmentzen dira, ume jokoak, toka, antzerkia, bertso jaialdia, trikitritxa, afariak besteak beste badago ere, herri kirola da aipagarriena dudarik gabe, segalariak, tronzalariak, aikolariak, eta abar. Egun berezia pasa nahi baduzu etorri Gaztelura, herri giroa menditartean. Egun hori ezezik besteak ere badago jai kutsu berezia Gaztelu aldean, Santa Kruz eguna, San Isidro nekazari eguna, San Juan bezpera‌. azken egun honetan baserri ate nagusian elorrizko gurutzeak jartzen ziren duela gutxi arte; gaur egun erramu berria jartzen da ateetan, erramu zaharra San Juan suan erre ondoren. Gaztelun ohitura zaharrak eta berriak nahasten dira naturaltasun osoz. Gaztelun bertan bukatzen da Leaburun jaiotzen den errepide GI-3881, baina hantxe dago paradisua eta sorpresak txoko guztietan.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
4
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
EErrrroottaa
6 ERROTA MUGITZEN
E
rrota txiki baserria 400 urte baino zaharragoa da. Gazteluko Lartzalde auzoan dago eta Gaztelun egon arren Litzarta herritik hurbilago dago. Ur errota da arto hirina egiteko eta gaur egun erabat martxan jartzerik badago, ikaragarria da ur indarra ikustea, harri soinuaren blastaka aditzea, kutsu zaharra eta emaitza bereganatzea, arto hirin fin eta gozoa taloak dastatzea. Udara lehor eta gogor batean bisitatuz gero harrigarria da hantxe bertan ura nonnahi azaltzea, errekak, iturriak, surgentziak, urmael, uharkak‌.. hezetasuna da nagusi eta horren inguruan ekosistema berezi eta esanguratsua dugu, Gaztelun beste inon aurkitu ezin delarik. Jendeari irekita ez badago ere inguruko herrixkaren ume guztiek ezaguna daukate errota. Horren froga da ez dagoela urruti joaterik aspaldiko altxorrak bisitatu eta gozatzeko. Hala ere, saiatu bisita, dena da posible Gaztelun.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
5
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
N Naattuurraa
7 PAGO AMONA LAINO EKAITSU ARTEAN
G
aztelumendi mendigune karstiko peto petoa da, aspaldian duela miloika urte itsaspeko lur tropikalak ziren horietakoa. Hortik hona aldaketak izugarriak izan dira, lur altxamenduak, kobazuloak egin, dolinak, lapiaz, milaka ekaitz eta tximistak erori….. eta azkenean gizonak ingurugiroa moldatzen, basoak eta landa lurrak lantzen, abeletxeak mendi magaletan eraikitzen gaurkoa arte. Gaztelumendian natura nagusi da nonnahi, arbolak, loreak, onttoak, basapiztiak ikusteko, gozatzeko aukera paregabea dugu. Pagadia Gipuzkoan atzerapen izugarria izan arren, mendi pagadi lirainak oraindik ere badaude, pagoa bait da mendi hauen amona gozo eta jakintsua. Eta animaliak, handiak ala txikiak, erbiak, korzoak, azeriak, putreak, arranoak, satorrak, kilkerrak….., denak garrantzitsu, inor ez soberan, eta baten bat azpimarratzeko Quimper marraskiloa, berezia, urdina ala marroia, eskasa, bitxia, ederra. Gozatu natura bare bare, presarik gabe, geldi geldoa, ikusten, miatzen, aditzen, usaintzen….. gordetzen.
Gaztelura etorri Bai…. Baina ez kontatu!
6
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
UUllii aatteerrppeeaa
8 ULI BABESLEKUA
U
li babeslekua Gaztelutik 5,3 kmtara dago ondo seinalizatuta dagoen GR9 ibilbidean, lau urtean behin olinpiko urtearekin bat datorren 14 orduko ibilialdian bertan, Tolosako Aralarko Adiskideek antolatzen dutelarik.
Gutxi gora behera Gaztelu herritik ordubetean oinez ailegatuko gara erraz, baina Orexa, Berastegi edo Aresotik ere arazorik gabe abia daiteke. Uli babesleku ireki iraunkorra da eta pagadi eder batean dago; etxolaren barruan harrizko mahaia, egurrezko kamastra eta tximeneta dauka, sua edo erregaiak egiteko aukera emanez. Kanpoan ere badaude mahai batzuk, inguruko ibilbideen seinaleak eta ura edangarria den iturri eder eta oparoa. Aspaldian baso etxe bat zegoen Uli babeslekua dagoen lekuan bertan eta ur depositoa ere berritu zen. Aukera paregabea da, lasaia, desberdina gaua egiteko, basoaren gau soinuak aditzeko, izarrak argi eta garbi ikusteko, Gaztelumendia ezagutzeko.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
7
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
A Aggrrooeekkoonnoom miiaa
9 METAK ERAIKTZEN
B
aserri inguruan agroekonomia da nagusi, hau da nekazal baliabide eskas izan arren aprobetxagarria den guztia lantzen da, eta adibide esanguratsua metak dira. Garoa udara hasieran hazten da eta uda bukaeran mendian bertan moztu ondoren egun batzuk lehortzen uzten da, baserri ingurura jeitsi arte, metak eraikitzeko. Gero urtean zehar garoa erabiltzen da abere oheak egiteko eta ikuluaren zorua ahal den garbia mantentzeko. Duela gutxi arte Euskal herriaren paisaian non nahi ikusten ziren metak, gaur egun berriz gero eta gutxiago, desagertzeko zorian dagoen lana da tamalez. Lana hauek mendian bertan eragina handia dute, negu aldean baserritarrak erre egiten du otea, garo inguruan hazten den landare ori eta arantzatsua, lurra ongarriztatzen, mendia zaintzen. Agroekonomia ez dira metak bakarrik, baso lanak, egurra, mendiko abelzaintza, behiak, zaldiak, ardiak, ahuntzak, nekazal mendia, langak eta atakak berritu abere itxiturak mantentzeko, mendi bideak garbitu‌.. dudarik gabe naturan bertan bizi dena da natura hobe zaintzen duena.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
8
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
BBoorrddaakk
10 PAGAMUTEGI BORDA
G
aztelu aldean zer ote den mendi lanak ulergaitza izango litzake bordak eta bere eragina ulertu gabe. Baserri bakoitzak bere izena ematen dio bordari, Enrekiborda, Dendariborda, Xantioborda, Aragorborda eta abar. Batzutan borda baserri bihurtzen da Bordatxuri kasuan bezala. Bordak mendiko abere babes lekuak dira, mendi nekazal tresnak gordetzen dira eta artzaiak ere erabiltzen du noizbehinkako mendi etxebizitza bezala. Azken aldi honetan borda pilo bat suntsitu dira zainketa faltagatik: mendiko lana diru gutxi eman bai baina gogorra, ikaragarria eta bukaezina beti. Penagarria da bordak gutxinaka gutxinaka desagertze hori, azken finean Euskal herriaren aspaldiko ondare aberatsa bait da, azken aldi honetan borda askok asteburuko atseden etxea bihurtu arren. Borda inguruan beti dago lizarra, tximista uxatzeko, abereei orri freskoak emateko, makil babarrunak egiteko, egurra izateko‌.. mendian bizitzeko.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
9
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
G Gaazztteelluukkoo PPeerriiaa
11 GAZTELUKO BASERRI PRODUKTUAK
U
rrak, gaztainak, intaxurrak, babarrunak, artoa, esnea, gazta, letxugak, azak, azenarioak, patatak, porruak, sagarrak, arto hirina, kalabazin, kalabaza, remolatxa, nisperoak, azalore, piperrak, perexila, arrautzak, infusio belarrak, sagar dultzea, zerba, tipulak eta zerrenda luzeago egiterik badago. Salda Badago! Herriko saltsa eta ikusi, erosi eta hitz egin bitartean, gaztain erreak musutruk hortxe bertan eta behar bezalakoak eginda. Zerbait azpimarratzeagatik, artoa, hemengo barietatea, betikoa, ale potoloak, laranja oriak, iletsuak, dudarik ez izan, Gaztelun ez dago arto transgenikorik. Horretaz gainera, abereak, ardiak, astoak, oiloak, oilarrak…… eta artesanía, makilak, erlojuak, artea, eta gainera urrondo saskiak, hortxe bertan egindak aurrez-aurre, eta bi buruko arkumea, munduan dagoen bakarra…. Onena? Gazteluko bizilagun ireki eta jatorrak prest izan zuretzako. Gazteluko peria azaro hasieran egiten da, herriko frontoiaren aurrean.
Gaztelura etorri Bai…. Baina ez kontatu!
10
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
M Meehhaatteeggiiaakk
12 MINATXURI MEHATEGIAREN SARRERA
A
spaldi XVII garren mendean Gazteluko bizilagun batek, Martin de Arritegi izenekoa 1648an Etxarri Aranaz eta Altsasu tartean dagoen Iturmendi herrian San Miguel eliza parrokiarraren har hesi bat eraiki zuen. Gaztelu inguruan ere bi kalera arrastoak badaude, beraz hargin ogibidea aspalditik dago sustraitua Gaztelu aldean. Arritegitarrak hargin trebeak omen ziren; Gazteluko elizaren ondoan Arritegi baserria dago, baina Vitoriano eta Lazaro Arritegi anaiak Aginaga baserrian bizi zirenak Minatxuri gailurraren azpikaldean igeltsu mehategia ireki zuten XXgarren mende hasieran. Oso txikia da eta erraz bisita daiteke arazorik gabe. Hona hemen froga gaztuluarrek badakitela bizitza aurrera eman, badakitela berrikuntzak suertatu, Gaztelutik kanpo lan egin, baserria zaindu, patua bideratu, Larte mendia beti babesa izanez. Mehategiaren sarrera Minatxuri gainaren mendebaldean dago, pagadi eta garoaren mugan bertan.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
11
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
EEhhiizzaa
13 USATEGIA GAZTELUMENDIAN
B
elauntzatik Gorritiraino, Erroizpe mendikatean mendebaldetik ekialderaino usategiaz gainezka dago mendi lerro luze horretan. Usoak Europako iparraldetik datoz udazken hasieran, gero otsailetik maiatza arte kontrapasa dugu, usoak berriro iparralderuntz joanez, baina azken urte hauetan azken hori debekatuta dago. Usoaz aparte, galeperrak, kortzoak, basurdeak ere badaude. Ekologistek ez dute ulertzen animaliak akatzea aisiagatik eta ehiztariek ez dute ulertzen ekologisten jarrera, ehizaren tradizioa aipatzen. Ehizak dudarik gabe aktibitate ekonomiko eta turistikoa eragiten du, garrantzitsua da eskualde honetan eta ezarrera kontrario horren etorkizuna elkarbizitzan dago koxka. Mendiko abelzaintza, ehiza eta ekologismoak helmuga berbera izan beharko lukete, hau da, hurrengo belaunaldiaren jendeari aukera ematea natura gozatzeko, gaurko egoera dagoen baino hobeto uzten.
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
12
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
PPaaiissaaiiaakk
14 MINATXURI MENDI MAGALEAN
P
aisai honetan, 800 m. altueran gaude, Minatxuri gailurra erdialdean, macrolapiaz dugu, oso arriskutsua gaina lortzeko. Punta puntan gurutze txikia eta buzoia noski, Tolosako Alpino Uzturre kideek jarrita.
Negu bukaera da, pagadiaren ostoak oraindik ere atera gabe. Garoa, gorri eta aurreko uda bukaeran mozketaren arrastoak daude. Harriak txuri txuriak dira, kalizak, karst. Harresia hautsita, abeletxe zahar baten hondakinak. Zeruak, lainotsua baina urdina, lehio txiki bat ireki du eguzki izpi bat emanez argia emateko. Zaldia, garoa bezala gorrixka, iletsua. Paisaia ederra, olerkaritsua, Gaztelukoa. Paisaiak ahaztezinak ……. AURKITU!
Gaztelura etorri Bai…. Baina ez kontatu!
13
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
Gaztelura etorri Bai‌. Baina ez kontatu!
14
Gaztelu, Euskal Herriko gaztelua
LIBERTADEAREN ZAI IBAIA ETA MALKOAK EGIN ZUTEN TRATU IBILIAN BATERA EGITEKO PAUSU Kantuz piztu behar ditut nire gogamenizarrak kantuz eta txistuz jalki nire gozamen-nigarra
ARREZKERO EZ DUTE HITZEMANA SALDU LIBERTADEAREN ZAI ZUTEN ALKAR HARTU
Gaztelu 1908ko maiatzaren 5ean – Donostia 1983ko urtarrilaren 6an
Gaztelura etorri Bai…. Baina ez kontatu!
15