Bijlage bij Cobouw 14 maart 2014
BIM-bijlage
+ Programma BIM praktijkdag 20 maart 2014
Pagina 5 Christoph Maria Ravesloot
Pagina 13 Jan Paul Schop
Bouw kan niet meer om BIM heen
Nederlandse architect is Europese koploper met BIM
Pagina 17 Monika Chao-Duivis
Werken met BIM vraagt om vastlegging van gemaakte afspraken
Designed by Stabicad Een goede installatie kan niet zonder een genormeerde berekening. Johan de Witte van Breman Installatie-groep: “Ontwerpen en berekenen vanuit de juiste uitgangspunten, met leverbare materialen en volgens de actuele norm, bepalen de kwaliteit van ontwerp en uitvoering.” In combinatie met de grafische artikelinformatie van MEPcontent staat de geïntegreerde berekening van Stabicad aan de basis van veel aansprekende projecten. Uw projecten.
Lees meer over berekenen in BIM in ons magazine: www.stabiplan.nl/scratch
Leading in MEP design
ic t - bi m
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
Wondermiddel? “BIM is geen wondermiddel en dat zal het ook nooit worden.” Deze uitspraak doet BIM-lector Christoph Maria Ravesloot in een interview in deze BIM-bijlage. Maar Ravesloot is er ook van overtuigd dat de bouw niet meer om BIM heen kan. Zo hebben bedrijven die investeren in BIM meer overlevingskansen in de huidige crisis en zou je BIM kunnen gebruiken om de invoering van maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid in de bouwindustrie te versnellen. De gemeente Rotterdam zit bijvoorbeeld in haar maag met veel bouwprojecten op fijnstofgevaarlijke plekken. Feitelijk mogen er voor deze locaties geen vergunningen meer worden afgegeven, tenzij je als bouwer kunt aantonen dat de bouwlogistiek duurzaam is. Dat kan dus met BIM, blijkt uit onderzoek van het lectoraat Innovatie Bouwproces en Duurzaamheid RDM-campus. Prof.mr.dr. Monika Chao -Duivis, directeur van het instituut voor Bouwrecht en hoogleraar bouwrecht aan de TU Delft geeft in haar bijdrage antwoord op prangende juridische vragen, zoals op de vraag wat het werken met BIM betekent voor de aansprakelijkheid van degenen die meewerken aan het ontwerp. Verder in deze special een vooruitblik op de BIM praktijkdag die op 20 maart plaatsvindt in de Jaarbeurs Utrecht. Rogier Rijkers Hoofdredacteur Cobouw
Inhoud 5
Bouw kan niet meer om BIM heen
7
Goed werken met BIM vraagt om cultuurverandering
9 De voordelen van een BIM-bibliotheek en groot bereik 10
BIM in de praktijk: uitbreiding van Ziekenhuis Gelderse Vallei
13 Nederlandse architect is Europese koploper met BIM
15
Programma BIM praktijkdag
17 Werken met BIM vraagt om vastlegging van gemaakte afspraken 19
De kracht van open standaarden
Colofon Klantenservice: (070) 3046777 Redactie: telefoon (070) 3046700 e-mail: cobouw@bimmedia.nl Postbus 16262, 2500 BG Den Haag Internet: www.cobouw.nl Hoofdredacteur: Rogier Rijkers Adjunct-hoofdredacteur: Boudewijn Warbroek Uitgever: Martin Hoogelander Redactionele coördinatie: Patty van der Sar, Minas Avedissian Medewerkers: Edo Beerda, Jeroen Kreule, Michiel Maas Fotografie: Guido Benschop, Suzanne van de Kerk Vormgeving en Opmaak: Bastiaan Stuy Advertentieverkoop: Evelyn de Groot, Rick Kester Abonnementen: wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice: (070) 3046777. Jaarabonnement binnenland €755,- (excl. btw). Opzegging uitsluitend schriftelijk: kwartaalabonne-
menten 1 maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode, jaarabonnementen twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Als niet tijdig is opgezegd, worden abonnementen automatisch met een kwartaal resp. jaar verlengd. Vanwege de aard van de uitgave, gaat BIM media uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Vanwege de aard van de uitgave wordt de abonnee geacht het abonnement in het kader van zijn beroep of bedrijf te ontvangen. Overnemen artikelen: voor het overnemen van (een gedeelte van) artikelen uit deze uitgave dient men zich te wenden tot de uitgever. Op alle artikelen in Cobouw of op Cobouw.nl berust auteursrecht. Auteursrechtelijk beschermde werken mogen niet elders openbaar gemaakt worden, gearchiveerd worden of verveelvoudigd worden zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur of de uitgever. Indien bij gebruik van artikelen van dagblad Cobouw en/of Cobouw.nl niet is voldaan aan bovenstaande, is Cobouw gerechtigd hiervoor schadevergoeding te claimen.
3
Christoph Maria Ravesloot:
❛❛
Christoph Maria Ravesloot. Foto: Guido Benschop
BIM is geen sexy ontwerp maar je kunt er leuke dingen mee doen
❜❜
ic t - bi m
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
Bouw kan niet meer om BIM heen Jeroen Kreule
Een toegepaste wetenschapper die te allen tijde het overzicht probeert te bewaren: zo omschrijft BIM-lector Christoph Maria Ravesloot zichzelf in de eerste plaats. Maar wie zijn columns op het Nationaal BIM Platform leest, weet ook dat hij de discussie over BIM regelmatig op scherp probeert te zetten. “Om te weten waar het rammelt, moet je soms aan een boom schudden.” Ravesloot treedt donderdag 20 maart op als dagvoorzitter van de BIM praktijkdag in Jaarbeurs Utrecht. “BIM is als trekken aan een dood paard, tenzij je er samen BIM onder legt”, is een van zijn uitspraken. Hij bedoelt daarmee dat BIM eigenlijk niet geschikt is in een ontwerp- en realisatieproces waarbij op de laagste prijs wordt aanbesteed, zoals in de Nederlandse bouwwereld gebruikelijk is. Bouwers, installateurs, architecten en adviseurs zouden gezamenlijk voor een andere aanbestedingsvorm moeten kiezen. “Prima dat de laagste prijs wordt beloond, maar zorg dat BIM onderdeel is van die laagste prijsdeal. Kies er voor om zelf goud, dus BIM, onder dat dooie paard te leggen. Vanwege de lage prijs aanbesteding loopt Nederland op het gebied van BIM internationaal gezien achter op de rest van de wereld.” De leukste uitspraak: “Beste architect en aannemer, zit je te DIPpen? Ga dan DIMmen! Zodat je daarna samen kunt BIMmen”. DIPpen staat voor ‘Denken In Problemen’, DIMmen staat voor Denken In Mogelijkheden en BIMmen staat voor Bouwen in Mogelijkheden. Ravesloot: “BIM is geen sexy onderwerp, maar je kunt er leuke dingen mee doen.”
Ingewikkeld onderwerp BIM is vaak ook een ingewikkeld onderwerp, zegt Ravesloot. Wanneer mensen hem vragen wat BIM is, gebruikt hij de volgende definitie: “BIM is een dertig jaar oud concept waarbij een database de gegevens van een gebouw modelleert, zodat deze gegevens gedurende de gehele levenscyclus voor samenwerkende partijen beschikbaar zijn. Om mee te ontwerpen, aan te besteden, te bouwen, te beheren, service te verlenen, te repareren en te
renoveren en uiteindelijk om het gebouw in zijn geheel of in gedeelten te ontmantelen. De gegevens kunnen nu, dankzij de beschikbaar gekomen hard- en software, worden gebruikt in 3D- en 4D-visualisaties.”Hij dreunt de zinnen op zonder te haperen. Ravesloot weet waar hij over praat.
Maatschappelijk verantwoord Als architect en projectmanager werkt Ravesloot voor verschillende opdrachtgevers in binnen- en buitenland. Hij verzorgt trainingen en workshops op het gebied van samenwerken. Verder geeft hij leiding aan het lectoraat Innovatie Bouwproces en Duurzaamheid aan de RDM-campus in Rotterdam. In die laatste hoedanigheid houdt Ravesloot zich vooral bezig met de vraag hoe je BIM kunt inzetten om de invoering van maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid in de bouwindustrie te versnellen. Studenten hebben onder zijn leiding onderzoek gedaan naar de relatie tussen milieueffecten en bouwverkeer. Doel van dit onderzoek was het optimaliseren van bouwlogistiek, zodat de milieulasten tot een minimum beperkt kunnen worden. Hard nodig, want Rotterdam telt veel bouwprojecten op fijnstofgevaarlijke plekken. Daarbij komt: tot 20 procent van het spitsverkeer in Rotterdam is bouwgerelateerd. Een hoog percentage, beaamt de BIM-lector. “In Rotterdam hebben we dertien bouwprojecten onder de loep genomen. Er is gekeken naar de hoeveelheid kilometers die zijn gereden om het personeel en bouwmateriaal van en naar de bouwplaats te krijgen.” Uit de resultaten van het onderzoek is een rekenmethode ontwikkeld die op de achtergrond van BIM mee kan rekenen. En wat blijkt? Door gebruik te maken van BIM is het inderdaad mogelijk de bouwlogistiek te optimaliseren. Ravesloot: “De gemeente Rotterdam zit enigszins in haar maag met deze fijnstofgevaarlijke plekken waar gebouwd gaat worden en wil daar beleid op gaan maken. Feitelijk mogen er voor deze locaties geen vergunningen meer worden
afgegeven, tenzij je als bouwer kunt aantonen dat de bouwlogistiek duurzaam is. Dat kan dus met BIM, blijkt uit ons onderzoek. De methode wordt nog niet gebruikt, maar is beschikbaar. Ik weet zeker dat het straks heel normaal is dat dit soort bepalingen in vergunnings- en/of aanbestedingsvoorwaarden komt te staan.” “BIM is geen wondermiddel”, stelt Ravesloot. “Dat zal het ook nooit worden. Ja, computers worden krachtiger, modellen worden verfijnder. En op de bouw kun je bouwknopen binnenkort heel mooi visualiseren met tablets. Ooit verdwijnt de bouwtekening uit de bouwkeet en hangen de wanden vol met touchscreens. Toch zal BIM altijd ondersteunend zijn.”
Overlevingskansen Ravesloot denkt dat de bouw niet meer om BIM heen kan. “Je ziet dat veel bedrijven investeren in BIM, ondanks de lage prijs aanbesteding. Deze bedrijven hebben meer overlevingskansen in de huidige crisis. Nee, ik heb geen idee hoeveel bouwbedrijven momenteel werken met BIM. Ik draai het liever om: bedrijven die failliet gaan of failliet zijn gegaan, maken of maakten geen gebruik van BIM, dat weet ik zeker.” “Het is nu ook de beurt aan opleidingen (drie TU’s, acht HBO’s) om BIM te omarmen”, zegt Ravesloot. “Er gebeurt nog te weinig in onderwijsland. Of BIM een hoofdvak moet worden? Nee, want dan zou je het belangrijker maken dan het is, maar BIM moet wel de leidraad worden voor de inrichting van pedagogische en didactische werkwijzen.” Ravesloot denkt graag na over de toekomst van BIM. “Het zou geweldig zijn wanneer er over dertig jaar voor de hele wereld één database zou zijn waarin alle bouwobjecten en –onderdelen zijn geclassificeerd. Misschien een illusie, maar ik houd van DIMmen: ‘Denken In Mogelijkheden. Zeker als het gaat om BIM.” Hij kijkt, vanuit een onafhankelijke positie, in elk geval uit naar de BIM praktijkdag. Ravesloot hoopt dat hij de deelnemers het gevoel kan geven dat er ruimte is voor interpretatie en uitwisseling van ervaring.
5
Cees Brandsen:
❛❛
Cees Brandsen. Foto: RWS
Het succes van de onderaannemer is ook dat van de hoofdaannemer, want je werkt als keten
❜❜
ic t - bi m
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
Goed werken met BIM vraagt om cultuurverandering Edo Beerda
er eenvoudig zijn gegevens in plakken om een Allemaal dezelfde taal gebruiken klinkt logisch, maar blijkt lastiger bouwbreed door te voeren dan prijs te maken en de constructeur zijn berekeningen over diktes van vloeren en kolommen. De gedacht. De Bouw Informatie Raad (BIR) invesinstallateur kan de leidingen intekenen om teert dit jaar 1,5 miljoen om een extra impuls te conflicten bij de uitvoering te voorkomen. geven aan de cultuurverandering die nodig is om alle bouwpartijen met BIM te laten werken. Grote besparingen De partijen uit b&u- en gww- sector die samenwerken om BIM tot vaste standaard te maken, gingen er van uit dat het kantelpunt wel bereikt zou zijn als in 2014 op 20 procent van alle projecten BIM werd toegepast. Maar de praktijk is weerbarstiger, de BIR kan zichzelf voorlopig nog niet wegens succes opheffen. “De verklaring? BIM vergt geld en capaciteit”, zegt voorzitter Cees Brandsen van de BIR, de organisatie die namens de diverse bouwgeledingen het BIM-gebruik aanzwengelt. “Het is nog niet iedereen duidelijk dat de besparingen daar ruimschoots tegenop wegen.” Behalve een BIM-promotieprogramma kan de bouwbranche in 2014 iets meer dwang verwachten. Grote aanbestedende partijen die vertegenwoordigd zijn in de BIR, zoals Rijksgebouwendienst, Prorail, provincies, gemeenten en Brandsens’ eigen Rijkswaterstaat – hij is er hoofdingenieur-directeur – gaan BIM vaker voorschrijven in contracten. Dat zal een flinke impact hebben op de sector.”
BIM-model Dat een virtueel model als onderlegger voor bouwprojecten grote voordelen oplevert, bestrijdt niemand. Als je vanaf de schetsontwerpfase werkt met een BIM-model, kan de aannemer
Dat resulteert in minder bouwfouten, maar ook in besparingen doordat aannemers vroeg – en scherp – kunnen inkopen. Met een muisklik kan iedereen vanuit één model zien wat onderdelen kosten en aan welke eisen ze moeten voldoen. Deskundigen hebben de mogelijke besparingen becijferd op 10 tot 20 procent wanneer iedereen op BIM overstapt. Brandsen: “Zelfs als de besparing maar 1 procent is, gaat het al om grote getallen. Dit is een branche waarin op jaarbasis 50 miljard omgaat.” Voor grote aanbestedende partijen gaat het belang van BIM verder. Informatie uit het BIM-model gaat in principe de hele levenscyclus mee. Alleen al als het gaat om het aanpassen van sloten of het vervangen van deuren kan de impact van BIM enorm zijn. De Rijksgebouwendienst bijvoorbeeld heeft 1200 verschillende typen deuren met uiteenlopende maten, kleur, glas en type slot. Absoluut noodzakelijk is dat iedereen werkt met dezelfde open standaarden, zodat iedereen zijn modellen en bestanden in het 3D-model kan inbrengen. Daarvoor werken grote aanbestedende partijen bijvoorbeeld met IFC (Industry Foundation Classes) en COINS, meer geavanceerd zijn VISI en CityGML. Open standaarden moeten voorkomen dat bij ieder project nieuwe afspraken
over BIM nodig zijn. BIR streeft ernaar dat eind 2014 in ieder geval stabiele, internationaal verankerde open BIM-standaarden zijn aanvaard voor de b&u- en gww- sector. Die zijn mede van belang met het oog op System Engineering. De SE-werkmethodiek en BIM moeten binnen één projectmanagementsysteem mogelijk zijn. Met het oog daarop is de Nederlandse Conceptenbibliotheek (CB-NL) gerealiseerd (zie kader).
Belang van ketenintegratie Goed werken met BIM legt de focus (weer) bij het bouwwerk en dat vraagt om een cultuurverandering. Hoe? Door meer BIM-projecten op te zetten en partijen bij elkaar te brengen om hen te wijzen op het gemeenschappelijke belang van ketenintegratie. “We willen af van de cultuur van serieel werken, van alles aan elkaar plakken”, zegt Martin van der Vliet (SBRCurnet, bij BIR verantwoordelijk voor de sectie ‘Mens & Cultuur’). “Dankzij BIM kan - en moet - de installateur bijvoorbeeld vanaf het begin aan tafel, maar daarvoor moet je processen anders inrichten.” Doordat het volledige bouwproces voor iedereen inzichtelijk wordt, is BIM wat hem betreft hét middel om “elkaars waarde te leren kennen”. “Dat is de eerste stap voor een cultuurverandering.” Het besef dat de hele keten profiteert, zal uiteindelijk ook de kleine bedrijven meekrijgen in het BIM-proces, gelooft Brandsen. “Ik zeg altijd tegen grote bouwers: het succes van de onderaannemer is ook dat van de hoofdaannemer, want je werkt als keten. Als dat goed tussen de oren zit, zijn we waar we moeten wezen.”
Nederlandse Conceptenbibliotheek als centrale kapstok De ontwikkeling van een Nederlandse Conceptenbibliotheek voor de gebouwde omgeving moet een beslissende stap zijn naar een uniformerende taal. BIR introduceert met CB-NL digitale beschrijvingen van generieke concepten. Dat zorgt ervoor dat een deur altijd een deur heet en een WC een WC. Vanuit ICT-oogpunt is dat noodzakelijk, want bij onjuiste formulering kan het digitale model ingevoerde gegevens niet herkennen. Door gebruikmaking van eenduidige beschrijvingen van objecten kunnen de diverse disciplines die actief zijn in het bouwproces hun eigen inbreng simpel koppelen met de universele taal die voor CB-NL is ontwikkeld. CB-NL fungeert op die manier als centrale kapstok. Het unieke initiatief is voor en door de sector ontwikkeld. Ook internationaal wordt het Nederlandse initiatief met grote belangstelling gevolgd. “Dit is echt iets om trots op te zijn, ook omdat het een gezamenlijke inspanning is”, zegt Brandsen. “Heel veel partijen steken hier geld, energie en deskundigheid in”. Eind maart gaat de conceptenbibliotheek naar een aantal geselecteerde partijen, die er de komende tijd mee kunnen oefenen. De evaluatie volgt eind dit jaar. Daarna moet brede inzet volgen.
7
BIM is een proces en in dat proces is samenwerking de fundering van elk project. In de wereld waarbij diverse disciplines en partners willen samenwerken zonder beperkingen kiest HFB per project voor de best passende oplossing. Software ongebonden samenwerking is wat wij nastreven. Een goed BIM proces omvat het ontwikkelen van een geïntegreerd ontwerp, met optimale afstemming van de diverse disciplines
Uw partners in de bouw
bouwkunde, constructie en installaties. Altijd afgestemd op het doel van de organisatie.
“BIM is de kern van het primaire proces van uw organisatie” Met de focus op ontwikkeling, begeleiding en uitvoering van BIM-trajecten, van initiatieffase tot en met onderhoud. Van Modelleren naar Data-Management en van Bouwkosten naar Gebruikskosten. 1 499
HFB ontwikkelt, naast slim gebruik van software en het combineren
132 33 19 80
93
275
93
275
van bestaande tools, ook zelf toepassingen. In de zoektocht naar
afdichting
verbetering doen wij een beroep op onze partners. Autodesk is
550x550
275
SCANNEN
20
275
sandwichpaneel 80mm
20
afdichting
prefab betonelement
gevelcassette
93
93 132
Samenwerking bestaat immers niet alleen uit het aanschaffen
33
voor het verbeteren van het proces.
19 80
500
Innoveren omdat het moet? Jazeker, het is een noodzakelijk ingrediënt
275
F 275
F 275
samenwerken.
275
één van de partners die onze visie deelt op innoveren en efficiënt
console type A1 sandwichpaneel 80mm
van een pakket. Het meedenken, elkaar aanvullen, sparren zijn de
gevelcassette
ingrediënten voor het partnership van Autodesk en HFB. Autodesk is partner van HFB en levert een belangrijke bijdrage aan de visie van HFB om het bouwproces innovatief en efficiënt te 1
ondersteunen. De praktijkkennis van HFB draagt bij aan de technische ontwikkeling van onze Autodesk-producten. Zo wordt het beste van twee professionele partners bijeengebracht. Van onze samenwerking profiteren de opdrachtgevers van HFB. Zij beschikken uiteindelijk De zoektocht naar optimalisaties in het proces vertaalt zich onder meer in de directe aansturing van leveranciers en fabrikanten. De elementen in het model kunnen gebruikt worden om productiestraten aan te sturen. Hiermee haal je een schakel uit het productieproces, waardoor het totale traject wordt geoptimaliseerd.
over een uitgebreide bron van informatie om zo hun bouwproces te faciliteren. Daarnaast vormt deze bron van informatie de basis die nodig is voor de beheer- en onderhoudsfase. Autodesk levert hiervoor de technische kennis en tools.
Volg ons ook op
Weena 723 3013 AM Rotterdam 010 - 266 66 44 | www.hfb-groep.nl
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
advertorial
ic t - bi m
De voordelen van een BIM-bibliotheek en groot bereik BAZ zorgt dat uw producten in BIM-modellen worden omgezet en NBD zorgt dat uw producten door bouwprofessionals worden gevonden en toegepast. De meest complete en actuele online databank met bouwproducten en leveranciersgegevens (NBD) gaat nauw samenwerken met dé adviseur voor bouwend Nederland (BAZ). Samen maken zij BIM (Bouw Informatie Model) bereikbaar voor elke toeleverancier en fabrikant.
BIM is meer dan alleen software BIM omvat meer dan alleen de aanschaf van software of een bibliotheek. Het invoeren van BIM heeft invloed op de hele organisatie. Het bedrijfsproces, de manier van samenwerken, de informatieverspreiding, alles kán veranderen. Het is daarom erg belangrijk om doelstellingen te bepalen om zo een succesvolle implementatie te kunnen realiseren.
Waarom een BIM-Bibliotheek laten maken? BIM-objecten leveren een bijdrage aan standaardisatie en efficiëntie. Ontwerpers en aannemers hebben behoefte aan consistente gegevens die op een efficiënte manier kunnen worden ingezet in bouwprojecten. BIM-bibliotheken zijn hiervoor uitermate geschikt, maar het is niet eenvoudig deze zelf aan te maken. Uit de praktijk blijkt dat dit organisaties veel tijd (= geld) kost, terwijl specialisten dit vaak beter en sneller voor elkaar kunnen krijgen. Het laten maken van een BIM- bibliotheek door specialisten kan u veel kosten besparen en verkort de leercurve binnen organisaties.
“Wat kan mijn organisatie met een BIM-bibliotheek?” Met een BIM-bibliotheek of BIM-objecten stelt u ontwerpende partijen en aannemende partijen in staat om uw producten in een BIM-model te stoppen. Hierdoor komt u als toeleverancier en fabrikant eerder in beeld bij deze partijen. Uw eigen organisatie kan met de opgezette modellen en de gelieerde output betere offertes genereren en oplossingen aandragen en efficiënter engineeren. Uw organisatie kan dus vooral veel doen met de output van het model / ontwerp. De ontwerpende partijen moeten echter wel eerst de mogelijkheid krijgen om deze modellen juist op te zetten.
Voordelen van een BIM-bibliotheek • • • • • • • • •
Eerder in beeld bij ontwerpende en uitvoerende partijen; Reductie calculatie en engineering = korte doorlooptijd; Gebruik maken van consistente gegevens; Hergebruik van gegevens; Inzet BIM tegen lage kosten; Verbinding met de verschillende fases van het bouwproces (ketenintegratie); Faalkostenreductie (niet alleen op de bouwplaats!); Kwaliteit van product, proces en diensten; Signalering van gebruik = directe leads (toekomst).
Waar te koop Neem voor meer informatie contact op met Maciek Piasecki, 06 - 13 85 80 30, of mail naar m.piasecki@bimmedia.nl.
9
10
ic t - bi m
BIM in de praktijk: uitbreiding van Ziekenhuis Gelderse Vallei De Jong Gortemaker Algra is in samenwerking met architectenbureau Koldeweij in 2009 gestart met het ontwerpen van een structuurplan voor de uitbreiding van Ziekenhuis Gelderse Vallei. Het ziekenhuis is uitgebreid met een zorggebouw, bestralingsruimten en de centrale hal is verbreed. Dit is het eerste project voor de Jong Gortemaker Algra waarbij in samenwerking met de opdrachtgever en de uitvoerende partijen een volledig BIM-traject is doorlopen. Fotografie: Iemke Ruige
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
ic t - bi m
11
Jan Paul Schop:
❛❛
Jan Paul Schop. Foto: USP
Het belangrijkste voordeel van BIM blijft betere communicatie binnen het bouwproces
❜❜
ic t - bi m
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
Nederlandse architect is Europese koploper met BIM Jan Paul Schop
De Nederlandse architect is de Europese koploper worden gereduceerd. Gezien deze voordelen, is het niet vreemd dat architecten ondertussen als het gaat om de adoptie van BIM (Building verzoeken krijgen van opdrachtgevers om met Information Modeling). BIM wordt gezien als de BIM te werken (37%). toekomst voor de bouwsector en als de belangrijkste ontwikkeling voor de komende tien jaar. De Efficiëntere werkprocessen volledige transitie zal nog wel even duren, maar BIM kan op veel verschillende niveaus worden de adoptie zet de komende jaren absoluut door. gebruikt. De functionaliteiten die vrij gemakkeDit blijkt uit onderzoek van USP Marketing lijk met het 3D-model kunnen worden gerealiConsultancy, dat in opdracht van Arch-Vision is seerd, zoals visualisaties, het genereren van uitgevoerd onder ruim 1.600 Europese architectekeningen en clash-detectie worden over het algemeen als eerste geadopteerd door de BIMten in acht landen. Sinds 2011 is het aantal BIM-gebruikers en de mate waarin BIM wordt ingezet gestaag doorgegroeid. Meer dan de helft van de architecten heeft ondertussen bij één of meer projecten BIM toegepast. Bij de meeste andere doorgemeten West Europese landen ligt dit percentage rond de 10% en dus fors lager. Maar ook daar is sprake van groei ten opzichte van 2011. Onder de Nederlandse architecten die nog geen BIM gebruiken is een aanzienlijk deel dit de komende jaren wel van plan. Alleen onder Duitse architecten ligt dit aandeel hoger. Maar gezien de achterstand in de huidige adoptie, zal de Nederlandse architect zijn Europese koppositie de komende jaren nog wel vasthouden.
Betere communicatie BIM is een methodiek voor informatie-uitwisseling tussen alle betrokken partijen bij de levenscyclus van een bouwwerk. In de praktijk zien we terug dat er binnen de bouwsector veel verschillende definities voor BIM of BIMmen worden gehanteerd. Voor veel partijen is ‘iets met 3D’ al BIMmen. Terwijl voor andere partijen pas sprake is van BIM wanneer informatie uit het (intelligente) (3D-)model ook wordt uitgewisseld met externe partijen. Los van de mate waarin BIM wordt toegepast: het belangrijkste voordeel van BIM blijft betere communicatie binnen het bouwproces. Door BIM kan er intern en extern beter worden samengewerkt, verwachtingen beter worden gemanaged, hogere kwaliteit worden geleverd en kunnen faalkosten sterk
gebruikers. Het levert de gebruiker direct efficiëntere werkprocessen op, doordat tekenwerk eenduidige informatie bevat, ontwerpfouten snel kunnen worden opgespoord en de communicatie zowel intern als extern gemakkelijker verloopt met een 3D-model. Mogelijkheden als het bepalen van hoeveelheden, 4D (koppeling constructieplanning), 5D (koppeling kosten) en specifieke analyse-mogelijkheden (duurzaamheid, brandveiligheid, energieprestatie enzovoort zijn lastiger te realiseren en vragen daardoor om meer kennis van en vertrouwen in het model. Als die kennis en het vertrouwen er eenmaal zijn, worden steeds meer functionaliteiten geadopteerd. In alle doorgemeten landen wordt dit beeld grotendeels bevestigd door de architect. BIM is volgens de meeste Nederlandse architecten de toekomst voor de bouw. Waar in 2011 werd geschat dat het nog ongeveer vijf jaar duurt voordat BIM breed wordt toegepast, ligt die schatting nu zelfs iets hoger op bijna vijf en half jaar. Tel daarbij op dat we al twee jaar verder zijn en de conclusie is snel getrokken dat de BIM ontwikkeling trager verloopt dan verwacht. Een andere verklaring voor deze ogenschijnlijke vertraging is dat de BIM-gebruikers inhoudelijk steeds beter op de hoogte zijn van wat er allemaal met BIM kan en dat het meer is dan ‘iets met 3D’. Architecten zelf zijn misschien de BIM-koploper in de Nederlandse bouwsector, echt BIMmen doe je samen. En die (nieuwe) manier van (samen) werken is vervolgens niet zo 1, 2, 3 geïmplemen-
teerd. Zo moeten partijen in projecten nog wel eens wat technische problemen omzeilen voor een juiste uitwisseling van informatie onderling. Daarnaast wordt het niveau van BIM beperkt door projectleden die nog niet zo ver zijn. Dat BIM dan ook vaak hand in hand gaat met ketensamenwerking, is logisch.
Geïntegreerde contracten De meest vruchtbare samenwerkingsvorm voor de toepassing van BIM, zijn de geïntegreerde contracten. Het zijn de contracten waarbij de opdrachtnemer verantwoordelijk is voor zowel ontwerp als uitvoering. Gevolg is dat de ontwerpende en uitvoerende partijen in tegenstelling tot bij het traditionele proces al vanaf het begin van het bouwproces samenwerken. En samenwerken, daar draait het om bij ‘echt BIMmen’. In zowel de b&u- en gww- sector hebben de geïntegreerde contracten een vlucht genomen. En de verwachtingen zijn dat deze trend zich nog wel even door zal zetten. Met deze ontwikkeling wordt een gunstig klimaat gecreëerd voor meer en intensievere toepassingen van BIM. BIM wordt door driekwart van de Nederlandse architecten gezien als één van de belangrijkste ontwikkelingen in de bouw voor de komende tien jaar. Gezien de groeiende adoptie onder architecten, de toenemende vraag onder opdrachtgevers en de toename van geïntegreerde contracten is het duidelijk dat de BIM-trein in beweging is gekomen. Lang niet alle partijen zitten voorin, maar de voorste coupés worden wel steeds drukker. Daarnaast blijven er partijen (achterin) instappen en diverse stations staan al weer vol met wachtende passagiers. En om deze beeldspraak compleet te maken: we mogen trots zijn dat we naar Europese maatstaven beschikken over de snelste en best gevulde trein en aangezien deze trein niet van Italiaanse makelij is, zal hij door blijven denderen. NB: dit artikel is een voorproefje van de onderzoeksresultaten die tijdens de BIM praktijkdag op 20 maart in Utrecht zullen worden gepresenteerd.
13
KRAAN nCalc
“het nieuwe calculeren” EEN REVOLUTIONAIR CALCULATIEPROGRAMMA PARAMETRISCH GESTUURD CALCULEREN VERREGAANDE INTEGRATIE MET EIGENSCHAPPEN UIT 3D BIM MODELLEN (AUTODESK REVIT EN IFC) EEN INTELLIGENTE BOUWSOFTWARE OPLOSSING OM SNELLER EN NAUWKEURIGER TE CALCULEREN HIËRARCHISCHE RECEPTENSTRUCTUUR MET REKENREGELS EN PRODUCTIEMIDDELEN BESCHIKBAAR VOOR EEN VAST BEDRAG PER GEBRUIKER PER MAAND
WWW.KRAAN.COM
010 – 28 66 666
INFO@KRAAN.COM
Voorkennis is niet illegaal. Zorg dat u alle bouwplannen hebt. Met een abonnement op Bouwberichten heeft u toegang tot onze website waarop u jaarlijks de aankondiging van 35.000 nieuwbouw- en onderhoudsprojecten vindt. U kunt zelf het soort projecten selecteren dat voor u interessant is, en de provincies waarin u aan de slag wilt. Dagelijks ontvangt u de updates in uw mailbox. Een abonnement op Bouwberichten. Wie serieus aan zijn orderportefeuille wil werken, kan eigenlijk niet zonder. Bel voor meer informatie (0)70 - 304 67 42.
Bouwberichten. Weet werk voor u.
cobouw.nl/bouwberichten
15
Programma BIM praktijkdag 2014 Donderdag 20 maart Progress - Jaarbeurs Utrecht Leer van de ervaringen van uw bouwcollega’s, waaronder opdrachtgevers, architecten, bouwers, adviseurs en installatiebedrijven. Want elk project verloopt anders en uit elk project komen andere leermomenten. Iedereen moet door deze leercurve. Als bezoeker van de BIM praktijkdag kunt u uit de vele gepresenteerde cases de puzzelstukjes halen die uw eigen plaatje completer maken. Hieronder vindt u het hoofdprogramma. U kunt er voor kiezen om in de middag gedurende twee uur deel te nemen aan een workshop (van 13:15 – 15:15). Dan verlaat u bij de lunch het hoofdprogramma en keert u daar bij de theepauze weer terug. 09.00 uur Ontvangst 9.30 uur Opening en inleiding dagvoorzitter Dr. drs. ir. Christoph Maria Ravesloot CASE 09.40 uur Invoering BIM protocol bij wooncorporatie Eigen Haard, Dirk Jan Kroon, Corporatie Eigen Haard CASE 10:00 uur Onderzoekslaboratorium Differ, Eindhoven Wilbert van Abswoude, Unica Installatietechniek 10:20 uur Resultaten groot BIM-onderzoek 2014 Drs. Jan-Paul Schop, Managing Partner, USP Marketing Consultancy 10:40 – 11:10 uur Pauze CASE 11:10 uur CASE 11:30 uur
Gezondheidscentrum Asperen Birgit Hopff, Bloeii Advies en Ontwikkeling Voorzetgebouw Hoog Catharijne te Utrecht Hanneke Pronk, Basalt Bouwadvies
11:50 uur Samenwerken betekent samen afspraken maken Prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis, directeur Instituut voor Bouwrecht CASE 12:10 uur P+R De Uithof Utrecht Robbert Sterk, Hurks Prefabbeton 12:30 – 13:30 Lunch CASE 13:30 uur Ziekenhuis Gelderse Vallei Martjan den Hoed en Jeroen Veth , djGA Architecten CASE 13:50 uur Appartementen Amazones te ’s-Hertogenbosch/ Schoolgebouw OMO te Drunen Cyrille Pennavaire, Hendriks Bouw en Ontwikkeling 14:10 uur CASE 14:30 uur CASE 14:50 uur
BIM en de menselijke factor Prof. dr. ir. van Oortmerssen, The Evolution of Internet, Tilburg School of Humanities Stationsgebouw van Helmond orrit Rodermond, Movares Stationsgebied Nijmegen Goffert Robin de Rooy, Martijn Kouwenhoven, Grontmij
15:20 -15: 50 uur Pauze 15:50 uur Programmaplan 2014 van de Bouw Informatie Raad Bram Mommers, lid programmabureau BIR (Cluster Informatie Technologie) en secretaris van de CB-NL CASE 16:10 uur Doorbreek het wantrouwen Rob van Dorp, Het Facilitair Bureau (HFB) CASE 16:30 uur BIM en bestaande gebouwen Ronald van Aggelen, Zeep Architecten Afsluiting 16:50 uur BIM en de toekomst van het bouwproces (interactieve discussie)
www.bimpraktijkdag.nl
Monika Chao-Duivis:
❛❛
Monika Chao-Duivis en haar collega Hugo Strang. Foto: Suzanne van de Kerk
Dat er communicatie afspraken zijn, verschaft duidelijkheid over wat er van elkaar verwacht mag worden
❜❜
ic t - bi m
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
Werken met BIM vraagt om vastlegging van gemaakte afspraken Monika Chao-Duivis
Het werken met BIM roept juridisch gezien geen nieuwe vragen op. Wel moeten de leerstukken als aansprakelijkheid en intellectueel eigendom opnieuw gesteld en beantwoord worden om goed toegepast te worden op deze werkwijze. Regelen BIM-protocollen niet alles al uitputtend? Er zijn verschillende BIM-protocollen in omloop. Deze bevatten gedetailleerde informatie over hoe het werken met BIM in technische en organisatorische zin idealiter moet plaatsvinden. Een juridische vertaling van de verplichtingen, verwoord in die protocollen, is daarin niet opgenomen. Vragen die kunnen rijzen, zijn bijvoorbeeld wat als de verplichting niet wordt nagekomen, is de tekortschietende persoon dan volledig aansprakelijk voor alle gevolgen? Hoe verhoudt die aansprakelijkheid zich tot de afzonderlijke overeenkomst die een opdrachtgever met die partij heeft gesloten? Hoe zit het met onderlinge waarschuwingsplichten? Is daar iets over afgesproken? De protocollen dienen voor juristen het uitgangspunt te zijn. Ze bevatten immers afspraken van partijen die het ‘echte’ werk doen, en wat zij wenselijk vinden qua werkwijze. Vervolgens dient er met een juridische blik naar worden gekeken wat deze afspraken betekenen en hoe ze juridisch vorm dienen te worden gegeven en of ze wellicht aanvullingen behoeven. Een aandachtspunt in dit verband is, dat ook op het gebied van die protocollen een zekere uniformering plaatsvindt. De vergelijking met de oude manier van werken met bestekken is gauw gemaakt. Ook daar heeft dankzij het bestaan van de STABU- en RAW-systematiek een enorme professionaliseringsslag plaatsgevonden.
Welke punten zouden organisatorisch nader geregeld moeten worden in BIMverband? Essentieel voor het werken met BIM is de overlegstructuur; dé wijze van het moderne, nieuwe
samenwerken, die valt of staat met de manier waarop het onderlinge overleg is vormgegeven. De ervaring leert dat naarmate meer aandacht wordt geschonken aan onderlinge overlegstructuren, het aantal conflicten vermindert. Deze overlegstructuren dienen hun weg naar de verschillende contracten te vinden. Het idee dat met vertrouwen alleen volstaan kan worden, is een misvatting. Vertrouwen moet verdiend worden en dat kan door het naleven van de gemaakte afspraken in de overeenkomsten. In het verlengde van de overlegstructuur, liggen de bepalingen die opgenomen dienen te worden in de overeenkomsten over communicatie en transparantie. Het feit dat er communicatie afspraken zijn, verschaft duidelijkheid over wat van elkaar verwacht mag worden. Het biedt de mogelijkheid om elkaar daar zonder meer op aan te spreken en geeft meer inhoud en gewicht.
Wat betekent het werken met BIM voor de aansprakelijkheid van degenen die meewerken aan het ontwerp? Het antwoord op deze vraag hangt af van de manier waarop de onderlinge verhouding van degenen die in BIM-verband werken is vormgegeven. Hebben al die partijen alleen een overeenkomst met de opdrachtgever jegens wie zij verplichtingen hebben? Vormen zij onderling een team dat gezamenlijk een overeenkomst aanging met de opdrachtgever? En hoe is de verhouding in het team geregeld? Dit zijn vragen die bekend zijn in het bouwcontractenrecht en die ook bij bouwteams aan bod zijn gekomen en recentelijk nog in het kader van ketensamenwerking zijn genoemd. (zie het preadvies voor de Vereniging voor Bouwrecht 2013). In algemene zin kan worden opgemerkt, dat het werken met BIM de werkzaamheden van de verschillende partners als het ware meer inzichtelijk maakt voor de deelnemers aan een project. Dat brengt met zich mee dat de waarschuwingsplicht sneller in beeld komt. Fouten zijn immers sneller zichtbaar.
Wie is rechthebbende op het in BIM- verband ontwikkelde ontwerp? Er zijn drie opties mogelijk volgens het auteursrecht. Er is één rechthebbende: bijvoorbeeld de architect die een ontwerp alleen heeft gemaakt. Of er is sprake van meer dan één rechthebbende wanneer verschillende personen aan het ontwerp hebben gewerkt en het aldus ontstane gemeenschappelijke werk niet is te scheiden in afzonderlijke onderdelen. Men spreekt dan van een gemeenschappelijk werk. De laatste mogelijkheid is dat er aan een ontwerp gewerkt is door verschillende personen en het resultaat hiervan wel bestaat uit te scheiden afzonderlijke delen. In dat geval spreekt men van een combinatie van werken. Deze kwalificatie is van groot belang, want in geval van een gemeenschappelijk werk komt het exploitatie-auteursrecht toe aan de auteurs gezamenlijk én behoeft de exploitatie de instemming van alle auteurs, zie art. 26 Aw en art. 3:166 BW. Gaat het daarentegen om een combinatie van werken, dan kan in beginsel iedere auteur zijn exploitatierecht zelfstandig uitoefenen. Dit is de wettelijke regeling volgens de Auteurswet. Van deze regeling kan worden afgeweken. De deelnemers aan een BIM-project kunnen hierover dus zelf afspraken maken. Op voorhand is dus niet te zeggen, dat deze of gene partij de rechthebbende is. Het gaat er in dit verband om dat enerzijds de partijen die het ‘werk doen’ in BIMverband onderling afspraken maken én dat met de opdrachtgever afspraken gemaakt worden. Prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis, is directeur Instituut voor Bouwrecht en hoogleraar bouwrecht TU Delft en zal tijdens de BIM praktijkdag op donderdag 20 maart verder ingaan op de juridische aspecten van het werken met BIM.
17
Gerrie Mühren:
❛❛
Gerrie Mühren. Foto: Guido Benschop
Het gaat er niet om welk computersysteem we gebruiken, maar hoe we samenwerken en informatie uitwisselen
❜❜
ic t - bi m
Vrijdag 14 maart 2014, Cobouw 49
De kracht van open standaarden Michiel Maas
Bij de toepassing van BIM moet niet alleen worden gekeken naar het ontwerp, maar ook naar de periode erna. Hoe gebruiken we de digitale gegevens voor een onderhoudsperiode van pakweg dertig jaar? “Open standaarden zijn de beste garantie dat de informatievoorziening op peil blijft,” zegt Gerrie Mühren, voorzitter van buildingSMART Chapter Benelux. “De term BIM bestaat over tien jaar niet meer. Dan noemen we het werken,” zei Mühren twee jaar geleden in Cobouw. Hij staat nog steeds achter die uitspraak. “De ontwikkelingen zijn de afgelopen twee jaar erg hard gegaan. Zeker in Nederland, waar we samen met de VS en de Scandinavische landen voorop lopen in de ontwikkelingen rondom BIM.”
Economische malaise De economische malaise in de bouw heeft daar in zekere zin aan bijgedragen, weet Mühren. “Het heeft veel organisaties gedwongen om verder te kijken en te veranderen. En juist degenen die de laatste ontwikkelingen hebben omarmd, zullen hier straks sterker uitkomen. Maar voorwaarde is wel dat ze gefocust blijven op de nieuwe bouwsector als het straks weer beter gaat. Want de oude manier van werken komt nooit meer terug.” Daarom is het belangrijk dat bouwbedrijven ook ruimte bieden aan jonge mensen. “Zij maken het verschil bij deze vernieuwingen. De nieuwe generatie gaat veel vanzelfsprekender om met digitale informatie en is gewend om op die manier te werken. De combinatie van jonge vernieuwingsdrang en ervaring van oudere werknemers is essentieel.”
Voor Mühren zelf is er ook wat veranderd. Hij is weliswaar nog steeds (onbezoldigd) voorzitter van buildingSMART, maar sinds kort ook projectmanager voor Autodesk Consulting, de grootste speler in BIM-software. Die twee petten zitten elkaar niet in de weg, meent hij. “Het is een misverstand om te denken dat Autodesk gesloten systemen wil terwijl buildingSMART voor open standaarden zorgt. Ook Autodesk ziet dat open standaarden juist bijdragen aan interoperabiliteit en implementeert de IFC-standaard al in hun software. Dat geldt overigens niet alleen voor Autodesk. Inmiddels is de hele industrie wel overtuigd van de voordelen van open standaarden” De grotere adaptatie van BIM betekent dat de makers van de standaarden nog werk genoeg hebben, want in steeds meer bouwsectoren wordt BIM toegepast. Daardoor veranderen ook de eisen voor het opslaan van specifieke data in een model. “We zijn nu internationaal bezig om de standaarden uit te breiden. We ontwikkelen bijvoorbeeld IFC voor infra, zodat bijvoorbeeld alignementen kunnen worden opgenomen. En we zijn bezig met BCF, een praktische manier om clashes tussen modellen sneller naar voren te halen.”
Lifecycle-bestendig Misschien nog wel belangrijker is de ontwikkeling om de standaarden niet alleen geschikt te maken voor het bouwproces, maar lifecyclebestendig, dus ook voor de periode erna. “Een directeur van een bouwbedrijf zei ooit dat de bouwfase eigenlijk een verstoring is van het beheerproces, en dat klopt eigenlijk wel. Want
wat doen we met een gebouw als het er staat? Nog vijftig jaar beheren! Dan is het handig als we niet alleen bij het ontwerp een 3D-model van een gebouw hebben, maar dat we die ook in de vijftig jaar erna kunnen gebruiken. Zodat een verbouwing kan worden doorgevoerd, of de schoonmaak beter kan worden georganiseerd.
IFC-standaard In bijvoorbeeld een ziekenhuis is het zeker niet ondenkbaar dat bij een lekkage de monteur met een ‘augmented reality-bril’ in het 3D-model precies kan zien waar de afsluiter achter het plafond zit. Hij hoeft dan niet het hele plafond te verwijderen omdat hij de tekeningen dertig jaar na de bouw niet achter de hand heeft. Dat kan het ontruimen van een hele afdeling voorkomen.” “We moeten dus zorgen dat die informatie-uitwisseling al die tijd op peil blijft. Daar ligt ook een taak voor buildingSMART, als beheerder van de standaarden. De IFC-standaard wordt al jarenlang ontwikkeld en beheerd door een klein groepje mensen, waarvan de meesten niet eens betaald worden. Als de acceptatie van open standaarden toeneemt, moet ook onze organisatie daar steeds professioneler mee omgaan.” “Om nog eens terug te komen op die uitspraak: ik denk eigenlijk dat we het over twee jaar al niet meer over BIM hebben. Dan begrijpt iedereen dat de gebruikte technologie eigenlijk irrelevant is. Het gaat er niet om welk computersysteem we gebruiken, maar over hoe we samenwerken en informatie uitwisselen. En dan komt de nadruk te liggen op wat ieders inbreng is en verdwijnen de schuttingen. Techniek moet in dat proces vooral geen belemmering zijn.”
buildingSMART buildingSMART is de ontwikkelaar en beheerder van een aantal standaarden waaronder IFC, het bestandsformaat waarmee gegevens van 3D-modellen worden opgeslagen. Het is een open standaard, wat betekent dat de manier waarop gegevens worden opgeslagen openbaar is, en iedere softwareontwikkelaar ze in een BIM-softwarepakket kan gebruiken. Het garandeert dat de data (zoals 3D-modellen) altijd hetzelfde zijn, ongeacht de gebruikte software. En het zorgt ervoor dat de softwarepakketten onderling gemakkelijker kunnen communiceren, wat een vereiste is voor een integraal BIM-systeem. De omarming van IFC door de grootste spelers voorkomt een zogenaamde vendor lock-in, waarbij een gebruiker door een gesloten bestandsformaat altijd vastzit aan de software van één maker. Dat gebeurde bij de grote automatiseringsgolf van de jaren negentig, toen Microsoft een dominante positie op de markt verwierf door gebruik te maken van gesloten documentformaten (als .doc en .docx) in hun Office-pakket.
19
BIM voor Design & Build
Elk BIM-proces verdient Solibri Model Checker
17
Grip op BIM issues met BCF Managers voor Revit & ArchiCAD
High performance BIM modelling met BIM server, BIMx & EoDesigner
Integraal bouwproces van samenwerken, uitwisselen & communiceren
www.kubusinfo.nl
03-14 Kubus_adv266_Cobouw_def.indd 1
07-03-14 14:48