Bijlage bij Cobouw 6 juni 2014
Daken en gevels bijlage
Pagina 3, Chris van Duijn
TekentafelideeĂŤn uitgewerkt in eigen keuken
Pagina 7, Peter Kuindersma
De huid van het gebouw
Pagina 11, Erik Steegman
Goed toeven op het dak
Pagina 19, Paul Verkaik
Streven naar kwaliteit en veiligheid
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
Tekentafelideeën uitgewerkt in eigen keuken Edo Beerda
Wereldfaam boek je als architect alleen als je spectaculaire tekentafelideeën ook uitvoerbaar zijn, gelooft OMA. Het beroemde architectenbureau test daarom materialen voor gevels en daken in eigen huis. Wie wil innoveren moet zijn handen vies maken, zegt architect Chris van Duijn. Hoe maak je een aluminium gevel met een poreuze structuur of een kunststof beplating met figuratie? Technici onderzoeken het in de laboratoriumkelder, als ontwerpers het aan de tekentafels op de bovenetages van het OMAhoofdkwartier bedenken. In de ‘modelshop’ van het gebouw aan de Heer Bokelweg in Rotterdam weerklinkt het geluid van een zaag die een dikke plaat vezelversterkte kunststof te lijf gaat, terwijl elders technici met frees, 3D printer en gietmal in de weer zijn.
10.000 vierkante meter. Grote vraag: hoe vind je een balans met de zeven bestaande gebouwen eromheen? Voor een toren op de hoek van het complex koos OMA voor een witte betongevel met een soortgelijke uitstraling als de bestaande cementgevels. Voor het tentoonstellingsgebouw in het hart van het complex ontwierp OMA een doos met volledig glazen puien op de begane grond. Dat biedt vanaf de entree overzicht over de expositieruimte én het omliggende vroeg twintigste-eeuwse distilleerderijcomplex. Erbovenop komt een flinke doos (17 bij 60 meter) die is afgeschermd van daglicht en voldoet aan de hoogste eisen qua klimaattechniek. Dat vergt een lichte gevelconstructie. “We wilden een soort aluminium spons, met een grofkorrelig, onregelmatig oppervlak zoals de gevels van de bestaande gebouwen”, vertelt Van Duijn. Dat was de start van een omvangrijk
spanningsvrij wordt verhit in een matrijs. Ze probeerden het zelfs met explosieven. Bij specialist Exploform ging een berg keien in een houten mal met een aluminium plaat erop, waarna een geweldige explosie de plaat in de keienvorm perste. “Heel spectaculair, de eerst plaat ging volledig aan flarden”, lacht Van Duijn. Mallen van hout en van ‘blue foam’ bleken te bewerkelijk. “Toen ontvingen we uit China een massief aluminium schuimblok met uitgefreesde bollen. Een Bros chocoladereep, maar dan met constructieve eigenschappen”, omschrijft Van Duijn. In Canada vond hij een fabriek die er in een lineair proces – dus zonder naad – zes meter hoge panelen van kan gieten. Met dat spectaculaire, licht glanzende materiaal worden straks alle gevels, daken en ook wanden van de expositieruimtes bekleed. Peperduur zeker? Van Duijn: “Dat valt erg mee. Maar het staat of valt wel bij een opdrachtgever die risico neemt en ons drie maanden geeft om in onze keuken te stoeien.”
Spektakelprojecten
De Prada Art Foundation in Milaan: de opdracht betrof de renovatie van een industrieel complex; de uitdaging was het vinden van een balans met de gebouwen eromheen.
“Ik heb hier ooit met Rem Koolhaas drie dagen lang de transparantie van de kleur blauw onderzocht”, lacht supervisor Emile Estourgie. In de ‘keuken’ van het Office for Metropolitan Architecture (OMA) klutste hij ook wel eens eieren met polyester, op zoek naar de ideale gevelstructuur. Sommige prijswinnende ontwerpen zouden nooit zijn gerealiseerd zonder het handwerk in de workshop. Dat wil niet zeggen dat OMA in het wilde weg experimenteert met materialen. “Alles staat in dienst van onze ontwerpen”, zegt architect Chris van Duijn. “Maar pas als je gaat modelleren en bouwen ontdek je dingen.” OMA’s associate director heeft zelf een hele serie materiaalinnovaties op zijn naam staan. Van de grootste aluminiumplaat ooit (Prada Beverly Hills) tot de innovatieve gevel van beton en doorschijnend figuurglas voor het 250 meter hoge Shenzhen Stock Exchange.
materiaalonderzoek. In de workshop maakten technici door opblazen van ballonnen een mal. Toen dat niet het gewenst effect opleverde probeerden ze het met hulp van Holland Composites met rotatiegieten, waarbij kunststofpoeder
Geslaagde gevel- en dakinnovaties blijken in de praktijk vaak een opstap naar volgende spektakelprojecten. De realisatie van de grootste aluminiumplaat ooit uit één stuk (12,8 bij 4,5 meter) als gevel voor de Prada winkel in Beverly Hills wordt momenteel doorontwikkeld in Taipei. Daar werkt OMA aan een theater met drie zalen, gestoken in één centraal element, die samenvoegbaar zijn tot één megazaal. Alle gevels worden ook hier uitgevoerd in aluminium. “Met opnieuw een minimum aan lasnaden. Dat geeft het grootste effect.” Vooral een bolvormige zaal vergt veel studie. OMA deed onderzoek bij het Atomium in Brussel en voerde proeven uit bij Centraalstaal om met dikke voorgecurfde platen geveloppervlakken van 10 bij 14 bij 17 meter te produceren. Door alle lasnaden in één richting te leggen wordt een suggestie van een massieve aluminium bol gewekt. Opnieuw erg complex dus. Zou het niet makkelijker en voordeliger zijn om het uit wat kleinere stukje in elkaar te knutselen? Van Duijn: “Maar dat zou ten koste gaan van ons concept! En daarom draait het allemaal. Als je dat opgeeft kom je natuurlijk nooit tot innovaties.”
Bros-reep Recent stak OMA veel onderzoek in de aluminium gevel voor de Prada Art Foundation in Milaan. Dat geeft een aardig inkijkje in de werkwijze. De opdracht betrof de renovatie van een industrieel complex uit begin 20ste eeuw, met twee nieuwe toevoegingen van totaal
OMA steekt veel tijd in materiaalonderzoek, zoals recent in de aluminium gevel voor de Prada Art Foundation.
3
DIVISION INSULATION
Gemeentehuis Midden-Delfland is een project van Inbo Amsterdam
UNILIN Insulation denkt mee vanaf de visiefase
CONSTRUCTIE, INTERIEUR & EXTERIEUR Integraal vormgeven: de mogelijkheden van UNILIN dakelementen
UNILIN Insulation bv - Beneluxstraat 1 - 5061 KD Oisterwijk - T +31(0)13 523 13 13 - info.nl@unilin.com - www.unilininsulation.com
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
Markt voor rieten daken naar nieuwe dimensie Peter de Lange
Als gevolg van de klimaatverandering is in Nederland de natuurlijke grondstof voor rieten daken schaars geworden. Dakdekkersriet wordt al een aantal jaren uit China geïmporteerd, maar de kwaliteit ervan wisselt sterk. Polytech Kunststoffen ontwikkelde na jarenlang onderzoek een volwaardig alternatief met een constante kwaliteit: Novariet. De Vakfederatie Rietdekkers is enthousiast over het nieuwe materiaal. Novariet mag dan van kunststof zijn vervaardigd, het is optisch niet van natuurlijk riet te onderscheiden. Het heeft dezelfde kleurschakeringen en dezelfde nostalgische uitstraling die we van een rieten dak gewend zijn. Daarnaast biedt het nog een aantal bijkomende voordelen. Zo is kunststof riet onderhoudsarm. Een dak gedekt met Novariet slijt niet door mos- of algengroei en in tegenstelling tot natuurriet komt lekkage niet voor. De woningeigenaar wordt dan ook niet geconfronteerd met terugkerende reparatie- en onderhoudskosten. Doordat het materiaal de vorm en dikte behoudt die het heeft op het moment van aanbrengen, biedt het een constante isolatiewaarde. Bovendien is het kunststof riet onbrandbaar, hetgeen behoorlijk scheelt in de verzekeringskosten.
Nieuwe mogelijkheden Een ander belangrijk voordeel is dat Novariet door zijn specifieke eigenschappen ook toepasbaar is op daken die niet in aanmerking zouden komen voor bedekking met natuurriet, zoals woningen met een flauwe dakhelling. Voor natuurriet wordt met het oog op het snel afvloeien van regenwater bij voorkeur een hoek van 45 graden aangehouden. Het kunststof riet is zelfs voor daken met halmhellingshoeken vanaf vijf graden geschikt. Ook woningen in een bosrijke omgeving en woningen in stedelijke gebieden kunnen worden voorzien van een kunststof rieten dak. Novariet wordt tevens gebruikt bij renovatieprojecten. “Het is een uitstekend product om een waardeverhoging van je woning te realiseren”, zegt Leon Eikens van Novariet . De rietstengels worden op maat geleverd. De lengte en dikte van de stengel kan per project worden aangepast. “Wij produceren wat de klant graag wil. Met één druk op de knop verkrijgen wij iedere gewenste stengel” , verzekert Eikens.
Een kunststof rieten dak is eenvoudig te leggen.
Rietdekkers tevreden. “Het kunststof materiaal levert bij de verwerking geen bijzondere moeilijkheden op” , aldus technisch adviseur Joost Kreuger. “Iedere rietdekker met voldoende kennis en vaardigheid kan het leggen.” Het enige nadeel van Novariet lijken misschien de aanschafkosten. Een kunststof rieten dak vraagt in aanvang een grotere investering dan een natuur rieten dak. Echter op termijn is het juist goedkoper. Dit komt doordat het materiaal duurzamer is en doordat de onderhoudskosten en verzekeringspremie voor de woningeigenaar vrijwel nihil zijn.
Groeimarkt De markt voor rieten daken, die door de schaarste aan natuurlijk materiaal dreigde in te zakken, is met kunststof riet naar een nieuwe dimensie gebracht. Door zijn ruime toepasbaarheid en doordat het materiaal het hele jaar door kan worden verwerkt, zit er groei in de vraag naar rieten daken, constateert de Vakfederatie
Novariet is zonder problemen vrijwel overal toepasbaar.
5
Benut de kansen van het dak Door verstedelijking en klimaatverandering bieden platte daken steeds meer toegevoegde waarde. Cityroofs heeft innovatieve oplossingen om de ruimte op daken optimaal en naar eigen ontwerp in te richten en zo de stad ook voor de toekomstige generaties leefbaar te maken en te houden. Gebruik die ruimte op het dak!
Experts in elevated landscapes www.cityroofs.nl
dakoplossingen
MAWIPEX B.V. De Poort 21 4411 PB Rilland Tel: 0113 - 55 77 77 - Fax: 0113 - 55 77 78 www.mawipex.com - email: info@mawipex.com
www.tectumgroup.be
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
De huid van het gebouw Brian van der Bol
Peter Kuindersma.
Een gevel en een dak zijn géén twee verschillende dingen. Peter Kuindersma merkt dat gevels en daken nog te vaak ‘angstvallig’ als losse elementen worden gezien. “Maar pas als je het als een geheel gaat bekijken kan je tot echt innovatieve en duurzame ontwerpen komen”, zegt de adviseur van Nieman-Kettlitz Gevel- en Dakadvies en hoofdredacteur van de handboeken Daken en Gevels. Neem nu de spectaculaire uitbreiding van museum De Fundatie (‘Het oog’ of ‘De wolk’) in Zwolle, waarbij Kuindersma adviseerde. “Is het een dak of een gevel? Of allebei?” Eigenlijk maakt het niet uit hoe je het noemt, vindt de dak- en geveladviseur. “Samen vormen zij de uitwendige schil van een gebouw, een huidje dat ons beschermt tegen regen en wind.” Nu is de uitbreiding van De Fundatie wel even een ander project dan een doorsnee huizenblok in een woonwijk. Bij musea worden bijvoorbeeld hele hoge eisen gesteld op het gebied van warmte, binnenklimaat en water- en luchtdichtheid en is de esthetische functie erg belangrijk. Dat is bij sommige woonwijken vaak niet het geval, vindt Kuindersma. “Het lijkt er soms op dat architecten van woningen in Vinex-wijken zich niet erg druk maken om de esthetiek.”
Integraal en doordacht ontwerp Door gevels en daken als een geheel te zien kunnen fouten in de bouw, zoals lekkende gevels, worden voorkomen, stelt de ingenieur. “Gebouwen zijn allemaal prototypes, zelfs bij de meest eenvoudige rijtjeshuizen zijn er onderling verschillen. Met een integraal en doordacht ontwerp voor de hele woning maak je de kans op fouten veel kleiner.” BIM (Bouwwerk Informatie Model) zou een goed hulpmiddel kunnen zijn, maar Kuindersma komt het nog veel te weinig tegen. “Het wordt nu vooral
Bij Museum De Fundatie vormen dak en gevel samen de uitwendige schil van een gebouw.
gebruikt voor 3D-tekeningen, maar BIM is veel meer dan dat. Als bedrijven meer informatie zouden uitwisselen, kunnen fouten worden tegengegaan. Nu wordt nog te vaak gedacht: ‘we merken wel tijdens de bouw of het past’.” In de Nederlandse woningbouw zie je relatief weinig nieuwe ontwikkelingen, zegt Kuindersma. “We zijn vrij traditioneel, van het steentjes stapelen. We durven niet echt buiten de gebaande paden te treden.” Zelf bekent hij zich daar ook schuldig aan te maken. “Je denkt al gauw aan bestaande oplossingen die zich hebben bewezen. Maar dan ben je dus niet aan het innoveren; iets nieuws is niet iets wat we al jaren doen.” Het gebrek aan innovatie heeft ook met de kosten te maken, vermoedt de dak- en geveladviseur. “Innoveren gaat al gauw om euro’s. Daarnaast ontbreekt het lef om de lat hoog te leggen. Kijk bijvoorbeeld naar het Bouwbesluit. Daarin is wel vastgelegd dat milieueffecten moeten worden berekend, maar er zijn nog geen criteria vastgesteld.” Dat harde eisen nog niet in de wet zijn opgenomen is een gevolg van een succesvolle lobby van de bouwsector, denkt Kuindersma. “De belangen en invloed van partijen in deze sector zijn groot. Politici zijn gevoelig voor hun argumenten, zeker in deze crisistijd. De bouwkosten zijn nu al hoog en er wordt al te weinig gebouwd. Het duurt nog wel een paar jaar voor criteria wettelijk worden geregeld.”
Innovatie en duurzaamheid
Architect: SPLITTERWERK, Label für Bildende Kunst, Graz Foto: Colt International
In Hamburg is vorig jaar het eerste huis met een ‘algengevel’ geopend: een wereldprimeur. In de glazen panelen aan de gevel van het eerste ‘algenhuis’ (BIQ-house) worden microalgen gekweekt die biomassa en warmte produceren, aldus (mede)producent Colt International. “Een
Zonder innovatie wordt de bouw niet duurzamer, aldus Kuindersma. Hoewel de politiek en de gevestigde orde in de bouw achterblijven, gebeurt er op kleinere schaal wel degelijk van alles. “Bij steeds meer mensen dringt door dat we deugdelijke materialen moeten gebruiken, die
deel van de biomassa wordt omgezet in biogas. Met behulp van een wisselaar wordt de thermische warmte van de vloeistof in het systeem direct gebruikt of opgeslagen. Beide duurzame energiebronnen worden gebruikt om in de energiebehoefte van een gebouw te voorzien.”
ook geen plekken elders op de planeet vernielen. Je ziet steeds vaker dikke isolatiepakketten, drievoudig glas, BREEAM en Cradle to Cradle, maar het is allemaal nog niet grootschalig.” Een gevolg van de verduurzaming is dat de traditionele bakstenen dakpan terrein verliest. Hoewel harde cijfers ontbreken is volgens Kuindersma duidelijk dat er steeds minder (traditionele) pannen op schuine daken worden gebruikt. Nieuwe toepassingen en andere materialen, zoals metaal, hout, glas, worden populairder. Als voorbeeld noemt de ingenieur de Stichting Living Daylights, die zich inzet voor een ‘optimale toepassing van daglicht in de gebouwde omgeving’.
Nieuwe functies voor het dak De traditionele dakdekker hoeft (nog) niet te vrezen voor zijn baan, maar zijn takenpakket wordt wel steeds uitgebreider, zegt Kuindersma. “Dakpannen blijven belangrijk in Nederland, vooral op schuine daken. Bij renovatie en vervanging zullen gewoon ouderwetse pannen worden gebruikt. Maar het dak – en wellicht ook de dakpan – krijgt wel meer nieuwe functies, zoals het opwekken van energie.” Dakdekkers zullen zich meer moeten gaan toeleggen op het plaatsen van nieuwe materialen. “Je ziet dat bedrijven zich aanpassen aan de vraag van opdrachtgevers. Sommige dakdekkers zijn nu al gespecialiseerd in het plaatsen van bijvoorbeeld pv-panelen en collectoren.” Vooral bij kantoorpanden wordt volop geëxperimenteerd met onder meer groene daken en led verlichting in de gevel. In het buitenland ziet hij steeds meer ‘dynamische gevels’, die anticiperen op het binnen en/of buitenklimaat. Kuindersma: “Groene daken houden de warmte buiten en ontzien het riool. Je ziet nu al complete sportvelden op daken.”
7
microbeton ontwikkelt lichtgewicht ferrocement elementen
Bij het nieuwe Reinier de Graaf Gasthuis wordt gewerkt aan het monteren van 4.4 kilometer lange microbeton balkonelementen.
Constructief voordeel is dat met microbeton dunne, ranke maar zeer sterke constructies zijn te maken. Het materiaal is volledig gesloten zodat het makkelijk te onderhouden is. Meer informatie? Bel 0164 - 274 275 of kijk op onze website microbeton.nl
A trademark of concrete Valley
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
Warmteverlies effectief bestrijden Peter de Lange
Overheid en bouw werken hard aan verduurzaming van de woningvoorraad. Nieuwe technieken en materialen worden ingezet om het energieverbruik drastisch omlaag te brengen. Volgend jaar, is het streven, moet de energieprestatiecoëfficiënt (epc) op 0,4 liggen, een verlaging met een ruime factor drie ten opzichte van tien jaar geleden.
Met het oog op deze ontwikkeling lanceerde Kingspan Unidek in het najaar van 2013 de campagne ‘Verlaag de epc’. In deze campagne zette de fabrikant uiteen hoe warmteverlies ontstaat en hoe dit effectief kan worden tegengegaan. Onderzoeken tonen aan dat verreweg de meeste warmte verloren gaat via het dak. Een goed geïsoleerd dak levert al een energiebesparing van dertig procent op. Als daarnaast ook vloeren, muren en ramen slim worden aangepakt, dan
Om koudebruggen zoveel mogelijk op te heffen is het belangrijk om een correcte aansluiting tussen dak en gevel aan te brengen. Dit kan door middel van Aersosafe-foam.
Een ongeïsoleerde schil resulteert in een enorm warmteverlies.
scheelt dat enorm in het energieverbruik. Wie zijn energierekening nog verder wil verlagen, kan het nieuwe dak voorzien van zonnecollectoren. Deze kunnen probleemloos op de dakplaten worden gemonteerd.
Van stal naar woning Kingspan Unidek is in 1969 opgericht door Hendrik van Dijk, in bouwkringen nog altijd een bekende naam. Het bedrijf begon met de isolatie van veestallen op het Brabantse platteland en heeft zich ontwikkeld tot specialist in de productie van isolerende platen op basis van eps.
De onderneming uit Gemert breidde zijn dienstverlening in de loop der jaren uit tot over de hele de Benelux. De focus ligt met name op de woningbouw en het bedrijf ontwikkelt zowel voor nieuwbouw als voor renovatie producten met een hoge isolatiewaarde. Zo wordt bij nieuwbouwprojecten in de regel Unidek Aero gebruikt. Deze dakelementen zijn beschikbaar voor verschillende toepassingen. Ze kunnen worden ingezet bij het leggen van pannendaken, maar ze zijn ook geschikt voor rieten daken. Bij renovatie wordt veel gebruik gemaakt van Unidek RenoAero, het ‘zusje’ van Unidek Aero. Deze dakelementen zijn bijvoorbeeld geschikt voor renovatie van daken waarbij het bestaande dakbeschot moet worden vervangen.
Christel Verbiesen, pr-adviseur bij Kingspan Unidek. Het bedrijf ziet voor zichzelf een belangrijke rol bij de aangekondigde renovatie van de Nederlandse woningvoorraad. Kingspan noemt zijn producten niet alleen duurzaam vanwege de hoge isolatiewaarde, het basismateriaal eps kan na gebruik ook eenvoudig worden gerecycled. Dat gebeurt in de eigen fabriek, waar speciaal voor dit doel een installatie is gebouwd.
Comfortabel binnenklimaat Behalve platen om muren, daken en vloeren te isoleren, levert het bedrijf ook materialen die de aansluiting op de constructie optimaliseren en middelen om naden af te dichten, zoals band en elastische foam. Doel is koudebruggen die voor energieverlies zorgen, zo veel mogelijk op te heffen. Tegelijkertijd wordt met deze maatregelen de luchtdichtheidskwaliteit bevorderd. Als de bouw is voltooid, werken de dakelementen tevens als geluidsisolatie. “Het resultaat is een bijzonder comfortabel binnenklimaat’’, stelt
Een goed geïsoleerd dak levert energiebesparing op.
9
HONINGRAATPANELEN VOOR GEVEL, PLAFOND EN DAK In Doha, Qatar, is de eerste fase afgerond van de bouw van het Doha Convention Center and Tower project. Opdrachtgever is Qatari Diar Real Estate Investment Company, die met dit bouwwerk een belangrijk regionaal en internationaal congres- en tentoonstellingscentrum heeft ontwikkeld. Het project bestaat uit ondermeer een tentoonstellingshal van 350m lang en 100m breed. Bedoeling is dat de tweede fase inclusief toren van 510m hoog in 2016 gereed is.
Naast ca. 52.000m2 dakpanelen en bijbehorende onderconstructie heeft Hunter Douglas ook de panelen geleverd voor de buitenplafonds en de bekleding van de truss-constructies die het dak dragen. De 25mm dikke plafondpanelen zijn even lang en breed als de dakpanelen. De zogenaamde truss-cladding bestaat uit honingraatpanelen tot wel 5,5m lang. Totaal heeft Hunter Douglas voor de eerste fase van het project ongeveer 80.000m2 QuadroClad dak-, gevelen plafondpanelen geleverd.
Tussen de hoogbouw in het zakencentrum van Doha is het door Murphy Jahn (Chicago, USA) ontworpen gebouw een opvallende verschijning. Omdat het dak van het congres- en tentoonstellingscentrum met 25m veel lager en heel goed zichtbaar is vanuit de omliggende gebouwen, is veel aandacht besteed aan het dak.
Veel panelen in het project hebben bijzondere vormen. Zo is de overgang van het dak naar het buitenplafond gemaakt met geknikte QuadroClad panelen, waardoor een heel scherpe rand aan de dakconstructie ontstaat. Een andere overgang van dak naar plafond is te vinden in de daklichten en openingen voor de technische installaties. Deze conische openingen zijn afgewerkt met QuadroClad panelen die zowel taps als gebogen zijn.
Boven op de functionele dakconstructie van de aannemer is daarom een esthetisch dak geplaatst bestaande uit Hunter Douglas QuadroClad panelen. Normaal worden deze aluminium honingraat panelen toegepast als gevelbekleding. Voor dit project hebben de technici van Hunter Douglas een afwijkende onderconstructie uitgewerkt. Deze bestaat ondermeer uit geextrudeerde aluminium (tussen-)liggers en instelbare voetstukken. Het is ontworpen om de bewegingen van de ver uitkragende dakconstructie, als ook de thermische uitzetting in het extreme klimaat in Qatar op te kunnen nemen. De 35mm dikke QuadroClad panelen van 1,5m bij 3,0m vormen een volledig vlak en beloopbaar (!) dak. In het dak zijn een grote hoeveelheid ronde daklichten en technische openingen aangebracht. Samen met de installateur heeft Hunter Douglas de aansluitdetails hiervoor uitgewerkt.
De QuadroClad panelen zijn afgewerkt in coilcoat-laksysteem met een unieke metallic-kleur en een zeer lage glansgraad. Deze lak is voor het project ontwikkeld in samenwerking tussen architect en Hunter Douglas. Naar verwachting zal de tweede fase van het project begin 2015 van start gaan. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Marc Meulenberg van Hunter Douglas Facades in Leek, telefoon 0594-553303, e-mail m.meulenberg@hde.nl Hunter Douglas Europe B.V. - Business Unit Facades Industriepark 17, 9351 PA Leek Postbus 128, 9350 AC Leek www.hunterdouglascontract.com
=vernieuwd
preview Bekijk de tect.nl! i h c r A e d via
•
Proces, strategie en ontwerp
•
De architect als ondernemer
•
Verdieping: analyse, geschiedenis
•
Praktisch toepasbaar
en achtergrondinformatie
•
Ruimte voor tekeningen en details
www.deArchitect.nl 6565-ARCH-Adv Cobouw 266x190mm.indd 1
12-02-14 14:56
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
11
Goed toeven op het dak Jeroen Kreule
Soms kan een foto iemand aardig op het verkeerde been zetten. Neem de foto die directeur Erik Steegman van Leven op Daken halverwege het gesprek laat zien, om te illustreren wat in dakjargon met ‘groen over grijs’ wordt bedoeld. Het beeld: twee appartementgebouwen met daartussen een fraaie binnentuin, voorzien van picknicktafels, een waterstroom, een bruggetje en metershoge bomen. Zo op het eerste gezicht aangelegd op maaiveldniveau.
Helemaal fout, glimlacht Steegman. “Dit is het dak van de parkeergarage van De Kameleon, een vernieuwd winkelcentrum in De Bijlmer in Amsterdam. Een prachtig voorbeeld van meervoudig ruimtegebruik. Omwonenden kijken niet uit over grijze bitumen, maar over een groen waterdak. Het is veel meer dan een zichtdak: het is vooral een gebruiksdak geworden. Ik ben er heilig van overtuigd dat zo’n groene omgeving mensen gelukkiger maakt en gezonder houdt.’’
Het dak van de nieuwe Intensive Care afdeling van het Universitair Medisch Centrum in Utrecht. Foto: Norbert Waalboer / Leven op Daken
Bouwtechnische uitdaging De Amsterdamse daktuin, 5000 vierkante meter groot, is in 2012 gerealiseerd door Leven op Daken-partners Mastum Daksystemen en hovenier/terreininrichter Van der Tol. De projectontwikkelaar stond voor een aantal bouwtechnische uitdagingen. Het betreft een complex dak, neem alleen al de bomen: die worden hoog en zwaar. Daarom is ervoor gekozen om de ze pal boven de bouwkundige kolommen te planten, dus daar waar het dak de meeste draagkracht heeft. Steegman: “De dakbedekkingsconstructie moet ook duurzaam zijn, zeker om regenwater buiten te houden. De projectontwikkelaar wilde zekerheid en nam daarom Leven op Daken in de arm. Wij zijn al vanaf de schetsontwerpfase bij de opdracht betrokken geraakt. Op die manier maakte de opdrachtgever gebruik van onze advies- en bestekservice.’’ Het bespaarde de bouwer flink wat teken- en rekenwerk. Ander voordeel van deze constructie is dat eventuele bestekfouten en hoge faalkosten later in het traject grotendeels konden worden weggenomen.
op het gebied van meervoudig ruimtegebruik in de vorm van groendaken, parkeerdaken, waterdaken, energieopwekkende daken en groengevels. De daadwerkelijke uitvoering wordt gedaan door partners zoals: dakaannemers, hoveniers, installateurs en producenten. Allen streven unaniem naar kwaliteitsverbetering en innovatie van daksystemen voor meervoudig ruimtegebruik. Leven op Daken heeft de laatste jaren veel werk gemaakt van het realiseren van een keurmerk in de vorm van het zogenoemde ‘LOD Stappenplan’. Steegman: “Met andere woorden: wat zijn de spelregels waar een groendak, parkeerdak, waterdak, energiedak en een groengevel aan moeten voldoen? In het stappenplan staan bijvoorbeeld de eisen die aan het isolatiemateriaal, de dampdichtheid en het waterdicht maken van een dak worden gesteld.’’ Steegman benadrukt dat er hoge eisen worden gesteld aan een veilig en duurzaam dakbedekkingsysteem. Alle bij Leven op Daken aangesloten partners houden zich aan de kwaliteitseisen die door BDA Dak- en Geveladvies, een onafhankelijk adviesbureau, zijn opgesteld. Deze eisen staan bovendien beschreven in de praktijkbladen van Leven op Daken. “Al het werk van onze franchisenemers wordt voor, tijdens en na de uitvoering gecontroleerd door inspecteurs van BDA. Als aan alle eisen is voldaan, kunnen wij een volledig verzekerde garantie voor een periode van tien jaar geven op de gebruiksdaken.’’ Steegman kent, vanuit zijn ervaring, talloze voorbeelden van gebruiksdaken waarbij het is misgegaan, zoals lekkageproblemen, verzakkingen of een beroerde groeiontwikkeling op een groendak. “Vaak waren er vele partijen bij betrokken, met als gevolg jarenlang juridisch getouwtrek over de schuldvraag. Bij een gebruiksdak dat is geleverd door Leven op Daken-partners voorkom je die ellende: mocht er onverhoopt toch iets mis zijn, dan worden alle kosten gedekt voor het verwijderen en weer aanbrengen van het dak.’’
Groeiende belangstelling In Nederland is een duidelijk stijgende belangstelling voor meervoudig ruimtegebruik en van groendaken in het bijzonder. Het leidt tot een verbetering van de stedelijke biodiversiteit, waar ook fijnstof wordt afgevangen. Andere pluspun-
Erik Steegman. Foto: Norbert Waalboer/Leven op Daken
ten zijn CO2 -reductie, isolatie en waterbuffering. Steegman: “Bij drie van de vijf bouwaanvragen is anno 2014 sprake van een gebruiksdak. Daar zitten met name jonge architecten achter.’’ Steegman heeft prachtvoorbeelden van spraakmakende dakprojecten, zoals dakmoestuin Zuidpark (3000 vierkante meter) op het dak van het voormalige hoofdkantoor van V&D in Amsterdam. Of de renovatie van het dak van vertrekhal Plaza (9000 vierkante meter) op Schiphol, met aanvullend pv- en groendak, uitgevoerd door partners Boko Dakbedekkers en Wieringen Prins Hoveniers. Ook is hij trots op de vier groene, huiselijke binnentuinen op het dak van de nieuwe Intensive Care afdeling van het Universitair Medisch Centrum in Utrecht. Een veelbelovend project is het in aanbouw zijnde Kellebeek College in Roosendaal: deze school krijgt twee gebruiksdaken op verschillende hoogten, met onder meer buitenwerkplekken en een lerarenverblijf.
Missie Steegmans honger is echter nog lang niet gestild. “Het kan altijd beter. Neem Singapore, waar het stadsbestuur een heel mooi motto heeft: ‘Laten we van onze stad onze tuin maken’. Intussen is ruim zestig hectare van de daken, verdeeld over meer dan 500 gebouwen, begroeid. Daar is meervoudig ruimtegebruik een vanzelfsprekendheid geworden. Dat komt door een mindset die is gemaakt.’’ In plaats van (tijdelijke) subsidieregelingen voor meervoudig ruimtegebruik ziet Leven op Daken graag meer stimulering, en wellicht wijziging van sommige wet- en regelgeving op het gebied van waterberging, waterbuffering of energieopwekking voor eigen gebruik. Steegman vindt dat zijn missie met Leven op Daken pas is geslaagd als Nederland dezelfde mindset als Singapore heeft gemaakt.
Cultuuromslag Om misverstanden te voorkomen: Leven op Daken, ontstaan in 2004, is geen bouwbedrijf, maar een kennisplatform en een franchiseorganisatie. Het wil een cultuuromslag bewerkstelligen
Het dak van de parkeergarage van De Kameleon is een prachtig voorbeeld van meervoudig ruimtegebruik. Foto: Norbert Waalboer / Leven op Daken
De Markthal in Rotterdam: een indrukwekkende puzzel In het Laurenskwartier wordt hard gewerkt aan de bouw van de 40 meter hoge markthal, die naar verwachting eind dit jaar wordt opgeleverd. Winkelen, wonen, werken en uitgaan zijn harmonieus gecombineerd in het ontwerp van MVRDV. Hoogtepunt is zonder meer het indrukwekkende kunstwerk, gecreĂŤerd door Arno Coenen. De levensgrote
afbeeldingen van de verse producten die straks in de markthal worden verkocht, moeten met grote precisie worden aangebracht over het gehele oppervlak van de boog, circa 9000 vierkante meter. Een fantastische uitdaging voor Aldowa, specialist in gevelbekleding. Zij zijn verantwoordelijk voor de gehele binnengevel, van engineering, productie tot en met montage en dus voor het uiteindelijke resultaat. De eerste stap was het vertalen van het 3D tekenwerk in bouwkundige tekeningen. Vervolgens worden de
circa 4500 unieke beprinte aluminium panelen gemonteerd aan de speciaal hiervoor gemaakte ophangconstructie. Elk paneel van 1,5 bij 1,5 meter vormt een uniek puzzelstukje van het totale kunstwerk. Het is duidelijk dat de juiste plaatsing cruciaal is, het moet goed sluitend zijn en bovendien moet er rekening worden gehouden met toleranties. Kortom: een logistiek hoogstandje uitgevoerd door Aldowa!
Fotograaf: Kees Stuip
Engineered Timber Systems thema: energie al neutra
Unidek Aero VERLAAG DE EPC MET UNIDEK AERO DAKELEMENTEN
Duurzame keuze (DUBOkeur®)
Eenvoudige bevestiging van elk type zonnecollector door verstijvers
Snellere montage met zelfborende schroeven
●
Hoge thermische isolatie
●
Minder koudebruggen
●
Uitstekende luchtdichtheid op passiefhuis-niveau
●
Geschikt voor montage van zonnecollectoren
●
Duurzame keuze (DUBOkeur®)
●
Minder maatregelen ter verlaging van EPC
Uitstekende luchtdichte aansluiting passiefhuisniveau
Brandreactie Euroklasse C
Geluidsisolatie 30 dB
Grote overspanningen
P
OD
UC T
R
Download onze themabrochure Energieneutraal
www.kingspanunidek.nl @kingspanunidek
10291_4-adv-cobouw-266x398mm.indd 1
20-05-14 11:44
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
15
Renovatieoplossingen voor hellende daken Tosca Vissers
Dat goede isolatie in bestaande woningen geld en energie bespaart, staat inmiddels onomstotelijk vast. De kunst is nu om dakisolatietoepassingen te bedenken die buiten de standaard renovatieoplossingen vallen. Producent van dakelementen en isolatieplaten UNILIN uit Oisterwijk heeft er acht ontwikkeld voor hellende daken.
Marc Donkers, Marketing Manager bij UNILIN, vertelt dat er regelmatig renovatie- en isolatievragen uit de markt komen, waarvoor nog geen oplossingen zijn bedacht. “Vooral woningcorporaties stellen dit soort vragen. Bij grootonderhoud- en renovatieprojecten ligt de focus steeds vaker op energiebesparende maatregelen. Hiervoor zoeken corporaties naar oplossingen met een goede prijs-kwaliteit verhouding om bestaande daken te verduurzamen.” Renovatie betekent vaak maatwerk. UNILIN heeft verschillende innovatieve isolatieoplossingen ontwikkeld, die in allerlei typen renovaties toepasbaar zijn en waarmee geld valt te besparen. “De meeste kosten van een dakrenovatie zitten doorgaans in de arbeidskosten, zoals stijgeropbouw en het afhalen en terugleggen van de dakpannen. Dan is de kostenpost van het isolatiemateriaal relatief laag. Als je een dak eenmalig goed aanpakt en isoleert, kan het weer mee voor de komende dertig jaar.” Het organiseren van een grootonderhoud- en renovatieproject is niet eenvoudig. “Onder de dakbedekking kun je heel diverse situaties aantreffen, die om een specifieke oplossing vragen”, geeft Donkers aan. “Ook voor bewoners is een renovatie vaak een ingrijpende gebeurtenis. Zolders moeten worden opgeruimd, zij moeten het huis uit of zitten tijdelijk in de rommel. Kortom, een woningcorporatie moet
zich op allerlei situaties voorbereiden.” UNILIN speelt hierop in met inventieve dak- en isolatietoepassingen. Het isolatiemateriaal dat hiervoor wordt gebruikt is standaard pir-hardschuim.
Kostenefficiënt “Afhankelijk van de staat van het dak, bekijken we hoe het dak kan worden verbeterd. Bestaande elementen die nog goed zijn blijven intact”, vertelt Donkers. “De na-isolerende renovatieelementen voor dakbeschotten zijn speciaal ontwikkeld voor dakconstructies die nog goed zijn. Het dak wordt niet gesloopt, maar aan de buitenkant aangepakt. Niet alleen prettig voor de bewoners, het is ook kostenefficiënt omdat het dak behouden blijft.” Als het complete dak wel moet worden vervangen, kunnen de zelfdragende en isolerende dakelementen worden toegepast. “Het oude dakbeschot gaat er dan helemaal af, waardoor de onderconstructie overblijft. UNILIN levert hiervoor dakelementen met een afgewerkte zichtzijde die van nok naar goot op de bestaande gordingen worden bevestigd. Hierop komen de dakpannen te liggen”. “Bij een project van rijtjeswoningen van woningcorporatie Brabant Wonen moesten de daken eraf. Een aantal particuliere bewoners wilde niet meedoen aan de verbouwing. Omdat de nieuwe daken niet boven de bestaande mochten uitkomen, hebben we in overleg met de aan-
Wordt een dak goed aangepakt en geïsoleerd, dan kan het weer ruim dertig jaar mee. Foto: Auke van der Weide
nemer en de corporatie een oplossing bedacht om de daken op dezelfde hoogte te houden. De gordingen zijn eraf gehaald en hergebruikt. Ze zijn als oplegregels tegen de bouwmuren bevestigd waartegen dubbelschalige isolatieelementen zijn gelegd”, legt Donkers uit. UNILIN heeft verschillende technische adviseurs in dienst, die zich bezig houden met product- en marktontwikkeling. “Meedenken om bouwkundige oplossingen te vinden voor het isoleren van hellende daken, zijn voor ons de leukste projecten”.
Als het complete dak moet worden vervangen, dan kunnen zelfdragende en isolerende dakelementen worden toegepast. Foto: Auke van der Weide
De zinkspecialist met het grootste dakassortiment van Nederland! NEDERLANDS GROOTSTE ZINKLEVERANCIER GROEIT UIT TOT ONE-STOP-SHOP! Het assortiment bestaat uit:
ZETWERK STANDAARD HANDEL GEREEDSCHAP PVC DAKBEDEKKING GAS LICHTKOEPELS ISOLATIE AFVOEREN DAKTRIM EPDM RESITRIX Dagelijks rijden we met 25 volle vrachtwagens door het hele land om te bezorgen. We streven ernaar om binnen 24 uur na bestelling op locatie te leveren. Met het hoofdkantoor in Boxtel en 9 andere filialen is Zinkunie altijd in de buurt.
Hoofdkantoor | Van Salmstraat 46 | 5281 RS | 0411 688 339 | info@zinkunie.nl
www.zinkunie.nl
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
17
Dak als openbare ruimte Michael Maas
Daken van kantoorgebouwen, verzorgingscentra, parkeergarages en appartementen worden door architecten steeds vaker ontworpen als recreatieve openbare ruimte. Om op die wens in te spelen bedacht dakbestratingsfabrikant Zoontjens tien jaar geleden het ‘Total Solutions Concept’ en voegde hier vijf jaar geleden het concept Cityroofs aan toe. Volgens directeur Paul Heerkens zoeken architecten voortdurend naar nieuwe mogelijkheden voor het dak. “De laatste tijd zien we bijvoorbeeld dat architecten een steeds groter formaat tegels willen, soms van één bij één meter. Het probleem bij zulke afmetingen is dat het draagsysteem daar geschikt voor moet zijn. Traditionele tegeldragers zijn dat vaak niet, dus hebben we DNS ontwikkeld. Dat is een ophogingssysteem van op maat gezaagde buizen, waardoor een stabielere en duurzame dakbestrating ontstaat.”
Totaalconcept Vaak zijn daken niet in eerste instantie ontworpen als gebruiksruimte. “Bij veel van onze projecten gaat het om nieuwbouw, bij de constructie is daar wel rekening gehouden met een extra gewicht op het dak. Met ons totaalconcept nemen wij de engineering zoveel mogelijk uit handen en adviseren wat de mogelijkheden zijn. Ook hebben wij de kennis, het materieel en de materialen om het te maken.
Voor de renovatie van het dakplein van de Erasmus Universiteit in Rotterdam is gewerkt met speciaal geproduceerde tegels met een patroon die lichtgewicht, sterk en duurzaam moesten zijn.
Eigenlijk proberen we de architect zoveel mogelijk tegemoet te komen in zijn wensen. Zij zijn altijd op zoek naar nieuwe dingen, dus moeten wij nieuwe oplossingen bedenken.” “We hebben regelmatig projecten waarbij zeer intensief gebruik wordt gemaakt van het dak. Naast het aanbrengen van bestrating, moet er ook met wagentjes over kunnen worden gereden of er moeten grote plantenbakken worden geplaatst. Maar er ligt ook dakbedekking en isolatie op het dak, dus het vergt een behoorlijke specialisatie. Geen dak is hetzelfde.” Dat betekent dat regelmatig speciale maatregelen moeten worden genomen. “Voor het dak van het JuBi-gebouw in Den Haag was een bestrating
met plantenbakken bedacht. Maar door de flinke zeewind, en de turbulentie tussen de hoge torens in de directe omgeving, worden gewone tegels zo van het dak gerukt. Uiteindelijk hebben we twee lagen tegels met extra bevestiging gebruikt om ze muurvast te leggen.” Het Zoontjens totaalconcept wordt inmiddels in heel Europa toegepast. “Het was tien jaar geleden een bewuste strategie om in deze markt te stappen. Inmiddels zijn we van betonproducent veel meer een aannemer geworden en ik denk dat we een forse voorsprong hebben op de rest van de markt. Voor ons is dat tijdens de bouwcrisis in Nederland een uitkomst gebleken; wij kunnen met dit concept makkelijk over de grens.”
Meten is weten Jeroen Kreule
Richten, vastleggen en detecteren: dit is de werking van een warmtebeeldcamera in een notendop. “Ideaal om in een pand onder meer ontbrekend isolatiemateriaal, luchtlekken, vocht, koudebruggen of lekken in de vloerverwarming op te sporen’’, aldus Ruud Heijsman van FLIR Systems. In tegenstelling tot een spotpyrometer, die slechts één bepaalde plek meet, scant een warmtebeeldcamera een groot oppervlak. Zo krijgt de gebruiker meteen een goed beeld van de situatie en kunnen eventuele problemen al in een vroeg stadium worden opgespoord. “Deze camera’s zetten infraroodbeelden om naar een visueel beeld en maken het mogelijk om heel eenvoudig temperaturen af te lezen. Iedere afzonderlijke pixel is in feite een temperatuurmeting’’, licht Heijsman toe. Steeds meer bouwprofessionals, zoals aannemers, elektriciens, gebouwinspecteurs en installatiemonteurs, vervangen hun spotpyrometer door een warmtebeeldcamera, is de ervaring.
Opsporen en controleren Warmtebeeldcamera’s worden meer en meer gebruikt voor het opsporen van isolatie- en
vochtproblemen’’, vervolgt hij. “Deze apparaten laten namelijk perfect zien wat warm of koud, droog of nat is. Een van de grote voordelen van warmtebeeldcamera’s is dat er geen muren, vloeren of daken hoeven te worden opengebroken om mogelijke problemen te detecteren. De camera toont direct waar het isolatie- of vochtprobleem zich bevindt.’’ Warmtebeeldcamera’s zijn volgens Heijsman ook heel geschikt voor het opsporen van inefficiënte cellen van zonnepanelen. “Een zonnecel zet zonlicht om in elektriciteit en produceert zo warmte. Inefficiënte cellen produceren echter bovengemiddeld veel warmte. Deze cellen noemen we ‘hot spots’. Doe je niets, dan zal de gehele werking van het zonnepaneel verminderen. Met een thermische camera zijn deze hot spots eenvoudig op te sporen.’’
kunnen de thermografische beelden eenvoudig worden overgezet naar pc of laptop voor verdere analyse en rapportage. FLIR Systems heeft onlangs een nieuwe lijn van test- en meetinstrumenten op de markt gebracht, speciaal bedoeld voor de bouwwereld. Heijsman: “Dat hebben we gedaan om het werk van de elektricien en bouwprofessional zo makkelijk en efficiënt mogelijk te maken.’’ Het gaat onder meer om een geavanceerde, digitale multimeter, twee stroomtangen, een NCV-detector (Non Contact Voltage), een vochtmeter en een videoscoop.
Thermografische beelden Bij renovaties kunnen de camera’s ook uitstekend worden ingezet om de luchtdichtheid van een pand op een accurate manier te controleren. Luchtlekken in een woning, die niet met het blote oog zijn te zien, leiden immers tot warmteverlies, met als gevolg onnodig hoge energierekeningen. Bij de warmtebeeldcamera’s van FLIR wordt standaard software meegeleverd: hiermee
De camera toont direct waar het probleem zich voordoet. Zie ook www.flir.com/nl.
Gevel ( s ) bekleden?
Gevelproducten.nl Vind én bied snel de juiste oplossing voor een gevel!
Topgevel
Dakkapel
Boeiboord
Gevelvlak
• Het grootste online platform in gevelbekleding • Blijf als vakman op de hoogte van de nieuwste mogelijkheden • Gratis bestellen van monsters & documentatie • Technische ondersteuning & helpdesk
Powered by:
®
ISIcompact 10 JA A R G A R A N T IE E X T E RIEUR
G E V E L -& da k r a n d pa n E L E n
PLANATURAL® VRF EUROPE B.V.
“Quality meets on top”
VRF Europe b.v. is producent in bevestigingsmaterialen voor het vlakke dak en gevel met vestigingen in Deurne, Edegem en Budapest. Onze producten zijn te verkrijgen onder onze merknaam EUROFAST®.
Natuurgevelplaat
Vanaf de ontwerpfase kunnen wij u bijstaan met vakkundig advies en berekeningen. VRF levert elke gewenste bevestiger, staalverzinkt, bi-metaal of RVS. Het produceren van bevestigers op specificatie behoort tot de mogelijkheden. Vragen? Neem dan contact met ons op.
Natuurlijke uitstraling en duurzaamheid verenigd PLANATURAL® Natuurgevelplaat is door-en-door gekleurd en gekruid met de kracht van de natuur. Ze biedt de hedendaagse architect een scala aan creatieve mogelijkheden en geeft gevels een unieke, natuurlijke expressie. PLANATURAL® Natuurgevelplaat komt in een reeks subtiele accentkleuren en grijstinten die tot de verbeelding spreken en combineert esthetiek met duurzaamheid en sterkte met gebruiksgemak.
VRF Europe b.v. Jan Tooropstraat 16 5753 DK Deurne (NL)
T: F: W: E:
+31 (0)493 315885 +31 (0)493 310721 www.vrf.eu info@vrf.eu
Ontdek meer over onze gevel- en dakprodukten op www.cembrit.nl www.cembrit.nl
CNL_CobouwSpecial_130x190_2.indd 1
2/06/14 12:16
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
Streven naar kwaliteit en veiligheid Kees de Vries
Wateropvang, zonnepanelen en -collectoren, een stadstuin of een voetbalveld, het dak groeit meer en meer van een dekseltje voor de wind- en waterdichtheid tot een multifunctionele ruimte of energieopwekker. Paul Verkaik, directeur van BDA Dak- en Gevelopleidingen in Gorinchem adviseert opdrachtgevers en bouwers om juist bij deze bijzondere daktoepassingen zorgvuldig te kiezen voor gekwalificeerde bedrijven met gecertificeerd personeel. Dit is ook de lijn van overheid en brancheorganisaties. Om het door Brussel ingezette milieubeleid duurzame energie handen en voeten te geven, zullen er in Nederland de komende zes jaar miljoenen zonnepanelen moeten worden gemonteerd. Doelstelling van de richtlijn Renewable Energy Sources (RES) en de overheid is om ons land in de komende vijf jaar circa 16 procent duurzame energie op te laten wekken. Zonne-energiesystemen, bioketels en warmtepompen zijn allemaal manieren om een gebouw milieuvriendelijker en kostenbewust van elektriciteit, warmte en warm water te voorzien, mits aangebracht door een vakbekwame installateur. En daar zit hem de kneep.
Vakkennis en zorgvuldigheid Vooral de zonnepanelenmarkt trekt bedrijven aan die ondanks een beperkte kennis en ervaring zonnepanelen leveren en monteren. Dat heeft niet alleen gevolgen voor de kwaliteit van werken, en het uiteindelijke resultaat, maar ook voor de veiligheid. Paul Verkaik, directeur van BDA Dak- en Gevelopleidingen, het door KBI en ministerie van EZ geaccrediteerde opleidingsinstituut voor de leergang zonne-energie: “Een paneel weegt 25 kilo en werkt al bij een beetje wind als een zeil. Vorig jaar zijn er vier dodelijke ongevallen geweest. Ook zijn er klachten van lekkages en stormschades. Laat het monteren en installeren daarom over aan gespecialiseerde, gecertificeerde, vakmensen.” Ook ontdekken steeds meer eigenaren van woon- en utiliteitsgebouwen de voordelen van energieopwekking. Organisaties als Vereniging Eigen Huis lanceren hun eigen collectieve
inkoopacties. Verkaik: “Jammer dat bij deze inkoopacties er vaak nog geen of onvoldoende eisen worden gesteld aan de installateur en bij de keuze vooral wordt gestuurd op de laagste montageprijs. Een goed dak of pv-installatie vraagt vakkennis en zorgvuldigheid, geen snelheid”.
Zon-pv-certificaten Gelukkig zitten installatiebranche en overheid bij de verbetering van de kwaliteit en veiligheid op één lijn. Verkaik: “Overheid, Holland Solar, OTIB en Uneto-VNI hebben in 2011 een kwaliteitssysteem en -register ontwikkeld. Een installateur kan zich laten certificeren voor drie vakdisciplines: ‘Ontwerp’, ‘Dakmontage’ en ‘Elektrotechnische Installatie van zonnestroomsystemen’. Hiervoor kan hij bij BDA de drie opleidingen volgen en bij CITO de drie examens afleggen. Slaagt hij voor alle examens dan mag hij zich een vakbekwame installateur Zon-pv noemen. Hij krijgt daarmee een vermelding in het nationale kwaliteitsregister QBISNL.nl.” BDA Dak- en Gevelopleidingen (jaarlijks tussen de 2000 en 3000 cursusdagen voor veertien opleidingen) verwacht eind dit jaar de 200ste gekwalificeerde zonnepaneleninstallateur af te leveren. Basis voor de opleiding- en examenstructuur is het in 2011 ontwikkelde ISSO-Handboek Zonne-energie. De zon-certificaten dragen het logo van het ministerie van Economische Zaken en KBI (Kwaliteitsborgingsinstituut voor de installatiebranche). Verkaik: “Opdrachtgevers zijn er nog onvoldoende mee bekend, maar het begint te groeien. We krijgen al cursisten die aangeven dat ze zonder een Zon pv-certificaat werk dreigen te missen. Een gecertificeerde installateur creëert zijn eigen markt: de klant krijgt een betere installatie, gemaakt door vakbekwame mensen. Het is ook niet per se duurder. Maar het betekent wel dat er iemand aan tafel komt die competent is.”
Multifunctionele dak Nederland telt circa 410 miljoen vierkante meter gesloten dakbedekkingsystemen. Verkaik: “Verduurzaming van daken is een trend, zowel het groene dak, als het energiedak en
In de praktijkruimte in Gorinchem kunnen cursisten kennismaken met alle op de markt voorhanden daktypes en -systemen. Foto BDA
Paul Verkaik. Foto: Kees de Vries Redactie
combinaties daarvan. Zeker in de Randstad is het dak niet meer vanzelfsprekend een waterdichte badkuip waar een beetje grind op komt en wat installaties. Het is ruimte. Toen IKEA Utrecht in 2013 uitbreidde, kocht ze van de gemeente Utrecht de achtergelegen twee voetbalvelden voor het neerzetten van een parkeergarage. De sportvelden zijn op negen meter hoogte op het dak teruggekomen. Dakboerin Annelies Kuipen (dakboerin.nl) verandert je dak om in een moestuin, zoals aan de Schiekade in Rotterdam. Maar daken spelen ook een rol bij wateropslag, de al genoemde energieopwekking en terugdringing van het broeikaseffect. De Alliantie paste recentelijk dakbedekking toe, met het steenachtige olivijn als nieuwe waterdichting, op zestig gestapelde woningen aan de Bovenmaatweg in Huizen. Olivijn neemt in contact met lucht en water CO2 op.” Volgens Verkaik zal de dakenbranche het de komende jaren druk krijgen. “Het multifunctionele dak, daar zit ons werk met de zonnepanelen als nadrukkelijke exponent. Bij de recente oplevering van een dertigtal projecten met Energie 0-woningen, heeft het dak bij 28 daarvan een energiefunctie meegekregen. Als je een dak neerlegt met een energie-, speel- of leeffunctie, dan vraagt dat om een andere benadering van ontwerp, sterkte, opbouw en kwaliteit van de uitvoering en stelt hele andere eisen aan het ontwerp, de kennis en professionaliteit van de dakdekker en installateur. Daar spelen de dakensector, de installatiesector en wij als opleidingsinstituut graag op in.”
19
20
dA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
Een stevige lichtgewicht Tosca Vissers
Microbeton ontwikkelt lichtgewicht ferrocement elementen voor gallerijplaten en balkons. Paul Jas, commercieel manager, legt uit dat het bij deze verfijnde techniek draait om de precieze positionering van de wapening in het element. “Constructief voordeel is dat met microbeton dunne, ranke constructies zijn te maken”, zegt Jas. De dekking van de wapening in het beton is slechts zes millimeter. Het element is honderd procent waterdicht en volledig gesloten, zodat het gemakkelijk te onderhouden is. Op dit moment wordt bij het nieuwe Reinier de Graaf Gasthuis in Delft gewerkt aan het monteren van de 4,4 kilometer lange microbeton balkonelementen aan de gevel. Deze elementen worden met een blinde bevestiging aan de gevel vastgemaakt. Eric Wendel is projectarchitect bij EGM architecten uit Dordrecht, die het nieuwe ziekenhuis en het interieur tot en met het patroon van de dekbedden hebben ontworpen. Hij vertelt dat rondom het hele gebouw aan elke bouwlaag glazenwasserbalkons worden gehangen.
Verbinding “Het ziet eruit als een klassiek balkon, waar de glazenwasser of onderhoudsman overheen moet lopen. Vanuit esthetisch oogpunt versterken deze balkons het thema van het bouwontwerp, ‘Verbinding’, dat een link legt tussen de bakstenen gevelarchitectuur van de 17e-eeuwse Delftse grachtenpanden en de galerijflats uit de jaren zestig met grote ramen en balkons.”
Bij het nieuwe Reinier de Graaf Gasthuis wordt gewerkt aan het monteren van in totaal 4,4 kilometer lange microbeton balkonelementen.
De microbetonelementen zijn lichtgewichte, hightech betonnen elementen, die zijn gevuld met lucht en EPS-schuim, waaromheen een wapeningskooi zit. Ze zijn hierdoor aan de buitenkant even stevig als beton, maar aanzienlijk minder zwaar. “Ze kunnen dan ook razendsnel en eenvoudig aan een gevel worden opgehangen”, legt Wendel uit. Glazenwassen is een serieuze kostenpost voor een ziekenhuis, dat verschillende keren per jaar vele ruiten heeft te reinigen. Dit balkon is uiteindelijk goedkoper dan een dure glazenwasinstallatie en bovendien beschadigt het de gevel niet.
Snel en licht Frank Brekelmans van bouwbedrijf Hurks is projectdirecteur van bouwcombinatie Hurks en
Ten opzichte van de traditionele constructies zijn de microbeton elementen aanzienlijk lichter en kunnen snel en eenvoudig worden opgehangen.
Kuijpers die bouwt aan het nieuwe Delftse ziekenhuis dat in maart 2015 zal worden opgeleverd. Het nieuwe gebouw van 55.000 vierkante meter en een totale aanneemsom van 110 miljoen euro, zal de twee bestaande ziekenhuizen op deze locatie vervangen. Brekelmans vertelt dat samen met microbeton naar een oplossing is gezocht om de horizontale band in de gevelarchitectuur te krijgen. “Deze constructie is veel lichter en veel minder arbeidsintensief bij het monteren, dan de traditionele zwaardere constructies. We maken nu prefab balkonelementen van 7,20 meter lang die over twee consoles worden geschoven die uit de gevel steken. Dit is een vrij snelle montagemethode waardoor de balkons als laatste element aan de gevel worden bevestigd. Dat scheelt aanzienlijk in arbeidsuren”, aldus Brekelmans.
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
21
Van snelgroeiend dennenhout naar onbrandbaar hardhout Edo Beerda
Snelgroeiend naaldhout kan niet alleen worden versterkt tot hardhoutkwaliteit, het is nu ook brandwerend leverbaar. Houtleverancier Foreco maakt er gevels mee die onderhoudsvrij zijn, zelfs als het hout wordt gespijkerd en gezaagd. De Brede School Fiep Westendorp in Amsterdam had afgelopen jaar de primeur van een ‘groene levende gevel’ geconstrueerd uit NobelWood FRX. Klimplanten kunnen vrij tussen 15 kilometer biologisch gemodificeerd hout doorgroeien, dat met behulp van omegaprofielen is aangebracht op het metselwerk. Onderhoud is niet nodig en gevaar voor brand is er niet. “Brandvertragend maken van tropisch hardhout is lastig door de dichte structuur, maar met het snelgroeiende naaldhout dat wij gebruiken is het juist eenvoudig”, vertelt Klaas-Jan Swager, innovatiemanager van Foreco.
Strenge selectie Het bedrijf uit Dalfsen gebruikt voor de productie van NobelWood spinthout van Radiata Pine. Dat is een van de snelst groeiende naaldhoutsoorten, met een fraaie, homogene structuur.
dat het 25 jaar zonder aantasting in contact kan staan met de grond. Het materiaal is onderhoudsvrij toepasbaar. Door de jaren heen vergrijst het gelijkmatig zonder veel vlekken. Noesten of andere onregelmatigheden zijn er niet in te vinden, want voorafgaand aan de behandeling vindt een strenge selectie plaats om foutvrij hout te krijgen met een homogene structuur. Ook in grote gevelprojecten is het materiaal zonder risico ongeverfd te gebruiken. Dat maakt het op lange termijn een interessante oplossing omdat het een besparing op het beheer van gebouwen mogelijk maakt.
Eco-innovation subsidie Ten opzichte van andere houtmodificatietechnieken heeft het gebruikte procedé ook als voordeel dat de mechanische eigenschappen niet verloren gaan. Omdat Radiata Pine de in water opgeloste biopolymeren bij onderdompeling volledig kan opnemen, ontstaat een homogeen product met een constante kwaliteit. Swager: “Je kunt het ook zonder problemen schaven, spijkeren, boren en zagen. Het is geen dun beschermend laagje, dit hout is gemodificeerd tot in de kern.” Foreco kreeg na enkele jaren van proefnemingen een subsidie van AgentschapNL voor de bouw van een proefinstallatie in Dalfsen. De Europese Unie gaf het houtbedrijf een Eco-innovation subsidie voor de verdere opschaling van de NobelWoodproductie. Voor de EU is het procedé niet alleen interessant omdat minder tropisch regenwoud hoeft te worden gekapt. De grondstof voor
NobelWood is ook prima te verbouwen in de EU. Radiata Pine groeit onder meer in Zuid-Europa. Productie ervan gaat nog sneller dan bamboe: gemiddeld 28 kubieke meter per hectare per jaar, tegenover bamboe 11 kubieke meter per jaar.
Onderhoudsvrij en brandbestendig Voordeel ten opzichte van tropisch hardhout is, dat het materiaal in principe onbeperkt voorradig is. Interessant is bovendien dat het door zijn lage dichtheid ook goed behandelaar is met brandvertragende stoffen. Met Lonza Wood Protection ontwikkelde Foreco een methode om het gemodificeerde dennenhout aan de huidige brandveiligheidseisen te laten voldoen. Het NON-COM Exterior systeem van Lonza geeft het hout een brandvertragende bescherming zonder dat de natuurlijke uitstraling verloren gaat. Daarmee wordt voldaan aan de eisen van Euroklasse B en Bouwbesluiteisen ten aanzien van de levensduur van brandvertragende behandeling. NobelWood FRX (fire resistant xterior) is in Amsterdam al toegepast voor een open gevel, maar is ook leverbaar als rabatdeel of dekdeel met profiel voor bijvoorbeeld loopdekken in havens. De prijs van NobelWood FRX ligt iets onder de gemiddelde prijs van vergelijkbaar tropisch hardhout. Toch best prijzig dus? Swager: “We kijken tegenwoordig naar de ‘total cost of ownership’. Aangezien het materiaal onderhoudsvrij is en blijvend brandbestendig, kun je ook zeggen dat het heel goedkoop is.”
Klimplanten kunnen vrij tussen het biologisch gemodificeerd hout doorgroeien. Foto: John Lewis Marshall
Normaal gesproken is het te zacht voor exterieure bouwtoepassingen, maar door versterking van de houtcelwanden met biopolymeren is de levensduur op te rekken tot minimaal 25 jaar, vergelijkbaar met tropisch hardhout. Het voorgesorteerde hout wordt door middel van een vacuümdrukbehandeling door-en-door geïmpregneerd met in water oplosbare polymeren, afkomstig uit het afval van rietsuikerstengels. In het hout vindt een reactie plaats die de kwaliteit ervan sterk verbetert. Na droging zorgen de polymeren voor een dusdanige versteviging van de houtcelwanden, dat het hout een duurzaamheidsklasse 1 krijgt. Dat betekent
De Fiep Westendorpschool in Amsterdam heeft de primeur van een ‘groene levende gevel’. Foto: John Lewis Marshall
Ad Ex-series_266x398_BLD_NL.indd 1
23/05/14 08:55
DA K EN EN GE V ELS
Vrijdag 6 juni 2014, Cobouw 106
De kracht van zink Jeroen Kreule
Expanderen, in plaats van consolideren: dat is al jaren het devies van Zinkunie, aldus verkoopleider Roy Burks. “Door dynamisch ondernemerschap, onder meer door uitbreiding van ons assortiment, hebben we de crisis het hoofd kunnen bieden. De kans is groot dat er op termijn vestigingen bij komen. Dat heeft met servicegerichte marktbenadering te maken. Klanten waarderen dat.”
Zinkunie is een relatief jonge onderneming, in 1999 opgericht vanuit een loodgietersbedrijf. Oprichter Jos van der Heijden had destijds als doel om dé zetterij te worden voor alle loodgieters uit Boxtel en omgeving. Burks: “In die jaren deden de meeste loodgieters het zetwerk in zink zelf: tijdrovend en ambachtelijk werk. Duizend kilo platen behoorde tot hun standaarduitrusting. Van der Heijden was ervan overtuigd dat er een markt was voor het prefabriceren van onder meer zinken goten. Het uitbesteden van zetwerk scheelt loodgieters immers veel tijd.’’
willen nu eenmaal niet graag nee verkopen. Ik durf te zeggen dat we een complete dakgroothandel zijn geworden, een one stop shop: een klant is niet langer afhankelijk van meerdere leveranciers, maar kan bij ons alles halen. Dat scheelt hem veel tijd. “Elke vestiging biedt het complete assortiment, zegt Burks. Omdat Zinkunie de logistiek graag in eigen hand wil houden, beschikt het bedrijf over 25 vrachtwagens die tezamen 400 à 500 leveringen per dag doen.
Kernactiviteit Burks wil het graag nog eens benadrukken: de verkoop van al dan niet bewerkt zink en andere
non-ferro producten zal bij Zinkunie kernactiviteit blijven. Niet zo verwonderlijk, want zink zit al jaren in de lift. Zink heeft uitstraling, is duurzaam en makkelijke te plooien en te walsen, aldus Burks. Het wordt de laatste jaren vooral toegepast bij nieuwbouwhuizen die in de stijl van de jaren dertig zijn gebouwd, met grote overstekken en dakkapellen met een zinken zijwand. Zink past bij bijna alle bouwstijlen, zegt Burks. Op zijn iPad laat hij foto’s zien van projecten waar Zinkunie bij betrokken was of is: van kerktoren, brandweerkazerne en hypermodern kantoorpand tot crematorium en villa in de bossen.
Maatwerk De grondlegger van Zinkunie heeft dat goed aangevoeld: in vijftien jaar tijd is Zinkunie gegroeid van een regionale zetterij naar een marktleidende groothandel en fabrikant van zinken, koperen en loden artikelen, met een hoofdvestiging in Boxtel en negen vestigingen verspreid over het land. Burks: “Onze kracht is dat klanten altijd snel worden geholpen. In principe kan al het opgegeven zetwerk de volgende dag op maat worden geleverd.’’ Zinkunie afficheert zichzelf anno 2014 nog steeds als dé zinkspecialist van Nederland, maar biedt klanten sinds 2012 een volledig pakket aan dakmaterialen, zoals app, sbs en epdm. Verder is het assortiment uitgebreid met hout en pvc. Burks: “Dat we ons assortiment hebben uitgebreid, is ontstaan vanuit een behoefte in de markt: er was simpelweg vraag naar. En wij
Zink past vrijwel bij elke bouwstijl, zo wordt het onder meer toegepast bij nieuwbouwhuizen met grote overstekken. Foto: Erkelens Maatwerk
Colofon Klantenservice: (070) 3046777 Redactie: telefoon (070) 3046700 e-mail: cobouw@bimmedia.nl Postbus 16262, 2500 BG Den Haag Internet: www.cobouw.nl Hoofdredacteur: Rogier Rijkers Adjunct-hoofdredacteur: Boudewijn Warbroek Uitgever: Martin Hoogelander Redactionele coördinatie: Nienke Abma Medewerkers: Edo Beerda, Brian van der Bol, Jeroen Kreule, Peter de Lange, Michiel Maas, Tosca Vissers, Kees de Vries. Vormgeving en Opmaak: Hanneke Borsboom Advertentieverkoop: Evelyn de Groot, Jetvertising Abonnementen: wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice: (070) 3046777. Jaarabonnement binnenland €755,- (excl. btw). Opzegging uitsluitend schriftelijk: kwartaalabonne-
menten 1 maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode, jaarabonnementen twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Als niet tijdig is opgezegd, worden abonnementen automatisch met een kwartaal resp. jaar verlengd. Vanwege de aard van de uitgave, gaat BIM media uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Vanwege de aard van de uitgave wordt de abonnee geacht het abonnement in het kader van zijn beroep of bedrijf te ontvangen. Overnemen artikelen: voor het overnemen van (een gedeelte van) artikelen uit deze uitgave dient men zich te wenden tot de uitgever. Op alle artikelen in Cobouw of op Cobouw.nl berust auteursrecht. Auteursrechtelijk beschermde werken mogen niet elders openbaar gemaakt worden, gearchiveerd worden of verveelvoudigd worden zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur of de uitgever. Indien bij gebruik van artikelen van dagblad Cobouw en/of Cobouw.nl niet is voldaan aan bovenstaande, is Cobouw gerechtigd hiervoor schadevergoeding te claimen.
23