Ga2013 01

VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - KLIMAAT

GAWALO 1

Thema: Bouwbeurs 2013

Cv is geen koffiezetapparaat p. 18 Opdrachtgevers willen creatieve, functionele oplossingen p. 22 Groot ZZP-Plein op Bouwbeurs p. 23 Software voor installateur kan en doet steeds meer p. 40 Huurders kiezen zelf voor ketel of warmtepomp p. 44

MARKT Ketensamenwerking

N째01

Jaargang 25 - Januari 2013 www.cobouw.nl/gawalo

p. 24 Bouwbeurs 2013

MARKT Uitrol slimme gasmeter

p. 31

REGELGEVING Zuinig ontwerp leidingwaterinstallaties p. 14

Januari 2013

PROJECT Warmtepompen succesvol

GA01 p01-03 cover.indd 1

p. 29

14-01-2013 09:57:15

Ne f it houdt Nede rland war m

NEFIT TRENDLINE

DE

NIEUWE TREND IN COMPACTE KWALITEITSKETELS

Ontdek de voordelen Compacte High Speed warmtewisselaar: verrassend veel vermogen Low Energy pomp met A-label: bespaart tot wel â‚Ź 800,- aan energie Handige service-indicator: bespaart u tijd Kijk voor andere voordelen op nefit.nl/professioneel. Of vraag uw groothandel.

47200463 adv Gawalo A4.indd 1 GA01 p01-03 cover.indd 2

08-11-12 10:06 14-01-2013 09:57:23

DUCO at HOME

De totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat

Duco CO2 System

Duco Comfort System

DucoTronic System

Eenvoudige ‘natuurlijke’ ventilatie

‘Plug & Play’ met Vraaggestuurde Ventilatie

De ultieme vorm van ‘Natuurlijke’ Ventilatie

De DucoBox wordt gestuurd op basis van

Eenvoudig te installeren Vraaggestuurd

Vraaggestuurd

CO2 metingen in de leefruimte. Dit maakt het

Natuurlijk Ventilatiesysteem ‘VNV’. Ideaal voor

‘VNV’. Stuurt de luchttoevoer en -afvoer

eenvoudig, efficiënt en budgetvriendelijk.

renovatieprojecten. Ventileert op basis van

volledig automatisch op basis van °C, CO2

Voor de toevoer is een uitgebreid gamma

CO2 en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.

en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.

zelfregelende roosters beschikbaar.

Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

0,14

Cwinst

NEN 7120

e

0,14 Cwinst NEN 7120

e

0,11 Cwinst NEN 7120

e

0,11

winst NEN 8088-1 NEN 7120

eC4a C

C4b

Tronic

NEN 8088-1

eC4b C

Keuze uit compleet gamma ZR roosters. e

0,11

winst NEN 8088-1 NEN 7120

Tronic C4a

Comfort

Comfort

Cwinst

NEN 7120

e

0,14 Cwinst NEN 7120

NEN 8088-1

C4a

0,14

e CO2

0,11 Cwinst NEN 7120

NEN 8088-1

e

C4a DUCO OP ‘BOUWBEURS UTRECHT’ 2013 C C 0,11

CO2

winst

NEN 7120

NEN 8088-1

Bezoek ons op stand 01.B010 en 01.C010 4 tot 9 februari 2013

We inspire at www.duco.eu

GA01 p01-03 cover.indd 12 3 20110401_Gawalo.indd

0,11

winst

NEN 7120

eC4b C

0,11

winst NEN 8088-1 NEN 7120

eC4a C

0,11

Keuze uit compleet gamma elektronische

C4b

Tronic

toevoerroosters.

NEN 8088-1

Tronic C4a Comfort

C4a

NEN 8088-1

C4a

CO2

e

Comfort

NEN 8088-1

winst NEN 8088-1 NEN 7120

NEN 8088-1

Ventilatiesysteem

e CO2

0,14 Cwinst NEN 7120

e

0,11 Cwinst

HOME OF OXYGEN

e

Natuurlijk

0,14 Cwinst

C4b

NEN 7120

NEN 8088-1

eC4b C

0,11

winst NEN 8088-1 NEN 7120

eC4a C

0,11

Tronic C4a

Comfort

C4a

NEN 8088-1

0,11 Cwinst

C4a

CO2

NEN 7120

NEN 8088-1

e

Comfort

NEN 8088-1

winst NEN 8088-1 NEN 7120

NEN 7120

Tronic

CO2

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

14-01-2013 19/11/1209:57:24 16:07

REDACTIONEEL / INHOUD

Fris

“Bouwers en installateurs zijn niet langer aannemer en onderaannemer, maar ge-

lijkwaardige partners”, vertelt Piet van de Wijngaard van Kruit Installatietechniek op blz. 24.

Hij werkte mee aan het project Vicarielaan in IJsselstein, genomineerd voor de Bouwpluim.

De Bouwpluim wordt begin februari uitgereikt op de Bouwbeurs, aan een bouwteam dat uitblinkt in ketensamenwerking. Heeft de Bouwbeurs de installateur ook iets te bieden? Jazeker, vindt projectmanager Martijn Carlier. “Opdrachtgevers verwachten van partners in de bouwketen frisse oplossingen. Veel van die oplossingen zijn al op de markt, maar je moet er wel ontvankelijk voor zijn.” (zie blz. 22). Hopelijk brengt dit nummer u ook een frisse blik op oplossingen.

Tieneke Wilms (t.wilms@sdu.nl)

ontwerp van 14 Zuinig leidingwaterinstallaties Door een nauwkeuriger rekenmethode wordt het dimensioneren van een drinkwaterinstallatie een stuk realistischer. In veel gevallen kunnen leidingdiameters kleiner. De q√n-methode verdwijnt daarmee voor de verdeelleidingen in woongebouwen, kantoren, hotels en zorginstellingen.

18 Cv is geen koffiezetapparaat Is het zinvol systeembehandeling toe te passen als reiniging van de cvinstallatie? Enkele ketelleveranciers bevelen waterbehandeling aan, maar echt doorbreken doet het nog niet.

VERDER IN DIT NUMMER

08 Nieuws 21 Tien vragen aan 31 Uitrol slimme gasmeter 36 Schoolvoorbeeld van

domotica en klimaattechniek

04

39 Rondvraag 40 Software voor installateur kan en doet steeds meer

47 Productnieuws 50 Colofon/Service

Gawalo Januari 2013

GA01 p04-06 inhoud.indd 4

14-01-2013 09:58:59

INHOUD

22

Opdrachtgevers willen creatieve, functionele oplossingen

Thema: Bouwbeurs 2013

Projectmanager Martijn Carlier van de Bouwbeurs houdt niet van doemdenken. Hij is niet van plan zich te laten verlammen door de crisis. “Het overgrote deel van de bouw is zich ervan bewust dat oude tijden niet meer zullen herleven. Realiteitszin overheerst.”

23 Groot ZZP-Plein op Bouwbeurs Het Werkspot ZZP-Plein op de komende Internationale Bouwbeurs 2013 wordt vergeleken met de vorige editie tweemaal zo groot. ZZP’ers vinden hier alle informatie en ondersteuning die nodig is om succesvoller te opereren in de markt.

24

Ketensamenwerking staat centraal in ‘het nieuwe bouwen’

Op 6 februari wordt op de Bouwbeurs de Bouwpluim uitgereikt. Deze prijs wordt uitgereikt aan bouwprojecten die succesvol zijn in ketensamenwerking. Met een aantal genomineerde bedrijven blikt Gawalo vooruit op deze beurs rond ‘het nieuwe bouwen’.

succesvol 29 Warmtepompen door regierol van gemeente Het grootste warmtepompproject ter wereld, de woonwijk Schoenmakershoek in Etten-Leur, is een succes dankzij duidelijke spelregels van de gemeente. Is dit voorbeeld te kopiëren naar andere woningen? Zo vraagt men zich af op een studiedag van de Dutch Heatpump Association.

34

Opleiding moet fouten bij montage pv-systemen voorkomen

Wie op het dak een zonnepaneel of een zonnecollector wil laten installeren, kan tegenwoordig een beroep doen op een gecertificeerde installateur. Dankzij een opleiding, ontwikkeld door kennisinstituut ISSO, zullen er naar verwachting minder fouten plaatsvinden met het plaatsen van zonne-energiesystemen.

44 voor ketel of warmtepomp Huurders kiezen zelf

In de President Jan Lelsstraat in Hoek van Holland kregen 52 huurwoningen een forse opknapbeurt. Installateur Bonarius Zuid-Holland plaatst in elke woning energiezuinige installaties. Daarbij mogen de huurders kiezen tussen een hr-ketel of een warmtepomp.

Gawalo Januari 2013

GA01 p04-06 inhoud.indd 5

05

14-01-2013 09:59:01

Dienstverlening van A naar B en van A tot Z:

Servicewijzer App met storingscodes NIEUW

http://www.kaishinlab.com

Herken en verhelp een storing snel en gemakkelijk

http://www.kaishinlab.co

De Servicewijzer app van Rensa is vernieuwd:

Ontdek het zelf! Scan de QR-code en installeer de

• Voorzien van storingscodes

app direct op uw telefoon of download deze in de

• Nieuwe vormgeving

App Store of Android Market.

• Zoekmogelijkheid in artikellijst op alfabet

Om d at het resu ltaat telt . www.rensa.nl

92451_Rensa.indd 1 GA01 p04-06 inhoud.indd 6

1/8/2013 10:07:10 AM 14-01-2013 09:59:03

www.cobouw.nl/gawalo

NIEUWS

meest gelezen

Meeste reacties

Koolmonoxidevergiftiging leidt tot strafvervolging

Geisers en cv-ketels zonder afvoer verplicht keuren

W-installatie 06-12 Assen - Koolmonoxidevergiftiging kostte op 25 december 2010 het leven aan twee mensen in een gerenoveerd appartementencomplex in Meppel. Het OM Assen gaat nu twee installatiebedrijven vervolgen die betrokken waren bij de aanleg van de rookgasvoer.

Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/gawalo

Japans toilet met Bluetooth op de markt

W-Installatie 19-12 Den Haag - Japanse leveranciers van sanitair hebben een eer hoog te houden voor wat betreft hygiĂŤne, comfort en luxe. In februari verschijnt een sanitaire innovatie van fabrikant Lixil op de markt.

W-installatie 21-12 Den Haag - Brandweer Nederland pleit voor een verplichte keuring voor geisers en cv-ketels zonder afvoer. De aanleiding is het grote aantal sterfgevallen als gevolg van niet goed functionerende apparaten.

Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/ gawalo

Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/gawalo

Warmtepomp tegen lage investering

W-Installatie 19-12 Den Haag - Woningcorporatie Oost-Flevoland Woondiensten is een koploper in het terugdringen van de energielasten. De laatste ontwikkeling: semi-collectieve opstelling van warmtepompen.

Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/gawalo

Meer headlines 03-01 Regels bevorderen technische ontwikkeling WKO-systemen

19-12 Happy Energy-woning : zo min mogelijk stekkers

03-01 Correctieblad bij NEN 6075 gepubliceerd

18-12 Gelijkwaardigheidsverklaringen voor zonneboilers ZEN Renewables

02-01 Energiezuinig gebouwbeheersysteem voor centrales Mediapark

18-12 Verbeterde terugslagkleppen voorkomen vervuiling regenwaterriool

28-12 Koude- en Klimaatplein op Klimaatvak 2013

18-12 Imtech neemt Finse branchegenoot over

27-12 BREEAM-NL Excellent voor kantoorgebouw ExtraVerde

18-12 Japans toilet met Bluetooth op de markt

24-12 ISSO vraagt ZZP’ers om expertise

17-12 Alliander neemt aandeel in INNAX Group

21-12 Stagnatiekosten voor rekening van Deltion

17-12 Warmtepomp tegen lage investering

21-12 Geisers en cv-ketels zonder afvoer verplicht keuren

14-12 Energienotaloze woning stap dichterbij

20-12 Rovc gelooft in zij-instromers

14-12 Legionella in twee sportaccommodaties aangetroffen

20-12 Energielabel op vrijwillige basis ingevoerd

14-12 Instaan Installaties groeit in krimpende markt

Gawalo Januari 2013

GA01 p07.indd 7

07

14-01-2013 09:59:41

NIEUWS

BREEAM-NL Excellent voor kantoorgebouw ExtraVerde Het kantoorgebouw ExtraVerde in Den Haag heeft een BREEAM-NL Excellent certificaat gekregen voor zowel het casco als voor de inbouw. Het kantoor aan de Prinses Catharina Amaliastraat in Den Haag wordt gehuurd door de Hartstichting.

ExtraVerde is volgens projectontwikkelaar

toringssysteem (EMS) ontwikkeld. Sensoren in

mossedumdak isoleert het gebouw extra en

OVG het tweede gebouw in Nederland dat

elke ruimte meten het elektriciteitsniveau, de

ontlast de riolering.

zowel voor casco als voor inbouw BREEAM-NL

aanwezigheid en het warmte- koude- en water-

Het gebouw is zo ontworpen dat het rekening

Excellent gecertificeerd is. Het andere gebouw

verbruik. Als gevolg van het monitoren kan de

houdt met de stand van de zon gedurende

is het UPC kantoor in Leeuwarden, ook een

installatie aangepast worden aan het gebruik.

de dag en dat de bouwlagen een zonneluifel

ontwikkeling van OVG.

Daarnaast worden warmte- en koudeover-

vormen voor de laag eronder.

Voor ExtraVerde, ontworpen door Meyer en

schotten opgeslagen in de grond voor koeling

Van Schooten Architecten, is een energiemoni-

in de zomer en verwarming in de winter. Het

Radiatorthermostaat krijgt A-label

Accreditatie opleidingen duurzame energie

RBM, leverancier van componenten voor

zes klassen – is gebaseerd op Europese

Vanaf dit jaar kunnen onderwijsinstituten in de

sanitaire en verwarmingsinstallaties,

gelijkvormigheidstesten door onafhanke-

installatiebranche een accreditatie krijgen voor

heeft een ‘Tell-certificaat Klasse A’ ont-

lijke en gecertificeerde laboratoria.

opleidingen in duurzame energie. Hiermee

vangen voor zijn radiatorthermostaten.

Bij de tests onderzoekt men onder andere

geeft de Nederlandse overheid opvolging aan

Tell of ‘Thermostatic Efficiency Label’

de invloed van de watertemperatuur op

Europese richtlijnen. De stichting Kwaliteits-

beschrijft met een score tussen A en F de

de radiatorthermostaat. Maar ook de

borging Installatiesector (KBI) is aangewezen

energie-efficiëntie van radiatorthermo-

snelheid waarmee de radiatorthermostaat

als accreditatie-instelling.

staten.

reageert op de gevraagde temperatuur, de

Opleidingen op het gebied van duurzame

Het Thermostatic Efficiency Label (TELL)

hysterese en de invloed van de differenti-

energie behandelen systemen die hun energie

is ontwikkeld door EUnited Valves, een

ële druk worden beoordeeld.

winnen uit hernieuwbare bronnen, zoals wind,

vereniging van Europese fabrikanten van

De RBM-radiatorthermostaten scoorden

zon, bodem, biomassa en warmtepompen.

kleppen en ventielen. De beoordeling – in

goed op de tests. De radiatorthermostaat

Met de accreditatie van deze zogeheten RES-

met vloeistofelement kan een maximale

opleidingen komt de Nederlandse overheid

omgevingstemperatuur aan van 50° C,

tegemoet aan de Europese eisen in de Richtlijn

heeft een temperatuurbereik van 10 tot

Hernieuwbare Energie (RES). De erkenning

30° C en een vorstbescherming vanaf

toont aan dat een opleiding conform de actuele

7° C.

wet- en regeling is opgebouwd en het juiste

De hysteresis van de radiatorthermo-

kwaliteitsniveau heeft.

staat van RBMsitueert zich op 0,3° C,

De eisen waaraan de RES-opleiding moet vol-

de proportionele band scoort 2° K en de

doen, zijn opgesteld door KBI in samenwerking

maximale verschildruk (kop gemonteerd

met Agentschap NL en vastgesteld door het

op de kraan) ligt op 1000 kPa. Op basis

onafhankelijke Centraal College van Deskun-

van de gekozen instelling kan de radia-

digen van KBI. Geaccrediteerde opleidingen

torthermostaat zowel de temperatuur

komen in het QbisNL, een kwaliteitsregister

begrenzen als blokkeren.

van de bouw- en installatiesector. In dit openbaar nationaal register worden gecertificeerde bedrijven en vakbekwame personen uit de installatiebranche opgenomen.

08

Gawalo Januari 2013

GA01 p08-13 NWS.indd 8

14-01-2013 10:00:10

NIEUWS

Koolmonoxide dwingt fabrikant tot ontruiming Het bedrijf Hak Industrial Services in Tricht, Geldermalsen, moest vorige maand kort worden ontruimd. Een medewerker kreeg volgens omroep Gelderland last van

Energieneutrale woning inspireert buurtbewoners De Limburgse gemeente Beesel wint met het duurzaamheidsproject De Groene Vogel de prijsvraag ‘De knop om’ van AgentschapNL. Een van de kenmerken van dit project is de energieneutrale bespaarwoning.

In het plan De Groene Vogel hebben bewoners

centraal, die ook dienst doet als infocentrum.

van de buurt, lokale scholen, instellingen en

De prijsvraag van AgentschapNL moet energie-

bedrijven zelf de regie om het verbruiksgedrag

besparing door gedragsverandering stimu-

in hun wijk te veranderen. Energiecoaches spe-

leren. Het plan De Groene Vogel sluit aan op

len hierbij een belangrijke rol. Zij informeren de

de aanpak van de Stichting Kien voor de uitrol

bewoners over de besparingsdoelen en hoe zij

van de 0-energieomgeving. De gemeente wint

deze kunnen behalen. Ter inspiratie en informa-

25.000 euro. AgentschapNL gaat helpen bij de

tie staat een energieneutrale ‘bespaarwoning’

uitwerking van het project.

Regels moeten WKO bevorderen Bodemenergie in de vorm van warmte- en koudeopslag (WKO) is nog niet doorontwikkeld. Dat blijkt nu deze systemen op grotere schaal worden toegepast. De AMvB Bodemenergie die op 1 juli van kracht wordt zal echter de technische ontwikkeling van WKO-systemen bevorderen.

zijn luchtwegen en sloeg alarm. De brandweer trof bij meting hoge concentraties koolmonoxide aan.

De koolmonoxide is waarschijnlijk ontsnapt door een lek in de verwarmingsruimte van het bedrijf. Het bedrijf, onderdeel van A.Hakpark, maakt onderen bovengrondse leidingen voor het transport van gas, olie en water.

Erik van Engelen directeur van Uneto-VNI Erik van Engelen wordt de nieuwe directeur van Uneto-VNI. Hij gaat per 1 maart 2013 aan de slag bij de brancheorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel.

Van Engelen volgt Titia Siertsema op die sinds 1 januari voorzitter van de vereniging is gewor-

regels, waarschuwt Hooijkaas. “Ze worden

den. De huidige voorzitter Marcel Engels neemt

gehandhaafd, net zoals dat met bouwvergun-

afscheid. De nieuwe directeur is afgestudeerd

ningen het geval is.”

elektrotechnicus. Vanaf 1997 was hij werkzaam

Technisch gezien staat niets een toename

bij Essent, onder andere als directeur Essent

in de weg van het areaal aan WKO’s, meent

Duurzaam, directeur Essent B2B, manager

Hooijkaas. De vrees dat warme en koude bron-

Public Affairs en directeur Innovatie. Momen-

nen elkaar beïnvloeden wanneer er in één en

teel is hij directeur van Stichting Groen Gas

hetzelfde gebied meer van komen is wat hem

Nederland en manager innovatie bij RWE.

betreft weerlegd. Met een goede realisatie en Zo vat Willem Hooijkaas, voorman van het

een goed beheer wordt de gevreesde interfe-

Nederlands Platform Warmtepompen, zijn

rentie geen werkelijkheid. “Ook dat is afdoende

visie samen op WKO-installaties. De AMvB

geregeld in de AMvB.”

bevordert naar zijn mening de kwaliteit omdat

Het laat voor hem onverlet dat er nog veel

volgens de bepalingen alleen gecertificeerde

te leren valt over het gedrag van verwarmd

bedrijven mogen meewerken aan projecten.

of gekoeld water in de bodem. “Ook over de

Bedrijven krijgen alleen een certificaat wan-

effecten op microbiologie of in oplossing raken

neer toetsing leert dat ze over voldoende

van stoffen moet de kennis nog verder worden

expertise beschikken. Dat zijn geen papieren

opgebouwd.”

Gawalo Januari 2013

GA01 p08-13 NWS.indd 9

09

14-01-2013 10:00:11

NIEUWS

Legionella in twee sportzalen In sportaccommodaties in zowel Leidschendam als Hoorn is vorige maand een legionellabesmetting geconstateerd.

Op het gemeentelijke sportpark Kastelenring in Leidschendam is bij een periodieke controle legionella in de waterleiding van de doucheruimtes aangetroffen. De gemeente heeft een gebruiksverbod afgekondigd.

Zonneboilers krijgen KIWA-certificaat Voor zijn hele range van zonneboilers heeft ZEN Renewables onlangs nieuwe gelijkwaardigheidsverklaringen gekregen. Daarmee kan de leverancier aantonen dat zijn producten hogere energieopbrengsten hebben dan de forfaitaire waarden in de energieprestatienorm NEN 7120.

een zeker gebruikspatroon. Het instituut voert de testen uit gedurende een periode en geeft aan hoeveel GigaJoule (of kWh) energie er daadwerkelijk wordt opgewekt.

Voor de prestatie van installatieonderdelen worden in de energieprestatienorm (EPN) forfaitaire waarden gegeven. Voor installatieonderdelen met een goede energieprestatie kan met een gelijkwaardigheidsverklaring de betere

Breijer Techniek heeft de leidingen in opdracht van de gemeente gedesinfec-

De KIWA-certificaten laten de mogelijke

prestatie worden aangetoond. Deze prestatie

teerd.

opbrengsten zien van een combinatie zon-

kan worden gebruikt in de EPN-berekening

In de douches van de sportaccomodaties

necollector en zonneboilervat van een

volgens NEN 7120.

Grote Beer en De Opgang in Hoorn is een

specifiek ZEN type. Onderzoeksinstituut KIWA

Uniek is volgens de leverancier dat de gehele

niet-ziekmakende legionellabacterie aange-

in Nederland test de systemen op basis van

range van zonneboilers en -collectoren een

troffen. De douches zijn afgesloten en zijn

nieuwe verklaring

gereinigd. De GGD heeft aangegeven dat

van gelijkwaardig-

het om de niet-ziekmakende variant non

heid heeft gekregen.

pneumophila gaat.

Hierin vallen alle

De gemeente Hoorn heeft een automati-

combinaties vanaf

sche spoelinstallatie laten installeren bij

de 90 liter boiler met

alle gemeentelijke gebouwen. Met een der-

2,8 M² collector tot

gelijke installatie zou de bacterie zich niet

den 300 liter boiler

moeten kunnen ontwikkelen. De gemeente

met 8,4 M² collector.

gaat onderzoeken hoe de besmetting toch

Elk systeem heeft

heeft kunnen ontstaan.

een eigen kwaliteitsverklaring.

Verwen uw klant met de Remeha Calenta De Remeha Calenta is dé cv-ketel voor de comfortliefhebber.

Remeha Calenta CW4, CW5, CW6

Een krachtige ketel met een korte opwarmtijd. Daardoor is het

Q

snel aangenaam warm in huis. De Calenta levert ook extreem snel warm water in royale hoeveelheden. Ondanks zijn grote vermogen is de Calenta een van de zuinigste ketels op de markt.

Q Q Q Q Q

10

Gawalo Januari 2013

92591_Remeha.indd 1 GA01 p08-13 NWS.indd 10

Snel warmwater in royale hoeveelheden Gelijktijdig warm water tappen Hoog rendement, laag verbruik Energiezuinige, modulerende A-klasse pomp Onderhoudsarm en servicevriendelijk Meer regeltechnische mogelijkheden

Meer weten? Scan de QR-code met uw smartphone of ga naar nl.remeha.com/CalentaComfort

14-01-2013 10:00:12

NIEUWS

Koude & Klimaatplein op Klimaatvak 2013 Op de Klimaatvak 2013 in Gorinchem, op 29, 30 en 31 januari, verzorgt brancheorganisatie NVKL voor het eerst een Koude & Klimaatplein. NVKL, de Nederlandse Vereniging voor ondernemingen op het gebied van Koudetechniek en Luchtbehandeling, organiseert er onder meer gratis inlooplezingen. De inlooplezingen, georganiseerd in samenwerking met de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude (KNVvK), duren ongeveer 15 minuten. De presentaties vinden verspreid over de 3 beursdagen plaats.

Brandweer wil keuring toestellen zonder afvoer Brandweer Nederland bepleit een verplichte keuring voor geisers en cvketels zonder afvoer. De aanleiding is het grote aantal sterfgevallen als gevolg van niet goed functionerende apparaten.

Naast Klimaatvak 2013 vinden in Gorinchem op 29, 30 en 31 januari 2013 ook de Installatie Vakbeurs Gorinchem en Sanitair Gorinchem plaats. Meer informatie over deze beurzen staat

Volgens de brandweer komen elk jaar gemid-

op www.evenementenhal.nl/gorinchem.

deld elf mensen om het leven door koolmonoxidevergiftiging. Vaak is de oorzaak niet goed geïnstalleerde of slecht onderhouden

Correctieblad bij NEN 6075 NEN heeft een correctieblad gepubliceerd bij NEN 6075 ‘Bepaling van de weerstand tegen rookdoorgang’ . Het correctieblad moet onduidelijkheden bij ventilatiesystemen rechtzetten en de aansluiting verzorgen op de bestaande bouw.

NEN 6075:2011 stuurt de Europese beproe-

apparatuur. In circa een miljoen woningen zijn installaties in gebruik die voor een controle in aanmerking komen, aldus de brandweer. De Tweede Kamer heeft in 2005 een voorstel voor

norm wordt de klassering van ventilatiesyste-

een verplichte keuring bij particulieren, een

men en rook- en warmteafvoersystemen aan-

soort apk zoals die voor auto’s geldt, afgewe-

gepast. In het origineel stond dat de producten

zen. De beleidsmakers kozen voor goede voor-

vlamdicht moesten zijn zonder tijdsduur (E) en

lichting en vervanging van onveilige apparaten.

dat is nu gewijzigd in E 20.

Maar de brandweer ziet het aantal doden nog

In het correctieblad is de bepaling voor de

niet dalen, hoewel het aantal onveilige toestel-

rookdoorlatendheid uit NEN 6075:1991 over-

len wel zou zijn afgenomen.

genomen, zodat de norm kan worden gebruikt

Onlangs nog pleitte ook brancheorganisatie

voor bestaande bouw.

Uneto-VNI voor een wettelijke inspectie. Dat

vingsnormen voor nieuwbouw aan. Voor

was naar aanleiding van een dodelijk ongeluk,

bestaande bouw kan de oude formule uit NEN

waarvoor een installateur en een energiebedrijf

6075 op basis van de vlamdichtheid nog steeds

verantwoordelijk worden gehouden.

worden gebruikt. Met het correctieblad bij de

ta

CALENTA COMFORT ACTIE Bij aanschaf en installatie van een Remeha Calenta een

WAARDECHEQUE VAN

€ 100,voor uw klant!

e

Actieperiode: van 14 januari t/m 30 april 2013 Gawalo Januari 2013

GA01 p08-13 NWS.indd 11

11

1/10/2013 10:31:38 AM 14-01-2013 10:00:12

NIEUWS

Japans toilet met Bluetooth op de markt Japanse leveranciers van sanitair hebben een eer hoog te houden voor wat betreft hygiëne, comfort en luxe.

In februari verschijnt een sanitaire innovatie van fabrikant Lixil op de markt.

Instaan groeit in krimpende markt

functie worden ingeschakeld. Voor wat het

Het is Arnhem gevestigde Instaan Instal-

laatste kan zelfs de sterkte van de waterstraal

laties verwierf een 89ste plek in de FD

geregeld worden.

Gazellen lijst van 100 snelstgroeiende

En de Japanse ontwikkelaars zouden een kans

bedrijven. Het bedrijf groeide in 2011 129%.

laten liggen als de app niet meteen de stoel-

De succesformule? Focus!

gang van de gebruiker registreert. Dat doet de

Het bedrijf is gestart in 2005 en noteerde

applicatie dan ook… Het houdt de tijdstippen

de eerste drie jaar al dubbele groeicijfers.

De INAX Satis wc-combinaties van Lixil zijn

van de toiletbezoeken bij, naast de duur en het

In 2011 staat de omzet op bijna 7 miljoen

voorzien van Bluetooth en bedienbaar via een

verbruik van elektriciteit en water.

euro, tegen 3 miljoen in 2009, zo is te lezen

smartphone. Met de gratis beschikbare MySa-

Voor de lezers die nog steeds hun schou-

in Het Financieele Dagblad.

tis app kan worden doorgespoeld, de zitting

ders ophalen: het toilet is voorzien van een

Instaan is opgericht door Bas Arends,

omhoog en omlaag worden gezet en de bidet-

ingebouwd luidsprekersysteem. Muziek uit

Jan Brink en Frank Houtriet. Vanwege de

de smartphone van de gebruiker kan naar het

economische tegenwind aarzelen klanten

toilet worden gestreamd.

weliswaar steeds langer met opdrachten.

In eerste instantie is de app alleen beschik-

Toch haalt het bedrijf met 25 werknemers

baar voor Android. Iphone-gebruikers moeten

nog steeds een winstmarge van 5,6%. Het

voorlopig zelf hun stoelgang bijhouden, hoewel

bedrijf werkt in alle installatiedisciplines:

er geruchten zijn dat de Android-versie ook op

klimaat, sanitair en elektrotechniek.

iOS werkt. De prijzen van de wc-combinatie is 380.000 yen, ofwel circa 3.400 euro.

Installatiebedrijven verder onder naam Eneco Met ingang van 1 januari 2013 hebben alle bedrijfsonderdelen van Eneco Installatiebedrijven de naam Eneco gekregen. Het gaat om Tempus in Schiedam, GSU in Utrecht, en Metapart in Amsterdam. Samen bestrijken ze het hele westen en midden van het land. Bij deze onderdelen werken zo’n 800 medewerkers .

Eneco Installatiebedrijven zal uit drie regio’s gaan bestaan: Regio Midden (voorheen GSU), regio Zuidwest (voorheen Tempus) en regio Noordwest (Metapart, Lindeman, Van Bochove, Alco en Van der Hoeven). Alle onderdelen van regio Noordwest zijn sinds juni gehuisvest in een duurzaam pand aan de Basisweg in Amsterdam. Niet alleen de merknaam

naamswijziging een compleet nieuwe outfit

van warmte en verdere vochtafvoer. En de

verandert, ook de juridische entiteiten van de

gekregen. Daarbij wordt gewerkt met het uit

buitenlaag is voor bescherming tegen wind en

verschillende bedrijven worden aangepast. Alle

de sportwereld bekende drielagensysteem,

regen of sneeuw. De kleding die is gemaakt

producten, prijzen en voorwaarden worden

waarbij een dikke jas niet meer nodig is. De

van polyester op basis van gerecyclede PET-

geharmoniseerd.

onderlaag is voor vochtregulering en eerste

flessen met bamboe-extracten voldoet aan alle

De monteurs hebben naar aanleiding van de

verwarming. De tweede laag is voor opslag

veiligheidseisen.

12

Gawalo Januari 2013

GA01 p08-13 NWS.indd 12

14-01-2013 10:00:14

The strong combination of technology and trust Rucon Systemair is een van de grootste aanbieders in Europa als het gaat om een totaalassortiment in ventilatoren, compacte WTW-units, modulaire luchtbehandelingskasten, luchtverdelingsproducten en brandbeveiliging. Daarmee bieden wij een betrouwbare invulling voor de Utiliteitsbouw, Industrie, Woningbouw, Infra en Parkeergarages.

Kennis en ervaring delen wij met de branche om vanuit gezamenlijk vertrouwen tot de juiste productkeuze en optimale toepassingen te komen. Een goed voorbeeld is ons assortiment EC ventilatoren.

De integrale, elektronische regeling zorgt er voor dat de ventilatoren daadwerkelijk vraaggestuurd ventileren. Naast efciëntie in energieverbruik en milieuvriendelijkheid kiest u met EC ventilatoren van Rucon Systemair ook voor geluidsarme, exibele en betrouwbare ventilatie- en luchtbehandelingsystemen. Gezamenlijk met u ontstaan integrale, op maat gerichte oplossingen waardoor innovatie, energiebesparing, geluidsreductie en duurzaamheid onze samenwerking verder versterkt.

Rucon Systemair B.V. · Postbus 263 · 3840 AG Harderwijk Telefoon 0341 - 439 100 · Fax 0341 - 439 190 info@ruconsystemair.nl · www.systemair.nl

GA01 p08-13 NWS.indd 13

14-01-2013 10:00:14

Regelgeving Drinkwater - Werkbladen - Rekenregels

Zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties Door een nauwkeuriger rekenmethode wordt het dimensioneren van een drinkwaterinstallatie een stuk realistischer. In veel gevallen kunnen leidingdiameters kleiner. De q√n-methode verdwijnt daarmee voor de verdeelleidingen in woongebouwen, kantoren, hotels en zorginstellingen.

Tekst Richard Mooi

Wie is er niet groot mee geworden in de

(0,083 * de wortel uit het aantal tapeenheden)

eens een spoelonderbreker. En het ligbad

installatietechniek, de q√n-methode voor het

op los en zie daar de maximale volumestroom

raakte uit de mode. De kengetallen voor het

bepalen van diameters van tapwaterleidingen?

komt uit de formule te voorschijn. Vervolgens

aantal tapeenheden dateert uit een inventari-

Het is een kwestie van de tappunten in een

zoek je in een tabel de minimale ontwerpdia-

satie van het watergebruik van zo’n 35 jaar

woning of gebouw te tellen en er een aantal

meter op van de leiding. Het gaat op voor zowel

geleden. En bovendien is q√n ook nog eens

tapeenheden aan te hangen. Even bladeren

de koudwater- als warmwaterleidingen. Van

gebaseerd op extra veiligheden. De formule

door de Vewin-werkbladen of Isso-publicatie en

woning tot groot hotel.

leidt daarmee tot “overgedimensioneerde

klaar is Kees. Vier tapeenheden voor een

Maar is deze methodiek nog wel een afspiege-

installaties.”

wastafel, vijf voor een douche en 0,25 voor het

ling van het werkelijke waterverbruik?

toilet. Vervolgens tel je simpelweg alle

Spaardouches deden hun intrede, toiletreser-

Lange verblijfstijden

tapeenheden op, laat er de q-wortel-n

voirs kregen minder waterinhoud en ook nog

Precies tien jaar geleden namen Uneto-VNI en

Will Scheffer: “Je krijgt te lange verblijfstijden in de leidingen.”

14

Oscar Nuijten (Isso) en Eric van der Blom (Uneto-VNI).

Gawalo Januari 2013

GA01 p14-17 rekenregels.indd 14

14-01-2013 10:00:47

Regelgeving

TVVL het voortouw in de zoektocht naar een

van de gebruikers en woningtypes. In

20 bedden, of kantoorpanden met meer dan 20

reëler rekenmethode voor het bepalen van de

appartementsgebouwen met luxere woningen

gebruikers. Bij woongebouwen ligt de grens bij

drinkwaterinstallatie. Want te groot gedimensi-

is een hoger waterverbruik te verwachten dan

1 woning. Bij kleinere gebouwen – dus met

oneerde leidingen zijn niet alleen kostprijsver-

in een studio of tweekamerappartement.

minder dan 20 gebruikers of 20 bedden- en bij

hogend en door het extra materiaalgebruik ook

Hetzelfde onderscheid is er tussen een hotel

individuele woningen blijft q√n (met een

milieubelastend, maar bovendien niet goed

met zakelijke of toeristische gasten. Nadat de

correctiefactor) de juiste berekenmethode.

voor de waterkwaliteit. “Je krijgt te lange

rekenregels om het waterverbruik te simuleren

De rekenregels zijn in een Excel-blad verwerkt

verblijfstijden in de leidingen,” motiveerde

waren bepaald, wilden de onderzoekers weten

en het invoeren van de gegevens om bij de

dagvoorzitter Will Scheffer. Kennisinstituut

of ze ook in de praktijk klopten. In diverse

juiste diameters uit te komen is heel eenvoudig.

Isso en waterkennisinstituut KWR sloten zich

kantoorpanden, hotels, zorginstellingen en

Bij woongebouwen bijvoorbeeld zijn zes

bij het onderzoek aan. Nu in 2012 is er een

woongebouwen werden in de hoofd- en

woningtypes ingevoerd, zo demonstreerden

‘nieuwe revolutionaire rekenmethode’,

deelstrangen watermeters geplaatst om het

Oscar Nuijten van Isso en Eric van der Blom van

waterverbruik tot op de halve seconde

Uneto-VNI (zie figuur 1). Wel moet duidelijk zijn

nauwkeurig in beeld te brengen. Het daadwer-

om wat voor soort woningen en bewoners het

kelijke waterverbruik (zowel koud- als

gaat, of het type hotel. Maar wat als de juiste

warmwater) werd vergeleken met de uitkomst

woning niet in het rijtje van zes staat? Nuijten:

van de nieuwe rekenregels en de methoden van

“Bij een iets afwijkend type is het de bedoeling

de spoeleenheden en q√n-richtlijn. En wat

dat je een type kiest dat er zo dicht mogelijk

prikkelden de 11 onderzoekers de Nederlandse

bleek? Het werkelijk gemeten waterverbruik lag

tegenaan zit.” Daarnaast moet ook het

installateurs/ontwerpers om in november het

heel dicht onder die volgens de rekenregels en

waterverbruik van een douchekop bekend zijn,

symposium ‘zuinig ontwerp leidingwaterinstal-

ver onder die volgens de qVn-methode. De

omdat die erg medebepalend is. Maar als alles

laties’ te bezoeken. Dat deden ze massaal.

methode van de nieuwe rekenregels bleek dus

is ingevoerd, zijn de uitkomsten spectaculair.

Tweehonderd man en vrouw kwamen af op de

juist en er zat zelfs nog iets reserve in de

Hoe meer kamers, of hoe meer woningen, hoe

aftrap wat waarschijnlijk de geschiedenis

rekenregels.

groter de afwijking van de diameters van hoofd-

“Er zit één beperking aan de nieuwe methodiek, ze geldt alleen daar waar gelijktijdigheid een rol speelt”

en deelleidingen - in gunstige zin - wordt.

ingaat als een omwenteling in het ontwerpen van grote(re) drinkwaterinstallaties.

Verkleining diameters

Gemiddeld is een leidingwaterinstallatie 1,2 tot

De nieuwe rekenregels zijn een goede

Het dimensioneren volgens de nieuwe

1,6 keer overgedimensioneeerd. En dat geldt

afspiegeling van de te verwachten maximum

rekenregels levert in veel situaties minder

niet alleen de leidingdiameters, ook de

moment volumestromen en gemiddeld

dikkere waterleidingen op. Op basis van de

warmwaterbereiders, watermeters en

waterverbruik, vertelde onderzoekster Ilse

nieuwe rekenregels kan vaak een nominale

drukverhoginginstallaties. Het vermogen van

Pieterse. Het rekenmodel houdt rekening met

diameter kleiner worden gekozen, dan bij de

de warmwateropwekker kon in het voorbeeld

een groot aantal gegevens over waterverbruik

qVn-methode. Er zit één beperking aan de

zakken van 700 naar 450 kW.

en op welk tijdstip. Die zijn ondermeer

nieuwe methodiek. Het geldt alleen voor

De rekentool kan ook de grootte van de

afkomstig uit het Bouwbesluit, handboeken

grotere drinkwaterinstallaties waarbij

boilervaten bepalen en ook dat stak gunstig af.

voor architecten en gegevens voor verpleeg-

gelijktijdigheid een rol speelt. De onderzoekers

Bleek in het oude rekenvoorbeeld met q√n dat

kundigen. Niet het aantal tappunten in een

hebben de grens gelegd bij hotels met meer

één fabrikant een opstelling met 5 boilers van

woongebouw vormt de leidraad, maar de aard

dan 20 kamers, zorginstellingen met meer dan

elk 1.000 liter adviseerde, het Excel-blad

Controlelabel keerkleppen

Uneto-VNI gaat de komende tijd het belang van controle en onderhoud van terugstroombeveiliging (keerkleppen) onder de aandacht brengen van gebouweigenaren en woningbezitters. Volgens de drinkwaterwet moeten keerkleppen jaarlijks worden onderhouden en gecontroleerd. Iets dat volgens beleidmedewerker Eric van der Blom van Uneto-VNI weinig gebeurt, maar waar drinkwaterbedrijven of overheid toch steekproefsgewijs op controleren. Met het onlangs geïntroduceerde label voor keerkleppen maakt een gebouweigenaar direct duidelijk dat aan de wettelijke verplichting is voldaan. Het label ‘gecontroleerd 2012’ hangt de installateur bij de beveiliging, vertelt Van der Blom. Met het label is het onderhoud aan drinkwaterinstallaties ook gemakkelijker te verkopen door installatiebedrijven. Voor de woningbouwmarkt wordt de controle van terugstroombeveiligingen lastiger te vermarkten.

Eric van der Blom: “Gemiddeld is een leidingwaterinstallatie 1,2 tot 1,6 keer overgedimensioneeerd.”

Gawalo Januari 2013

GA01 p14-17 rekenregels.indd 15

15

14-01-2013 10:00:48

Bewust

4 - 9 februari 2013 Jaarbeurs Utrecht

Bouwen : o.a. t e d m buil n n e Gre aviljoe ard tp ev Hou ie Boul erp ntw ovat Ren lands O ljoen Hol arpavi T Sol w & IC Bou

GRATIS TOEGANG

Ga naar bouwbeurs.nl/registreren en registreer nu met code: 100.003.980

#bouwbeurs

GA01 p14-17 rekenregels.indd 16

Internationale BouwBeurs

14-01-2013 10:00:49

Regelgeving

gebaseerd op de rekenregels vond dat slechts

ten, maar het aantal medewerkers. Het bepalen

Begin 2013 is de aangepaste Isso-publicatie 55

met twee boilers van 1.000 liter aan de

van warmwaterinstallaties in kantoren is met

beschikbaar. De recente Waterwerkbladen

comforteis kon worden voldaan. “De warmwa-

de nieuwe rekenregels onmogelijk. Dit komt in

adviseert al om de nieuwe rekenregels te

terbereider kan een factor 2 tot 4 kleiner,” vatte

de praktijk ook zelden voor, meestal wordt voor

gebruiken zodra ze er zijn. Bij Isso-55 hoort een

Eric van der Blom samen. De drukverhogingin-

lokale warmwaterbereiding in de vorm van

spreadsheet waarmee de maximum moment-

stallatie in hetzelfde voorbeeld moest niet

keukenboilertjes gekozen. Ook moeten –net als

volumestroom koud en warm kan worden

maximaal 17 m3/h verpompen, maar 14 m 3/h.

bij de oude methode- eventuele brandslang-

bepaald alsmede de capaciteit van de

Dat leverde net een kleinere pomp op. “Met een

haspels, nood- en oogdouches en continu

warmtapwaterbereiding.

prijsverschil van 1.000 euro bruto.”

verbruiker(s) bij het totale verbruik worden

Onze auteur Will Scheffer gaat volgende maand

mee berekend. n

“De formule q√n leidt tot overgedimensioneerde installaties”

iets dieper in op deze materie in het artikel ‘Bepaling maximum momentvolumestroom in leidingwaterinstallaties’.

Bij een kantoorpand leidt het niet altijd tot kleinere leidingdiameters. Dat komt omdat niet meer wordt gekeken naar het aantal tappunZonneboiler uit de gratie

Veel W-installateurs hebben de laatste

Waterverbruik in hotels

maanden met jaloerse blikken naar E-collega’s

Gebouw-invoer selecteer type hotel selecteer type douche

gekeken die opvallend veelvuldig al klauterend

zakelijk hotel

op daken worden gesignaleerd om PV-panelen

douche lll: 0,19 l/s

te monteren. Stroomproducerende zonnepane-

20

aantal hotelkamers

len zijn zowat een hype geworden, maar de zonneboiler lift niet mee op dat succes. Dat wordt bevestigd door Renee Heller van

Kengetallen waterverbruik MMVkoud

1,25

[l/s]

duurzaamheidbureau Ecofys, onderdeel van

MMVwarm

0,70

[l/s]

Eneco. “De zonneboiler is uit de gratie, PV is

MWW in 10 minuten

269,40

[l]

MWW in 60 minuten

785,41

[l]

MWW in 120 minuten

1095,07

[l]

MWW in 24 uur

2488,34

[l]

goedkoper.” De zonneboiler is een relatief dure oplossing en de prijsdaling blijft steken, vertelde ze op het landelijke congres over leidingwaterinstallaties. In de Verenigde Staten zag ze een nog stelliger conclusie: “Solar Thermal is dead.” En ook in Duitsland gebeurt het verduurzamen van huizen vooral door

Waterverbruik in hotels

daken vol te leggen met PV. Volgens Heller is

Gebouw-invoer selecteer type hotel selecteer type douche

een EPC van 0 (verplicht in 2020) gemakkelijk

zakelijk hotel

te realiseren. De stap van EPC 0,4 (verplicht in

douche lll: 0,19 l/s

aantal hotelkamers

2015) naar 0 betekent gemiddeld 27,2 m2 aan

320

PV-panelen. Zo’n 10 m2daarvan is nodig voor warmtapwater. Bij PV-panelen is er nog minder verband tussen behoefte en opwekking. Want

Kengetallen waterverbruik MMVkoud

3,99

[l/s]

in de zomer als de panelen volop stroom

MMVwarm

1,96

[l/s]

leveren is de behoefte minder groot. Een

MWW in 10 minuten

918,65

[l]

MWW in 60 minuten

3913,69

[l]

MWW in 120 minuten

6538,89

[l]

23206,72

[l]

MWW in 24 uur

zonneboiler kan nog warmwater bufferen voor de avond- en nachturen. Teruglevering aan het openbare elektranet is daarom de oplossing.

Dat gaat goed zolang de saldering bestaat waarbij teveel opgewekte kWh’s in het

De rekenregels zijn in een Excel-blad verwerkt en de invoer van de gegevens om bij de juiste diameters uit te

openbare elektriciteitsnet mag worden stopt

komen is heel eenvoudig. Hierboven twee screenshots van een zakelijk hotel met een waterleiding waarop 20 en

tegen dezelfde prijs als waarvoor een

320 kamers zijn aangesloten. Dit voorbeeld is tijdens het congres getoond.

consument het koopt.

Gawalo Januari 2013

GA01 p14-17 rekenregels.indd 17

17

14-01-2013 10:00:49

TECHNIEK Ketel - Reiniging - Waterbehandeling

Cv is geen koffiezetapparaat Is het zinvol systeembehandeling toe te passen als reiniging van de cvinstallatie? Enkele ketelleveranciers bevelen waterbehandeling aan, maar echt doorbreken doet het nog niet.

Tekst Leon van den Berg Beeld Sentinel

Onlangs gleed er een digitale nieuwsbrief in de

eerste vloerverwarmingsystemen met

andere situatie betreft oudere vloerverwar-

bus waarin AWB ons wees op het belang van

niet-diffuusdichte buizen zoals ZPE-slang. In

minginstallaties. De buizen daarvan zijn niet

systeemreiniging van centrale verwarming. “Bij

dat geval kan er algenvorming optreden in het

diffuusdicht en zo ontstaat interne vervuiling.

verontreinigde leidingen en systemen, of

systeem en de ketel en dat heeft een negatieve

Het is goed om zo’n systeem met enige

verstopte leidingen waar delta T hoger is dan

invloed op het rendement. Het is overigens niet

regelmaat te behandelen om het rendement

20 °C, wordt het energieverbruik van installa-

zo dat er na reiniging altijd lekkage zal

intact te houden. Je moet dat ook doen als je het uitbreidt. Dat die je weliswaar met moderne

ties hoger en kunnen er fysieke ongemakken ontstaan.“ Vervolgens werd geadviseerd om een systeembehandeling te laten doen.

Bijna iedereen in Nederland heeft centrale

Algenvorming in het systeem en de ketel heeft een negatieve invloed op het rendement

diffuusdichte leidingen, maar je hebt het systeem dan we open gehad en het water eruit laten lopen. Je moet eventueel bezinksel dan wel verwijderen voordat je de installatie weer

verwarming, vaak in combinatie met een

laat werken.”

onderhoudscontract. Schrijver dezes leeft al met zo’n installatie sinds 1966, maar is nog

optreden. Als zoiets gebeurt is het systeem al

nooit geconfronteerd met de noodzaak voor

dermate slecht dat lekkage toch onafwendbaar

Koudwatervrees

behandeling ervan. Navraag bij andere

zou zijn.”

Salesmanager Benelux Yvo Maenen van

gebruikers levert hetzelfde beeld op. Is

Sentinel Performance Solutions is het niet eens

systeembehandeling dus onzin? En, is er ook

Oude villa’s

met de veronderstelde beperkte toepasbaar-

een gevaar aan? Iedereen kent het verschijnsel

Bij AWB geeft productmanager Gerard van den

heid. “Inderdaad is ons materiaal geschikt voor

dat een ontkalkt koffiezetapparaat gaat lekken.

Berg aan dat je voor moderne systemen geen

oudere installaties, maar zeker ook voor de

Geldt dat ook voor de cv-installatie?

systeembehandeling nodig hebt. “Er zijn

hedendaagse. In het verleden heeft een

globaal twee systemen waar je een behande-

fabrikant een test gedaan met een waterbe-

Systeemgebonden oplossing

ling kunt toepassen. Het eerste betreft een oud

handelingsmiddel met een te hoge PH-waarde.

Navraag bij warmteservice Westland leert mij

systeem met dikke leidingen en een open

Dat ging toen flink mis en mede daarom is er in

bij monde van Tom van den Berg dat je niet in

expansievat. Zulke systemen waren gebruike-

de branche veel koudwatervrees voor

zijn algemeenheid kunt zeggen dat een

lijk voor de zestiger jaren en worden inmiddels

waterbehandeling. Overigens nadrukkelijk niet

systeembehandeling nodig is. “Je moet per

niet meer aangelegd. Ze zijn er echter nog

bij vele fabrikanten omdat de huidige middelen

systeem kijken of het eventueel nodig is. Ik kan

volop, vooral in grote landhuizen. Modernise-

PH neutraal zijn. Vele grote ketelleveranciers

me voorstellen dat je een reiniging uitvoert bij

ring is moeilijk omdat een moderne expansie-

bevelen waterbehandeling aan, maar we

oudere systemen met een open vat, of bij de

vat leidt tot een te hoge systeemdruk. De

hebben te maken met een voorzichtig

18

Gawalo Januari 2013

GA01 p18-20 systeemreiniging.indd 18

14-01-2013 10:01:35

TECHNIEK

innovatieve branche. Echt doorbreken bij installateurs doet het nog niet. Het gekke verschijnsel doet zich voor dat we ten opzichte van het buitenland aan de top staan qua cv-installaties, maar op het gebied van waterbehandeling ver achter blijven. Je kunt installateurs echter niet tot toepassing dwingen en we gaan ook niet tegen de klippen op de markt bewerken. Installateurs die onze producten wél toepassen zijn enthousiast en

Warmte-opname van een radiator voor en na reiniging van het systeem. Een groot deel van de plaat blijft

vertellen het aan collega’s door.”

donker en wordt dus niet warm. Na reiniging geeft de hele radiator warmte af.

Zwart water Algemene acceptatie is vooral een kwestie van lange adem denkt Maenen. “Waterbehandeling is echter wel hard nodig. Iedereen kent zwart water uit de cv en iedereen denkt dat dit een positief verschijnsel is, maar het tegendeel is waar want in dit water zitten restproducten vanuit de installatie en ketel. Het is dus feitelijk een resultaat van slijtage. Bovendien is

Waterbehandeling herstelt het rendement, het verbetert geen slechte installatie Zwart water uit het cv-circuit is een indicatie van systeemslijtage.

waterbehandeling tegenwoordig nodig omdat het ketelrendement is opgeschroefd en de gehele installatie veel compacter uitgevoerd is dan vroeger en daardoor lagere tolerantiegrenzen heeft, Ook de wanddikte van de buizen is minder. Door afzetting vliegt het rendement omlaag omdat de warmtewisselaar te warm wordt en de retourtemperatuur van het water te hoog blijft. Ik durf te stellen dat de meeste ketels na een tijdje het voorgespiegelde rendement van 95-105% niet meer halen. Je mag blij zijn met 70%. Met waterbehandeling herstel je het oorspronkelijke rendement. Je verbetert er dus niet een kwalitatief slechte installatie mee. En lekkage? Bij een normale goed aangelegde installatie voorzien van waterbehandeling is dat uitgesloten.“ n

Röntgenopname van een verstopte waterloop in een radiator. Het zal duidelijk zijn dat het rendement daarmee behoorlijk afneemt.

Gawalo Januari 2013

GA01 p18-20 systeemreiniging.indd 19

19

14-01-2013 10:01:35

BLAUWE LIJN® serviceanalysers Kenmerken* Rookgasanalyse, druk(verschil)meting en temperatuurmeting in één  Moderne communicatietechnieken, zoals USB en Bluetooth®  Nederlandstalige menugestuurde bediening  Meting van koolmonoxide in de omgeving  Geheugen voor opslag van meetresultaten  ECO sensortechnologie voor ongekende duurzaamheid  Altijd actueel en aanvullende functionaliteit met GRATIS firmware updates  KWS® voor periodiek onderhoud en kalibratie 

* Afhankelijk van het gekozen model en configuratie Het Bluetooth® woord- en beeldmerk zijn eigendom van Bluetooth SIG, Inc. Gebruik van deze merken door EURO-INDEX geschiedt onder licentie.

e

7

3

HET HANDBOEK VOOR TOEGANKELIJKHEID 7e DRUK, HERZIEN EN ACTUEEL!

Appendages en regelsystemen voor CV- en sanitaire installaties

Een onmisbaar naslagwerk als u snel inzicht wilt krijgen in het ontwerpen, bouwen, inrichten en beheren van buitenruimten, gebouwen en woningen.

+31(0)342-415751* +31(0)342-415643 info@protherm.nl www.protherm.nl

Mengautomaten van Taconova zijn toepasbaar bij geisers, (zonne) boilers, combi-ketels e.d. en kunnen traploos ingesteld worden op een voor de gebruiker veilige en comfortabele temperatuur.

1.

2.

3.

Normale prijs € 175 NU VOOR € 140 inclusief btw ISBN 978 90 12 58505 7

4.

Kijk voor meer informatie of uw bestelling met 20% korting op www.sdu.nl/toegankelijkheid of bel naar 070 37 89 880.

GA01 p18-20 systeemreiniging.indd 20

Telefoon: Fax: E-mail: Internet:

Comfortabel en veilig WARM water tappen met Taco mengautomaten

Handboek voor Toegankelijkheid: - alles over ergonomie van stedelijke inrichting, gebouwen en woningen - biedt maatvoering en beoordelingscriteria - onmisbaar hulpmiddel bij het opstellen van een Programma van Eisen - compact standaardwerk - praktijkgericht - speelt in op het Bouwbesluit 2012

www.sdu.nl/toegankelijkheid

Protherm Impex BV Industrieterrein ‘De Harselaar’ West Harselaarseweg 129 - Postbus 112 NL-3770 AC Barneveld - Holland

Water

1. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 Voorzien van 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 40 °C of 30 °C – 70 °C Boileruitvoering leverbaar met ingebouwde keerkleppen 2. Taco thermostatische mengautomaat MT 53 Voorzien van ¾”, 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 45 °C – 65 °C of 35 °C – 70 °C Leverbaar met of zonder ingebouwde keerkleppen 3. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 HC Voorzien van 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 70 °C Groot debiet: 102 liter/minuut 4. Taco thermostatische mengautomaat MC 52 Compact Voorzien van ½” buitendraad Instelbereik: 30 °C – 70 °C Standaard voorzien van ingebouwde keerkleppen Voor alle Taco mengautomaten zijn keerkleppen en diverse aansluitkoppelingen leverbaar.*

controlled by Protherm

14-01-2013 10:01:37

10 VRAGEN AAN

Bert van Es Functie Eigenaar Bedrijf Installatietechniek Bert van Es Plaats Dordrecht Omvang bedrijf 3 medewerkers

Tekst Ronald van Bochove Beeld Sanne Jans

01

Wat was uw eerste baan(tje)?

05

Wat vond u een aparte opdracht of een gek probleem in uw werk?

Dat was al weer vierenveertig jaar geleden.

08

Wat moeten leveranciers (níet) doen?

We zijn heel tevreden over onze leveranciers.

Toen deed ik vakantiewerk in een airconditio-

Voor een particulier deden we onlangs een

Ze doen hun best ons te helpen waar ze kunnen

ning-bedrijf.

opdracht In samenwerking met Vaillant in

en als er iets mis gaat doen ze, net als wij dat

warmte/koude opslag, waarbij drie gaten in de

zouden doen, hun best het te herstellen. En dat

grond werden geboord van bijna honderd

mag ook wel eens gezegd worden.

02

Wat is de specialisatie van uw bedrijf?

meter diep. Daarnaast maakten we een mobiele warmwaterinstallatie. De opdracht

Zink en koperwerk. Dat is toch wel het mooiste

kwam van een kerkgenootschap dat in diverse

wat we maken.

kerken doopt. Het water voor het doopfont,

03

Wat vindt u het leukste onderdeel van uw werk?

Zinkwerk, koper. Vooral het ambacht spreekt me aan. Daarin onderscheiden wij ons graag.

En natuurlijk zijn tevreden klanten ook een grote beloning voor onze inspanning.

04

Wat is het vervelendste onderdeel van uw werk?

Het ontstoppen van rioleringen. Het hoort bij ons werk, we hebben er de apparatuur voor,

09

Hoe houdt u zich op de hoogte van uw vak?

toch al snel zo’n 45 liter, moet warm zijn en dat

Via vakbladen, af en toe bezoeken we een

is veelal in kerken niet voorhanden. Onze

beursen via internet. Onze jongens bezoeken

mobiele warmwaterinstallatie op een

natuurlijk ook de instructiedagen van

steekwagen loste dit probleem voor ze op.

fabrikanten als Bosch en Vaillant.

06

10

Wat is het moeilijkste onderdeel van uw werk?

Doet u iets met internet of elektronisch zakendoen?

Het moeilijkste is om met een volle agenda

Alleen het reguliere werk. Vooral voor het

toch in te springen als er calamiteiten zijn.

verkrijgen van informatie en voor onze

07

administratie en bankzaken.

Wat vindt u een handig product en waarom?

maar we doen het alleen voor onze vaste

De Henkel-buis op rol. Die oplossing is

klanten.

compact, flexibel en sneller dan de traditionele oplossingen.

Gawalo Januari 2013

GA01 p21-21 10vragen.indd 21

21

14-01-2013 10:02:07

THEMA: Bouwbeurs 2013 Bouwbeurs - ZZP - bewust bouwen

Opdrachtgevers willen creatieve, functionele oplossingen Projectmanager Martijn Carlier van de Bouwbeurs houdt niet van doemdenken. Hij is niet van plan zich te laten verlammen door de crisis. “Die zal niemand ontkennen, maar tegelijkertijd merk ik in de bouw een mentaliteit van volharding. We zijn met mooie dingen bezig. Het overgrote deel van de bouw is zich ervan bewust dat oude tijden niet meer zullen herleven. Realiteitszin overheerst.“

Thema van de Internationale Bouwbeurs, die

gevers willen geen poespas meer, maar

vertegenwoordigd. Bedrijven zien de beurs

begin februari plaatsvindt, is ‘Bewust Bouwen’.

creatieve, functionele oplossingen. Die kunnen

gelukkig nog steeds als een uniek instrument

“Dat thema is niet zomaar gekozen, het komt

we alleen realiseren als we samenwerken met

om met de bouw in contact te komen. Ik zal

op verschillende manieren terug op de beurs.

partners die bereid zijn die creativiteit te

niet ontkennen dat we een aantal exposanten

In een enquête hebben we onze potentiële

leveren. Dat leidt tot een nieuwe vorm van

missen, tegelijkertijd zie ik exposanten die lang

bezoekers gevraagd hoe zij deze term

inspiratie. We werken met gemotiveerde

zijn weggeweest terugkomen. Velux –van de

interpreteren. We zien vier typen antwoorden

aannemers die bereid zijn tot het uiterste te

dakramen – is er zo een. Eens in de tien jaar

terug. We hebben de ‘groene’ interpretatie.

gaan, met veel ruimte voor nieuwe oplossin-

bieden ze de markt een compleet nieuwe range

Bewust omgaan met het milieu en dat terug

gen’.”

aan producten. Ze zoeken het moment om dat te communiceren, en dat is de Bouwbeurs.” n

laten komen in de manier waarop er wordt gebouwd. Anderen zien in het thema ‘Bewust

Frisse oplossingen

Bouwen’ veel meer de noodzaak om verspilling

“Ook die architect eist van de partners een

in het bouwproces uit te bannen. Het valt me

andere kijk op oplossingen. Er is geen ruimte

op dat een grote groep ondervraagden ‘Bewust

meer in de trant van ‘zo doe ik het al jaren’. Hij

Bouwen’ uitlegt als bouwen waaraan behoefte

verwacht frisse oplossingen. Het is voor

is. Dus markt- en klantgericht. Tot slot zien

iedereen lastig gebaande paden te verlaten.

potentiële bezoekers het thema als een roep

Heel veel oplossingen en producten zijn

om de kosten onder controle te houden.“

gewoon op de markt, en toch heb je ze niet

“We hebben het terecht over krimp van het

gezien. Je was er niet ontvankelijk voor. Ik wil

volume,‘ zo vervolgt Carlier, ‘maar het beperkte

de Bouwbeurs 2013 positioneren als de Beurs

volume is nog steeds enorm. Dat vergeten we

voor de ontvankelijke geesten. Tussen al het

wel eens. Ik zie wel een andere trend. Ik werd

nieuwe – en dat is er ook – zie je producten

daar onlangs door een architect op gewezen,

voor het eerst die al lang bestaan. Die

toen ik hem vroeg hoe het met zijn business

ontvankelijkheid maakt je tot de ware,

gaat. ‘Tot onze verbazing hebben we nog

gemotiveerde partner van die architect.”

steeds werk’, zei hij. ’Weliswaar alles voor de

‘Wie bereid is verder te kijken dan wat hij al

korte termijn, maar toch. Ik merk wel dat de

weet, ontdekt heel veel nieuws. De hele

opdrachten interessanter zijn. Onze opdracht-

branche is over de volle breedte uitstekend

22

Gawalo Januari 2013

GA01 p22-23 th kritische bouwbeurs.indd 22

14-01-2013 10:02:41

THEMA: Bouwbeurs 2013

Groot ZZP-Plein op Internationale Bouwbeurs 2013 Over de Internationale Bouwbeurs

Het Werkspot ZZP-Plein op de komende Internationale Bouwbeurs 2013 wordt vergeleken met de

De Internationale Bouwbeurs 2013 vindt van

vorige editie tweemaal zo groot. ZZP’ers vinden hier alle informatie en ondersteuning die ze nodig is

4 tot en met 9 februari in de Jaarbeurs in

om succesvoller te opereren in de markt. “ZZP’ers kunnen veel meer omzet uit de markt halen dan

Utrecht plaats. Beursthema is ‘Bewust

ze nu doen”, zegt Pascal Joore, commercieel directeur van Werkspot.nl, dat samen met VNU

Bouwen.’ Aan de beurs is een groot aantal

Exhibitions voor de invulling van het Werkspot ZZP-plein tekent.

themapresentaties en activiteiten gekoppeld.

Voorbeelden hiervan zijn: het BouwHuis,

De Nederlandse bouw kan nauwelijks meer zonder

thuiskomhaven op de beurs voor minstens evenveel

Renovatieboulevard, de Greenbuild Sessies,

de ZZP’ers, die de grotere bouwondernemingen

bezoekers. We willen dit keer vooral kwalitatief de

ZZP-plein, Bouw & ICT, Material Xperience, het

flexibiliteit bieden, maar ook klaar staan voor

bezoekers nog beter helpen met gerichte

Bouwgala en de Architectendag.

particulieren, die voor een verbouwing de juiste

ondersteuning hoe ze meer succes met hun bedrijf

Meer informatie: www.Bouwbeurs.nl

vakman zoeken. Zeker in een tijd waarin er weinig

kunnen behalen.” n

nieuwbouw wordt gerealiseerd in Nederland, zijn huiseigenaren bereid te investeren in verbeteringen aan hun eigen woning. “Daar zitten momenteel de kansen voor de ZZP’er”, zegt Pascal Joore. De particulier zoekt steeds vaker online de juiste vakman. Werkspot.nl, dat opdrachtgever en vakman online bij elkaar brengt, heeft de voorbije jaren het aantal digitale koppelingen zien exploderen naar ruim vijftienduizend per maand.

Vakman, geen ondernemer Toch ziet Pascal Joore dat veel ZZP’ers in de bouw worstelen met het ondernemerschap. “Ze zijn goede vakmensen, maar typische aspecten van het ondernemerschap zijn nog niet altijd de tweede natuur.” Dat begint al met de online presentatie: zorgen dat de klant voor jouw aanbieding kiest. De opdrachtgever heeft het tegenwoordig namelijk voor het kiezen, des te belangrijker is het dus dat je je als ZZP’er in de bouw optimaal presenteert.

Het gaat ook om zaken als hoe je meer omzet uit een klus kunt halen tot en met hoe je op een nette manier ervoor zorgt dat je je geld krijgt als de opdracht voltooid is. “Daar gaan we de bezoekers bij ondersteunen”.

Lezingen en workshops Op het 450 m2 meter grote Werkspot ZZP-plein ontmoet de bezoeker straks partners die voor de ZZP’er belangrijk zijn. Er vinden workshops plaats, waarin de ZZP’er praktische handreikingen krijgt om een succesvollere ondernemer te worden: kopen of leasen van de bedrijfswagen; hoe richt je slim je boekhouding in; online present zijn, et cetera. Ook zal er aandacht zijn voor vakinhoudelijke presentaties, onder andere over gereedschappen en bouwmaterialen.

Alle activiteiten op het Werkspot ZZP-plein zijn gratis toegankelijk voor beursbezoekers. Twee jaar geleden trok het plein meer dan 35.000 bezoekers.

Pascal Joore: “Dit jaar wordt het plein een

Gawalo Januari 2013

GA01 p22-23 th kritische bouwbeurs.indd 23

23

14-01-2013 10:02:43

THEMA: BOUWBEURS 2013 Bouwbeurs 2013 - Bim - Lean bouwen - Bouwpluim

Ketensamenwerking centraal in ‘het nieuwe bouwen’ Op 6 februari wordt op de Bouwbeurs de Bouwpluim uitgereikt. Deze prijs wordt uitgereikt aan bouwprojecten die succesvol zijn in ketensamenwerking. Met een aantal genomineerde bedrijven blikt Gawalo vooruit op de Bouwbeurs 2013 en terug op hun ervaringen met ‘het nieuwe bouwen’.

Tekst Katja van Roosmalen

Op de Bouwbeurs is dit jaar extra aandacht en

Wat daarnaast opviel was dat de opdrachtge-

Mulder zal de Bouwbeurs daarom ook niet

ruimte voor nieuwe bouwprocessen en de

ver, behalve over de nieuwste bouwprocessen,

bezoeken om meer informatie over lean en Bim

veranderde bouwomgeving. Bim, lean bouwen,

ook goed geïnformeerd was over de beschik-

te vergaren. “We zijn koploper op het gebied

de zzp’er én renovatie en herbestemming

bare materialen en technieken. Van de

van vernieuwend bouwen. En de samenwerking

staan volop in de spotlights. Voor de Bouw-

Wijngaard: “Ze hadden een lijst met voorkeu-

die we hebben opgezet is goed en zetten we nu

pluim, die op de Bouwbeurs wordt uitgereikt,

ren voor bepaalde merken. Maar ze voegden

stond het samenwerken centraal. Maar hoe

daar ook aan toe dat hun voorkeuren het

ervaren bedrijven die nieuwe bouwomgeving

bouwproces niet in de weg mochten staan. Wij

en samenwerkingsvormen? We vroegen het

zijn met deze voorkeurslijst aan de slag

aan de partners die in opdracht van woningcor-

gegaan, maar uiteindelijk hebben we toch

poratie Provides drie appartementengebou-

gekozen voor een aantal andere leveranciers.

wen herbouwden aan de Vicarielaan in

Dat had met name te maken met de combinatie

in andere projecten voort.”

IJsselstein.

van ketel en zonnepanelen. Niet iedere

“Op de Bouwbeurs gaat onze interesse met

“Samenwerken wordt steeds belangrijker.

ketelfabrikant voert zonnesystemen en voor

name uit naar innovatieve technieken en

Bouwers en installateurs zijn niet langer

het onderhoud en de garantie is het van belang

materialen. De grootste uitdaging voor ons als

aannemer en onderaannemer, maar gelijk-

dat ketel en zonnesysteem goed op elkaar zijn

aannemer is op dit moment: Hoe halen we de

waardige partners. In het project aan de

afgestemd.”

epc-eis? Voor een groot deel kunnen we dit

Vicarielaan kwam dat goed tot uitdrukking”,

Bouwers en installateurs zijn niet langer aannemer en onderaannemer, maar gelijkwaardige partners

bouwkundig oplossen, maar er komt ook veel

vertelt Piet van de Wijngaard van Kruit

Ondersteuning van ketenpartners

techniek bij kijken. Zonneboilers, warmtepom-

Installatietechniek. “De bouwer, Bunnik Bouw,

“Het zijn juist deze praktische tips die wij als

pen en pv-panelen kunnen een belangrijke

heeft samen met de opdrachtgever de andere

aannemer, maar ook onze klant, waarderen.

bijdrage leveren aan het energiezuinig maken

partijen geselecteerd. Wij werden benaderd

Het is die extra input die we hoopten te krijgen

van gebouwen en daarom verdiepen we ons in

voor het leveren van de zonnepanelen, de

en kregen van onze ketenpartners aan de

deze technieken. Maar ook hierin verwachten

cv-installatie en de vloerverwarming.” De

Vicarielaan”, aldus Addie Mulder, projectleider

we ondersteuning van onze ketenpartners.

opdrachtgever was bekend met Bim en lean

bij Bunnik Bouw. Met alle partners was in het

Waar we met name in geïnteresseerd zijn, zijn

bouwen en had heel duidelijk voor ogen dat het

verleden al een relatie opgebouwd. “Bij de

hun ervaringen.”

bouwproces op deze manier vormgegeven

selectie hebben die goede ervaringen een rol

Ook Govert Jan Wijfjes, projectleider bij

moest worden. Hierdoor zaten alle partijen in

gespeeld en tijdens het bouwproces kwam dit

Kwekel, die op de Vicarielaan zorgde voor de

een vroeg stadium om de tafel.

extra tot uiting.”

ventilatiesystemen en het loodgieterswerk, ziet

24

Gawalo Januari 2013

GA01 p24-27 th bouwbeurs.indd 24

14-01-2013 10:03:11

THEMA: BOUWBEURS 2013

Foto: Bunnik Bouw

dat het halen van de epc-norm steeds moeilijker wordt. “Op een beurs zijn wij daarom vooral geïnteresseerd in lagetemperatuurverwarming in combinatie met ventilatie, omdat deze twee technieken significant bijdragen aan het verlagen van de epc.”

Bim Behalve een goede afstemming en voorlichting is het bij ketensamenwerking van belang dat de uitvoerende partijen regelmatig in overleg treden. “Werken in Bim-modellen kan alleen als er vertrouwen in elkaar is, omdat iedereen verantwoordelijk is voor het eindresultaat. Alle partijen zitten gelijktijdig aan tafel, elke partij weet van de ander hoe en welke beslissingen worden genomen, welke reacties daarop worden gegeven en waar eventueel problemen optreden.”

“Je wilt niet dat leidingen van bijvoorbeeld de

Het project Vicarielaan is genomineerd voor de Bouwpluim in de categorie burger- en utiliteitsbouw.

vloerverwarming en de watervoorziening elkaar kruisen in verband met legionella”, legt

Foto: Installatiebedrijf Kruit

Van de Wijngaard uit. “Het mooie van Bim, virtueel bouwen in 3D, is dat eventuele kruispunten al tijdens het tekenwerk geconstateerd worden. De faalkosten zijn daardoor op de Vicarielaan tot nul beperkt. Natuurlijk vergt het ook afstemming op het bouwterrein, maar iedere ochtend overleg tussen de uitvoerder en de hoofdmonteurs voorkwam problemen.”

“En we zijn met zijn allen op cursus geweest”, vult Patrick Schalkwijk aan. Schalkwijk is directeur van het elektrotechnische bedrijf dat zijn handen uitstak in IJsselstein. “Op dit moment zie je dat Bim en nieuwe samenwerkingsvormen erg in de belangstelling staan, ook op de Bouwbeurs. Wij gingen twee jaar geleden al met zijn allen, opdrachtgever en opdrachtnemers, naar de opleiding en daardoor hebben we nu een voorsprong.”

Installatiebedrijf Kruit leverde de zonnepanelen, de cv-installatie en de vloerverwarming voor het project

Voor Schalkwijk was het de eerste keer dat zijn

Vicarielaan.

bedrijf met Bim werkte, maar terugkijkend ziet hij dat deze werkwijze veel voordelen met zich meebrengt. “Iedereen tekende gelijktijdig zijn

NEDERLANDSE BOUWPLUIM 2013

eigen installaties in het bouwkundige ontwerp.

In de categorie burger- en utiliteitsbouw zijn drie projecten genomineerd voor de Bouwpluim 2013. De

Bij het samenvoegen van de tekeningen, en

prijs wordt uitgereikt aan bouwprojecten die het bewijs vormen dat ketensamenwerking bijdraagt aan

doordat de tekeningen in 3D stonden, werd

het succes van de realisering. Project Vicarielaan is een van deze inzendingen. Woningcorporatie

direct duidelijk waar de knelpunten zich

Provides heeft in overleg met bewoners het initiatief genomen voor de sloop en herbouw van drie

bevonden. Het mooie is dat je dat niet eens zelf

gebouwen aan de Vicarielaan. Het project omvat 70 woningen en is in elf maanden gerealiseerd.

dat precies hoeft na te lopen. Door het

Andere genomineerden in de categorie burger- en utiliteitsbouw zijn niaNesto (Portaal en ketenpart-

programma de ‘clashes’ te laten tonen, is direct

ners) en de Marnixstraat en omgeving Alkmaar (Bouwbedrijf Bolten b.v. en ketenpartners). De jury

duidelijk waar zich problemen voordoen en

vindt het verrassend om te zien hoeveel ruimte de eindgebruiker in deze projecten heeft gekregen en

wanneer we dus terug moesten naar de

hoe de projectoverstijgende samenwerking tussen opdrachtgever en opdrachtnemers heeft geleid tot

tekentafel.”

een vermindering van de doorlooptijd.

Gawalo Januari 2013

GA01 p24-27 th bouwbeurs.indd 25

25

14-01-2013 10:03:12

SSA 2013 SAFETY & SECURITY IN GEBOUWEN EN OP BOUWPLAATSEN

Jaargang 1 - Juni 2013

N°01

een uitgave van Installatie Journaal Een uitgave van Installatie Journaal

Grootschalige

uitrol van woningsprinklers p. 12

Innovatie in camerabeveiliging

Alarm over internet

EXTRA GROOT FORMAAT OPLAGE 13.000 EXEMPLAREN

Lichaam handige sleutel

Zorgsector erg onveilig

Vakbeurs Safety & Security 2013

Beveiliging XL gaat over de beveiliging van woningen, bedrijfsgebouwen en bouwplaatsen Gawalo en Installatie Journaal bundelen hun krachten en maken samen Beveiliging XL: SSA 2013.

MIS DEZE KANS NIET EN KIES VOOR EEN ADVERTENTIE OF ADVERTORIAL.

Presenteer uw product of dienst in Beveiliging XL: SSA 2013 en u bereikt, gegarandeerd, de belangrijkste beslissers in de bouw-, installatie- en beveiligingsbranche.

VOOR VRAGEN OF DIRECTE RESERVERINGEN BELT U MET:

Abonnees van Gawalo en Installatie Journaal ontvangen Beveiliging XL: SSA 2013 in mei. Daarnaast wordt deze uitgave ook naar een relevant deel van de abonnees van Dagblad Cobouw en Vastgoedmarkt gestuurd.

GA01 p24-27 th bouwbeurs.indd 26

Jetvertising Rob Koppenol of Diane Vlietstra, 070 – 399 00 00 @: rob@jetvertising.nl diane@jetvertising.nl

BEVEILIGING

Beveiliging XL Publiceert over projecten die het verschil maken in groot en groots.

VERSCHIJNT: 23 MEI 2013

SLUIT VOOR ADVERTENTIES: 7 MEI 2013

14-01-2013 10:03:12

THEMA: BOUWBEURS 2013

Domotica

het voor steeds meer mensen interessant

die de mensen op de werkvloer centraal stelt.

Toch is het niet uitsluitend het technisch

geworden, ook voor de consument.”

De bedoeling van lean bouwen is om alle

vernuft dat in het nieuwe werken de boventoon

Het nieuwe bouwen zorgt er bij Kruit en

medewerkers in de bouwketen actief bij te

voert. Schalkwijk: “Wat wij als zeer positief

Schalkwijk echter niet direct voor dat op een

laten dragen aan continue verbetering.

hebben ervaren is de samenwerking en de

andere wijze naar de Bouwbeurs wordt

Ook hiermee is op de Vicarielaan ervaring

korte lijnen. Met de collega’s, maar ook met de

gekeken. “Voor ons is de VSK natuurlijk de

opgedaan. Mulder: “Lean past bij Bim en

opdrachtgever. Wij namen een deel van het

meest interessante beurs, maar we houden de

vernieuwend bouwen. Iedereen wordt bij het

adviestraject voor de E-installaties voor onze

ontwikkelingen op alle terreinen wel scherp in

proces betrokken, onderaannemers en ook

rekening. Met de opdrachtgever zijn diverse

de gaten, vooral op het gebied van duurzame

fabrikanten, en iedereen draagt zijn eigen

leveranciers bezocht en hebben we de

installaties. Op het terrein van lucht-water-

verantwoordelijkheid. Tijdens het afstem-

toekomst besproken.”

warmtepompen, VRF-systemen en zonlichtsys-

mingsoverleg betekent dat, dat je met een

temen gaan de ontwikkelingen snel en die

grote groep om de tafel zit om de logistiek te

willen we bijhouden.”

regelen. Omdat het zo’n grote groep was,

“Dat is ook van belang om een goede partner te

hebben we het proces in tweeën geknipt: in een

zijn in de huidige bouwmarkt. We trekken

ruwbouwfase en een afbouwfase. Dat hield in

steeds meer gezamenlijk op. Dat geldt voor het

dat sommige partijen twee keer om de tafel

voortraject, tijdens de bouw, maar ook als

zaten, maar het komt de afstemming wel ten

“Op dit moment liet het budget geen ruimte

projecten zijn gerealiseerd. We geven dan

goede.”

voor domoticatoepassingen, maar we hebben

samen voorlichting. Dat is noodzakelijk want

hier al wel rekening mee gehouden. Zo loopt de

bijvoorbeeld op het terrein van lagetempera-

Planning

leiding van de thermostaat naar de cv-ketel via

tuurverwarming is de kennis bij de gebruikers

Maar hoe goed de planning ook in elkaar zit,

de meterkast, is de meterkast vergroot en zijn

zeer beperkt.”

lean bouwen heeft toch een redelijke impact op

Iedereen tekende gelijktijdig zijn eigen installaties in het bouwkundige ontwerp

er loze leidingen voor branddetectiesystemen

het bouwproces weet Wijfjes. “Voor de bouw

aangebracht. Het zal daardoor straks weinig

Lean

begin je met plannen en dat stopt pas op het

moeite kosten om de woningen toekomstbe-

Een ander speerpunt op de Bouwbeurs is lean

moment dat de woningen zijn opgeleverd. Je

stendig te maken.”

bouwen. Lean is de naam die enkele Ameri-

moet volgens een strak stramien werken en in

Het zijn de domoticatoepassingen waar

kaanse onderzoekers eind jaren ‘80 gegeven

een afgesproken werktempo. Op de bouw-

Schalkwijk extra aandacht aan besteed op een

hebben aan de productiefilosofie van Toyota.

plaats merk je dat die nieuwe manier van

beurs. “Er zijn steeds minder projecten en

Die gaat uit van een heldere basisdefinitie: alle

invulling aanpassingen vergt. Bij lean bouwen

domotica is een manier om meer omzet uit een

activiteiten binnen een organisatie die

wordt bijvoorbeeld afgesproken dat er twee

project te genereren. Want keken we een aantal

rechtstreeks bijdragen aan dat waar de klant

woningen per dag worden opgeleverd. Dat is

jaren geleden met name bij zorgprojecten naar

voor betaalt is waarde, al het overige is

iets anders dan tien woningen per week. Dat

domotica, door het gebruik van iPhone apps is

verspilling. Lean is een mensgerichte filosofie

kwartje moet bij de monteurs vallen.” ■

Foto: VNU Exhibitions

BOUWBEURS 2013: EEN NIEUWE FOCUS

De Bouwbeurs besteedt dit jaar extra aandacht aan ‘vernieuwend bouwen’. Dat komt tot uiting in workshops, lezingen en speciaal ingerichte pleinen.

De speerpunten van de Bouwbeurs 2013 zijn: - Renoveren en herbestemmen - Greenbuild: duurzaam, energiezuinig en bio-based - Virtueel bouwen met Bim - Ketensamenwerking & Lean bouwen - De ondernemende ZZP’ er - Material Xperience: “The making off”

Gawalo Januari 2013

GA01 p24-27 th bouwbeurs.indd 27

27

14-01-2013 10:03:13

MARKT Warmtepompen – Bronnen – Vloerverwarming – Koeling

Warmtepompen succesvol door regierol van gemeente Het grootste warmtepompproject ter wereld, de woonwijk Schoenmakershoek in Etten-Leur, is een succes dankzij duidelijke spelregels van de gemeente. ‘Is dit voorbeeld te kopiëren naar andere woningen?’, zo vraagt men zich af op een studiedag van de Dutch Heatpump Association.

Tekst Richard Mooi

Etten-Leur is trots op de titel ‘Europese

is een voorbeeld voor anderen.” De bijeen-

Etten-Leur om een duurzame en energieneu-

warmtepompstad van 2012’. Het is de beloning

komst met als titel ‘Lessons Learned’ stond in

trale woonwijk te ontwikkelen. Zonder

voor het grootschalig toepassen van warmte-

het teken van terugblikken en vooruitblikken.

gasaansluiting, maar met alleen elektriciteit. In

pompen, al sinds 2000. De nieuwe woonwijk

De hamvraag: hoe kunnen we het succesvolle

2000 werd vooral elektriciteit gezien als

Schoenmakershoek is all-electric, dus geen

project van Etten-Leur toepassen op andere

belangrijkste mogelijkheid om te verduurza-

gas. De duizend huizen hebben allemaal een

woningbouwprojecten? Want de woningen zijn

men door het plaatsen van windturbines en

warmtepomp. Reden voor de Europese vakjury

gewone doorsnee huizen en “geen rocket-

pv-panelen. Om de uitrol van warmtepompen

om Etten-Leur dit jaar met de titel te belonen.

science,” vertelde Wagener. “Deze stijlen vind

zo soepel mogelijk te laten verlopen, startte de

Dit zelfs tot verrassing van brancheorganisa-

je overal.”

gemeente eerst met twee kleinere woningbouwprojecten. Twintig huizen kregen eigen

ties. Ze hadden verwacht dat projecten in Duitsland, Denemarken of zelfs Engeland hoger

Belangrijke leerpunten

gesloten verticale bodemwarmtewisselaars en

zouden scoorden, verklapte voorzitter Peter

Eerst iets over de achtergronden van ’s werelds

21 woningen werden aangesloten op gezamen-

Wagener van de Dutch Heatpump Association

grootste warmtepompproject (meer dan 1000

lijke open bronnen. Gebalanceerde ventilatie

onlangs op een studiemiddag in hetzelfde

systemen, uiteindelijk 1500) tot nu toe. Al rond

met warmteterugwinning en – voor destijds –

Etten-Leur. “Maar dat is helemaal niet waar. Dit

de millenniumwisseling besloot de gemeente

hogere Rc-waardes (3,5-4) waren ook eisen

Een bodemanalyse maakte onderdeel uit van de plannen. Uit simulaties bleek dat zonder regeneratie van de bodem de bronnen langzaam zouden afkoelen.

Dat is ongewenst omdat de COP dan fors daalt en de warmtepomp niet meer voldoende vermogen levert.

Zonder regeneratie van de bodem zou de temperatuur onder sommige percelen (in donkerblauw) afkoelen tot – 15 graden. Uit de plattegrond van de wijk blijkt dat bij 100 procent regeneratie (maximale bodembalans) nauwelijks afkoeling ontstaat. De groene kleur geeft alleen direct bij de warmtewisselaars een zeer lichte temperatuurdaling aan.

28

Gawalo Januari 2013

GA01 p28-30 Etten-Leur.indd 28

14-01-2013 10:26:35

MARKT

waarvan de gemeente de uitwerking wilde zien.

De woningen werden in 2001 en 2002 opgeleverd. Het waren meteen al comfortabele woningen, door de vloerverwarming én koeling in combinatie met balansventilatie.

“Vanuit die tevreden bewoners is een concept geformuleerd,” vertelt Pieter Klep, destijds energieadviseur bij de gemeente. De pilots leverden wel belangrijke leerpunten op. Zo waren bewoners en gemeente niet zo gecharmeerd van de gezamenlijke open bron.

Weliswaar is door de hogere watertemperatuur de COP van de warmtepomp hoger, maar gesloten bodemwisselaars - voor elke woning apart - hebben meer voordelen. “Geen onderhoud, goede betrouwbaarheid en goedkoper voor bewoners.” Bij de huizen met open bron betalen de bewoners maandelijks al 65 euro aan vaste kosten voor de bronwaterlevering. Daar komt nog het elektrisch verbruik van de warmtepomp bij. Verticale bodemwisselaars per woning werd het uitgangspunt.

“Brabanders hebben toch graag hun eigen systeem en dan krijg je ook geen discussie over tarieven,” vatte Klep samen. huiverig voor. “Het is toch natuurlijke ventilatie.

stelde. “Zo’n groot project als dit mag niet

Regeneratie-eis

Bij aanwezigheid van bewoners krijg je koude

misgaan.” Fabrikanten van warmtepompen,

Een bodemanalyse maakte onderdeel uit van

lucht binnen. Die wordt niet meer opgewarmd

bronboorbedrijven en installateurs werden

de grootschalige plannen. Uit simulaties bleek

door een radiator. Bovendien moet de

gedwongen om samen te werken. Maar is dit

dat zonder regeneratie van de bodem de

warmtepomp dan extra vermogen leveren.”

goede voorbeeld nu te kopiëren naar andere

bronnen langzaam zouden afkoelen tot – 15

Andere eisen van de gemeente: warmtepom-

woonwijken? In Nederland is zo’n leidende rol

graden. Dat is ongewenst omdat de COP dan

pen moeten minstens een COP van 5 voor

door de gemeente eerder uitzondering dan

fors daalt en de warmtepomp niet meer

verwarming halen en 2,1 op tapwater.

regel. In veel projecten worden warmtepompen

voldoende vermogen levert. Daarom stelde de

Projectontwikkelaars en woningcorporaties

wel verplicht gesteld, maar zit niemand er

gemeente een regeneratie-eis (65%) van de

namen de technische en bouwkundige

bovenop. Alleen Itho Daalderop stelt strenge

bron (in de zomer met vloerkoeling) verplicht.

randvoorwaarden mee bij het integrale

eisen aan bouwpartijen en werkt met een vast

Bovendien moesten de bronnen minstens vijf

ontwerp, dat ook door de gemeente min-of-

installatiebedrijf. In woningen waar de architect

meter uit elkaar liggen, om onderlinge

meer werd afgedwongen. De meeste discussie

vanwege de EPC-eis ervoor kiest, is integraal

beïnvloeding te voorkomen en om te waarbor-

leverden de ongeveer 100 woningen op vrije

gen dat bij het boren een andere bron niet

kavel op. Niet elke particuliere opdrachtgever

wordt geraakt.

ging met gerenommeerde boorbedrijven in zee,

Ook het verplicht installeren van gebalanceer-

herinnert Klep zich. “Hier zit een kleilaag op 60

de ventilatie werd één van de uitgangspunten.

meter en de meeste boorders gingen die netjes

De installateurs kregen bovendien de plicht om

afdichten. Maar soms zag ik geen kleikorrels op

het ventilatiesysteem in te regelen, iets dat

de bouw staan en vroeg hoe ze die afdichting

ontwerpen allerminst het uitgangspunt.

normaliter niet of onvoldoende gebeurt.

gingen maken. Als daar geen duidelijk

Verreweg de meeste woningen komen via

WTW-ventilatie was jarenlang een keiharde eis,

antwoord op kwam, werd het werk stilgelegd.”

bestekken bij de goedkoopste aannemer

maar Klep merkt nu dat architecten van nieuwe

Vervolgens merkte hij dat bedrijven zich wel

terecht die dan ook weer op zoek gaat naar de

woningen in Schoenmakershoek vragen of ze

keurig aan de eisen hielden.

laagste offerte van onderaannemers,

CO2-gestuurde afzuiging in combinatie met

“Het zijn projecten met de laagste prijs en dan wordt er vaak maar wat aangeklungeld”

installateurs en boorbedrijven. Het afbreukri-

drukgeregelde ventilatietoevoerroosters

Vaak aangeklungeld

sico voor installateurs is daarom groot. “De

mogen toepassen. In andere projecten wordt

Kortom, de wijk Schoenmakershoek werd een

bouwkundige en installatietechnische kwaliteit

deze vorm van vraaggestuurd ventileren samen

succes door de regierol van de gemeente die

zijn ongelofelijk belangrijk”, benadrukte

met een warmtepomp wel toegepast. Klep is er

integraal ontwerpen en bouwen verplicht

Wagener van de brancheorganisatie van

Gawalo Januari 2013

GA01 p28-30 Etten-Leur.indd 29

29

14-01-2013 10:26:35

MARKT

warmtepompleveranciers.

halen niet het rendement dat bedacht is. Maar

Directeur Mascha van den Heuvel van

zelfs bij projecten van Dubotechniek kan het

Dubotechniek Bedrijven - door projectontwik-

wel eens misgaan, vooral in grotere gebouwen.

kelaars ingeschakeld om het complete traject

“Een aanvoer op retour of warmwater op

te begeleiden - laat de uitvoerende bouw- en

koudwater. Je ziet het bij controle niet meer,

installatiebedrijven weten dat technische en bouwkundige specificaties worden gemeten.

Instrumenten als infraroodmeters om

“Heel veel projecten halen niet het rendement dat bedacht is”

warmtelekken inzichtelijk te maken en apparaten als blowers om ongewenste kieren op te sporen, worden steekproefsgewijs

alles zit al in de isolatie.” Pas door alle

toegepast. “Het zijn projecten met de laagste

leidingtemperaturen te controleren kwam deze

prijs en dan wordt er vaak maar wat aangeklun-

fout eruit. De oplossing om dit te voorkomen:

geld.” Daarnaast volgen er na één stookseizoen

“Standaardisatie, plug en play en prefab”. Voor

tevredenheidonderzoeken onder bewoners en

grotere installaties heeft Dubotechniek sinds

worden er per bouwproject enkele woningen

kort een prefab warmtecentrale beschikbaar

gemonitoord om te kijken of de installatie goed

die in één dag in de technische ruimte wordt

presteert.

geplaatst en aangesloten, inclusief warmte-

Begeleiding door een deskundige partij, kan

pompen. Binnenkort verwacht Dubotechniek

veel problemen voorkomen, vindt Van den

ook met een geprefabte warmtepompinstal-

Heuvel. Ze merkt dat bij veel projecten steeds

latie voor woningen op de markt te komen. n

opnieuw het wiel wordt uitgevonden, met als gevolg hoge faalkosten. “Heel veel projecten

225 medewerkers staan dagelijks voor u klaar Daarom kiest u voor Warmteservice Groot assortiment: verwarming, sanitair, dakbedekking en alle installatiematerialen Altijd in de buurt: 53 vestigingen in heel Nederland Professioneel advies: 225 deskundige medewerkers staan dagelijks voor u klaar Scherpe prijzen: Alle A-merken tegen VASTE LAGE prijzen Snelle levering: Uit voorraad, anders meestal de volgende werkdag leverbaar Ruime openingstijden: Dagelijks van 07.00 - 18.00 uur en ook zaterdags geopend Telefonisch advies tot 22.00 uur: bel op werkdagen 0900 - 0231 (€ 0.01 p.m.)

Online bestellen: 150.000 artikelen op warmteservice.nl Meer informatie: ✆ 0900-0231 (€ 0.01 p.m.) of kom langs in een van onze vestigingen.

30

Gawalo Januari 2013

GA01 p28-30 Etten-Leur.indd 30

14-01-2013 10:26:35

trend

THEMA: ventilatie

Elektriciteit - Gas - Slimme meter

Uitrol slimme meter in volle gang De uitrol van de slimme elektriciteitsmeter is in volle gang en staat niet los van de gasmeter. Hoe werken ze? Gaan we naar een duometer? En loopt de invoering van het apparaat volgens plan? Wij zochten het uit.

Tekst Tijdo van der Zee

De vaart zit er goed in met de installatie van de

zetten installateurs standaard een slimme

De elektriciteitsmeter stuurt zijn gegevens

slimme meters. Begin dit jaar startte de

meter terug. Daarnaast zijn er nog de

door naar de netbeheerder via een GPRS-

kleinschalige uitrol door de netbeheerders, die

zogenoemde ‘prioriteitsaanvragen’, slimme

verbinding, met een zelfde soort signaal dat we

tot 2014 duurt en ongeveer 500.000 huishou-

meters die worden aangevraagd door

kennen van mobiele telefoons. Dit is niet enige

dens een nieuwe gasmeter en elektriciteitsme-

particulieren die niet willen wachten en het nu

mogelijkheid, ook communicatie via de

ter moet opleveren. Vanaf 2014 zullen dan hele

al leuk vinden om ‘smart’ met energie om te

stroomkabel (Power Line Communication,

woningblokken tegelijk aangepakt worden in

gaan.

ofwel PLC) en via internet is mogelijk. In Nederland is gekozen voor de eerste optie.

wat de grootschalige uitrol heet.

Die grote stappen moeten de netbeheerders

Dominante eenheid

De verbinding met de netbeheerders is slechts

ook wel maken. Vanuit Brussel komt namelijk

In de meterkast is de slimme elektriciteitsme-

een van de verbindingen van de slimme-elektri-

de eis dat in 2020 tachtig procent van de

ter de dominante eenheid, de hub. De gasmeter

citeitsmeter-hub. Hij maakt uiteraard ook

Nederlandse woningen voorzien is van slimme

stuurt elk uur een signaal naar de elektriciteits-

verbinding met de gasmeter. Dit kan draadloos,

meetkastjes. De netbeheerders moeten

meter, die op zijn beurt de verbruikgegevens

via een soort Bluetooth-verbinding. Deze optie

overigens wel netjes vragen of de klant slimme

van zowel de gasmeter als de elektriciteitsme-

komt van pas wanneer het gas op een andere

meters wenst. Het politieke debat over

ter eens in de twee maanden doorgeeft aan de

plek – via de achtertuin bijvoorbeeld - het huis

mogelijke privacyschendingen heeft namelijk

netbeheerder. De netbeheerder stuurt die

binnen komt. Hierbij kan een chip in beide

als uitkomst gekregen dat de slimme meter

gegevens tweemaandelijks naar de energiele-

meters ervoor zorgen dat alleen communicatie

verancier en ook nog één keer per jaar voor de

tussen de twee apparaten mogelijk is. Andere

jaarrekening. De elektriciteitsmeter moet

toestellen krijgen geen toegang tot het kleine

technisch in staat zijn om de gegevens elk

netwerk. Een andere verbindingsoptie is

kwartier te meten en dagelijks door te geven

communicatie via een snoertje. Dat kan alleen

aan de netbeheerder.

als de gas- en elektriciteitsmeter in dezelfde

Om deze functionaliteit te gebruiken moet de

kast hangen.

“De eisen die de overheid aan de slimme meter stelt worden steeds strenger”

alleen op vrijwillige basis geïnstalleerd mag

energieleverancier wel uitdrukkelijk toestem-

worden. Het aantal weigeraars ligt volgens

ming hebben gekregen van de afnemer. Martijn

Veiligheid

Netbeheer Nederland op twee à drie procent.

Boelhouwer, woordvoerder van Netbeheer

De vraag rijst her en der of het niet veel

Maar ook kleinschalige uitrol is dus niet zo

Nederland geeft aan dat datacommunicatie

handiger zou zijn om de gasmeter en de

kleinschalig. Netbeheerders plaatsen nu overal

relatief veel energie kost en daarom niet elk

elektriciteitsmeter te integreren in één

slimme meters als de oude aan vervanging toe

kwartier plaatsvindt “Met tien slimme meters

duometer. Maar die vlieger gaat niet op. Alles

is. Ook bij renovatieprojecten en nieuwbouw

is dat goed te doen, maar met tien miljoen?”

wat met gas te maken heeft, moet zo ver

Gawalo Januari 2013

GA01 p31-33 slimme gasmeter.indd 31

31

14-01-2013 10:05:36

trend

De P1-poort van de slimme elektriciteitsmeter kan gebruikt worden om energiedisplays aan te koppelen.

mogelijk van stroom vandaan blijven, om de

die op de een of andere manier deze domotica-

of het op afstand uitlezen aan of uit staat.

doodeenvoudige reden dat een vonkje door

gegevens wil gebruiken om specifieke

Nederlandse woningen worden nu nog voorzien

bijvoorbeeld een kortsluiting een flinke

contractaanbiedingen te doen begeeft zich op

van DSMR 2.2 plus meters van de drie

explosie kan veroorzaken. Maar aangezien er in

glad ijs. Alleen de gegevens die naar de

leveranciers Landis + Gyr, Itron en Elster. Zij

de slimme gasmeter toch – zwakstroom – digi-

netbeheerder worden verzonden zijn namelijk

hebben hun 4.0-versie al klaar en deze worden

tale elektronica is ingebouwd, moet er wel een

gevalideerd.

nu uitgebreid getest door de gezamenlijke

elektrische voeding zijn. Die komt in de vorm

Al deze bovengenoemde verbindingen krijgen

netbeheerders. In september moet deze test

van een batterij met een lange levensduur.

codes mee die beginnen met de letter ‘p’. P1 is

zijn afgerond. Het is overigens nog niet zeker of

Leverancier Landis + Gyr claimt dat de batterij

de poort die de verbinding mogelijk maakt met

het lukt om begin 2013 massaal van start te

in hun gasmeter twintig jaar mee gaat.

de domotica. P2 is de verbinding tussen

kunnen met meter 4.0. Martijn Boelhouwer van

De elektriciteitsmeter heeft nog meer

gasmeter en elektriciteitsmeter, P3 is de

Netbeheer Nederland wil niet zeggen dat de

vertakkingsmogelijkheden. Zo staat in de

verbinding met de netbeheerder en P4 ten

planning niet gehaald wordt, maar een

voorschriften dat de elektriciteitsmeter al klaar

slotte is de verbinding tussen de netbeheerder

volmondig ‘ja’ komt er ook niet over zijn lippen.

moet zijn voor aansluiting van de meter voor

en de energieleverancier.

“Het wordt krap. Laten we wachten tot na de test. Pas dan kunnen we met recht en rede

stadswarmte en de watermeter. Niettemin zal het nog jaren duren voordat de politiek hier

2.2 vs 4.0

zeggen of het lukt. Er moet in ieder geval niks

serieus zijn tanden in zal zetten. Ten slotte is er

De eisen die de overheid aan de slimme meter

meer mis gaan.”

nog de verbinding met voor de consument

stelt worden steeds strenger. De meters die in

misschien wel het meest zichtbare onderdeel

2012 worden geïnstalleerd, voldoen aan de

Leveranciers

van het slimme energienetwerk: de domotica,

eisen DSMR (Dutch Smart Meter Require-

Vorig jaar juni koos Netbeheer Nederland de

en meer in het bijzonder het energieverbruiks-

ments) 2.2 plus. Vanaf januari 2013 gaat de

drie leveranciers Landis + Gyr, Itron en Elster

display. Dit is het gedeelte van het netwerk dat

DSMR 4.0 gelden. Het verschil is dat in de 4.0

na een zogenoemde ‘concurrentiegerichte

is vrij gegeven voor de markt.

meter een temperatuurscorrectie in de

dialoog’, een soort tender waarbij opdrachtge-

Deze domotica krijgt de energiegegevens – in

gasmeter komt, waardoor bij een variatie in

ver en opdrachtnemers samen brainstormen

tegenstelling tot de netbeheerder – wél ‘near

temperatuur een verrekening plaats vindt voor

over de inhoud van de uiteindelijke opdracht.

real time’ doorgestuurd van de elektriciteits-

een verandering in calorische waarde per

Itron en Landis + Gyr leveren zowel elektrici-

meter. Maar dat geldt alleen voor de stroom.

volume-eenheid. Ook wordt de beveiliging nog

teitsmeter als gasmeter. Elster levert alleen de

Het gasverbruik kan niet vaker dan eens per

iets aangescherpt (fraudedetectie in de meter

gasmeter. Landis + Gyr is de enige gasmeter

uur doorgegeven worden, vanwege de

zelf) en kan er bij de meter 4.0 op het display

die nu ook al gebruikt wordt door netbeheer-

doorgiftebeperkingen. Een energieleverancier

het actuele verbruik worden afgelezen en ook

ders. De meter van Landis + Gyr is ook de enige

32

Gawalo Januari 2013

GA01 p31-33 slimme gasmeter.indd 32

14-01-2013 10:05:37

trend

die gebruik maakt van ultrasone techniek. Die van Itron en Elster zijn balgenmeters.

Het is nu nog niet helemaal duidelijk welke netbeheerder met welke meter gaat werken en vooral ook hoeveel meters van welk merk de netbeheerders krijgen. De verdeling gaat volgens een methode die ‘allotment procedure’ heet. Het komt er op neer dat Netbeheer Nederland straks van elke leverancier een bepaald aantal meters afneemt. Het aantal hangt af van de prijs en de kwaliteit van de meter. Nadat deze beslissing is genomen zijn eerst de kleine

“In de meterkast is de slimme elektriciteitsmeter de dominante eenheid, de hub”

netbeheerders zoals Westland Infra en Intergas aan de beurt. Zij mogen een of twee meters naar hun smaak uitkiezen. Het restant wordt vervolgens in een gelijke verhouding verdeeld over de grote netbeheerders.

Het kan dus zijn dat grote netbeheerders straks twee meters in hun pakket hebben zitten, maar drie is ook mogelijk. Eén is niet erg waarschijnlijk. De netbeheerders mogen vervolgens zelf beslissen welke meter ze waar installeren. Volgens Martijn Boelhouwer vinden netbeheerders het wel prettig om meerdere

Wanneer één van de twee meters aan vervanging toe is, installeren monteurs er tegenwoordig meteen

meters te kunnen leveren. “Dat maakt ze

twee.

minder afhankelijk van leveranciers.”

Monteurs

Jansen. Behalve deze problemen is er zo nu en

maar hij heeft wel een op afstand bestuurbare

Netwerkbedrijf Enexis schakelt zo nu en dan

dan sprake van ruimtegebrek. En een enkele

open/dicht klep. Deze kan in geval van

extra aannemers in om het werk aan te kunnen,

keer blijkt de afstand tussen de gasmeter en de

nieuwbouw voor nieuwe aansluitingen worden

maar de meeste plaatsingen doet het bedrijf

elektriciteitsmeter zo groot, dat zelfs een

ingezet.

met de bestaande aannemers en werknemers.

draadloze oplossing niet toereikend is. “Dan

Dan was er nog het product van Johan van der

“Het gaat meestal om vervangingen die anders

plaatsen we geen slimme gasmeter.” De komst

Donk, die het ingenieuze plan had om brand-,

ook gedaan moesten worden. Verschil is dat we

van de meter 4.0 baart Jansen niet al te veel

rook, en CO-detectieapparatuur te koppelen

nu meteen twee meters plaatsen als er

zorgen. “Het gaat iets meer richting draadloos,

aan de gasmeter. Deze zou bij een seintje

eigenlijk maar één vervangen hoeft te worden”,

maar zulke installaties zijn eerder eenvoudiger,

automatisch kunnen worden uitgeschakeld.

zegt Fons Jansen, manager Slimme Meters bij

dan die met een draadje.”

Kamerlid Paulus Jansen van de SP pakte het idee op en vroeg aan minister Liesbeth Spies of

Enexis.

De twee voornaamste problemen waar de

Politiek

zij het ook wat vond. Spies zegde toe om Van

monteurs mee te maken krijgen zijn verschillen

Twee technische mogelijkheden van de slimme

der Donk en de netbeheerders met elkaar in

in de hard-op-hardafstand (afstand tussen

gasmeter werden dit jaar nog door de politiek

contact te brengen. Martijn Boelhouwer van

aanvoer- en afvoerleiding) en aansluitdiame-

onder de aandacht gebracht. Zo was er

Netbeheer Nederland zegt dat de uitnodiging

ters die te groot of te klein zijn. “Bij een te grote

minister Maxime Verhagen, die wilde uitzoeken

voor een nadere kennismaking inmiddels de

hard-op-hardafstand moet er een koppelstuk

in hoeverre het ‘knijpen’ van de energietoevoer

deur uit is. “Maar dat is niet exclusief voor de

tussen gefit worden. En fitwerk mag een

voor wanbetalers mogelijk was. Feit is dat de

heer Van der Donk hoor. We nodige iedereen

monteur niet doen. Vaak constateert hij pas ter

elektriciteitsmeter deze knijpmogelijkheid

met een goed idee uit om met ons te komen

plekke dat dit het geval is en dan moet hij eerst

heeft. De gasmeter kan niet knijpen – al was

praten.” n

iemand anders langs laten komen”, aldus

het alleen maar uit veiligheidsoverwegingen – ,

Gawalo Januari 2013

GA01 p31-33 slimme gasmeter.indd 33

33

14-01-2013 10:05:38

MARKT Pv-panelen - Zonneboiler - Leergang zonne-energie - ISSO

Opleiding moet fouten bij montage pv-systemen voorkomen Wie op het dak een zonnepaneel of een zonnecollector wil laten installeren, kan tegenwoordig een beroep doen op een gecertificeerde installateur. Dankzij een opleiding, ontwikkeld door het kennisinstituut voor de installatiesector ISSO, zullen er naar verwachting minder fouten plaatsvinden met het plaatsen van zonneenergiesystemen.

Tekst Rijkert Knoppers Beeld ZEN Renewables, Breda

Het was geen fraai beeld, zoals het nieuwe

Local na een recent onderzoek dat bij 32

van de omvormer te dicht bij een verwarmings-

zonnepaneel bij de nieuwe overkapping van het

onderzochte zonnepanelen slechts 65 procent

bron, door het laten rondslingeren van de

Centraal Station in Utrecht eruit zag! Het

het verwachte rendement haalt. De lage

kabels of door het niet voorkomen van

middelste paneel van de kap boven spoor 11/12

resultaten zijn het directe gevolg van installa-

beschaduwing op de panelen.

bleek in duizenden scherven te zijn gebroken.

tiefouten.

Drie willekeurige berichten, die laten zien dat

Bij de installatie was van alles fout gegaan, zo

Een ander nieuws komt uit BelgiĂŤ, waar

het ogenschijnlijk zo eenvoudig monteren van

constateerde de in zonnestroom gespeciali-

ingenieursbureau Solar4Health ook al heeft

een zonnepaneel op het dak minder gemakke-

seerde website PolderPV.nl verleden jaar.

geconstateerd dat het installeren van

lijk is dan het lijkt. Het is dan ook niet voor niets

Het gaat wel eens vaker verkeerd met de

zonnepanelen vaak niet goed gebeurt. Dat

dat bijvoorbeeld de website www.hoe-koop-ik.

montage van zonnepanelen! Zo constateerde

komt onder meer door het onjuiste gebruik van

nl/zonnepanelen de aanbeveling doet om de

het in Amsterdam gevestigde adviesbureau

het bevestigingsmateriaal, door het plaatsen

installatie van zonnepanelen uit te besteden aan een deskundig bedrijf. “Zonnepanelen plaatsen op een schuin dak is een vak apart. Is je dak makkelijk bereikbaar?

Hoe hoog moet je op het dak zijn om de zonnepanelen te plaatsen? Op een schuin dak moet je dakpannen verplaatsen, haken plaatsen, deze uitrichten en onderling verbinden met een railsysteem. Daarop komen de zonnepanelen�, schrijft de website, die erop wijst dat bij verkeerde montage het rendement van zonnepanelen 50 % lager kan uitvallen.

Zonneboiler monteren Ook het installeren van een zonneboiler voor tapwaterverwarming blijkt veel deskundigheid te vragen. Als je zelf een dakvenster met gootstukken zou kunnen installeren en zelf met

34

Gawalo Januari 2013

GA01 p34-35 th leergang zonne-energie.indd 34

14-01-2013 10:06:19

MARKT

knelkoppelingen een waterleiding met een kraan

onderdeel leert de cursist welke daken

illustreren dat het examen erg dicht bij de

kunt aanleggen, is een doe-het-zelf aanleg van

geschikt zijn voor zonnepanelen en welk model

praktijk staat.

een zonnecollector in principe mogelijk, stelt de

pv-zonnesysteem het beste rendement brengt.

Overigens is afgelopen november ook de BRL

Groene Energiewinkel op zijn website. Maar zelfs

Ook de dimensionering van het zonnesysteem,

(Beoordelingsrichtlijn) 9933 gepubliceerd.

met deze vergevorderde kwalificaties is de

de werkvoorbereiding, uitvoering en het

Hierin staat vastgelegd hoe de installatie van

aanleg lastig. Je moet met minimaal twee

onderhoud komen aan bod. Deze cursus

zonnecellen en zonnecollectoren het beste kan

personen aan de slag, je moet een steiger

“deskundige zonnestroom” is bedoeld voor

plaatsvinden. De BRL komt voort uit een

opbouwen en er is hijsmateriaal nodig om de

ondernemers en kaderfunctionarissen van

samenwerkingsverband tussen certificering-

zware zonnecollector omhoog te takelen.

installatiebedrijven en dakaannemers,

bureaus SKG en IKOB-BKB in overleg met

De website jouw-energie.com staat daarente-

projectontwikkelaars, leveranciers en

dakdekkers en installateurs. In het document

gen wat optimistischer ten aanzien van het zelf

adviseurs en bijvoorbeeld stafmedewerkers

staat onder meer omschreven hoe de montage

monteren. De organisatie constateert dat het

van woningcorporaties, gemeenten en andere

van zonne-energiesystemen moet plaatsvin-

zelf installeren van een eigen zonneboiler goed

instellingen. De opleiding duurt drie dagen.

den, hierbij mede gelet op de kwaliteit van de

In de vervolgcursus van twee dagen staat de

bestaande dakbedekking en de sterkte van de

praktijk centraal. Hierbij gaat het onder meer

onderconstructie. Bij Pv-systemen is het

om het aanleggen van een dampdichte

belangrijk dat er voldoende ventilatie onder de

kabeldoorvoer en het aansluiten en opstarten

panelen is.

van de omvormer.

Is het bestuderen van de BRL niet voldoende

haalbaar is, maar dan moeten de systemen niet

“Dan bestaat er ook nog een tweedaagse

om op verantwoorde manier zonnesystemen te

te ingewikkeld zijn. Ondanks deze geruststel-

cursus, waarin de installateur leert om

kunnen bevestigen? “De BRL verwijst naar

lende woorden biedt de organisatie voor

zonnecollectoren en zonnepanelen op een

onze publicaties, wat betreft de technische

doe-het-zelvers toch een avondcursus aan om

veilige manier op het dak te installeren,” vertelt

aspecten staat er niet veel nieuws in,”

de moeilijkere aspecten van de montage onder

Derksen. “Belangrijk aspect is dat de maatvoe-

verduidelijkt Derksen, “de BRL noemt

de knie te krijgen.

ring afgestemd is op de dakconstructie en

weliswaar onze cursussen niet, maar geeft wel

Voor de meeste mensen zal het zelf monteren

dakafwerking en de windweerstand van

aan welke competenties en kennis de

van een zonnesysteem te hoog gegrepen zijn

systemen, bovendien is bijvoorbeeld het behoud

medewerkers moeten hebben. Dat komt

en zal de komst van een professionele

van de waterdichtheid van het dak van belang.

overeen met de eindtermen van onze

installateur onontbeerlijk blijken. Maar ook

Aan de hand van checklisten controleert de

opleiding.”

voor professionele installateurs blijkt het geen

installateur of de installatie goed is aangelegd

Inmiddels kreeg op 7 november 2012 de eerste

overdreven luxe te zijn om een deskundige

en of deze goed functioneert. Hiermee komt de

installateur van Nederland het diploma voor

opleiding te gaan volgen voor het monteren van

totale opleiding op zeven dagen.”

het cito-examen Zon-PV uitgereikt. Voor het

“Zonnepanelen plaatsen op een schuin dak is een vak apart”

tweede examen zijn 11 kandidaten aangemeld,

zonnepanelen of zonnecollectoren. In deze behoefte is inmiddels voorzien sinds het in

Examen bij Cito

terwijl het derde examen op 12 kandidaten kan

Gorinchem gevestigde Bureau Dak- en

Aan het eind van de opleiding kan de cursist

rekenen. n

Geveladvies (BDA) vanaf afgelopen september

examen doen bij Cito in Arnhem. Het opleiding-

begonnen is met het geven van cursussen op

sniveau ligt op niveaus 4 en 5, mbo en mbo+ of

dit gebied.

hbo. Het schriftelijke examen bevat veertig

Zonnepanelen beschermen tegen

De leergang Zonne-Energie is ontwikkeld in

meerkeuzevragen. Wat betreft zon-pv komen

diefstal

samenwerking tussen Holland Solar, Uneto-

er onder meer kwesties aan de orde als: wat

Is het installeren van goed werkende zonnepa-

VNI, SBR, ISSO, opleidingsfonds OTIB en

gebeurt er met het vermogen van een

nelen op het dak al geen eenvoudige klus, de

Agentschap NL. “Momenteel geeft onder meer

zonnepaneel als de temperatuur in de

moeilijkheid van de werkzaamheden neemt

BDA de cursus,’ vertelt André Derksen,

plaatsingsruimte te veel oploopt? Is een amorf

toe als je ook wilt dat de zonnepanelen

projectcoördinator van ISSO. “De cursus is door

foliezonnestroomsysteem geschikt op een plat

gedurende langere tijd blijven werken. Dat kan

ons ontwikkeld. Ook andere instanties kunnen

dak als na een regenbui plassen water blijven

betekenen dat je er tevens voor moet zorgen

bij ons lesmateriaal kopen om de cursus te

staan? En: is de opbrengst van een zonnestroo-

dat een potentiële dief de panelen niet kan

geven. Vroeger waren er verschillende

minstallatie hoger, lager of gelijk op Texel of bij

losschroeven. Als het eerste paneel is

opleidingen op dit gebied, maar door het

Bilthoven?

losgemaakt, ligt de rest immers meestal voor

wisselende subsidiebeleid voor zonnesystemen

Ook kunnen de cursisten een casus verwach-

het oprapen. Sinds kort is er een bevesti-

ontbrak het de laatste jaren aan cursussen.”

ten, bijvoorbeeld over hoeveel panelen een

gingssysteem op de markt dat diefstal van

eigenaar van een woning in Twente moet

panelen moet voorkomen. Een kabel zorgt

Veilig installeren

aansluiten om onafhankelijk van het elektrici-

ervoor dat de geïnstalleerde panelen stevig bij

Wat betreft zon-pv is de nieuwe opleiding

teitsnet te zijn. Ook vragen over de terugver-

elkaar blijven.

opgedeeld in twee delen. In een eerste deel

dientijd van een pv-systeem en over welke

Meer informatie: www.akraboot.nl

komt vooral de theorie aan de orde. In dit

omvormers het beste in aanmerking komen

Gawalo Januari 2013

GA01 p34-35 th leergang zonne-energie.indd 35

35

14-01-2013 10:06:20

PROJECT Domotica - KNX-beheersysteem - Verlichting - Toegangscontrole

Schoolvoorbeeld van domotica en klimaattechniek In Halle, België, werd medio 2012 het nieuwe complex van het Heilig-Hart Instituut & College in gebruik genomen. Een gebouwbeheersysteem en andere technieken helpen er mee aan een prettig leerklimaat.

Tekst Marion de Graaff

Brecht de Brouwer was als projectleider

lux voor de ene leerkracht goed is, maar voor

Elektromat: “We hebben de hele sturing van

betrokken bij de bouw van het Heilig-Hart

iemand anders net te veel of net te weinig.

verlichtingssysteem in samenspraak met EEG

Instituut en College in Halle, België. De

Mensen zijn gewend om zelf dingen te kunnen

Electro Entreprise ontwikkeld en aan de

Brouwer: “Wij noemen het graag ‘De school van

regelen, dus dat willen we ze niet helemaal

eindklant aangeboden. Door zowel aanwezig-

de Toekomst’, omdat het gebouw is uitgerust

ontnemen. Maar het is ook een kwestie van

heidsdetectie als constante lichtregeling toe te

met allerlei technieken die het leerklimaat – let-

wennen. En als mensen zich realiseren dat een

passen zal er veel energie worden bespaard.”

terlijk en figuurlijk – positief beïnvloeden.”

gebouwbeheerssysteem helpt om het

“In het DALI-systeem vindt de informatieover-

EEG Electro Entreprise legde in het gebouw alle

energieverbruik te verminderen, dan willen ze

dracht tussen componenten plaats via een

elektrotechnische installaties aan. De Brouwer:

ook wel wennen. Het kost gewoon wat tijd.”

geadresseerd digitaal signaal. Onze rol was om

“Er is veel domotica toegepast. Zo zijn er in elk

EEG Electro Entreprise installeerde ook het

van de besturing van de verlichting de

klaslokaal vier van de acht verlichtingstoestel-

datanetwerk, het branddetectiesysteem en de

koppelingen tot stand te brengen en de

len DALI-dimbaar, aangestuurd via een

toegangscontrole. “Dat laatste was wel een

verschillende onderdelen te programmeren. U

lichtsensor. Dat bespaart veel energie. De

uitdaging,” vertelt De Brouwer. “In de school is

moet het zo zien dat EEG Electro de apparatuur

zonnewering is gekoppeld aan hetzelfde

een auditorium gebouwd, die aan externe

en bekabeling heeft aangelegd, en wij hebben

domotica-systeem. Het weerstation op het dak

partijen kan worden verhuurd. Maar je wilt niet

vervolgens middels software gezorgd voor de

geeft informatie door over de zon en de wind,

dat zij tijdens hun vergadering of voorstelling

afstemming en de werking ervan. Wij hebben

en bepaalt zo de instelling.”

worden gestoord door leerlingen. Andersom

veel ervaring met het aanleggen van dit soort

geldt hetzelfde: het is niet de bedoeling dat

systemen, maar dit was wel een relatief groot

Kwestie van wennen

mensen die naar het auditorium willen door de

project.”

“Zowel de verlichting als de zonwering zijn dus

school gaan dwalen. Daar hebben we een

automatisch geregeld, maar kunnen indien

toegangsregeling voor ontwikkeld, maar dat

Luchtkwaliteit

wenselijk ook handmatig worden bediend. Als

was best een puzzel. Alles bij elkaar was het

Zaman Groep uit Gent was verantwoordelijk

de glazenwassers komen en het is mooi weer,

voor ons een leuk project. Het is altijd plezant

voor de werktuigbouwkundige installaties.

dan moet de zonwering geblokkeerd worden.

om domotica aan te leggen.”

Projectmanager Tim Van Dorpe vertelt: “Het

En het kan voorkomen dat een leerkracht een

Domotic Lounge trad als KNX-integrator op bij

project is opgebouwd met gebruikmaking van

filmpje wil laten zien en dan het lokaal donker

het project en leverde de hardware, zowel voor

verschillende technieken, omdat er verschil-

wil hebben. Daarnaast is het zo dat de door ons

de verlichting als voor de zonnewering. KNX

lende afdelingen met doelgroepen zijn. In de

bepaalde en ingeregelde hoeveelheid van 500

projectcoördinator Gauthier Goemaere van

kelder bevinden zich de centrale stookplaats

36

Gawalo Januari 2013

GA01 p36-38 school.indd 36

14-01-2013 13:21:34

PROJECT

Voor het auditorium, dat aan externe partijen kan worden verhuurd is een speciale toegangsregeling ontwikkeld.

Domotica stuurt onder meer de zonnewering aan in het nieuwe complex van het Heilig-Hart Instituut en College in het Belgische Halle.

en twee grote ventilatiekasten, beide goed voor

koude buitenlucht voor te verwarmen, alvorens

technisch beheerder van het gebouw kan via

30.000 kubieke meter. Die kasten verdelen de

die in het gebouw terug in te brengen. Dat

een centrale computer in de technische ruimte

lucht middels VAV-dozen (variable air volume).

gebeurt met een pomp die werkt op een

alle setpoints bepalen en bijstellen.

De luchtkwaliteit wordt constant gemonitord,

specifieke recuperatiebatterij in de luchtbe-

er worden extracties gemeten en afhankelijk

handelingskasten. De lucht in het auditorium

Domotica volop toegepast

daarvan wordt meer of minder schone lucht

wordt geventileerd met vloerroosters in de

Domotica wordt in België veelvuldig toegepast,

ingeblazen. Dit gaat allemaal volautomatisch,

trappen. Van Dorpe: “Het grote punt in de

laten zowel Brecht de Brouwer als Tim Van

de gebruikers van het gebouw merken het niet.

aanleg van deze installaties was dat alle

Dorpe weten. Van Dorpe: “Energiezuinige

Dat wil zeggen: ze merken dat de lucht te allen tijden schoon en kwalitatief uitstekend is.”

Elk klaslokaal is voorzien van de ‘luchtkwaliteit-

koppelingen, frequentiegestuurde materialen,

“Het is altijd plezant om domotica aan te leggen”

voelers’ die de VAV-dozen aansturen. In de

recuperatie van warmte, het accumuleren van bepaalde zaken, zodanig dat het elektrische verbruik heel laag is; ja, dat wordt in België

kleuterklassen op de begane grond wordt de

allemaal volop toegepast. Een voorbeeld van

schone lucht ingeblazen in het speeltuig op het

onderdelen een bepaalde ruimte nodig hebben.

dat laatste: als de stroom overdag duur is, kun

speelpleintje in de ruimte. In alle andere

We hebben daarom veelvuldig gebruik gemaakt

je ’s nachts ‘goedkoop’ koelen met grote

klassen komt de schone lucht via lijnroosters

van de valse plafonds en bouwkundige kokers,

elektriciteitsverbruikers zoals koelmachines,

het lokaal binnen. De vervuilde lucht wordt

om van alles in weg te werken.”

die koelcapaciteit bufferen en overdag

afgezogen via buizen in het vals plafond. Er is

Maar liefst 4.000 m² vloeroppervlak van het

benutten. Zo hoef je overdag bij ‘dure’ stroom

een hoog afwerkingsniveau, wat we vaker bij

gebouw wordt verwarmd door vloerverwar-

of hoge piekbelastingen de koelmachines niet

kantoren dan bij scholen tegenkomen. Op de

ming. Er hangen dus nergens radiatoren. De

meer te benutten en maak je heel efficiënt

derde verdieping zijn in het kader van de

temperatuur kan afgelezen worden op de

gebruik van energie.”

airconditioning ventilo-convectoren geplaatst

ruimtethermostaat die in elk lokaal hangt. Van

De school is voorlopig opgeleverd en inmiddels

voor comfortkoeling.

Dorpe: “Op die thermostaat zie je de fysieke

in gebruik genomen. In deze periode moet

temperatuur niet staan, er wordt alleen

blijken of alles naar behoren werkt. Van

Setpoints bepalen

aangegeven hoeveel de temperatuur afwijkt

Dorpe:“Tot nu toe hebben we nog geen

In het Heilig Hart College wordt warmteterug-

van het door ons ingestelde ‘setpoint’.

klachten gekregen, hooguit vragen om

winning toegepast. De “vervuilde” warme lucht

Overigens kan dat manueel worden bijgesteld,

bepaalde technieken nog wat nader uit te

uit de lokalen wordt hergebruikt om de “verse”

net als bijvoorbeeld de verlichting. De

leggen. Dat doen we natuurlijk graag.” n

Gawalo Januari 2013

GA01 p36-38 school.indd 37

37

14-01-2013 13:21:36

Belangrijke veiligheidsmededeling van A.O. Smith Water Products Company B.V. voert op dit moment een productveiligheidsreparatie- programma uit aan 60 stuks PGCS boilers die omgebouwd zijn voor gebruik met propaangas. Als onderdeel van dit programma zal A.O. Smith de brander behuizing van de betreffende boilers kosteloos vervangen.

Producten in kwestie • PGCS 30 N 3P series en 40 N 3P series, beiden functionerend op G31 propaangas • LP ombouwset onderdeelnummers 0302206(S) en 0302208(S) PGCS 30 N 2L en PGCS 40 N 2L boilers werkend op G25 aardgas vallen niet onder deze veiligheidsmededeling.

Informatie over deze veiligheidswaarschuwing Er is een klein risico dat enkele van de bovengenoemde PGCS boilers mogelijk niet correct branden op G31 propaangas. Bij correcte installaties, die conform de installatievoorschriften en de installatie-handleiding geïnstalleerd zijn, ontstaat geen veiligheidsrisico.

Deze toestellen zijn bovendien uitgerust met een thermische terugslagbeveiliging voor het onwaarschijnlijke geval dat de ventilatieomstandigheden niet voldoen of een sprake is van een geblokkeerde rookgasafvoer. Het risico kan alleen ontstaan indien de boiler(s) niet correct geïnstalleerd is (zijn) en de thermische terugslagbeveiliging niet functioneert. In dat geval kan een toename van koolstofmonoxide en andere rookgassen ontstaan. Indien deze PGCS boilers daarnaast onderhevig zijn aan slechte ventilatie-omstandigheden en de thermische terugslagbeveiliging niet functioneert, kan koolstofmonoxide die door deze PGCS boilers geproduceerd wordt, via de trekonderbreker lekken.

A.O. Smith heeft geen meldingen ontvangen van enig letsel ontstaan als gevolg van gebruik van deze toestellen.

Wat te doen 1. Indien u één of meerdere van de bovengenoemde PGCS toestellen geïnstalleerd heeft, verzamelt u a.u.b. de contactgegevens van de betreffende klanten en houdt u deze bij de hand voor de A.O. Smith klantenservice.

2. Neemt u telefonisch contact met ons op via 0800 2676484 (gratis) of bezoek http://www.aosmithinternational.com/nl Vervanging A.O. Smith zal kosteloos een nieuwe brander behuizing ter beschikking stellen evenals een standaard arbeidskostenvergoeding om de behuizingen van betreffende boilers te vervangen.

Voor deze vervanging is het noodzakelijk om de branderkap te verwijderen, de huidige brander-behuizing te verwijderen en een nieuwe brander behuizing te plaatsen. De vervangende brander-behuizing heeft een grotere opening in de bodem (16.5 cm² vs. 9 cm² in de huidige behuizing). Een afbeelding van de vervangende en van de oude behuizing vindt u onderstaand.

Wij bedanken u voor uw hulp hiermee en we bieden onze excuses aan voor de eventueel veroorzaakte overlast.

oude situatie

Belangrijke veiligheidsmededeling2.indd 1 GA01 p36-38 school.indd 38

PGCS

oplossing

1/14/2013 11:56:33 AM 14-01-2013 13:21:36

RONDVRAAG

Moeten kruipruimten veiliger André Kiekebos, Kiekebos Installatietechniek, Assen

tweeën te zijn, mocht er eventueel wat

niet met eventueel grondwater in contact te

gebeuren. Maar als je alleen werkt, zoals ik, dan

laten komen. Ik heb nog nooit van een

ga je geen extra man inhuren als je onder de

aannemer gehoord dat hij eerst een risico-

“Je bent verantwoordelijk voor je eigen

vloer moet. Ik check of mijn telefoon aanstaat.

inventaristatie maakt en dan het werk laat

veiligheid, zou ik zeggen. Je mag in principe

Meestal is er ook wel een bewoner thuis, als je

uitvoeren. Tijd is geld, maar eigenlijk zou het

niet met 220 volt onder de vloer, en als iets

komt klussen. Als er dan wat gebeurt, moet je

wel verstandig zijn. Ik moet eerlijk zeggen dat ik zelf nog nooit onder een vloer geweest ben.

echt niet kan of gevaarlijk is, dan voer ik het niet uit. Ik heb wel eens klussen laten schieten.

Mijn eigen veiligheid gaat boven alles. Je kunt

“het is de pest voor je lichaam, maar ja, wat moet dat moet”

Ik ben 2.05 meter lang en ‘volslank’ noemen ze dat geloof ik, dus mijn baas stuurt bij dit soort werk een collega.”

wel proberen om voor een onmogelijke situatie een alternatief te vinden, en vaak lukt dat ook.

Patrick Eijkenboom, TBE, Buchten

Ik moest eens ergens onder de vloer om een

maar flink veel lawaai maken. Volgens mij vindt

verrotte leiding te vervangen en te lassen. Het

geen enkele installateur het prettig om in een

was er zo krap dat ik eerst mijn kniestukken uit

kruipruimte te werken. Het is de pest voor je

“Onveilige situaties? Ja, die ben ik wel

mijn broek moest halen. Toen kon ik eronder,

lichaam, maar ja, wat moet dat moet.”

tegengekomen. Een rioleringstelsel dat dwars

maar om te lassen was er echt geen ruimte.

Toen heb ik een gat in de vloer laten zagen om

door de ruimte liep, zodat ik nauwelijks aan de

Gert Jansen, Installatiebedrijf, Zeeland

er van bovenaf bij te kunnen. Dat is wel

andere kant kon komen. Loshangende leidingen in een kruipruimte waar een laagje

extreem, hoor. Tegenwoordig kun je vaak

“Ik heb wel eens heel hard mijn hoofd gestoten

water in stond. Toch zou ik niet snel een klus

draadloos werken, omdat persgereedschappen

toen ik in een kruipruimte bezig was. Dat zette

laten liggen omdat de kruipruimte niet veilig is.

accu’s hebben. Dat scheelt. Het is prettig als je

me wel aan het denken. Stel dat ik buiten

Als ik het niet doe, doet een ander het. Ik neem

weet dat er iemand bij het kruipluik staat. Dat

kennis geraakt was? Als de ruimte droog en

het risico dan voor lief. Maar in het geval van

kan een tweede man of een klant zijn. Een

schoon is, is het over het algemeen redelijk

die riolering: dat had zo natuurlijk helemaal

enkele keer is er niemand en dan ben je alleen,

veilig. Je kunt zo’n ruimte soms nog veiliger

niet aangelegd mogen worden. Een architect

maar gelukkig duurt een klus onder de grond

maken door leidingen op te hangen, of door

moet ervoor zorgen dat een installateur in zo’n

meestal geen uren.”

andere aanpassingen, maar groter wordt ie

ruimte veilig kan werken.”

niet.”

Gerard Berends, Gerard Berends Kleinbouw & Klusbedrijf, Twello

Loodgieter bij een totaalinstallatiebedrijf in Noord-Nederland

Wat is uw mening over dit onderwerp?

Mail het aan RedactieGawalo@sdu.nl

“Ik denk dat de eis om kruipruimten veiliger te maken vanuit de bouw komt. Een bedrijf wil dat

“Natuurlijk zou een kruipruimte veilig moeten

Of discussieer mee op onze

zijn personeel geen gevaar loopt en dat begrijp

zijn. Maar ja, het is natuurlijk geen zichtruimte.

LinkedIn-groep E-installatie

ik heel goed. Natuurlijk is het beter om met z’n

Zo’n ruimte is bedoeld om de houten balklaag

Gawalo Januari 2013

GA01 p39 rondvraag.indd 39

39

14-01-2013 10:20:19

Markt Admicom - ENK Software - Syntess Software - Acto Informatisering

Software voor installateur kan en doet steeds meer Het aanbod aan softwarepakketten toegespitst op de installatiebranche is groot. Maar wat kunnen al die pakketten nu precies en waar zitten de verschillen? Gawalo stak zijn licht op bij vier bekende leveranciers.

Tekst Jan Beesems

Het gaat goed met de leveranciers van

eigen boekhoudpakket blijven werken. Daar

afhankelijk van de omvang van het bedrijf.

software voor installateurs. De vier die we

hebben we onze software op afgestemd.”

Eenmanszaken kunnen een pakket als ENK soms nog zelf installeren en in gebruik nemen.

benaderden – Admicom, ENK Software,

Minimumpakket voor MKB

Maar dat is uitzonderlijk. Vrijwel altijd is de

melden stuk voor stuk dat de groei er nog in zit.

“Ja, wij denken anders dan andere aanbieders.

deskundigheid van de leverancier nodig.

Ze verliezen weliswaar klanten door faillisse-

Dat komt ook doordat we ons niet op de echt

Cebus Egberts: “Bij een bedrijf met enkele

menten en fusies, maar de aanwas van nieuwe

grote bedrijven richten. Installatiebedrijven tot

licenties hebben we het pakket binnen twee à

klanten maakt dat meer dan goed.

zo’n 50 medewerkers, dat is onze doelgroep.”

drie dagen up and running. Maar als je het hebt

Cefas Egberts, directeur van ENK Software,

“Wij geloven ook niet in modules. Alleen een

heeft daar wel een verklaring voor. “In de

calculatie- of offertemodule verkopen terwijl de

installatiebranche zie je nu relatief veel dat de

klant zijn offertes ook meteen in facturen om

jongere generatie een bedrijf overneemt van de

moet kunnen zetten, vinden wij niet reëel. We

oudere generatie. Vaak gaat dat gepaard met

verkopen daarom altijd een bepaald minimum-

een vernieuwingsslag waarbij ook de adminis-

pakket, met in elk geval de onderdelen

tratie en de procesondersteuning worden

calculeren, offreren, werken (projecten),

kijken. Dan begin je met een implementatie-

geautomatiseerd.”

factureren, relaties/leveranciers, materieel,

plan. Het werk moet gewoon door, natuurlijk,

Van de vier pakketten wijkt de software van

tekstverwerken en rapportages.”

dus moet je goed nadenken over de volgorde

ENK, sinds 1996 op de markt, in elk geval in

Net als Syntess, Acto en Admicom biedt ENK

en de stappen bij de implementatie.”

één opzicht af. Syntess (Atrium), Acto

verschillende versies van het softwarepakket.

Bij grote bedrijven duren de implementatietra-

(ActoProject en ActoService) en Admicom

Bij ENK heten ze Standaard, Plus, Pro en

jecten logischerwijs veel langer. Voor Acto, dat

(Vakware Instal) ondersteunen álle bedrijfs-

Enterprise. Pro en Enterprise zijn netwerkver-

zich richt op installatiebedrijven vanaf een

processen, inclusief de financiële administra-

sies. Enterprise is de meest uitgebreide versie,

kleine honderd tot duizenden medewerkers is

tie, ENK niet.

met onder meer ook ondersteuning voor

een traject van een half jaar geen uitzondering.

Een bewuste keuze, aldus Cefas Egberts. “We

weekstaten, servicecontracten en digitale

“En dan begint het eigenlijk pas leuk te

zijn zeker voorstander van het maximaal

werkbonnen.

worden”, zegt senior accountmanager Rob

doorvoeren van automatisering. Daar is elk

De uitgebreide functionaliteit van de pakketten

Groen. “Dan kun je de vruchten gaan plukken

installatiebedrijf bij gebaat. Maar wij blijven wel

maakt dat de ingebruikneming ervan nogal wat

en de mogelijkheden verder uitbouwen.”

bij onze leest. Onze klanten kunnen met het

voeten in de aarde heeft. Al is ook dat sterk

“De oplossingen worden ook steeds breder.

Syntess Software en Acto Informatisering –

40

“Een volledige integratie tussen kantoor en werkvloer voorkomt fouten”

over 25 gebruikslicenties, dan komt er meer bij

Gawalo Januari 2013

GA01 p40-43 kostenverhaal.indd 40

14-01-2013 10:20:46

Markt

“Een monteur die alles direct vastlegt in een systeem. Dat scheelt zó veel werk.”

Denk aan klantportalen voor service, mobiele

Vakware Instal gebruik van het uitgebreide

De leveranciers breiden de functionaliteit van

werkbonnen, urenverantwoording via internet,

artikelbestand van 2BA. Daarnaast zijn er

hun pakketten voortdurend uit. Dat beperkt

meerjaren-onderhoudsplanningen,

rechtstreekse koppelingen met leveranciers.

zich niet tot aanpassingen aan nieuwe

NEN 2767-inspecties en het gebruik van

besturingssystemen en afstemming op nieuwe

tablets. De traditionele administratie is allang

Integratie van functies

wet- en regelgeving. Er zijn ook veel echt

niet meer waar het om draait.”

Het softwarepakket onderscheidt zich volgens

nieuwe mogelijkheden. Vaak komen die op

Bram Theunisse, sales manager bij Admicom,

aangeven van, of in samenspraak met, de

Nieuwkomer

onder meer op het gebied van gebruiksgemak

gebruikers tot stand.

Vakware Instal is relatief nieuw in de installatie-

en flexibiliteit. “De interface is overal gelijk. En

Bram Theunisse: “Een voorbeeld van een

branche. Leverancier Admicom ondersteunt al

iedereen beschikt gegarandeerd over dezelfde

nieuwe ontwikkeling is dat we gegevens uit

langer een groot aantal zakelijke gebruikers in

informatie.”

Vakware via webservices ter beschikking

de bouw en daarnaast een aantal installatiebe-

“Is het pakket eenmaal goed ingericht, dan kun

stellen. Zo kunnen opdrachtgevers van onze

drijven. Maar recent heeft Admicom een

je er vrijwel zonder opleiding mee aan de slag.

klanten realtime volgen wat de status is van

specifieke productlijn voor installatiebedrijven

Uiteraard is een goed implementatietraject

hun opdrachten. Dit zal in de toekomst alleen

ontwikkeld: Vakware Instal.

essentieel. Afhankelijk van de omvang en

nog maar uitgebreider worden.”

Inmiddels werken er zo’n 300 installatiebedrij-

complexiteit van de organisatie kan dit variëren

“Daarnaast spelen we in op de snelle opkomst

ven met Vakware Instal, in grootte variërend

van enkele dagen tot een half jaar.”

van tablets. We hebben bijvoorbeeld een

van 1 tot 150 medewerkers. De software is er in

“Waarmee Vakware Instal zich nog meer

iPad-app om de voortgang van de complete

een basisversie, een ‘Plus’- en een ‘Elite’-versie.

onderscheidt? Met de balans tussen enerzijds

organisatie ook buiten de deur te volgen. De

‘Plus’ ondersteunt, in aanvulling op de

flexibiliteit en anderzijds de integratie van

integratie van bedrijfssoftware met smartpho-

basisfuncties, onder meer het beheer van

functies. Een volledige integratie tussen

nes en tablets zal steeds meer toepassing

onderhoudscontracten, het voeren van een

kantoor en werkvloer voorkomt fouten.

vinden in de installatiebranche.”

toesteladministratie en het factureren van

Wanneer een medewerker van de administratie

onderhoudscontracten.

iets afspreekt met een klant, weten de mensen

Marktleider

De basis voorziet in een koppeling met

die de werkbonnen inplannen dat direct. En

Met 3100 klanten is Syntess Software, in elk

leveranciersbestanden, een calculatie-/

men kan daar, indien nodig, direct op ingrijpen.

geval wat betreft het aantal geïnstalleerde

offerteprogramma en een boekhoudpakket.

Daarmee voorkom je bijvoorbeeld onbetaalde

pakketten, marktleider in de installatiebran-

Net als de andere drie pakketten maakt

klantbezoeken.”

che. Vooral bij middelgrote bedrijven is het

Gawalo Januari 2013

GA01 p40-43 kostenverhaal.indd 41

41

14-01-2013 10:20:47

Markt

pakket goed vertegenwoordigd, met de editie Syntess Atrium Professional. Ook Syntess Atrium Enterprise, de editie afgestemd op grote bedrijven, wordt veelvuldig gebruikt, net als Syntess Atrium Entry bij de kleinere installateur.

Als enige heeft Atrium echt branchespecifieke versies, met toegesneden applicaties en databestanden voor cv-montage/loodgieterswerk, elektro, koeltechniek, beveiliging en sanitair. Daarnaast timmert Syntess aan de

“Je ziet de praktijk terug in het pakket”

weg met Atrium Mobiel, een serie toepassingen waarmee het mogelijk is op locatie (via laptop, pda of tablet) werkbonnen, urenregistraties, checklists en dergelijke in te vullen.

“Het gebruik van mobiele devices gaat nog een grote groei doormaken”, voorspelt de

“De integratie van bedrijfssoftware met smartphones en tablets zal steeds meer toepassing vinden.”

commercieel directeur van Syntess, Abco de Munck. “Toepassingen zullen steeds meer platformonafhankelijk worden en via een

Voor middelgroten en groten

zelf de implementatie doen. We maken de

browserachtige interface werken. Al gaat het

Een bedrijf dat zich, net als bijvoorbeeld 4PS,

software zelf, we kennen de ins en outs als

op dit moment minder hard dan wij verwacht

op de middelgrote en grote bedrijven richt, is

geen ander. We vinden het belangrijk om dicht

hadden. We bieden Atrium nu al in een

Acto Informatisering. De Acto-software dekt

op de klant te zitten en een volledig diensten-

volledige online-versie. Software, data, alles in

alle bedrijfsprocessen tot in detail. Enkele jaren

pakket aan te kunnen bieden. We hebben een

de cloud. Met als groot voordeel dat de

werd het servicedeel volledig vernieuwd.

servicedesk met 20 mensen en 35 consultants.

gebruiker geen omkijken heeft naar zaken als

Zodoende is er nu een ActoProject en een Acto-

Zij spreken de taal van de klant.”

releases en updates.”

Service.

“We merkten dat meer bedrijven zich de

Maximaal mobiel

Functiegroepen

laatste jaren toeleggen op servicewerk”, licht

Alle leveranciers zien mobiel werken als één

Eén van de aspecten waarin Syntess Atrium

Rob Groen toe. “Ook die bedrijven kunnen we

van de belangrijkste ontwikkelingen voor de

anders is dan andere pakketten is volgens De

nu optimaal ondersteunen.”

komende tijd. Rob Groen: “Ook wij ondersteu-

Munck de integratie van functiegroepen. “In

De Acto-software is gebaseerd op ‘rollen’. Het

nen dat meer en meer. Voor servicemonteurs

andere pakketten heb je bijvoorbeeld

systeem is menugestuurd, maar welk menu

hebben we al sinds enkele jaren mobiele

afzonderlijke modules voor project- en

een gebruiker te zien krijgt, is afhankelijk van

toepassingen. Nu zie je dat ook anderen – pro-

serviceadministratie. In Atrium maakt het

zijn ‘rol’, bijvoorbeeld servicemanager of

jectleiders, accountmanagers, directieleden –

weinig verschil of je met een project of een

calculator. Daardoor worden de gebruikers niet

behoefte krijgen om plaatsonafhankelijk projectinformatie te raadplegen én te

servicetraject werkt. Het enige verschil is het eenmalige karakter van een project. Doordat het pakket er op een eenduidige manier mee

“Mobiel werken is één van de belangrijkste ontwikkelingen”

muteren.”

Abco de Munck van Syntess plaatst de ontwikkeling in historisch perspectief: “Eerst

omgaat, werkt het veel makkelijker.”

hebben de boekhouders computers gekregen.

“Of neem het werken met dagboeken. Dat kent iedereen van de financiële administratie. Wij

overladen met mogelijkheden, maar zien ze

Daarna kwamen de kantoormedewerkers. Nu

hebben dat concept van dagboeken ook

alleen die opties die voor hen relevant zijn.

zijn de buitendienstmensen aan de beurt. Een

gebruikt voor brieven en offertes en dergelijke.

Rob Groen: “Een ander uitgangspunt dat het

monteur die alles direct vastlegt in een

Dit soort keuzes geeft een structuur van

gebruiksgemak ten goede komt, is dat we de

systeem. Dat scheelt zó veel werk. Geen

eenheid. De gebruiker ziet overal hetzelfde

processen en processtappen logisch ordenen.

overtypen van krabbels meer. Dan heb je dus

beeld terugkomen. Je hoeft ook geen

Alle programma’s die je nodig hebt voor

minder fouten en kun je ook sneller factureren.

boekhouder te zijn om met Atrium te werken.

bijvoorbeeld het registreren en afhandelen van

Uiteindelijk zal elke medewerker, binnen of

Het sluit aan op de processen van de werkvloer.

een storing staan overzichtelijk onder elkaar.”

buiten, een eigen werkvloerapplicatie hebben.” ■

Je ziet de praktijk terug in het pakket.”

“Waar wij veel waarde aan hechten, is dat wij

42

Gawalo Januari 2013

GA01 p40-43 kostenverhaal.indd 42

14-01-2013 10:20:50

GA01 p40-43 kostenverhaal.indd 43

14-01-2013 10:20:51

PROJECT Huurwoningen - HR-ketel - warmtepomp

Huurders kiezen zelf voor ketel of warmtepomp 52 huurwoningen in de President Jan Lelsstraat in Hoek van Holland kregen een forse opknapbeurt. Installateur Bonarius Zuid-Holland plaatst in elke woning energiezuinige installaties. Daarbij mogen de huurders kiezen tussen een HRketel of een warmtepomp.

Tekst Jaap Rodenburg

De renovatie van de 52 naoorlogse woningen

dwarszitten qua rendement, is de redenering.

compleet met een grond- én een ventilatie-

- bouwjaar 1964, energielabel F en G - is voor

‘Veel mensen waren toch sceptisch over de

warmtepomp. Tot en met maart voerden de

Woningbouwvereniging Hoek van Holland een

grondwarmtepomp,’ zegt Overmeer. ‘Je hele

mannen diverse verbeteringen door. En

pilotproject. ‘We willen onderzoeken wat

tuin gaat overhoop als er een bron van 130

inmiddels is het ‘treintje’ echt gestart. ‘Dat

maximaal haalbaar is qua energieverbruik,’

meter diep moet worden geboord. Dat zagen

gaat nog een klein beetje stroef,’ meldt

zegt vastgoedmanager John Overmeer. Dus

vooral oudere huurders niet zo zitten.’ Toch is

Wierenga. ‘Het is even wennen: het is een lang

pakt bouwkundig hoofdaannemer Willems de

hij tevreden dat er twaalf huishoudens ervaring

project en er zijn veel verschillende werkzaam-

gevels lekker warm in met isolatiemateriaal,

gaan opdoen met een warmtepomp: zes met

heden. Maar het proces krijgt vorm.’

om ze daarna te stuken. Op het bestaande

een grondgebonden warmtepomp, drie met de

platte dak verschijnt een goed geïsoleerd

combinatie ventilatiewarmtepomp/combiketel

De warmtepompen

zadeldak. De kozijnen worden vervangen en

en twee met de combinatie ventilatiewarmte-

De gekozen Inventum Ecolution Combi 50L

krijgen driedubbel glas. En natuurlijk krijgen

pomp/cv-ketel/Climarad.

ventilatiewarmtepomp gebruikt warmte uit de

ook de installaties een forse update.

Drie warmteopties

afgezogen ventilatielucht om de basislast voor

“Veel mensen waren toch sceptisch over de grondwarmtepomp”

warm tapwater en warmte te leveren. Daardoor hoeft de cv-ketel die ernaast hangt minder vaak in actie komen. Er is dan ook geen aparte

Voor verwarming en warm water ontwikkelde

MV-box meer nodig. Verse lucht wordt op

Willems, geholpen door adviseur Henk van Goor (Uniek InstallatieAdvies), drie opties: een

Proces krijgt vorm

natuurlijke wijze aangevoerd via ventilatieroos-

grondgebonden warmtepomp, een ventilatie-

Dus is Bonarius Zuid-Holland, de installateur

ters. Zoals gezegd wordt dit systeem in twee

warmtepomp in combinatie met een cv-ketel óf

voor dit project, voorlopig onder de pannen.

woningen aangevuld met de net verschenen

een cv-ketel met daaraan gekoppeld een

‘Wij zijn erbij gekomen omdat we de ‘huisinstal-

ClimaRad 2.0 voor de woonkamer. Dat is een

zonneboiler voor warm tapwater. De keuze liet

lateur’ van de woningbouwvereniging zijn,’ legt

combinatie van een radiator en ventilator met

men aan de huurders. Daarvan gingen er veertig

projectmanager Arjan Wierenga uit. ‘Dus we

warmteterugwinning.

voor de relatief ‘veilige’ keuze van een Intergas

hoefden niet te concurreren, maar konden zo

De Vailliant Combi WS63/2 grondwarmtepomp

HRE 24/18 combiketel plus zonneboiler, de HR

aanschuiven en meedenken.’

krijgt geen hulp van een cv-ketel.

Solar HRS 120-6 2,5 AR. ‘Warmtepompwonin-

Willems en Bonarius namen eerst een

Bewoners krijgen zelfs de keuze om de

gen’ krijgen geen zonnecollectoren. De

proefwoning onder handen. Daarvan werd in

gasaansluiting helemaal te verwijderen en de

verschillende systemen zouden elkaar anders

december 2011 de eerste versie opgeleverd,

vernieuwde Bruynzeelkeuken meteen te

44

Gawalo Januari 2013

GA01 p44-46 hoek van holland.indd 44

14-01-2013 10:21:39

PROJECT

De 52 huurders konden kiezen uit drie opties: een grondgebonden warmtepomp, een ventilatiewarmtepomp in combinatie met een cv-ketel óf een cv-ketel met daaraan gekoppeld een zonneboiler voor warm tapwater. Veertig huurders kozen voor de relatief ‘veilige’ keuze van een Intergas HRE 24/18 combiketel plus zonneboiler, de HR Solar HRS 120-6 2,5 AR. Twaalf huishoudens gaan ervaring opdoen met een warmtepomp.

voorzien van elektrisch koken; dat scheelt ze

teem aanwezig zijn.’

wasemkap die wordt afgezogen via de

weer geld. Komt er een woning leeg, dan wordt

Nu zijn zulke systemen er natuurlijk in soorten

ventilatiebox. Overigens stroomt alle ventila-

het gas sowieso weggehaald. Een andere

en maten. Aanvankelijk wilden de woningbouw-

tielucht door traditionele Spiralobuizen,

bijzonderheid in woningen met een grond-

vereniging en de aannemer een aanvoertempe-

diameter 125.

warmtepomp is wand- en vloerverwarming in

ratuur van 35 en een retourtemperatuur van 25

de vernieuwde badkamer. ‘In combinatie met

graden. Maar dat leek adviseur Henk van Goor

Materialen en werkwijze

lage temperatuurverwarming (LTV) denken

geen goed idee. ‘Dat zou niet optimaal gaan

Kranen en sanitair in badkamer en toilet komen

mensen anders dat de verwarming het niet

werken als je de investering verantwoord wilt

respectievelijk van Grohe en Sphinx, zoveel

doet,’ zegt Overmeer.

houden,’ zegt hij. ‘Hoe lager de temperatuur,

mogelijk volgens de standaard van de

Het laten draaien van de warmtepompen kost

hoe korter je delta-T, dus dan moet je heel veel

corporatie. De mannen van Bonarius sluiten

natuurlijk de nodige elektriciteit. Daarom

vermogen in het systeem stoppen.’ Het werd

het sanitair aan met koper en Viga perskoppe-

krijgen deze woningen hun daken vol zonnepa-

dus een systeem van 45/35 graden.

lingen. ‘Het is allemaal zichtwerk, en koper is

nelen. Daarmee wekken ze elk ruim 4.000 kWh

mooi en van een bewezen kwaliteit,’ zegt

per jaar op – meer dan genoeg voor de

Ventilatie

Wierenga daarover. ‘Bovendien blijven de

warmtepompen. Woningen met een grond-

De convectoren zijn speciaal voor dit project

woningen tijdens de renovatie bewoond, dus

warmtepomp krijgen een uitgebreide

ontwikkelde Jawi-convectoren (naar ontwik-

heb je een stuk minder last van diefstal.’

groepenkast met krachtstroom aansluiting

kelaars Jaga en Willems, overigens in

De aannemers en installateurs werken per blok

(3x35A).

samenwerking met TNO). Via een Jaga MV-box

van acht woningen. Eerst worden op het hele

zuigen deze convectoren CO2- en vochtge-

blok de nieuwe cv- en waterleidingen op de

Convectoren en LTV

stuurd buitenlucht aan, om die vervolgens

oude dakbedekking gelegd. Dan gaan de

Welke warmtebron er ook komt: elke woning

voorverwarmd de ruimte in te brengen. De

werkvloer en de nieuwe kap erop. De schei-

krijgt convectoren. ‘Die hebben een beter

communicatie tussen de convectoren en de

dingswanden worden constructief geplaatst,

rendement en zijn kleiner te dimensioneren

MV-box verloopt via het Jaga Greenwire

maar nog niet dichtgemaakt. ‘Wij kunnen dan

dan radiatoren,’ verklaart Overmeer deze

systeem.

makkelijk van woning naar woning,’ zegt

keuze. ‘Bovendien willen jullie in de toekomst

In de vernieuwde keuken – een standaard

Wierenga. ‘Zo kunnen we al veel voorwerk doen

de mogelijkheid hebben om de combiketels te

Bruynzeelkeuken met uitbreidingsmogelijkhe-

en daarna snel de hele installatie aansluiten in

vervangen door warmtepompen,’ vult

den – kunnen de bewoners kiezen uit een

de technische ruimte.’ Vervolgens wordt de kap

Wierenga aan. ‘Dan moet er wel een LTV-sys-

mechanische afzuigkap of een motorloze

gesloten en de doorbraak naar de zolder

Gawalo Januari 2013

GA01 p44-46 hoek van holland.indd 45

45

14-01-2013 10:21:44

PROJECT Duurzaam Installeren Reukslot - Aansluiting - Capaciteitsverhoging - Norm gemaakt. De bewoner verhuist tijdelijk naar boven en de woning wordt beneden verder afgewerkt. In tien werkdagen heeft Bonarius alles in een woning voor elkaar, stelt Wierenga.

‘Als er tenminste niets tegenzit, zoals stenen die in de schacht in de weg zitten, of een schachtwandje dat vervangen moet worden.’

Leidingen en hotspots Voor de cv-leidingen die kunnen worden weggewerkt gebruikt Bonarius een kunststof Henco meerlagenbuis. ‘In een heel nieuwe vloer gaat dat heel handig,’ zegt Wierenga. ‘Dat

“We willen in de toekomst de combiketels kunnen vervangen door warmtepompen”

is wel prettig werken.’ Maar voor zichtbare cv-leidingen is hij streng: dat moeten een strakke, stalen precisiepijp zijn. Tussen verdiepingen lopen de leidingen door bouw­ kundige schachten.

Om hotspots te minimaliseren heeft Bonarius al het tekenwerk voor de loodgieter gedaan.

‘We zakken met de cv-leidingen op heel andere

De convectoren zijn speciaal voor dit project ontwikkelde Jawi-convectoren.

plekken dan met de waterleiding,’ licht

Via een Jaga MV-box zuigen deze convectoren CO2- en vochtgestuurd buiten-

Wierenga toe. ‘Daar hebben we ook alle ruimte

lucht aan, om die vervolgens voorverwarmd de ruimte in te brengen. Na de

voor, met een hele tweede verdiepingsvloer.

renovatie krijgen alle woningen het A++ label – met of zonder warmtepomp.

Eigenlijk is het net nieuwbouw.’ In de badkamer lopen de waterleidingen door de wand die precies tegenover de wand met wandverwarming ligt. Bovendien komt het water van boven en de warmte grotendeels van onder. ‘We zorgen dat die twee zo ver mogelijk uit elkaar blijven,’ zegt Wierenga. Verder zijn er twee schachten: één voor de water- en één voor de cv-leidingen. Overigens is het hele leidingwerk bekeken door het Bouwadviescentrum.

De renovatie is nu in volle gang; de oplevering staat gepland voor voorjaar 2013. Dan krijgen alle woningen het A++ label – met of zonder warmtepomp. n

In een pilot wordt bij 52 naoorlogse woningen uit 1964 onderzocht wat qua energieverbruik maximaal haalbaar is. De gevels zijn voorzien van isolatiemateriaal. Op het platte dak verschijnt een goed geïsoleerd zadeldak en de nieuwe kozijnen krijgen driedubbel glas.

46

Gawalo Januari 2013

GA01 p44-46 hoek van holland.indd 46

14-01-2013 10:21:45

PRODUCTBERICHTEN

Industriële stofzuiger De AirBo van Klop Innovations is een industriële fijn- en kwartsstofzuiger met een gesloten stofsysteem.

Deze zuigt fijnstof af bij boren, slijpen, zagen en frezen. Een nieuwe accessoire is de MacDust voorafscheider die de levensduur van de stofzak verlengt. Met de nieuwe zuigmond van 720 mm breed verandert de stofzuiger in een handomdraai in een veegmachine. De AirBo is er in twee dubbelmotorige modellen van 23 en 40 liter inhoud. De nieuwe accessoires passen op het 40 liter model. De AirBo is gemaakt van structofoam, elastisch materiaal dat schokken absorbeert. Destofzuiger is door TNO getest en goedgekeurd op stofklasse H-filtratie en de A-classificatie industriële stofzuigers.

Klop Innovations

. www.klopinnovations.com

Bedieningsplaten voor urinoirs

Badkameraccessoires

TECE heeft de design serie

is de materiaalcombinatie van hoogwaardig kunststof en chroom,

bedieningsplaten TECEsquare

waarin een aantal geselecteerde accessoires zijn vormgegeven. Het

uitgebreid met bedieningspla-

kunststof kan gekozen worden in vier kleuren, die het natuurlijke en

ten speciaal voor urinoirs. De

terughoudende vormenspel van de accessoires extra onderstrepen:

bedieningsplaten zijn leverbaar

lichtgrijs, crème-wit, taupe en zwart. Het accessoires-programma

in twee basisuitvoeringen,

omvat haken, handdoekhouders, wc-rolhouders, badgrepen, make-up-

glas en metaal. De metalen

en zeepbakjes met rooster.

serie bestaat uit drie strakke

Dornbracht

Dornbracht presenteert het accessoires-programma Gentle. Bijzonder

. www.dornbracht.com

modellen: één van geborsteld roestvaststaal, één van glanzend chroom en één voorzien van een witte coating. De serie van glanzend glas is leverbaar in de kleuren softgroen, trendy wit of gitzwart. Bij de glazen serie is de toets in vele kleuren leverbaar, w.o. wit, zwart en goudkleurig. De bedieningsplaten kunnen vlak in een wand worden ingebouwd. De bedieningsplaten hebben voor de vormgeving de Design Plus en de Reddot Design Award gewonnen.

TECE Nederland

www.tece-nederland.nl

Kanalensysteem Met het FlexStream kanalensysteem van Buva ontstaat in combinatie met de SmartStream en Q-Stream een totaaloplossing voor ventilatiesystemen. Het systeem bestaat uit flexibele kanalen en heeft flexibele, kunststof slangen. Er is sprake van een lage geluidsproductie en de componenten zijn eenvoudig koppelbaar. De SmartStream zorgt ervoor dat per kanaal minder afvoerlucht nodig is.

Buva

. www.buva.nl

Gawalo Januari 2013

GA01 p47-49 prod.indd 47

47

14-01-2013 10:22:19

PRODUCTBERICHTEN

Handschoen Warmtewisselaar in verwarmingsketel

HexArmor heeft de nieuwste

De TrendLine is de compacte ketel van Nefit. Hij is uitgerust met de

technologieën toegepast op

nieuwste generatie warmtewisselaar. Deze zogenoemde high speed

de Rig Lizard handschoen. De

warmtewisselaar is gemaakt met Friction Stir Welding, een lastech-

‘smash guards’ - te verkrijgen

niek die onder meer wordt gebruikt in de lucht- en ruimtevaart.

bij Prestop - vangen tot wel

Het resultaat van dit revolutionaire ontwerp- en productieproces

133% meer van de klap op dan

is een compacte blokvormige warmtewisselaar met gepatenteerde

vergelijkbare producten. De

waterkanalen. De wisselaar combineert een groot oppervlak met

handschoen stijgt dan ook boven

een relatief geringe massa, waardoor de ketel snel reageert op elke

de industriële normering uit.

warmtevraag. Intuïtieve software registreert het tappatroon van de

Door het gebruik van hoogwaar-

gebruikers en optimaliseert de instellingen voor de warmwaterbe-

dige materialen presteert deze

reiding. Dit verlaagt het energiegebruik en verbetert de comfortbe-

handschoen goed in zwaar-

leving.

dere werkomgevingen. De IR-X

Nefit . www.nefit.nl

smash guards zijn direct op de handschoen geïnjecteerd, op de volledige handrug en vingers. Dit verkleint de kans op kneuzingen

Mixer voor biogasinstallaties

of breuken bij het stoten van de

KSB heeft een nieuwe mixer met dompelmotor voor toepassing in de

hand. De handpalm is slijtvast

biogasproductie en de afvalwaterbehandeling geïntroduceerd. De

en geeft een goede grip. De

Amaprop 1000 is te gebruiken als aanvullende mixer, als breker van

handschoenen zijn snij-, naald-

drijvend slib en als doorstromingsversneller. De mixer kan in combina-

en perforatie bestendig.

tie met grotere mixers worden ingezet of zelfstandig werken.

Prestop

. www.prestopbv.nl

De mixer heeft een slijtagebestendige propeller van solide nodulair gietijzer. Twee achter elkaar geplaatste mechanische asafdichtingen zorgen voor een veilige afdichting van de aandrijvings- en motorruimte.

Tussen de beide mechanische asafdichtingen is een reservoir met milieuvriendelijke olie die de afdichtingvlakken smeert en koelt.

KSB Nederland

. www.ksb.nl

Toiletzitting Pressalit heeft een toiletzitting ontwikkeld voor het Sphinx 345 closet.

De toiletzitting heeft een geleidelijke overgang tussen zitting en closet door middel van een wrap-over rand met zacht afgeronde kanten. De lift-off functie maakt grondig schoonmaken heel eenvoudig. De zitting is in zijn geheel van de roestvrijstalen scharnieren los te maken voor een gemakkelijke, snelle reiniging. De techniek softclose zorgt ervoor dat de zitting vertraagd sluit. Deze functie voorkomt het luidruchtig dichtvallen van zitting en deksel.

Pressalit

. www.pressalit.nl Wtw-unit Het ontwerp met twee warmtewielen maakt de Topvex FR van Rucon Systemair zeer compact. Doordat er geen condensafvoer benodigd is kan de warmteterugwinunit flexibel in een installatie worden ingezet. De Topvex kan zowel op de vloer, omgedraaid aan het plafond of staand op de lange zijde gemonteerd worden. De serie efficiënte WTW-units is speciaal ontworpen voor toepassing in kantoren, winkels, scholen, dagverblijven. De Topvex FR heeft efficiënte warmtewielen en plugventilatoren met EC motor. Daarmee voldoen deze units aan alle eisen voor een laag energieverbruik en een hoog rendement.

Rucon Systemair

48

. www.ruconsystemair.nl

Gawalo Januari 2013

GA01 p47-49 prod.indd 48

14-01-2013 10:22:24

PRODUCTBERICHTEN

Energiebesparende koeling

Klimoplossingen Wiltec heeft de complete lijn van Altrex producten aan haar assortiment toegevoegd. Dit gaat om robuuste trappen, vouwladders, telescopische ladders, vouwsteigers en rolsteigers. Het gaat om een breed assortiment voor alle werkzaamheden. Er wordt gebruikgemaakt van kwalitatief hoogwaardige materialen. Voor speciale situaties is maatwerk mogelijk. De klimoplossingen zijn conform alle geldende normen en wetgeving.

Wiltec

. www.wiltec.nl

Circulatiepomp De verbeterde Alpha2 van Grundfos is een energiezuinige circulatiepomp. Deze past zich automatisch aan de variërende behoefte van het huis aan, en vermindert het elektriciteitsverbruik met wel 87%. Vanaf 2013 stelt de EU richtlijn voor energieverbruikende producten Met een compacte koelunit met

(energy using products, EuP) radicaal nieuwe eisen

vrije koeling breidt Rittal de

aan de energiezuinigheid van circulatiepompen. Met

Precisie airconditioners-serie

een energie efficiëntie index van slechts 0,15 loopt de

uit voor de klimaatregeling in

Alpha2 ver vooruit op deze normen. De pomp kan het

kleine serverruimtes. De Smart

uitgangsvermogen automatisch aanpassen tot 4 W,

Precisie–airconditioner is ont-

terwijl het uitgangsvermogen van oudere pompen tus-

wikkeld voor koellasten van 4-14

sen 60 en 100 W ligt.

kW. In Het stekkerklare koelag-

Grundfos

. www.moderncomfort.grundfos.com

gregaat zijn het DX koelsysteem en condensor al in de behuizing geïntegreerd. De scroll compressor regelt het benodigde

3-in-1 systeem

koelvermogen traploos. Het

Franke Kitchen Systems komt met het 3-in-1 systeem, waarmee

koelaggregaat zoekt automa-

naast koud en warm water ook kokend water getapt kan worden. De

tisch de energetisch gunstigste

voorbeelden van bereidingen waarbij kokend water nodig is, zijn legio.

bedrijfsstand. Zowel de directe

Het gebruik van een waterkoker of een pan water op het vuur is nu nog

vrije koeling als actieve buiten-

de meest gangbare manier om aan gekookt water te komen. Nadeel

lucht- of recirculatiekoeling is

hiervan is echter dat het relatief veel energie kost, er vaak meer water

mogelijk - de laatste bij buiten-

wordt gekookt dan nodig is en het bovendien een tijdje duurt voordat

temperaturen van maximaal 36

het water kookt. Met één druk op de knop stroomt er met het 3-in-1

graden Celsius.

systeem kokend water uit de kraan.

Rittal

Franke

. www.rittal4it.nl

. www.franke.nl

Unit voor ontzilting zeewater KSB komt met een nieuwe unit voor de ontzilting van zeewater op basis van omgekeerde osmose. Het systeem met de benaming ‘Salino Pressure Center’ bestaat uit een axiaalzuigerpomp en een axiaalzuigermotor, die op een gemeenschappelijke as werken. De door membraanterugslag aangedreven axiaalzuigermotor kan zo zijn energie direct op de pompas overdragen. Op deze manier zijn de drie functies hogedrukopwekking, drukverliescompensatie én energieterugwinning in één unit gecombineerd. Een afzonderlijke boosterpomp is daardoor overbodig en kan worden volstaan met een elektromotor en een frequentieomvormer voor het hele systeem.

KSB Nederland

. www.ksb.nl

Gawalo Januari 2013

GA01 p47-49 prod.indd 49

49

14-01-2013 10:22:27

COLOFON & SERVICE

Jaargang 25, nummer 1, januari 2013 Verschijnt 10x per jaar www.cobouw.nl/gawalo Redactie Postbus 16262 2500 BG Den Haag RedactieGawalo@sdu.nl

Adverteerdersindex Duco Ventilation & Sun Control

3

Euro-Index b.v.

20

Rucon Systemair BV Sdu Uitgevers BV

13 20, 26, 38, 43

Hoofdredacteur Maarten Legius (m.legius@sdu.nl) T: 070-3780366

Nefit

omslag 2

St. LightRec Nederland

Crossmediaal eindredacteur Tieneke Wilms (t.wilms@sdu.nl)

NIBE Energietechniek BV

omslag 4

Vaillant Group Netherlands BV

Medewerkers Jan Beesems, Leon van den Berg, Ronald van Bochove, Marion de Graaff, Rijkert Knoppers, Richard Mooi, Jaap Rodenburg, Katja van Roosmalen, Gerard Vos, Tijdo van der Zee Uitgever Sdu Uitgevers, Johan Schot (j.schot@sdu.nl) www.sdu.nl

Protherm Impex BV Remeha bv Rensa BV

20 10, 11

43 omslag 3

VNU Exhibitions Europe

16

Warmteservice BV

30

6

Algemeen hoofdredacteur Maarten Legius (m.legius@sdu.nl) Vormgeving De Opmaakredactie, Wehl Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden Abonnementen en administratie Jaarabonnement binnenland: € 142,Jaarabonnement buitenland: € 169,Onderwijs: € 119,Losse nummers: € 21,-

Advertentie-exploitatie Verkoop binnendienst Gea van de Vosse : 070 – 378 03 79 e-mail: g.vosse@sdu.nl

Account manager Rick Kester: 070 – 378 03 43 e-mail: r.kester@sdu.nl

IN DE KOMENDE NUMMERS

Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden.

Abonnementen kunnen worden opgegeven bij Sdu Klantenservice, postbus 20014, 2500 EA Den Haag o.v.v. “Tijdschrift GAWALO”.

Telefoon 070-3789880, www.sdu.nl/service Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden.

Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.

Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over Sdu Uitgevers bv en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij Sdu Uitgevers, postbus 20014, 2500 EA Den Haag. Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.sdu.nl.

Druk Drukkerij DeltaHage, Den Haag ISSN 1385-3112

© 2013 Sdu Uitgevers, Den Haag

Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden.

50

Februari: Thema Verwarming Redactiesluiting: 7 januari Maart: Thema Riolering en pompen Redactiesluiting: 4 februari April: Thema Renovatie Redactiesluiting: 4 maart Suggesties, ideeën? Mail naar t.wilms@sdu.nl

Gawalo Januari 2013

GA01 p50-52 servicepag.indd 50

14-01-2013 10:23:05

VAILLANT

GA01 p50-52 51 VAILLANT 5x servicepag.indd 210x297+5 BESTE.indd 4

14-01-2013 10:23:05 11-10-12 11:55

NIEUW

NIBE™ FP215 | ZONLICHTCOLLECTOREN

De zon is een fantastische bron van energie, gratis voor iedereen te gebruiken. NIBE heeft diverse zonlichtsystemen bedacht, waardoor energiekosten kunnen worden verminderd en duurzamer met het milieu wordt omgegaan.

NIBE zonlichtcollectoren zijn speciaal ontworpen om als compleet zonlichtsysteem te functioneren met NIBE warmtepompen en boilers. Diverse combinaties zijn hierbij mogelijk.

Voordelen NIBE™ FP215 - Hoge jaaropbrengst - 10 jaar garantie op collectoren - Hoog selectieve blauwe collectorcoating voor een maximaal rendement - Plat design (81 mm) door innovatieve isolatie - Aantrekkelijke uitstraling dankzij zwart geanodiseerde omlijsting - Twee modellen beschikbaar voor verticale en horizontale montage - Montagegemak door waterzijdige klikverbindingen - Voorzien van Solar Keymark kwaliteitslabel

BOUWBEURS BEZOEK ONZE STAND! HAL 9 STANDNUMMER A030

www.nibenl.nl

NIBE Energietechniek B.V. Steenpad 11 4797 SG Willemstad (NB) Postbus 2 4797 ZG Willemstad (NB) Telefoon: +31(0)168 477 722 Fax: +31(0)168 476 998 E-mail: info@nibenl.nl Internet: www.nibenl.nl

NL NIBE Solar packages balloon 210x297 H12_V13.indd 1 GA01 p50-52 servicepag.indd 52

2013-01-11 10.22 14-01-2013 10:23:06