Gawalo2013

VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - KLIMAAT

GAWALO 8-9

Thema: Energie

Appartementen verwarmd met windstroom p. 20 Duurzaamheidslabels p. 24 Heatmatcher maakt verwarmingsinstallatie slim p. 34 Gasrichtlijn duidelijker over kunststof leidingen p. 36 Koeling schachten voorkomt legionella p. 38 Hoe kom je door de crisis heen p. 46

TECHNIEK WKO-installaties beheren

N째08-09

Jaargang 25 - Aug/sept 2013 www.cobouw.nl/gawalo

p. 16 Energie

TECHNIEK Inregelen ventilatie p. 28

REGELGEVING Nieuwe BRL 6010 p. 30

Augustus-september 2013

TECHNIEK Gezond binnenklimaat p. 42

GWL_P001_GWL-0809-0809-2013 1

12-9-2013 14:45:40

SLIMMER

SAMEN WERKEN

REER S T S I G RE R GRATI O NU VO EGANG TO

30 SEPT. T/M 4 OKT.

JAARBEURS UTRECHT

UW ONTMOETING MET VERNIEUWING Elektrotechniek richt zich op de elektrotechnisch installateur en de industrie. Op de beurs worden de nieuwste systemen, technologieĂŤn en producten op het gebied van onder meer industriĂŤle elektronica, meet-, regel- en

bedieningsapparatuur, installatiemateriaal, verlichting, bekabeling, gebouwbeheersystemen en domotica gepresenteerd. Naast een breed exposantenaanbod wordt er een uitgebreid inhoudelijk programma samengesteld over actuele vraagstukken binnen de markt.

Meer info: www.elektrotechniek-online.nl

GWL_P002_GWL-0809-0809-2013 2 VNE13-1022 Advertentie NL_210x297 mm_v1.indd 1

13-9-2013 10:10:33 08-05-13 10:02

DUCO at HOME

De totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat

Duco CO2 System

Duco Comfort System

DucoTronic System

Eenvoudige ‘natuurlijke’ ventilatie

‘Plug & Play’ met Vraaggestuurde Ventilatie

De ultieme vorm van ‘Natuurlijke’ Ventilatie

De DucoBox wordt gestuurd op basis van

Eenvoudig te installeren Vraaggestuurd

Vraaggestuurd

Natuurlijk

Ventilatiesysteem

CO2 metingen in de leefruimte. Dit maakt het

Natuurlijk Ventilatiesysteem ‘VNV’. Ideaal voor

‘VNV’. Stuurt de luchttoevoer en -afvoer

eenvoudig, efficiënt en budgetvriendelijk.

renovatieprojecten. Ventileert op basis van

volledig automatisch op basis van °C, CO2

Voor de toevoer is een uitgebreid gamma

CO2 en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.

en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.

zelfregelende roosters beschikbaar.

Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

0,14

Cwinst

NEN 7120

e C

0,14

winst

NEN 7120

e

0,11 Cwinst NEN 7120

e

0,11

e

0,11 C4b

Cwinst

NEN NEN8088-1 7120

e

C4a 0,11 Cwinst

NEN NEN8088-1 7120

C4a

Keuze uit compleet gamma ZR roosters. e

C4b

winst

NEN 8088-1

Bezoek ons op stand 01.A040 24 tot 26 september 2013

We inspire at www.duco.eu

20110401_Gawalo.indd GWL_P003_GWL-0809-0809-2013 17 3

0,14

Cwinst

NEN 8088-1

Tronic C4a NEN 8088-1

C4c C4a NEN8088-1 8088-1 NEN

CO2

C DUCO OP ‘ENERGIE’ 2013 NEN 7120

Tronic

NEN 7120

C4c NEN 8088-1

Comfort CO2

e

Comfort 0,14 Cwinst NEN 7120

e

0,11 Cwinst NEN 7120

e

e

0,11 C4b

Cwinst

NEN NEN8088-1 7120

e

C4a 0,11 Cwinst

NEN NEN8088-1 7120

0,11 Cwinst

C4a

NEN 7120

NEN 8088-1

Keuze uit compleet gamma elektronische

Tronic C4b toevoerroosters.

NEN 8088-1

Tronic C4a NEN 8088-1

C4c C4a NEN8088-1 8088-1 NEN

CO2

C4c

e

Comfort

NEN 8088-1

Comfort CO2

e

0,14 Cwinst NEN 7120

e

0,11 Cwinst NEN 7120

0,14 Cwinst

C4b

NEN 7120

NEN 8088-1

e

0,11 C4b Cwinst

NEN NEN8088-1 7120

e

C4a 0,11 Cwinst

Tronic C4a NEN 8088-1

C4c C4a

NEN NEN8088-1 7120

NEN8088-1 8088-1 NEN

0,11 Cwinst

C4a

CO2

NEN 7120

NEN 8088-1

e

HOME OF OXYGEN

e

Tronic

C4c

NEN 8088-1

Comfort CO2

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

13-9-2013 6/09/13 10:10:20 13:25

REDACTIONEEL / INHOUD

Slim Wie succesvol wil zijn, moet toekomstgericht ondernemen (zie blz. 46). Maar op wat voor toekomst moet de installateur zich voorbereiden als het gaat om de verwarming en koeling van gebouwen? De Slochterse gasbel dreigt leeg te raken. Voor boren naar schaliegas is nog geen breed maatschappelijk draagvlak. Geothermie met warmte-en-koudeopslag leek een veelbelovend alternatief. Helaas doet tweederde van de WKO-systemen niet wat is beloofd (blz. 16). En dan is er nog de groene stroom opgewekt door zon- en windenergie. “Zet die om in gas,” stellen de initiatiefnemers van het project Power2Gas (blz. 20). Misschien staat het antwoord op het energievraagstuk wel op blz. 34: “Uiteindelijk heeft slim regelen van alle energie, elektriciteit én warmte, de toekomst.”

Tieneke Wilms (t.wilms@cobouw.nl)

28

Twee manieren om ventilatie in te regelen

De ventilatie in veel woningen is al bij oplevering niet in orde. Het blijkt dat ventielen en ventilator(en) bijna nooit worden ingeregeld. Niet verwonderlijk dat een balansventilatiesysteem bijna altijd uit balans is. Een snelcursus ‘inregelen van ventilatiesystemen’.

36

Gasrichtlijn duidelijker over kunststof leidingen

De praktijkrichtlijn gasinstallaties, NPR-3378, is voor kunststof gasleidingsystemen fors veranderd. Verwarring in de praktijk over het gebruik van bijvoorbeeld een mantelbuis is volgens de NEN dankzij de nieuwe editie uitgesloten. De wijzigingen in een notendop.

VERDER IN DIT NUMMER

07 Webnieuws/nieuws 15 Tien vragen aan 30 Meer vakbekwaamheidseisen

voor adviseurs legionellapreventie

04

34 Softwareprogramma maakt verwarming slimmer

49 Rondvraag 51 Productberichten

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P004_GWL-0809-0809-2013 4

12-9-2013 14:30:32

INHOUD

Thema: Energie

aan exploitatie 16 Behoefte WKO door installateur groeit Van de WKO-systemen doet tweederde niet wat is beloofd. Unica Ecopower bracht na onderzoek bij 16 systemen de oorzaken in kaart. Het bedrijf biedt nu gebouwbeheerders aan de verantwoordelijkheid over te nemen voor de exploitatie van hun WKO. Ook Wolters en Dros levert dergelijke diensten.

in Rozenburg 20 Appartementen verwarmd met windstroom Hoe kun je duurzaam opgewekte stroom op een slimme manier opslaan voor later gebruik? Maak er gas van, stellen Stedin en DNV Kema. In een appartementencomplex in Rozenburg gaan ze dit vanaf dit najaar testen onder de naam Power2Gas.

24 Overzicht van duurzaamheidslabels Wie een nieuw of bestaand gebouw ‘officieel’ duurzaam wil laten verklaren door middel van een duurzaamheidslabel, kan kiezen uit talloze aanbieders. Een overzicht van de belangrijkste labels, met hun overeenkomsten en verschillen.

38

Koelen van leidingschachten vermindert legionellagroei

Het ventileren van leidingschachten of een aparte schacht voor koud drinkwater kan vermeerdering van legionella voorkomen. Dat blijkt uit een studie van TVVL. Ook een circulatieleiding met een koelmachine voor drinkwater en spuien van de drinkwaterleiding zijn goede oplossingen.

42 maar een prettig binnenklimaat” “Lever geen leidingen,

De afgelopen 25 jaar zijn de binnenklimaatproblemen in onze gebouwen nauwelijks afgenomen. Dat stelt ingenieur Atze Boerstra van adviesbureau BBA Binnenmilieu. In Gawalo geeft hij installateurs vijf tips voor de verbetering van het binnenklimaat.

46

“Veel ondernemers hebben behoorlijk wat veerkracht”

Ondanks de crisis zijn er installatiebedrijven die nog steeds een mooie boterham verdienen. Stefan van Maasakkers van Rühl Haegens Molenaar Accountants en Adviseurs vertelt wat deze bedrijven gemeen hebben.

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P005_GWL-0809-0809-2013 5

05

12-9-2013 14:30:34

Saving the world’s energy A.O. Smith heeft ruim 40 jaar ervaring in het maken van boilers voor professionele toepassingen en het grotere woningsegment. A.O. Smith investeert in energiezuinige en efficiënte manieren om warm water te bereiden zonder verlies van comfort. Minder verbruik van fossiele brandstoffen, meer gebruik van zon, lucht, techniek en geïntegreerde systemen. De thermische zonne-energiesystemen, condenserende en warmtepomptechnieken van A.O. Smith verzorgen uw warme tapwater op de meest energie-efficiënte manier.

www.aosmith.nl

AOS adv A4 NL.indd 1

11/28/2012 3:07:45 PM

www.cobouw.nl/gawalo

NIEUWS

meest gelezen

Meeste reacties

Installatiebranche niet alleen kommer en kwel

Schadevergoeding voor gezondheidsklachten door ventilatie

W-installatie 02-08 Ondanks de sterk tegenvallende vraag is het niet alleen maar kommer en kwel in de installatiebranche, zo concludeert het Financieele Dagblad. Veel technisch dienstverleners storten zich op renovatie en onderhoud. Verder blijft de verwachte consolidatiegolf uit. Nieuwe verdienmodellen doen hun intrede Meer lezen, ga naar: www.cobouw.nl/gawalo

‘Onzichtbare’ warmtepomp genomineerd voor innovatieprijs

W-installatie 22-08 De luchtwaterwarmtepomp Hydrotop van DHS is een van de drie genomineerde producten voor de Spirit of Innovation Award. Dat is de prijs voor de meest energiebesparende innovatie van exposanten van vakbeurs Energie 2013.

W-installatie 30-08 Bewoners van een huis in de Amersfoortse wijk Vathorst krijgen een schadevergoeding omdat ze gezondheidsklachten overhielden aan hun ventilatie. Ook komt er een schadevergoeding voor bewoners van een woning in Meppel.

Meer lezen, ga naar: www.cobouw.nl/gawalo

Meer lezen, ga naar: www.cobouw.nl/gawalo

Zonnewarmte groeit tegen de verdrukking in

W-installatie 02-08 Er is veel aandacht voor zonnepanelen en veel minder voor zonnecollectoren. Onterecht vindt Marcel Cloosterman, voorzitter van de sectie Zonnewarmte van branchevereniging Holland Solar.

Meer lezen, ga naar: www.cobouw.nl/gawalo

Meer headlines 10-09 Combi van warmtepomp en cv-ketel geeft 35% meer rendement

28-08 Microklimatisering en legolisering strijden om ISSO-award

09-09 Boilerfabrikant wint veiligheidsprijs

27-08 Het failliet van de stadsverwarming

09-09 Hr-combiketel bij Stadgenoot verplicht

27-08 Imtech 230,5 miljoen euro in het rood

06-09 Installateur niet aansprakelijk voor fout ontwerp

26-08 Installatiebedrijf neemt exploitatie van WKO over

06-09 Zonder ingenieurs geen energietransitie

22-08 ‘Onzichtbare’ warmtepomp genomineerd voor innovatieprijs

04-09 Kennissessies over duurzame energie

20-08 Utilitec maakt doorstart onder oude eigenaar

03-09 Biowarmtecentrale houdt bezoekersdag

19-08 Onderzoekers natuurlijke koelvloeistoffen bekroond

02-09 Inzendingen gezocht voor VSK Awards

16-08 Lichtgevende radiator voor warm gevoel

30-08 Pompenfabrikant Grundfos groeit licht ondanks stagnatie

15-08 Win een testo 104 klapthermometer

29-08 Riool- en installatietechniek op een A4’tje

14-08 Juli topmaand voor CO2-reductie met KWO

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P007_GWL-0809-0809-2013 7

07

12-9-2013 14:43:09

NIEUWS

Loodgietersbedrijf Lenting bestaat 75 jaar Installatiebedrijf Lenting uit Avenhorn bestaat deze zomer 75 jaar. In deze driekwart eeuw maakte het bedrijf een flinke groei door.

De Lenting Groep heeft ongeveer 65 werkne-

jongeren die we in het bedrijf opleiden.”

mers en bestaat uit Lenting Loodgietersbedrijf,

De directeuren kijken met optimisme naar de

Lenting Waterservice, Lenting Projectloodgie-

toekomst. Barry Lenting: “Voor bedrijven als

ters en Den Daas Isolatie.

het onze is er altijd perspectief. We geloven in

Barry Lenting: “We houden ons vooral bezig

ons eigen kunnen en ons innovatief vermogen.”

met paragraaf 50 t/m 55 van het Stabu-bestek.

Lenting Waterservice ontwikkelde onlangs een

We zijn dus actief in drinkwaterinstallaties,

applicatie voor de iPad waarmee eigenaren van

rioleringen, vuilwaterriool, hwa’s, brandbestrij-

prioritaire installaties heel eenvoudig hun

dingsinstallaties en sanitair.”

administratie van het legionellabeheersplan

Directeuren Barry en Herk-Jan Lenting zijn

kunnen bijhouden. “Het is een laatste stap in

trots op de aanduiding ‘loodgieters’. Herk-Jan:

het ontzorgen van eigenaren van prioritaire

“Het is een boeiend ambacht dat veel

installaties. De veiligheid van drinkwaterinstal-

perspectief biedt en waarin in toenemende

laties wordt een steeds groter item. Bedrijven

mate hooggekwalificeerde mensen werken. We

weten ons, ook dankzij de app, steeds beter te

werken er samen met ROC’s en Uneto-VNI

vinden. Ik ben ervan overtuigd dat onze rol op

Pranger-Rosier Installaties uit Dokkum

hard aan om jonge mensen aan dit vak te

dit terrein de komende tijd veel belangrijker

realiseert in het zorgcentrum onder meer de

binden. Ondanks de slechte economische

wordt.”

water-, riolerings- en elektriciteitsinstallaties.

tijden hebben wij nog altijd acht of negen

Lees meer over de app van Lenting op blz.38

“Zorgcentrum Erasmus is een van de grootste

Rioolsysteem in bouwpakket In het nieuwe Zorgcentrum Erasmus in Leeuwarden plaatste PrangerRosier Installaties een bijna kanten-klaar rioolsysteem. Leverancier Wavin zette het systeem in de werkplaats zo veel mogelijk in elkaar en bracht het als bouwpakket naar de werkplaats.

bouwprojecten in Noord-Nederland op dit moment en voor ons bedrijf het grootste ooit”

Installateur niet aansprakelijk

zegt Bauke Bouwstra, projectcoördinator. In het centrum komen onder meer 230 appartementen en circa 40 zorgwoningen. Vanwege

Installateurs zijn niet altijd aansprakelijk voor fouten in het ontwerp als de opdrachtgever zich

de schaal levert Wavin het rioolsysteem “bijna

beroept op het richtlijnenbestek. Dit volgt uit een uitspraak van de Raad van Arbitrage.

kant-en-klaar” aan, vertelt Johannes de Boer,

In de praktijk combineren opdrachtgevers zogeheten richtlijnenbestekken dikwijls met uitgewerkte

accountmanager Bouw & Installatie bij Wavin.

bestekken. Een richtlijnenbestek bestaat uit een te leveren prestatie, zoals een minimaal te behalen

“We gebruiken hiervoor Wafix PP. Doordat de

lichtopbrengst of een maximaal toelaatbare luchttemperatuur. Uitgewerkte bestektekeningen met

leidingen gemaakt zijn van polypropyleen

lichtplannen of leidingenschema’s mogen daarvan geen deel uitmaken. Als dit toch gebeurt, is de

copolymeer (PPC), hebben ze een hoge

opdrachtgever zelf aansprakelijk voor de mogelijke gevolgen, aldus de Raad van Arbitrage.

slagvastheid: op transport zijn de PP prefabsets dus niet kwetsbaar.”

Ervaar de voordelen van onze webwinkel

Voor 17.00 uur besteld is volgende werkdag geleverd

adv. Gawalo 185x64mm.indd 1

08

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P008_GWL-0809-0809-2013 8

Via de 24-uurs webwinkel van Velu Ventilatietechniek zijn ruim 10.000 artikelen uit voorraad leverbaar. Alle producten zijn overzichtelijk weergegeven en gemakkelijk te bestellen.

Velu levert met de webwinkel extra service en dienstverlening in de toch al hectische markt van de installateur. Profiteer van de vele voordelen op www.velu.nl/webwinkel.

tel +31 (0)598 36 12 32 mail@velu.nl www.velu.nl

10-05-13 10:27

13-9-2013 10:02:53

NIEUWS

Badeenden hengelen voor veiliger badkamer Met een ludieke badeendjesactie in Amsterdam promootte sanitairfabrikant Grohe afgelopen zomer onder andere zijn nieuwe thermostaatkranen.

Oude schoorsteen zorgt voor koeling De monumentale schoorsteen op het terrein van de TU Eindhoven kan een nieuwe functie krijgen. Hij wordt dan ingezet voor het laden van kou in het WKO-systeem, het leveren van

In het Vondelpark werden ruim 1500 badeend-

Grohe vraagt met deze badeendactie naar

koeling en het afkoelen van de condensator van

jes in een van de vijvers gedumpt. Voorbijgan-

eigen zeggen aandacht voor veiligheid in de

warmtepompen. Dat blijkt uit onderzoek van

gers konden hengelen naar een badeendje en

badkamer. Vooral ouders van jonge kinderen

Dennis van Goch, projectleider innovatie bij

maakten hierbij kans op de nieuwste thermo-

maken zich daar zorgen over, stelt de

BAM Techniek. In Nederland staan zo’n 600

staatkraan van Grohe. Een reuzenbadeend

sanitairfabrikant. Dat bleek uit een onderzoek

oude schoorstenen die op dezelfde manier een

dreef dezelfde dag door de Amsterdamse

uitgevoerd in april 2013 onder ruim 1000

nieuw leven zouden kunnen gaan leiden.

grachten.

respondenten.

Imtech in het rood Imtech heeft over de eerste zes maanden van het jaar een nettoverlies geleden van 230,5 miljoen euro. Een jaar eerder kwamen de verliezen uit op 112,6 miljoen euro. De omzet kwam uit op 2,48 miljard euro, een daling van 2 procent, blijkt uit de halfjaarcijfers van de technisch dienstverlener uit Gouda. Het bedrijf haalde voor 2,5 miljard euro aan orders binnen.

Imtech wijt het verlies onder meer aan afboekingen en kosten voor de herstructurering van het bedrijf. Deze operatie, waarbij 1300 banen verdwijnen, ligt op schema, meldt het concern. Imtech geeft geen verwachtingen voor heel 2013.

Onderzoekers natuurlijke koelvloeistoffen bekroond Op een symposium in Zwitserland beloonde eurammon het werk van drie onderzoekers met de Natural Refrigeration Award. Samenwerkingsverband eurammon promoot het gebruik van natuurlijke koelvloeistoffen.

Utilitec maakt doorstart Installatiebedrijf Utilitec uit De Meern maakt een doorstart onder voormalig eigenaar Aaldert Postma, meldt het Financieel

De eerste prijs ging dit jaar naar onderzoekster

Hij maakte een simulatiemodel voor het

Dagblad. Utititec is gespecialiseerd in instal-

Xiangping Zhang van de Donghua University in

hulpgascircuit van een diffusie-absorptiekoel-

latiewerk voor datacenters en verlichting,

China. Ze onderzocht het ideale mengsel op

kast op zonne-energie. De derde prijs was voor

beveiliging en klimaatbeheersing in de

basis van R744 voor warmtepompsystemen.

Jens Eiseler van de Universiteit voor toege-

utiliteitsbouw. In 2009 verkocht oprichter

“De uitfasering van HCFC in China confronteert

paste wetenschappen van Karlsruhe. Hij

en voormalig eigenaar Aaldert Postma

ons met de uitdaging om een goede vervanging

maakte een plan voor het ontwerp en de

Utilitec aan GSH Group, een grote technisch

te vinden voor het wijdverspreide koelmiddel

inwerkingstelling van een koelsysteem voor

dienstverlener, genoteerd aan de Londense

R22”, zegt de onderzoekster. Ze hoopt met

demonstratiedoeleinden. Met het model dat

effectenbeurs. GSH werd eind juli failliet

haar onderzoek haar steentje bij te dragen om

werkt met propaan (R290) als koelmiddel

verklaard, inclusief dochterbedrijf Utilitec. Nu

de koeltechnologie in haar land milieuvriende-

kunnen studenten hun theoretische kennis

koopt Postma het bedrijf terug. Volgens het

lijker te maken. De Duitse Bernd Bierling van de

testen in de praktijk.

FD blijven nagenoeg alle banen behouden.

Universiteit van Stuttgart won de tweede prijs.

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P009_GWL-0809-0809-2013 9

09

13-9-2013 10:02:53

NIEUWS

Riool- en installatietechniek op een handzaam A4’tje

Win een testo 104 klapthermometer Testo vernieuwde zijn website. Bezoekers

Waar moet de installateur op letten bij de

specifiek onderwerp behandeld. Bijvoorbeeld

die de site een like geven maken kans op een

installatie en het beheer van riolering of

hoe je stankoverlast in riolering kunt vinden en

klapthermometer. Op de vernieuwde site

sanitair? Dat heeft kennisinstituut ISSO

verhelpen. Of hoe je een douchebak met

van Testo staat meer relevante productin-

samengevat op de ISSO-KennisKaarten,

warmterugwinning moet installeren.

formatie. Ook staan bij alle producten gro-

een aantal gratis te downloaden A4’tjes. In

Behalve over riool- en sanitaire techniek, zijn er

tere foto’s. Bij ieder product zijn brochures,

opdracht van Uneto-VNI, OTIB en PIT

ISSO-KennisKaarten over ventilatie, zorgtech-

handleidingen en software snel en eenvoudig

verzamelde ISSO met de vakgroepen riool- en

niek en elektrotechniek. Een KennisKaart bevat

downloaden. Dit kan zonder registratie.

sanitairtechniek van Uneto-VNI dertig

doorgaans een stappenplan, veel illustraties en

Testo is benieuwd wat bezoekers van de

onderwerpen waar in de praktijk vaak

een opsomming van vaak gemaakte fouten.

vernieuwde website vinden. Op de LinkedIn-

problemen mee zijn. Per dubbelzijdig A4’tje

Installateurs kunnen de KennisKaarten gratis

pagina van Testo is het mogelijk dit te laten

wordt op een toegankelijke manier een

downloaden via isso-kenniskaarten.nl.

weten. Wie de update over de vernieuwde website een like geeft, maakt kans op een

Radiator valt in de prijzen The Warmlight, een radiator die naast warmte ook licht uitstraalt, was een van de winnaars van de Jaga-Mookum challenge 2013. De wedstrijd daagde designers uit een nieuw product te ontwikkelen dat aansluit op de ideeën en behoeften van consumenten.

testo 104 klapthermometer. Onder iedere 50 likes wordt een thermometer verloot.

Contracten GSH naar Breijer Bouw- en installatiebedrijf Breijer heeft een

The Warmlight speelt in op het psychofysisch

deel van de onderhoudscontracten uit de

aspect van warmte. Door de combinatie van

failliete boedel van installateur GSH overgeno-

warmte en visuele prikkels ervaren mensen

men. Het bouwconcern neemt ook werkne-

een warmer gevoel dan wanneer de radiator

mers over. Het 115 jaar oude installatiebedrijf

slechts warmte afgeeft. Deze combinatie zorgt

GSH ging op 2 juli failliet. Breijer wil door de

ervoor dat de temperatuur van de radiator iets

overname zijn positie op de onderhoudsmarkt

minder warm ingesteld kan worden.

verstevigen.

PROFITEER NU VAN DEZE COOLE ACTIE De Remeha Tzerra is een unieke cv-ketel. Uniek is de manier

Remeha Tzerra CW3, CW4 of CW5

waarop de Tzerra is geproduceerd. Losse onderdelen zijn in

■

Zorgeloze ketel die maximaal onderhoudsgemak biedt

basiscomponenten gebundeld. Dit levert de hoogst haalbare

■

Extreem klein, groots in prestaties

productkwaliteit op. De Tzerra is niet alleen zuinig met

■

Zeer licht in montagegewicht (slechts 17,5 kg voor

energie, maar ook met ruimte. De Tzerra is zó klein dat hij vrijwel overal in huis te plaatsen is. Maar het belangrijkste

de CW3 en CW4 en slechts 20,5 kg voor de CW5) ■

is dat de Tzerra enorm betrouwbaar is.

geïntegreerde modules ■

GWL_P010_GWL-0809-0809-2013 10

Enorm betrouwbaar door hoogwaardige Scherp geprijsd en nu met €100,- retour

13-9-2013 10:02:55

NIEUWS

Technische Unie neemt Ubel over Technische Unie heeft de specialistische groothandel Ubel overgenomen. Zo versterkt Technische Unie zijn positie in de utiliteitsbouw en industrie.

Ubel is gespecialiseerd op het gebied van afsluiters en appendages voor utiliteit en industrie. Technische Unie is ervan overtuigd dat beide partijen elkaar wederzijds zullen versterken.

Jan Janse, algemeen directeur van Technische Unie: “De komst van Ubel is een waardevolle aanvulling op onze activiteiten.

Het versterkt onze organisatie en creëert nieuwe mogelijkheden. Met het assortiment

Biowarmtecentrale houdt bezoekersdag De bouwplaats van BioWarmteCentrale De Purmer is zaterdag 5 oktober 2013 geopend voor publiek.

en de specialistische kennis van Ubel kunnen we onze klanten in de utiliteit en industrie nog beter van dienst zijn.”

Ook Ubel is content met de overname door Technische Unie. Han Schepers, sales

Purmer. De centrale werkt op gesnipperd hout

directeur Ubel: “Als onderdeel van Technische

uit natuurgebieden dat wordt geleverd door

Unie kan Ubel het technische aspect nu

Staatsbosbeheer.

combineren met een optimale logistiek.”

De centrale is medio 2014 operationeel en gaat

De merknaam Ubel blijft bestaan. Net zoals

Als onderdeel van de transitie naar een eigen

dan 75% van de inwoners van Purmerend van

het commerciële team dat aan de verschil-

warmteproductiebedrijf is Stadsverwarming

groene warmte voorzien. Inmiddels zijn de

lende activiteiten invulling geeft. De integratie

Purmerend B.V. (SVP) begin dit jaar gestart

bunkers voor de opslag van de biomassa

van kennis en systemen is inmiddels in volle

met de bouw van BioWarmteCentrale De

gereed en de ketels uit Denemarken geplaatst.

gang.

Bij aanschaf en installatie van een Remeha Tzerra: 100 PEGELS RETOUR Voor jouw klant *Actieperiode van 16 september t/m 31 december.

Voor meer informatie, gratis promotiemateriaal en de actievoorwaarden

nl.remeha.com/koudkunstje

GWL_P011_GWL-0809-0809-2013 11

13-9-2013 10:02:56

De ZV16, voor het eenvoudig en veilig aansluiten van zonnepanelen.

De ZV16, de eerste verdeler in de markt voor een veilige en energie-efficiĂŤnte aansluiting van zonnepanelen in bestaande woningen. De ZV16 is geschikt voor gebruik op bestaande, niet afgetakte, leidingen. Zorgt voor een veilige distributie van de opgewekte energie en maakt de panelen afschakelbaar in noodsituaties.

Bij omvormers tot 16A kunt u het zonnepaneel aansluiten via de onderverdeler ZV16. De ZV16 plaatst u zonder een extra leiding aan te leggen, meer gemak en een kostenbesparing, ook voor de eindklant. Ga voor meer informatie naar www.abb.nl/connect

ABB b.v.

Frankeneng 15, NL-6716 AA Ede Tel. +31 (0)318 66 93 00, Fax +31 (0)318 63 17 18 E-mail: info.lowvoltageproducts@nl.abb.com

GWL_P012_GWL-0809-0809-2013 12

12-9-2013 17:25:43

NIEUWS

Inventarisatie zonthermische systemen Stichting Zonne-energie Wageningen publiceerde het rapport ‘Inventarisatie zonthermische systemen’. De publicatie brengt de verschillende typen zon­ thermische systemen in kaart.

bedrijven en particulieren zonnepanelen aanschaffen”, vertelt hij. “Tegelijkertijd blijft de markt voor zonthermische systemen achter. Dit is jammer, want het is een uiterst

Stichting Zonne-energie hoopt met de

instellingen en particulieren die hun energie

betrouwbare techniek die een significante

publicatie meer inzicht te verschaffen in de

duurzaam willen opwekken. Rogier Coenraads

bijdrage kan leveren aan het zelf opwekken

wereld van zonnewarmte. Ook wil de stichting

is projectleider van Stichting Zonne-energie

van duurzame energie.

drempels wegnemen voor bedrijven,

Wageningen. “We zien dat steeds meer

Juli topmaand voor rendement WKO Afgelopen juli was een topmaand voor het rendement van veel warmte-en-koudesystemen. Dat zegt Nard Hoefnagels, Teamleider Exploitatie bij Hydreco.

De hoge temperaturen in juli maakten dat er

Grundfos groeit licht ondanks stagnatie

veel vraag was naar koeling. En bij een koudevraag levert een WKO-systeem veel

Hoewel Grundfos spreekt van stagnatie in

energiewinst op. Hydreco realiseerde

enkele markten, heeft de pompengigant het

afgelopen maand voor 20 klanten een

eerste halfjaar toch een kleine groei gereali-

gezamenlijke CO2-reductie van

seerd. “De markt stagneert en dat in

497 ton.

gedachten houdende hebben we niet slecht

De buitentemperatuur een rol

gepresteerd,” aldus ceo Carsten Bjerg,

bij de enorme CO2-besparing.

“Bovendien is het eerste half jaar altijd slech-

Maar ook is het belangrijk dat

ter dan het tweede half jaar. Onze hoop is dat

WKO-systemen optimaal

omzet en winst zich verder positief ontwik-

worden ingezet. Dat betekent

kelen zodat we 2013 goed kunnen afsluiten.”

dat zoveel mogelijk koude uit

De Grundfos Group groeide in het eerste half

het systeem gehaald wordt en

jaar met drie procent tot een omzet van 1,47

dat zo min mogelijk additio-

miljard euro, bij een winst van 59 miljoen

neel wordt opgewekt.“Als

euro. Groeicijfers komen vooral uit China met

beheerder en exploitant

twaalf procent en de landen in Oost-Europa

houden wij in de gaten of dit

met vijf procent. Andere Aziatische landen

ook gebeurt”, zegt Nard

blijven achter in de verwachtingen.

Hoefnagels. “

Uw Gawalo op eigen benen Vanaf vandaag ontvangt u uw vertrouwde Gawalo van BIM Media B.V..

BIM Media is een nieuw mediabedrijf, maar zeker geen onbekende. BIM Media is ontstaan uit een afsplitsing van Sdu Uitgevers B.V. en gaat per 1 juli 2013 verder als zelfstandige dochtervennootschap van Sdu Uitgevers. Met onze sterke merken als oa.

Cobouw, Vastgoedmarkt, de Architect, AutomatiseringGids en Academic Service blijven wij u als professional helpen bij het excelleren in uw dagelijkse werk . Dit doen wij met onze kennisproducten, nieuws, vakinformatie en tools. Elke dag weer.

BIM Media heeft als ambitie om kansen voor u te creëren door u in contact te brengen met andere vakgenoten en partijen in uw branche.

Kansen op nieuwe inzichten, interessante contacten en mooie opdrachten. Niet voor niets is onze pay-off: meer kennis, meer kansen.

Wat verandert er voor u? Behalve een nieuw logo en een ander telefoonnummer, blijft Gawalo dezelfde prikkelende en inspirerende koers varen zoals u dat altijd gewend bent. Voor al uw vragen en ideeën kunt u contact opnemen met onze klantenservice via (070) 30 46 777 of klantenservice@bimmedia.nl Bekijk ook onze nieuwe website: www.bimmedia.nl Hartelijke groet, Johan Schot, Uitgever

95327_Uw Gawalo 185x64.indd 1

GWL_P013_GWL-0809-0809-2013 13

7/10/2013 9:04:27 AM

Gawalo Augustus-september 2013

13

12-9-2013 15:29:05

BLAUWE LIJN® serviceanalysers Kenmerken*

Rookgasanalyse,

druk(verschil)meting en temperatuurmeting in één Moderne communicatietechnieken, zoals USB en Bluetooth® Nederlandstalige menugestuurde bediening Meting van koolmonoxide in de omgeving Geheugen voor opslag van meetresultaten ECO sensortechnologie voor ongekende duurzaamheid Altijd actueel en aanvullende functionaliteit met GRATIS firmware updates Meetfunctie voor legionellabestrijding KWS® voor periodiek onderhoud en kalibratie * Afhankelijk van het gekozen model en configuratie.

3

7

e

Onze elektrotechnische meetinstrumenten vindt u op onze stand (hal 8, C066) bij de beurs Elektrotechniek 2013 van 30 september t/m 4 oktober in de jaarbeurs te Utrecht.

Ga voor GRATIS voorregistratie naar www.euro-index.nl

96092_Euro Index.indd 1

9/12/2013 3:50:09 PM

Verhuurt of verleast u warmwater- en verwarmingstoestellen maar houdt u zich liever niet bezig met de administratieve rompslomp? Weet u dat u deze

tijdrovende

werkzaamheden

kunt uitbesteden, of overweegt u zelfs het gehele apparatenbestand van de

HUUR OF LEASE

hand doen?

TOESTELLEN GEZOCHT!

GasNed Verhuur BV is dè partij waarmee u dit in goede samenwerking kunt uitvoeren!

GasNed Verhuur BV is een organisatie die warmwater- en verwarmingstoestellen verhuurt en verleast, waarbij regionale installatiebedrijven de service, het onderhoud en/of de vervanging voor hun rekening nemen. In het verleden heeft GasNed Verhuur meerdere toestelbestanden succesvol overgenomen. Voor een oriënterend gesprek, waarin desgewenst alle opties uiteen gezet worden, kunt u contact opnemen met: Henri Schoeman, directeur GasNed Verhuur,

GASNED VERHUUR BV Goirkekanaaldijk 38

T

013 544 60 50

5004 JA Tilburg

F

013 543 39 40

E

h.schoeman@gasned.nl

GWL_P014_GWL-0809-0809-2013 14

h.schoeman@gasned.nl of bel naar 013 544 6050.

12-9-2013 17:26:00

10 VRAGEN AAN

Jan van Wijk Functie Directeur-eigenaar Leeftijd 50 Bedrijf Van Wijk Warmte BV Plaats Berkel en Rodenrijs Aantal medewerkers 3 Tekst Tieneke Wilms Beeld Ariane Kok

01

Waarom hebt u voor dit vak gekozen?

mogelijk. We hebben toen zelf bouwkundige

onefficiënt en storingtechnisch gevoelig. Wij

oplossingen bedacht voor de constructie. We

verkopen nu al 80 tot 90 % gesloten systemen.

hebben de schouw helemaal zelf ontworpen en

Mijn vader had een installatiebedrijf op deze locatie, en voor hem had mijn grootvader hier een smederij. Mijn grootvader verkocht ook al kachels. Eerst heb ik het bedrijf van mijn vader overgenomen. Twaalf jaar geleden heb ik dat

opgebouwd.

05

Hoe verkoopt u zichzelf bij uw klanten?

08

Wat zou u in uw vak willen veranderen?

Ik zou de schoorsteenkanalen graag weer verplichten in het Bouwbesluit. Tot 1970 was

omgevormd tot een bedrijf gespecialiseerd in

Via de website proberen we mensen naar de

dat het geval. In de jaren 80 en 90 gaven de

sfeerhaarden en kachels. Ik zag daar meer

showroom te lokken. Daar kunnen we dan laten

allesbranders met inferieure brandstoffen een

mogelijkheden in. Dat past ook beter bij mij,

zien hoe onze producten werken, en dan gaat

negatief imago aan kachels en haarden. Ze

omdat ik nu meer persoonlijk contact heb met

het leven. Ook mond-tot-mondreclame levert

zouden slecht zijn voor het milieu. Nu weten we

klanten.

ons veel klanten op. Een nieuwe sfeerhaard

dat allesbranders eigenlijk niet bestaan, maar

wordt vaak vol trots getoond aan vrienden en

het zou voor het milieu juist goed zijn om meer

bekenden. Met een cv-ketel werkt dat niet zo.

hout te stoken. Vooral de Tüv-gekeurde

Wij hebben een product met een hoge

toestellen zijn zeer efficiënt en hebben weinig

emotionele waarde.

CO2-uitstoot.

06

09

02

Wat is uw specialisatie?

Het verkopen en installeren van sfeerhaarden en kachels.

03

Welke opleiding heeft u als laatste gevolgd?

Vijf tot zes jaar geleden heb ik het certificaat gehaald van Erkend installateur sfeerverwarming bij IMKO, een opleiding georganiseerd door het Sfeerverwarmingsgilde.

04

Op welk project bent u het trotst en waarom?

Wat kan volgens u echt niet meer?

Waar zou u zich verder in willen bekwamen?

Dat leveranciers van installatieproducten

Ik heb net een smartphone gekocht. Daar wil ik

rechtstreeks leveren aan eindgebruikers. Zo

graag handiger mee worden.

halen ze het beleg van ons brood.

07

Welke nieuwe techniek of welk nieuw product heeft de toekomst?

10

Hoe ziet uw werk er over vijf jaar uit?

Ik hoop grotendeels hetzelfde, met veel mooie nieuwe toestellen en nieuwe technieken.

De gesloten systemen hebben de toekomst,

Toestellen worden steeds beter, zowel qua

ook bij haarden. Net zoals bij de cv-ketels

techniek als qua esthetiek. Mijn grootvader zei

Ooit moest ik een natuurstenen schouw

plaatsen we zelden nog open systemen, tenzij

al: “De mensen willen graag warm zitten, maar

leveren van 5,5 meter hoogte. Volgens de

het om bouwkundige redenen niet anders kan.

je moet wel met je tijd meegaan.”

leverancier van het toestel was dat niet

Systemen met open vuur zijn gevaarlijk,

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P015_GWL-0809-0809-2013 15

15

12-9-2013 16:33:24

THEMA: Energie Rendement - Exploitatie - Bijregelen

Behoefte aan exploitatie van WKO door installateur groeit Van de WKO-systemen doet tweederde niet wat is beloofd. Unica Ecopower bracht na onderzoek bij 16 systemen de oorzaken in kaart. Het bedrijf biedt nu gebouwbeheerders aan de verantwoordelijkheid over te nemen voor de exploitatie van hun WKO. Ook Wolters en Dros levert dergelijke diensten die tot beter renderende installaties moeten leiden.

Tekst Marcel van Rijnbach Beeld Unica Ecopower, Wolters & Dros

Volgens exploitatiemanager Klaasjan van der

ting. Er is de neiging installaties maximaal te

is dat in de zomer niet voldoende gekoeld kan

Maas van Unica Ecopower schuilt er een rode

dimensioneren om voorbereid te zijn op

worden met de WKO; er wordt dan een

draad achter de technische oorzaken van

extreme situaties,” zo vertelt Van der Maas.

koelmachine bijgezet. Ook draaien de

slecht functionerende WKO’s. Hij beschrijft de

“De vraag of 750 kW vermogen toereikend zou

bronpompen op een hoger toerental doordat

vastgoedhausse in de jaren negentig van de

zijn in plaats van 1.000 kW werd niet gesteld.

het temperatuurverschil tussen de bronnen

vorige eeuw en de eerste tien jaar van deze

Nu zien we een kentering, omdat overgebleven

klein is.”

eeuw waarbij het ene na het andere bedrijven-

gebouwgebruikers op een leeglopend

Dat componenten eerder kapot gaan dan de

terrein uit de grond werd gestampt. De

bedrijventerrein totaal geen rendement meer

afschrijving aangeeft, is een vervelend nevenef-

WKO-installaties zijn volgens bestek uitge-

hebben van die installatie en de exploitant last

fect van onjuiste instellingen in het WKO-sys-

voerd, maar over beheer en monitoring in de

krijgt van steeds hogere energiekosten. De pijn

teem. Neem de regelkleppen die teveel open en

gebruiksfase zijn geen afspraken gemaakt. De

is voelbaar.”

dichtgaan of warmtepompen die schakelgedrag vertonen en hierdoor harder slijten.

gebouwbeheerder is verantwoordelijk voor de

Als het verschil tussen het ontwerp en de echte

warmte -en koudebehoefte berekend op het

Slijtage onderdelen en overbelaste pompen

moment van gebouwontwerp.

Tijdens het onderzoek stuit Unica Ecopower

het energetische en financiële rendement van

In de gebruiksfase controleert echter niemand

veelvuldig op transportpompen die op een te

de WKO veel beter en hoeven er minder

meer de warmte -en koudebehoefte van de

hoog toerental draaiden door verkeerde

onderdelen te worden vervangen. Er kan dan

gebouwen op basis van de daadwerkelijke

regeltechnische instellingen. Die zijn niet

worden bijgestuurd, hetgeen onvoldoende

bezetting en bouwfysische condities, zoals

afgestemd op de praktijksituatie. Van der Maas

gebeurt als de gebouwbeheerder aan de

zoninstraling en gevelisolatie. Sinds de

legt uit: “Het water wordt dan te hard

knoppen zit. “Een facilitaire dienst is door-

economische crisis staan kantoorgebouwen

rondgepompt omdat de actuele warmte- en

gaans geen specialist op gebied van WKO en

leeg en loopt de bezetting flink terug. Maar

koudebehoefte niet in overeenstemming is op

zal er dus ook weinig aandacht aan besteden.

doorgaans worden de regeltechnische

de berekende waarde tijdens het ontwerp. Dan

Daarom bieden wij beheer- en onderhoudscon-

instellingen van het systeem niet aangepast,

is het elektriciteitsverbruik onnodig hoog en

tracten aan van minimaal vijftien jaar waarbij

zodat het rendement fors lager wordt en de

het retourwater uit het gebouw in de zomer te

wij volledig verantwoordelijk zijn voor de exploi-

energierekening oploopt.

koud en in de winter te warm. De warmte- en

tatie van de WKO. Gedurende drie jaar na de

“Veel WKO-installaties uit de jaren negentig zijn

koudebronnen worden hierdoor niet met de

installatie wordt de warmte- en koudebehoefte

uitgelegd op honderd procent gebouwbezet-

juiste temperatuur geladen. Het gevolg hiervan

intensief gemonitord in relatie tot de werkelijke

exploitatie. De installatieadviseur heeft de

16

situatie van dat moment wordt gemonitord, is

Gawalo Augustus - september 2013

GWL_P016_GWL-0809-0809-2013 16

12-9-2013 17:30:12

THEMA: Energie

Monitoring is essentieel om rendement van WKO te meten (foto Wolter & Dros).

Klaas-Jan van der Maas als ‘WKO-dokter’ (foto Unica Ecopower).

gebruikerssituatie. We letten onder meer op

Exploitatie van WKO’s betekent voor de

van klanten en heeft vijf installaties in

balans tussen koude en warmte van en naar de

beroepsgroep wel een cultuuromslag. Immers,

exploitatie. Daarmee neemt het bedrijf de

bronnen, rendement, temperatuurverloop en

alle risico’s ten aanzien van energielevering,

verantwoordelijkheid voor zowel de inkoop van

slijtage van de componenten. Je moet er

regeltechnische zaken, inkoop van energie,

energie, werking, monitoring, beheer en

tegenwoordig van uitgaan dat koude- en

configuratie van de installatie, vergunningsver-

onderhoud. Volgens Normann halen de door

warmtebehoefte dynamisch is. Dat hangt niet

plichtingen (bijvoorbeeld bewaking balans

Wolter & Dros geëxploiteerde WKO’s een goed

alleen af van flexibele gebouwbezetting, maar

tussen onttrekken en terugbrengen van

rendement, in tegenstelling tot tweederde van

ook gevelisolerende en zonwerende maatrege-

warmte en koude in de bodembron) ligt bij de

in Nederland draaiende installaties. “Onze

len die na installatie van de WKO zijn genomen,

installateur. Unica Ecopower is er klaar voor.

meerwaarde is dat we nauwkeurig meten wat

kunnen een rol van betekenis spelen. Wij

“Wij hopen dat de installateur een grotere rol

het realtime rendement is. Voor ons een

stellen de installatie zodanig af dat het

krijgt in het ontwerp en beheer en onderhoud

core-business, voor de gebouwbeheerder is de

optimale rendement wordt gehaald, met zo

van WKO-installaties.”

WKO slechts een onderdeel van zijn takenpakket. Een beheerder komt pas om de hoek kijken

weinig mogelijk reparatiekosten en storingen.”

Opwekkers kleiner dimensioneren

Optimum tussen comfort, vergunning en rendement

Daarnaast speelt het ontwerp ook een rol voor

Ook Wolter & Dros neemt zo gewenst met WKO

een optimale werking. Volgens Van der Maas

Garant de totale exploitatie van de WKO over

Aangescherpte EPC-eis

kunnen de installateurs de opwekkers in de

en garandeert de klant een bepaald rende-

Ook Normann heeft wel een idee waarom het

WKO-installatie vaak kleiner dimensioneren

ment. Bedrijven zijn zich doorgaans nauwelijks

fout is gelopen met veel bestaande installaties.

dan nu het geval is en juist grotere buffervaten

bewust van hun energierekening, zo is de

“De drijfveer in de ontwerpfase was niet om

configureren om overtollig koud of warm water

ervaring van bedrijfsleider Edwin Normann van

energie te besparen, maar om aan de

in op te slaan als de behoefte door één of

Wolter & Dros. “Ik verbaas me erover hoe de

dwingende EPC-eis in het Bouwbesluit te

andere reden lager is. Daardoor hoeft de

energierekening allerlei afdelingen passeert

voldoen. Enkele jaren geleden is die eis voor

warmtepomp minder te schakelen, maar alleen

zonder dat iemand het hoge verbruik opmerkt.

veel gebouwen aangescherpt. Het was dus

functioneren als het daadwerkelijk nodig is.

De urgentie om er iets aan te doen is kennelijk

voor de bouwvergunning niet meer belangrijk

“Zo’n configuratie kost meer fysieke ruimte,

laag, ondanks een flinke investering in

hoe het systeem functioneerde; er was immers

maar bufferopslag komt wel ten goede aan het

warmtekoude-opslag.

aan de eis voldaan. Niemand keek er meer

systeemrendement.”

Wolter & Dros beheert circa veertig systemen

naar om.”

als de installatie is geïnstalleerd. Wij zijn al actief betrokken bij het gebouwontwerp.”

Gawalo Augustus - september 2013

GWL_P017_GWL-0809-0809-2013 17

17

12-9-2013 17:30:13

GWL_P018_GWL-0809-0809-2013 18

12-9-2013 17:26:14

THEMA: Energie

Maar die attitude verandert. Doordat de storingen en het slechte rendement aan het licht zijn gekomen en de provincie strenger handhaaft op de vergunning, komen eigenaren van WKO-installaties in actie. Wolter & Dros startte vorig jaar met de ontwikkeling van WKO Garant en de eerste projecten zijn in uitvoering.

Het bedrijf doet eerst een quick-scan: wat is het temperatuurverloop, hoe functioneren de stooklijnen, hoe lopen de energiestromen, hoeveel energie wordt er ingekocht, wat is het elektriciteitsverbruik, wat zijn de vergunningen. Op basis daarvan wordt het gewenste rendement vastgesteld en een prestatienorm gesteld. “Wij zoeken altijd naar het optimum tussen het gevraagde comfort, energiebesparing en de vergunningvoorschriften.”

“De energiebesparing kan in orde zijn, maar het is mogelijk dat er een gigantische onbalans

Deze binneninstallatie voor de woonwijk Baron Van Wassenaerpark is wel goed ingeregeld (foto Wolter & Dros)

tussen warmte en koude in de bodem zit. Dat staat de provincie niet toe. Bij sommige klanten zit het wel goed met de energiebesparing en

Nieuwe wet -en regelgeving

comfort, alleen voldoen de instellingen niet

Vanaf 1 juli geldt nieuwe regelgeving voor bodemenergiesystemen. De belangrijkste wijzigingen:

altijd aan de vergunningvoorschriften. Dikwijls

- Er wordt duidelijk onderscheid gemaakt tussen gesloten en open systemen. Voor kleine, gesloten

blijkt de koudebehoefte lager te zijn dan

systemen komt er een meldingsplicht, voor grote systemen blijft een vergunning noodzakelijk.

waarop de installatie was gedimensioneerd.

- De vergunningsprocedure wordt verkort van zes naar twee maanden.

Dus moet zo’n systeem worden bijgestuurd”.

- Gemeenten mogen gebieden aanwijzen waar bodemenergiesystemen wenselijk zijn in verband met risico op interferentie

Dertig procent besparing De tweede stap is het monitoren van de energieperformance met de zogeheten Energy Performance Monitor. De data uit het

- Er wordt een grotere bandbreedte toegestaan in het afkoelen van de bodem, omdat de veronderstelde ingrijpende effecten niet zo groot zijn dan is gedacht. Dit is gunstig voor de woningbouw.

- Registratie van Seasonal Performance Factor (het te verwachten rendement) wordt verplicht. Elk jaar actuele rapportage aan de provincie.

gebouwbeheersysteem wordt naar de database van Wolter & Dros gehaald. Dat laat de verschillen zien tussen de werkelijke situatie en de aanname in de ontwerpfase. De derde stap tot slot is het optimaliseren van de installatie. “We controleren de regelingen, bewaken de instellingen en passen de bedrijfsvoering aan op de doelstellingen die we met de klant hebben vastgesteld. Het verschil tussen een goed en slecht werkende installatie betekent concreet een besparing van 30 a 40 procent op de energierekening.”

Volgens Normann hebben de gebouwgebruikers steeds meer behoefte aan exploitatie van WKO’s door de installateur. “De techniek is te ingewikkeld geworden voor de eindgebruiker. Die verwacht van de installateur dat hij de verantwoordelijkheid neemt voor de werking en het vergunningentraject. Er valt veel rendementswinst te boeken; immers 2/3 van de circa 1.500 installaties werkt

Energy Performance Monitor dashboard van Wolter& Dros (beeld Wolter & Dros).

onvoldoende”.

Gawalo Augustus - september 2013

GWL_P019_GWL-0809-0809-2013 19

19

12-9-2013 17:30:15

THEMA: ENERGIE Power2Gas - Blokverwarming - Methaniseren

Appartementen in Rozenburg verwarmd met windstroom Hoe kun je duurzaam opgewekte stroom op een slimme manier opslaan voor later gebruik? Maak er gas van, stellen Stedin en DNV Kema. In een appartementencomplex in Rozenburg gaan ze dit vanaf dit najaar testen onder de naam Power2Gas. Tekst Harmen Weijer

Netbeheerder Stedin ziet steeds meer

waterstof bijgevoed. Deze elektrolyse-installa-

en dat is bij deze proef ook het geval. Maar in

duurzaam opgewekte stroom op het elektrici-

tie heeft echter een rendement van 50 procent

het complex wordt gebruik gemaakt van 30

teitsnet verschijnen. De komende jaren wordt

en staat wel voor de nu toe te voegen stap van

mbar (millibar). Er moet dus drukreductie

dat – als het goed is – eerder veel meer dan

methaniseren, dus niet al te best voor het

plaatsvinden, maar vanaf een veel hoger

minder. Daarnaast merkt Stedin dat de druk op

gehele rendement. Gelukkig komen er weer

niveau, namelijk 8 bar, dan de gebruikelijke 100

het gasnet stabiel is en door meer elektrificatie

nieuwe technische ontwikkelingen op het

mbar. Daarover kregen de technici van DNV

van huishoudens waarschijnlijk zelfs afneemt.

gebied van elektrolyse, die dit rendement

Kema onmiddellijk vragen van onze technici,

Dat zette projectleider Albert van der Molen

moeten verbeteren. Voor deze proef doen we

want een omgekeerde reactie is nou eenmaal

van Stedin aan het denken. Hij kwam met het

het nog met deze installatie die al een ton euro

niet gebruikelijk. Ook onze elektrische technici

idee om duurzaam opgewekte stroom om te

heeft gekost.”

reageren verbaasd: ‘Van gas maken we stroom,

seren tot gas, dat gelijk is aan de aardgaskwali-

Van stroom naar gas

teit zoals wij in Nederland kennen. Het project

Als de waterstof is geproduceerd, wordt ze in

“Het ei van Columbus zit hem bij deze omkering van de reactievergelijking”

Power2Gas heeft als bijzonderheid dat de

deze proef omgezet in gas. Daarbij wordt

conversieslag niet bij bijvoorbeeld de

gebruik gemaakt van een ruim 100 jaar oude

zetten in waterstof en vervolgens te methani-

windturbines plaatsvindt, maar in speciale

formule van Sabatier: waterstof (H2) en CO2

maar niet andersom.’ Het is dus even wennen.”

ingerichte zeecontainers naast het apparte-

wordt methaan (CH4) en water (H2O). “Dit

Door de proef nu ‘in het echt’ te gaan uitvoeren

mentencomplex.

methaan is van dezelfde kwaliteit gas als

wordt het lab definitief vaarwel gezegd. Maar

Van der Molen: “Bij dit complex komen twee

biogas, dat we ook steeds meer – inmiddels al

dat vraagt een zorgvuldige voorbereiding, want

zeecontainers te staan met daarin een

op 17 locaties – bijvoeden in het landelijke

een van de belangrijkste eisen is dat de

elektrolyse-installatie en een methanisatie-

gasnet.”

eindverbruikers, de bewoners van het

unit. De elektrolyse-installatie zet elektriciteit

Het ei van Columbus zit hem bij deze omkering

appartementencomplex, niets merken van de

om in waterstof en zuivere zuurstof. De

van de reactievergelijking, want daarvoor

proef. “Er mogen geen storingen plaatsvinden;

uitdaging hier zit hem in deze elektrolyse-

moeten de juiste condities worden geschapen

we gaan voor 1000 procent zekerheid. Vandaar

installatie. Deze is al enkele jaren oud, want hij

in de methanisatie-unit, stelt Van der Molen.

dat we het gas on-spec hebben, en dat

is eerder gebruikt in een proef op Ameland.

“Het gaat om de juiste temperatuur en druk; en

controleren we continu. Lukt dat niet, dan gaat

Hier hebben wij vanaf 2007 tot vorig jaar in een

er moet een geschikte katalysator voor worden

er direct een klep dicht.”

klein zorgcomplex van 14 appartementen direct

gebruikt. Wij voeden in met een druk van 8 bar,

20

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P020_GWL-0809-0809-2013 20

13-9-2013 10:26:55

THEMA: ENERGIE

De schematische werking van de proef in Rozenburg om van duurzaam opgewekte energie via elektrolyse en methanisering gas te maken.

Gasnet beter benutten

afgevangen en opnieuw wordt ingebracht in het

De unit in deze proef gaat overigens niet veel

Het appartementencomplex heeft blokverwar-

methanisatie-proces. Zo wordt het apparte-

gas maken, het gaat om 0,25 m3/h, dat staat

ming op gas. “In de technische ruimte is een

mentcomplex CO2-neutraal van gas voorzien.”

gelijk aan ongeveer 2000 m3 per jaar. Dat

grote cv-ketel die zo’n 30 appartementen

Het afvangen van CO2 kost echter nog wel veel

scheelt de VVE 1000 euro op jaarbasis, want

verwarmt. Op de inkomende gasleiding komt

energie; er ontstaat circa 25% rendementsver-

Stedin geeft dit gas gratis weg. Belangrijkste

nu een T-stuk dat de gemethaniseerde

lies. Stedin is al wel in gesprek met leveranciers

reden om er geen geld voor te vragen is dat

waterstof invoedt. Als de cv-ketel gas vraagt

die op kleinere schaal, dus op woningcomplex-

Stedin als netbeheerder geen gas mag

voor verwarming, dan komt dat allereerst

niveau, het rendement veel beter laten

opwekken, verduidelijkt Van der Molen.

vanuit de methanisatie-unit. Is er geen vraag

uitkomen. “Als wij deze proef over anderhalf à

De proef moet meer aantonen dan alleen een

naar gas, dan gaat het door ons in deze proef

twee jaar stabiel hebben getest, dan zouden we

stabiel methaniseringsproces op deze schaal in

geproduceerde gas het gasnet in.”

graag deze stap willen maken.”

een stedelijk gebied. Van der Molen: “Wij zijn

Daar zit ook de grote interesse van netbeheer-

verder geïnteresseerd of wij met dit proces de

der Stedin. Het gasnet ligt er nog enkele

Vervolg op Ameland-proef

elektriciteitsprijs kunnen volgen. Het zou

decennia en heeft miljarden gekost, terwijl het

De proef in Rozenburg is feitelijk een vervolg op

interessant zijn als we het methaniseringspro-

naar verwachting in de toekomst iets minder

de Ameland-proef, met dat verschil dat

ces kunnen inzetten wanneer de verwachting is

wordt gebruikt. Een betere benutting van het

waterstof niet rechtstreeks het gasnet wordt

dat het veel gaat waaien of dat er zonnig weer

gasnet is dus gewenst, en wel op plekken waar

ingebracht. “Bij de proef op Ameland had dat

op komst is. Zeker als er veel duurzame energie

ook veel windstroom en zonne-energie

directe gevolgen voor de cv-ketel en andere

geleverd kan worden, terwijl er weinig directe

beschikbaar is, evenals voldoende CO2 die

apparatuur en ook voor de leidingen. We

afname is, dan is het goed voor onze business

nodig is in de methanisatiestap.

hebben dat destijds in overleg met de

case als wij er steeds rendabeler gas van

Van der Molen: “Het is ook daarom dat wij

leveranciers van cv-apparatuur en kooktoestel-

kunnen maken. Want gas kun je wel opslaan”,

hebben gekozen voor Rozenburg: het is dichtbij

len alsmede met de installateur zeer goed

aldus Van der Molen.

windparken, er is vanuit de industrie voldoende

afgestemd. Bijvoeding van waterstof op grote

CO2 en de infrastructuur van CO2-leidingen en

schaal heeft een technische limiet, maar ook

Zelfvoorzienend

aardgasleidingen is hier ook aanwezig.

de apparatuur en de leidingen moeten daarbij

Het uiteindelijke doel van de proef is dat een

Uiteindelijk zouden wij ook graag willen dat de

worden aangepast. Dat komt omdat er off-spec

appartementencomplex of wijk volledig

CO2 die bij verbranding in de ketel wordt

gas wordt bijgevoed. Bij de Rozenburg-proef

zelfvoorziend kan zijn in zijn energiebehoefte:

uitgestoten vanuit de cv-ketel weer wordt

zijn die gevolgen nihil. Ook dat is een voordeel.”

“Ik wil van de elektriciteitsleiding af, door dicht-

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P021_GWL-0809-0809-2013 21

21

13-9-2013 10:26:57

210x297_Systemzentrale_ohnMesse_Wolf Niederlande 05.09.13 15:53 Seite 1

CFL - ComfortPlafond unit

and in Bezoek onze st hal 1, nr. C041 tember 2013 24 t/m 26 sep

CKL - ComfortCompact unit

KG TOP in Hygiëne uitvoering

Wolf KG TOP dakcentrale met koudetechniek, verwarmingsketel en regeltechniek

Luchtbehandeling en ventilatie in de meest efficiënte vorm.

Gezocht accountmanager Zuid-West of Zuid-Oost Nederland, zie voor meer informatie onze website.

Het merk voor energiesystemen www.wolf-energiesystemen.nl

Wolf Energiesystemen, Eckertstraat 18A – 8263 CB KAMPEN, Tel. (038) 333 5086, info@wolf-energiesystemen.nl

GWL_P022_GWL-0809-0809-2013 22

12-9-2013 17:30:59

THEMA: ENERGIE

bij voldoende eigen duurzame energie op te wekken, zowel voor warmte- als voor stroom-

Aardappels sneller gekookt

gebruik. Ik wil van de CO2-leidingen af door CO2

De proef met het invoeden van waterstof

in het methanisatieproces te recyclen. En zelfs

op het aardgasnet op Ameland, die van

water wil ik kunnen betrekken uit bijvoorbeeld

2007 tot vorig jaar heeft geduurd, kreeg

de belendende sloot, want zoveel is er niet

voor de gebruikers een extra dimensie:

nodig. Zo kan een complex of een buurt geheel

hun aardappelen waren sneller gaar.

CO2-neutraal worden verwarmd op gas.”

“Opmerkelijk”, zegt Stedin-projectleider

De proef in Rozenburg moet vijf jaar duren.

Albert van der Molen, “want de calorische

Naast Stedin en DNV Kema, die het project

waarde van waterstof is minder dan die

financiëren krijgt het project ook subsidie van

van het Slochteren-aardgas. Maar het

de Rijksoverheid, via de zogenoemde Topcon-

zette ons wel aan het denken. En we zeg-

sortia voor Kennis en Innovatie (TKI). Stedin en

gen dan ook nu: het zou wel eens kunnen

DNV KEMA dragen bovendien zorg voor het

kloppen. Dat komt omdat de vlam van

inrichten van de elektriciteits- en gasnetten en

aardgas meer naar buiten staat, terwijl

de installatie. Ressort Wonen en de deelge-

aardgas met waterstof meer naar binnen.

meente Rozenburg ondersteunen het project

De pan wordt dus beter en daarmee snel-

als lokale partijen.

ler verwarmd.”

De methanisatie-unit zorgt er voor dat van waterstof en CO2 gas wordt gemaakt. Het gas wordt gebruikt in de woningen voor verwarming.

Snel op weg met kostenramingen DACE Prijzenboekje Richtprijzen voor industriële procesinstallaties Praktisch en onmisbaar bij Raming van projecten Kostenafweging van alternatieve uitvoeringen Toetsing van offerteprijzen Vergelijking eigen prijzen met marktprijzen De 29e editie van het DACE Prijzenboekje helpt u snel op weg bij het samenstellen en vergelijken van kostenramingen voor industriële procesinstallaties. Het biedt richtprijzen voor vrijwel elk onderdeel van een procesinstallatie en actuele kengetallen per m2 oppervlakte voor productie-, magazijn-, kantoor- en laboratoriumgebouwen. Tevens bevat het bouwdeelprijzen voor bouwkundige, installatietechnische en civieltechnische componenten.

De richtprijzen reflecteren werkelijk gemaakte kosten en zijn niet slechts een afspiegeling van catalogusprijzen.

Het DACE Prijzenboekje wordt verzorgd door leden van de DACE Special Interest Group Cost Engineering Process Industry, kostendeskundigen die actief betrokken zijn bij investeringsprojecten en midden in de praktijk staan.

Ga voor uw bestelling of een abonnement naar www.bimmedia.nl/prijzenboekje Of bel 070 304 66 77

SDU_ADV_DACE_185x132.indd 1

15-07-13 12:54 Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P023_GWL-0809-0809-2013 23

23

13-9-2013 10:26:58

THEMA: ENERGIE Duurzaamheid - EPC - Keurmerken

Overzicht van duurzaamheidslabels Wie een nieuw of bestaand gebouw ‘officieel’ duurzaam wil laten verklaren door middel van een duurzaamheidslabel, kan kiezen uit talloze aanbieders. Daarbij kost het tijd en energie om de verschillen tussen deze aanbieders te doorgronden. Een overzicht van de belangrijkste labels, met hun overeenkomsten en verschillen.

Tekst Tijdo van der Zee

Voor zijn nieuwe hoofdkantoor in Hoofddorp kreeg Schneider Electric een Breeam-certificaat Excellent en een ISO 50001-certificering.

24

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P024_GWL-0809-0809-2013 24

13-9-2013 10:17:29

THEMA: ENERGIE

Schneider Electric, een Frans energiemanage-

expert zal na oplevering niet door het gebouw

score. Leidt niet tot een certificaat en hoeft

mentconglomeraat kan erover meepraten. Het

heen gaan om te meten welke waarden zijn

niet door gecertificeerde adviseurs te worden

bedrijf opende onlangs een nieuw Nederlands

doorgevoerd. GPR levert dan ook geen

uitgevoerd. Sluit wel aan op Nederlandse

hoofdkantoor in Hoofddorp en wilde kunnen

certificaat op.

wetgeving.

tonen hoe duurzaam het gebouw is. Dat leidde

Wie wel een certificaat wil, zal zich bijvoorbeeld

uiteindelijk tot een Breeam-certificaat

moeten wenden tot Breeam of Leed of het

Greencalc

Excellent en een ISO 50001-certificering.

Energielabel. Probleem is dan weer dat het hele

Begin jaren ’90 ontwikkeld door Sureac en

Maar Schneider Electric doet het voorkomen

traject tot en met de uitreiking van het label

DGMR om inzicht te verschaffen in de

alsof het zelf niet precies weet wat het met

flink in de papieren kan lopen: al snel tiendui-

duurzaamheid van een gebouw. Duurzaamheid

deze keurmerken moet. “Zodra er teveel certifi-

zenden euro’s.

gemeten naar een referentiegebouw uit 1990,

caten en keurmerken zijn, schept het alleen

Wat de meeste ‘labels’ wel gemeen hebben, is

uitgedrukt in cijfers, waarbij gebouw uit 1990

maar verwarring en schiet het zijn doel

dat ze vooral interessant zijn bij het ontwerp en

een score honderd heeft. Greencalc ging in

voorbij”, zo laat Marcel van ‘t Hof, Business

de communicatie tussen architect, opdracht-

2011 op in Breeam en zal de komende jaren

Development & Energy Efficiency Manager,

gever, bouwer en installateur. Het is belangrijk

uitgefaseerd worden. Vooral voor adviseurs en

weten. “Wildgroei aan certificaten leidt

vooraf te weten welke score je wilt bereiken en

architecten.

uiteindelijk tot minder geloofwaardigheid. En

daarop het ontwerp af te stemmen. Als

dat moeten we voorkomen.” Van ’t Hof denkt

certificering gewenst is, moeten deze

ISO50001

dat in de nabije toekomst verschillende

maatregelen natuurlijk ook worden uitgevoerd,

Ontwikkeld in 2012 door normalisatie-instituut

keurmerken zullen samensmelten waardoor het

maar daarmee is het werk dan ook grotendeels

NEN ter implementatie van de Europese

“in één oogopslag duidelijk zal zijn hoe

klaar. De rekentools zijn geen geïntegreerde

richtlijn Energie Efficiëntie (artikel 8).

duurzaam een product of bedrijf is”.

energiemanagementsystemen, waarmee op

ISO50001 zorgt voor de borging en verbetering

Gedeeltelijk is die samensmelting al gaande. Zo

dagelijkse basis gewerkt kan worden.

van energiemanagement in een organisatie.

ging twee jaar geleden bepalingsmethode

Het lijkt er dus op dat verschillende methoden

Daarbij wordt de methode Plan – Do – Check

Greencalc op in Breeam. En de methodieken

– ondanks dat ze steeds meer ‘gekalibreerd’

– Act-systeem (PDCA) gebruikt, ook de

voor de berekening van de milieuprestatie van

– worden, toch naast elkaar zullen blijven

Deming-cirkel genoemd. Vergelijkbaar met

een gebouw van Breeam en GPR-gebouw liggen

bestaan. En waarom? Omdat de klant nu

NEN 9001 en NEN 14001. Krijgt vermoedelijk

niet ver uit elkaar. Dat komt onder meer doordat

eenmaal verschillende wensen heeft en

steeds meer een verplichtend karakter. Leidt

beide gebruik maken van de ‘Bepalingsmethode

strategische keuzes maakt.

tot een certificering door een gecertificeerd

Milieuprestatie Gebouwen en GWW-werken’ en

En hoe moet een installateur hier nu mee

bedrijf.

de daarbij behorende Nationale Milieudatabase.

omgaan? Daarop geeft Johanna Quelle van

Ook leveren de verschillende instanties een

GPR Gebouw een antwoord: “Met inzicht hierin

Breeam NL

steeds grotere range aan producten; voor

kan de installateur klantgerichter zijn naar zijn

Nederlandse versie van Brits duurzaamheids-

nieuwbouw, bestaande bouw en zelfs gebieds-

opdrachtgever. Door op de hoogte te zijn van

label, hier onder de vleugels van de Dutch

ontwikkeling kan men vaker dan vroeger bij één

duurzaamheidsambities, kunnen materiaalkeu-

Green Building Council (DGBC). Nederlandse

aanbieder terecht.

zes daarop afgestemd worden. Als de

versie sluit aan op de hier geldende wetgeving.

Tegelijk is een volledige samensmelting in de

installateur hier geen rekening mee houdt, kan

Gecertificeerde adviseurs kunnen een

nabije toekomst niet waarschijnlijk. Dat komt

het gebeuren dat het gebouw na oplevering

certificaat afgeven, met scores tussen een en

omdat alle ‘keurmerken’ net weer iets anders

niet helemaal voldoet aan de eisen die gesteld

vijf sterren op vele thema’s zoals transport,

willen bewerkstelligen. Sommige, zoals de

zijn door de opdrachtgever.”

materialen en energie. Breeam-certificering is

Green Key, zijn volledig commercieel, vrijblijvender en daarom alleen te gebruiken in

niet goedkoop. Een certificaat kost al snel

Rekentools

de recreatiebranche, zoals in hotels. Andere

enkele duizenden euro’s, maar de kosten voor het traject er naar toe (bv. adviseurskosten)

zijn een stuk serieuzer en volledig in lijn met

GPR Gebouw

bedragen al snel tienduizenden euro’s. Breeam

Nederlandse wetgeving: zo neemt bijvoorbeeld

Deze rekentool werd halverwege de jaren ’90

heeft drie varianten, voor nieuwbouw,

Breeam toekomstige EPG- en energielabelver-

ontwikkeld door W/E Adviseurs in samenwer-

bestaande bouw en de omgeving: Nieuwbouw,

plichtingen in zich op.

king met de gemeente Tilburg. Gebruikers

In-Use en Gebiedsontwikkeling. Britse

kopen een licentie om de software te gebrui-

oorsprong geeft Breeam-certificering

Certificering

ken. Daarin wordt de duurzaamheid van een

internationaal tintje. EPG en Energielabel zijn in

GPR Gebouw levert vooral licenties voor

gebouw gemeten op de thema’s energie,

Breeam geïntegreerd.

berekeningssoftware. Daarmee kunnen

milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en

ontwikkelaars aan de slag om af te tasten welke

toekomstbestendigheid en uitgedrukt in

Leed

maatregelen effect hebben op de toekomstige

rapportcijfers. Vooral bedoeld om vooraf

Leadership in Energy and Environmental

duurzaamheid van een gebouw. Maar aan deze

inzicht te krijgen in welke materialen en

Design (LEED) is de Amerikaanse tegenhanger

software is geen check achteraf gekoppeld: een

installaties kunnen bijdragen tot een goede

van Breeam. Heeft als nadeel dat het niet erg

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P025_GWL-0809-0809-2013 25

25

13-9-2013 10:17:29

THEMA: ENERGIE Tags - Hier - Invullen aansluit op de Nederlandse wetgeving, maar als voordeel dat het internationaal aanzien heeft en dat het internationale vergelijking mogelijk maakt. Certificering en begeleidingstraject kosten tienduizenden euro’s. Vooral in Azië en Amerika. Leed geeft ‘medailles’ uit, die

Begin stappenplan

Wilt u duurzame woningbouw, utiliteit, of GWWwerken?

Gaat het om bestaande bouw, of nieuwbouw?

Energieimpact, milieuimpact (LCA) of anders?

In welke fase van het project het nuttigst?

Is een certificaat een belangrijk onderdeel van het proces?

lopen van ‘gehaald’, naar ‘silver’, ‘goud’ en Rekentool

‘platina’.

Green Key Duurzaamheidslabel voor de recreatiebranche.

Uitgegeven door Stichting KMVK. Vrij breed label, waarin ook bijvoorbeeld duurzaam inkopen en afvalmanagement worden meegenomen. Green Key bestaat zo’n vijftien

Nee Energie

Ontwerp Ja

Maatwerkad vies Maatwerkad vies +Energielabe l C2C Woningbou wtool Greencalc

Nee

Nieuwbouw Milieu

Ontwerp

Installatie

Milieu

Energie

Welke rekentool?

Breeam Nieuwbouw

Eco Instal

Beheer

Ja

Maatwerkad vies + energielabel

Nee

GPR Gebouw

Ja

PHPP GPR Gebouw

GWW-werk

‘groenverklaring’ krijgen. Die groenverklaring geeft banken de mogelijkheid het project tegen gunstige voorwaarden (lage rente) te financieren. Dat geld komt van spaarders of beleggers die ook genoegen nemen met een lage rente, omdat zij in ruil hiervoor wel een belastingvoordeel hebben.

Ja

Energielabel

Managemen t

Ja

ISO50001

te kunnen maken bij aanbestedingen van

Nee

GPR Gebouw

werken (bruggen, wegen). De methode neemt

Ontwerp

Breeam Leed

Nieuwbouw

bepaalde voorwaarden van AgentschapNL een

Ontwerp

C2C Woningbou wtool

Ja

Bestaande bouw/renov atie

nieuwbouw, woningbouw of utiliteit) kan onder

Nee

Utiliteit

Energie

deze lijst. Een gebouw (bestaande bouw,

Ontwerp

Nieuwbouw Milieu

wetgeving.

Niet echt een label en een buitenbeentje in

Nee

Ontwerp

Bestaande bouw/renov atie

Commercieel initiatief, niet direct in lijn met

Groenverklaring

Ontwerp

Energie

dat zij bij de hoofdingang horen te hangen.

Eco Quantum

Leed

Woningbou w

bedrijven een certificaat (brons, zilver of goud)

GPR Gebouw

PHPP

Ja

jaar en in die tijd vergaarden een kleine 600

Managemen t

Ja

ISO 50001

Nee

Green Key

Milieu

Ontwerp

Ja

Breeam In Use

Milieu

Aanbestedin g werken

nvt

Dubocalc

Dubocalc Een recent door Rijkswaterstaat ontwikkeld instrument dat vooral bestemd is om een keuze

de hele levenscyclus van materialen mee en drukt die uit in een Milieukosten Indicator Waarde (MKI-waarde). Rijkswaterstaat zoekt een partij die Dubocalc wil overnemen.

Eco Instal Recent ontwikkeld door kennisinstituten TNO en ISSO. Het beheer en onderhoud van de methode en databases zijn in handen van de Stichting Bouwkwaliteit (SBK). Deze tool richt zich expliciet op installaties. Eco Instal stelt de

milieuprestaties vast van installaties in De keuze voor een rekentool of duurzaamheidslabel hangt af van de omstandigheden en de ambities van de 1 De keuze voor een rekentool of duurzaamheidslabel hangt af van de omstandigheden en de ambities van de opdrachtgever. Een

en utiliteitsbouw. Nog in ontwikkeling opdrachtgever. stappenplan helpen bij het maken van die keuze.isBovenstaande keuzetabelen is slechts stappenplan kan helpen bij het Een maken van die kan keuze.

Bovenstaande keuzetabel slechts ter indicatie niet volledig. Zowoningontbreekt bijvoorbeeld een kostenafweging.

Ook zijn mogelijk niet alle duurzaamheidslabels opgenomen. en daarom lastig om er verdere uitspraken over ter indicatie en niet volledig. Zo ontbreekt bijvoorbeeld een kostenafweging. Ook zijn mogelijk niet alle duurzaamheidslabels opgenomen

26

te doen.

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P026_GWL-0809-0809-2013 26

13-9-2013 10:17:39

THEMA: ENERGIE

PHPP Ontwikkeld door het Passiv Haus Institut in het Duitse Darmstadt. Bedoeld om energieneutraal te renoveren of voor energieneutrale nieuwbouw. Vooral bedoeld voor de ontwerpfase, maar certificering gebeurt ook ná de bouw. Een certificaat is te halen via Passiefbouwen.nl.

Eco Quantum Ontwikkeld door IVAM Environmental Research en W/E Adviseurs. Gaat vooral om woningontwerpen milieutechnisch verbeteren, niet om prestatiescores te berekenen. Gewerkt wordt

Marcel van ‘t Hof, Business Development &

met een LCA (Levenscyclusanalyse).

Energy Efficiency Manager van Schneider Electric: “in de nabije toekomst zullen

Energieprestatienorm (EPG) en Milieuprestatienorm (MPG)

verschillende keurmerken samensmelten

De Energie Prestatienorm Gebouwen (EPG) is

zijn hoe duurzaam een product of bedrijf is”.

waardoor het “in één oogopslag duidelijk zal

de nieuwe bepalingsmethode voor de energieprestatie van woningen en utiliteitsgebouwen en sluit nu aan op Europese richtlijnen.

elkaar zijn te vergelijken. De EPG is van

Het ministerie van Wonen en Rijksdienst streeft

toepassing op alle bouwaanvragen vanaf 1 juli

ëfficient EPC bepaald. Een MPG is verplicht per

er naar om in 2014 één methodiek te hebben,

2012 en vervangt de EPN. De invoering van

1 januari 2013 bij aanvraag van een omgevings-

zodat bestaande bouw en nieuwbouw goed met

EPG bij nieuwbouw heeft vertraging opgelo-

vergunning.

pen. Bij een EPG wordt de energieprestatieco-

OP UW BEDRIJFS PROCESSEN Snelheid en accuratesse zijn van essentieel belang. U wilt kunnen factureren, calculeren, offreren, werkbonnen maken en nog veel meer. Zorgeloos, vanuit één krachtig ERP softwarepakket afgestemd op de installatiebranche. Daarom kiest u voor bedrijfssoftware van Syntess. Want Syntess Software kent uw branche als geen ander en biedt u daardoor grip op uw bedrijfsprocessen.

Syntess Software | Spijksedijk 16a | 4207 GN Gorinchem | T 088-40 80 410 | F 088-40 80 411 | verkoop@syntess.nl | www.syntess.nl

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P027_GWL-0809-0809-2013 27

27

13-9-2013 10:17:41

TECHNIEK Regelgeving – Prestatiekeuring – Drukverlies

Twee manieren om ventilatie in te regelen De ventilatie in veel woningen is al bij oplevering niet in orde. Het blijkt dat ventielen en ventilator(en) bijna nooit worden ingeregeld. Niet verwonderlijk dat een balansventilatiesysteem bijna altijd uit balans is. Een snelcursus ‘inregelen van ventilatiesystemen’.

Tekst Richard Mooi

Uit onderzoek van Agentschap NL blijkt dat

betrekkelijk weinig. Projectontwikkelaars zien

goed ingeregeld ventilatiesysteem op te

balansventilatie met WTW-unit zelden in

we nauwelijks. Het is een beperkt aantal

leveren, dat qua geluid ook nog eens onder de

balans is. Er wordt de ene keer (aanzienlijk)

woningbouwverenigingen die ervoor kiest.”

30 dB blijft. Het komt doordat veel installa-

meer lucht afgezogen dan wordt ingeblazen

De controles bestaan niet alleen uit het meten

teurs, volgens Zieremans, verkeerd inregelen.

en in een volgende meetwoning was de

van debieten en geluidsniveaus. Dat vormt

Ze zetten de ventilator(en) op hoogstand en

situatie net andersom. Meetrapporten worden

juist het sluitstuk van het werk, vertelt

gaan dan de luchttoevoer knijpen door de

vaak klakkeloos gekopieerd, zonder dat een

Zieremans. “Je controleert ook de uitgangs-

ventielen dicht te draaien. “Het is de kunst in

ventilatiesysteem is ingeregeld. Voor een

punten door het opvragen van bouwtekenin-

verband met het geluid om een systeem

nauwkeurige meting is een meetinstrument

gen en bestek en soms ook de verkoopbro-

zodanig in te regelen dat de ventilator op een

met nuldrukcompensatie verplicht. Het

chures. Dat kan tegenstrijdig of juist

zo laag mogelijk toerental draait.” Als de ventilator voluit draait, straalt de unit meer

Bouwbesluit en de beoordelingsrichtlijnen BRL 6000-10 en BRL 8010 (Ventilatievoorzieningen van woningen, respectievelijk Ventilatie-presatiekeuring, red.) stellen zo’n debietmeetinstrument verplicht.

“Het is de kunst in verband met het geluid om een systeem zodanig in te regelen dat de ventilator op een zo laag mogelijk toerental draait”

geluid uit en ook via de kanalen verspreidt het motorgeluid zich door de woning. Daarnaast veroorzaakt lucht door de afgeknepen ventielen extra stromingsgeluid. In zo’n situatie wordt het lastig om aan de geluidseis te

Veel afkeur

voldoen maar wordt ook energie verkwist,

Henk Zieremans van InstallCheck is één van

aanvullend zijn op het bestek.” Onderdeel van

de gecertificeerde bedrijven volgens

de oplevering is het verplicht inregelen van de

merkt Zieremans.

BRL-8010 om controles voor de Ventilatie-

installatie door de installateur. Steekproefsge-

Twee manieren

prestatiekeuring te mogen uitvoeren.

wijs controleert InstallCheck (en andere

Er zijn volgens hem twee manieren om een

Ondanks de vele verhalen over slecht

gecertificeerde controleurs) de installatie vlak

ventilatiesysteem in woningen in te regelen:

presterende en niet ingeregelde ventilatiesys-

voor oplevering . Er is veel afkeur, meldt

1) Draai het verst weggelegen ventiel (meestal

temen ziet hij nog geen doorbraak voor dit

Zieremans.

dat van de keuken) zoveel mogelijk open, meet

keurmerk (Ventilatie-prestatiekeuring, red.).

dan alle debieten en zorg dat alle afwijkingen

“Er zijn afspraken gemaakt tussen branche-

Hoogstand

ten opzichte van het ontwerp even groot zijn.

organisaties en de Rijksoverheid om de

Of debieten klopten niet, of de geluidsproductie

Het maakt niet uit of dat te veel is of te weinig,

kwaliteit te verbeteren, maar er verandert

was te hoog of beiden. Het is lastig om een

toer daarna de ventilator(en) zoveel op of af

28

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P028_GWL-0809-0809-2013 28

12-9-2013 14:52:43

TECHNIEK

dat de debieten worden gehaald. Het klinkt tamelijk complex, maar dat valt mee, zegt Zieremans. “Het is niet ingewikkeld, het is tijdrovend.” Want als één ventiel verder wordt open- of dichtgedraaid, heeft dat invloed op de andere ventielen die ook moeten worden gecorrigeerd. Gemiddeld is een ervaren installateur zo’n anderhalf uur bezig om in een woning een balansventilatiesysteem met warmteterugwinning in te regelen. In een appartement gaat het wat sneller dan een eengezinswoning, waar je steeds trap-op-trapaf moet.

2) Om het inregelen te vergemakkelijken is het mogelijk de ventielen al min of meer goed ingesteld te bevestigen. Deze voorinstelling komt uit de drukverliesberekening rollen. Per ventiel is bekend hoeveel lucht moet worden

Het Bouwbesluit stelt de inregeling van woonhuisventilatie verplicht met een nuldrukcompenserend

afgezogen en welk drukverlies op mag treden

meetinstrument zoals de Flowfinder-II.

over het ventiel. Uit een grafiek van de

“Als de ventilator continu voluit draait, dan is het erg lastig om binnen de geluidseis van 30dB te blijven”

fabrikant van het ventiel is nu de instelling af te lezen. Dat klopt meestal aardig, is de indruk van Zieremans. “Zo kun je heel goed voorinregelen.” Ook de instelling van de ventilator komt uit de berekening. Bij het inregelen is meestal maar een kleine bijstelling nodig.

Door ventielen zo min mogelijk te knijpen, hoeft de ventilator minder toeren te

Standen kopiëren Zieremans merkt dat installateurs in projecten

maken en dat levert minder Display luchtdebietmeter.

geluidoverlast op.

met allemaal dezelfde woningen soms één woning goed inregelen en vervolgens de stand van de ventielen en ventilatoren kopiëren naar de andere woningen. “Dat is niet verkeerd, mits ze wel dit – steekproefsgewijs - controleren en desnoods nageregelen.”

Wat hij ook nog veel tegenkomt is een ventilatorbox die voor de debieten volgens Bouwbesluit op maximaal vermogen staat ingeregeld. Dat op deze manier veel wordt ingeregeld, verwondert hem niet. “Dat is makkelijker inregelen want dan hebben de ventielen wat meer autoriteit en gaat het allemaal sneller.” Bij een hoog toerental staan de ventielen flink te knijpen en heeft een verandering van het ene ventiel veel minder invloed op het ander. Maar doordat de ventilator continu voluit draait, is het erg lastig om binnen de geluidseis van 30

Metalen kanalen produceren minder geluid dan flexibele slangen.

dB te blijven, zo weet Zieremans.

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P029_GWL-0809-0809-2013 29

29

12-9-2013 14:52:45

REGELGEVING BRL 6010 - Legionellapreventie - Collectieve leidingwaterinstallaties

Meer vakbekwaamheidseisen voor adviseurs legionellapreventie Sinds 1 mei is de nieuwe versie van Beoordelingsrichtlijn (BRL) 6010 ‘Legionellapreventie-advies voor collectieve leidingwaterinstallaties’ van toepassing. Deze BRL van de Stichting Kwaliteitsborging Installatietechniek (KBI), vervangt de versie 2006. Een belangrijke aanpassing betreft meer concrete vakbekwaamheidseisen voor het personeel van het te certificeren bedrijf.

Tekst Will Scheffer en Eric van der Blom

Een herziening van BRL 6010 ‘Legionellapre-

bepalingen voor de volgorde van beheerscon-

worden geïntegreerd in het beheersplan. Wordt

ventie-advies voor collectieve leidingwaterin-

cepten en de daaruit volgende verplichtingen.

ter bestrijding van legionella op een bestaande

stallaties ‘ was nodig in verband met nieuwe

We hebben het dan over de alternatieve

prioritaire locatie gekozen voor een elektroche-

aanwijzingen van de Raad voor Accreditatie

beheersconcepten en -technieken. Uit de

mische techniek, dan mag dat alleen met een

(RvA) en door de inwerkingtreding van het

regelgeving blijkt dat dan voor niet-prioritaire

schriftelijk en gemotiveerd oordeel van een

Drinkwaterbesluit (DWB) in juli 2011. Onder

locaties alleen de fysische en fotochemische

BRL 6010 gecertificeerd bedrijf waaruit moet

‘collectieve leidingwaterinstallaties’ wordt in

beheersconcepten in aanmerking komen.

blijken dat thermisch, fysisch of fotochemisch

deze BRL verstaan de wettelijke aanduidingen

De toe te passen technieken die onder deze

beheer redelijkerwijs op de betreffende locatie

voor zowel de collectieve leidingnetten als

beheersconcepten vallen, maar ook die

niet mogelijk is.

collectieve watervoorzieningen.

behoren tot de overige alternatieve legionella-

De rol en de verantwoordelijkheid van de

beheersconcepten, moeten overeenkomstig

preventieadviseur is daarmee belangrijk groter

Grotere rol en verantwoordelijkheid

artikel 44 van het DWB gecertificeerd zijn op

dan vóór de inwerkingtreding van het

Het Drinkwaterbesluit (DWB) bepaalt in

basis van BRL K14010. Uit die BRL volgt dat

Drinkwaterbesluit 2011. Het is dan ook niet

hoofdstuk 4 (‘Legionellapreventie’) dat de

voor elke locatie een risicoanalyse en een

verwonderlijk dat in de nieuwe versie van BRL 6010 voor de vakbekwaamheid van de

verplichte legionella-risicoanalyse en het beheersplan moeten worden uitgevoerd en opgesteld door een daarvoor op basis van BRL 6010 gecertificeerd bedrijf. Hoofdstuk 4 van

Uit een dossier moet blijken dat de medewerkers beschikken over de vereiste vakbekwaamheid

legionella-adviseur een uitgebreider en concreter pakket van eisen aan kennis, begrip en vaardigheden is opgenomen.

het DWB heeft betrekking op de zogenaamde

Bestaande en nieuwe certificaten

prioritaire locaties. Maar het DWB bepaalt al eerder in hoofdstuk 3 ‘De zorg voor de kwaliteit

beheersplan moeten zijn gemaakt die voldoen

De nieuwe BRL 6010 bevat de eisen voor de

van drinkwater’, dat een onderdeel van

aan de artikelen 37 en 38 van het DWB. Deze

behandeling van een aanvraag van het KOMO

hoofdstuk 4, te weten artikel 44, ook van

zijn dan gebaseerd op thermisch beheer.

INSTAL® certificaat voor het ‘Legionellapre-

toepassing is voor niet-prioritaire locaties.

Vervolgens moet het beheersplan worden

ventie-advies voor collectieve leidingwaterin-

Als voor een niet-prioritaire locatie gekozen

aangepast met de aspecten van de betreffende

stallaties’ en ook eisen voor de instandhouding

wordt voor legionellapreventie met ander dan

gecertificeerde alternatieve techniek. De bij die

van het certificaat. Bestaande certificaathou-

thermisch beheer, dan moet eveneens voldaan

techniek mee te leveren beheersinstructie

ders krijgen een nieuw certificaat na een

worden aan de in artikel 44 opgenomen

moet door een BRL 6010 gecertificeerd bedrijf

positieve vervolgcontrole volgens de nieuwe

30

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P030_GWL-0809-0809-2013 30

13-9-2013 10:20:01

REGELGEVING

BRL 6010. De certificaten die eerder zijn afgegeven op basis van de BRL 6010 versie

prioritaire locaties

2006 blijven geldig tot uiterlijk 1 mei 2014. Het certificaat is van toepassing op zowel permanente als tijdelijke collectieve leidingwaterinstallaties.

legionella-risicoanalyse + legionella-beheersplan op basis van thermisch beheer:

Producteisen in BRL 6010 Het certificaat is nu duidelijk een productcertificaat van een bedrijf (bureau) en heeft betrekking op een legionellapreventie-advies, bestaande uit een risicoanalyserapport en,

door BRL 6010 gecertificeerd bedrijf

bij toepassing alternatieve beheersconcepten: aanpassing legionella-beheersplan met aspecten van de betreffende alternatieve techniek: door BRL 6010 gecertificeerd bedrijf

indien dat nodig blijkt, een legionellabeheers-

niet-prioritaire locaties

bij toepassing elektrochemisch beheersconcept op bestaande locatie :

schriftelijke en gemotiveerde oordeel

door BRL 6010 gecertificeerd bedrijf

bij toepassing fysisch of fotochemisch beheersconcept: legionella-risicoanalyse + legionella-beheersplan, op basis van thermisch beheer, vervolgens aanpassing legionella-beheersplan met aspecten van de betreffende alternatieve techniek: door BRL 6010 gecertificeerd bedrijf

plan. BRL 6010 beschrijft de producteisen voor het risicoanalyserapport en het beheersplan.

Wanneer uit de risicoanalyse blijkt dat er geen risico is, dan is wel een risicoanalyserapport vereist, maar geen beheersplan. Is er wel een

Directe en indirecte wettelijke bepalingen voor de rol van het BRL 6010 gecertificeerd bedrijf Directe en indirecte wettelijke bepalingen voor de rol van het BRL 6010 gecertificeerd bedrijf

risico, dan moet een beheersplan worden opgesteld. Het risicoanalyserapport is dan een

EISEN AAN KENNIS EN BEGRIP

bijlage bij het beheersplan.

De legionellapreventie-adviseur leidingwaterinstallaties

BRL 6010 bevat niet alleen de wettelijke eisen

• kent en begrijpt de eisen die BRL 6010 stelt aan een risicoanalyserapport en een beheersplan,

die worden gesteld aan de inhoud van het

• weet en begrijpt wat legionella is, en wat de gezondheidsrisico’s en de risicofactoren voor groei van de legionellabacterie in leidingwaterinstallaties zijn,

beheersplan en het risicoanalyserapport maar ook eisen voor de vorm van die documenten.

Zo mogen documenten geen overbodige informatie bevatten. Dat gevaar bestaat als gebruik wordt gemaakt van standaardformulieren en/of standaardrapportages. Deze formulieren en rapportages mogen slechts worden overgenomen na verwijdering van de voor de betreffende installatie overbodige

• weet en begrijpt wat de mogelijkheden zijn om legionellagroei in de ontwerpfase van een installatie te voorkomen, • kent en begrijpt de inhoud en relatie tussen de bepalingen van het DWB en de Regeling legionellapreventie met betrekking tot - legionellapreventie in installaties op prioritaire locaties, - legionellapreventie in installaties op niet-prioritaire locaties, - de toepassing van verschillende (conventionele en alternatieve) beheersconcepten (volgorde, motiveringsvereiste, certificatie-eisen, toelatingseisen Ctgb), en - de verantwoordelijkheden van de eigenaar en exploitant/beheerder,

informatie.

• heeft kennis van waterbehandeling en kent en begrijpt de toepassingsmogelijkheden en technische eisen rond het thermisch beheersconcept en de alternatieve beheersconcepten

Vakbekwaamheid

EISEN AAN VAARDIGHEDEN

Het risicoanalyserapport en legionellabeheers-

De legionellapreventie-adviseur leidingwaterinstallaties

plan worden gemaakt door een legionellapre-

• kan een risicoanalyse uitvoeren volgens ISSO-publicatie 55.1

ventie-adviseur. Dat is dus niet een bedrijf (de

• kan een risicoanalyserapport opstellen dat voldoet aan de eisen die in BRL 6010 worden gesteld,

certificaathouder) maar een persoon. De BRL verlangt dat het bedrijf bij de Kamer van Koophandel is ingeschreven en een arbeidsovereenkomst heeft met ten minste één legionellapreventie-adviseur. Het spreekt voor zich dat die persoon vakbekwaam moet zijn.

In Bijlage 2 van BRL 6010 staan de eisen die worden gesteld aan de vakbekwaamheid van de adviseur. Daarbij is een onderscheid gemaakt in eisen aan kennis en begrip en eisen aan vaardigheden. De eisen zijn samengevat in een overzicht. In het verplicht aanwezige kwaliteitshandboek van het bedrijf moet zijn aangegeven over welke vakbekwaamheid elke medewerker, die betrokken is bij de levering

• kan op basis van de risicoanalyse bepalen of en welke beheersmaatregelen nodig zijn om er voor te zorgen dat een installatie legionella veilig is, en kan daarbij beargumenteren waarom bij die installatie het toepassen van andere dan thermische, fysische of fotochemische beheersmaatregelen wettelijk is toegestaan • kan een legionellabeheersplan maken dat voldoet aan de wettelijke eisen en die in BRL 6010 worden gesteld, • kan de beheersinstructie van alternatieve technieken integreren in het legionellabeheersplan en hiertoe beheersprocedures en werkinstructies opstellen, • kan aan gebouweigenaren en/of -beheerders uitleggen wat de gezondheidsrisico’s en de risicofactoren voor groei van de legionellabacterie in de leidingwaterinstallatie zijn, • kan aan installateurs, bouwkundigen en adviseurs uitleggen wat de mogelijkheden zijn om legionellagroei in de ontwerpfase te voorkomen, • kan de gebouweigenaar en/of -beheerder adviseren over het implementeren van legionellabeheer in de organisatie Samenvatting eisen aan de vakbekwaamheid van de ‘legionellapreventie-adviseur in leidingwaterinstallaties

van de gecertificeerde producten moet

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P031_GWL-0809-0809-2013 31

31

13-9-2013 10:20:05

NBD Drukt zijN Nieuwe stempel op De Bouw

zoekeN is ViNDeN! oNDerDeel VaN coBouw o o o o o o o

NBD is de meest volledige, actuele databank voor bouwprofessionals NBD maakt deel uit van een netwerk bouwwebsites met ruim 450.000 bezoeken NBD zorgt ervoor dat bouwproducten/ diensten snel worden gevonden NBD levert meetbare resultaten, leads en dus voor meer omzet NBD linkt bouwprofessionals door naar de website van deelnemers NBD is al decennia een begrip in de bouw- en installatiesector NBD is een onderdeel van Cobouw

Vanaf nu heeft ook NBD het Cobouwstempel. NBD drukt daarmee meer dan ooit zijn stempel op de bouw. NBD-online maakt nu deel uit van het grootste netwerk van toonaangevende websites in de bouw dat maandelijks ruim 450.000 (!) keer wordt bezocht. De product- en leveranciersinformatie van de NBD-Online wordt nu ook via deze websites ontsloten. Een enorme verbetering van het bereik van NBD-Online. En dat is goed nieuws voor de huidige en toekomstige deelnemers van NBD-Online.

NBD (Nederlandse Bouw Documentatie) is de meest volledige en actuele database en online tool die bouwprofessionals helpt bij het zoeken, vinden en inkopen van bouw- en installatiematerialen. NBD heeft als bron voor salesleads een ijzersterke positie in de bouw.

Wilt u meer informatie over de nieuwe voordelen en kansen van NBD? Neem dan contact op met Richard Heemskerk.

richarD heemskerk t: 06 515 87 299 @: r.heemskerk@bimmedia.nl

95886_NBD.indd GWL_P032_GWL-0809-0809-2013 1 32

8/28/2013 13-9-20134:28:34 10:10:19 PM

REGELGEVING RUBRIEK Tags - Hier - Invullen dossier moet de vakbekwaamheid (kennis,

legionella-risicoanalyserapport

vaardigheden en ervaring) van de medewerkers zijn beschreven. Het bedrijf moet ervoor

risico aanwezig

zorgen dat de medewerkers door middel van

geen verder e actie

nee

het volgen van opleidingen, trainingen of andere maatregelen, zoals intern overleg (mits

ja legionella-beheersplan op basis van thermisch beheer

!

valt onder BRL 6010

legionella-risicoanalyserapport als bijlage

vastgelegd), voldoen aan de eisen van vakbekwaamheid. Vervolgens moet uit een dossier blijken dat de medewerkers beschikken over de vereiste vakbekwaamheid. En dat moet

beheersinstructie alternatieve techniek integreren in legionella-beheersplan

jaarlijks weer worden beoordeeld.

indien alternatieve techniek

De registraties daarvan en eventueel te nemen maatregelen moeten worden bijgehouden. De certificatie-instelling voert als onderdeel van

optie: legionella-beheersplan intregreren in beheerplan (met onderhoud) van collectieve leidingwaterinstallatie

de externe kwaliteitsbewaking, zowel tijdens de toelatingsprocedure als de vervolgcontroles, een organisatiegericht onderzoek uit. Daarvan maakt het kwaliteitshandboek met de

Producten onder werkingssfeer Producten van BRL 6010 onder werkingssfeer van BRL 6010

gegevens over de beheersing van de vakbekwaamheid van de medewerkers deel uit. beschikken in relatie tot zijn taken, verantwoor-

king bevat het kwaliteitshandboek een

delijkheden en bevoegdheden.

procedurebeschrijving voor de beheersing van

Als onderdeel van de interne kwaliteitsbewa-

de vakbekwaamheid van medewerkers. In een

Grohe Rapid-SL wc-element

Villeroy & Boc h O.novo

IEUWDE W RN

SITE EB

VE

HR-combiketel + klokthermostaat

wandcloset + softclose zitting

vanaf

nu voor

(excl. BTW)

(excl. BTW)

578,-

123,

35

TES

.N

L

WA

RM

E RV I CE

combipack

116,35 (excl. BTW)

Daarom kiest u ovor Warmteservice Groot assortiment: verwarming, sanitair, dakbedekking en alle installatiemater ialen Altijd in de buurt: 52vestigingen in he el Nederland Professioneel advies: 225 deskundige medewerkers staan da gelijksvoor u lkaar Scherpe prijzen: alle -Amerken tegenVASTE LAGE prijzen Ruime openingstijden: dagelijksvan 07.00 -8.00 1 uuren okzaterdags geopend Telefonisch bestellen: via 0900 - 2031 (

e0,01 p.m.) opwerkdagen tot 22.00 uur

Snelle levering: meestal uitvoorraad, anders devolgendewerkdag leverbaar Online bestellen: de nieu we site isve! li 50.000 1 artikelen opwarmteservice.nl Voor meer info ✆ 0900 - 2031 – pr ijswijzigingenvoorbehouden

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P033_GWL-0809-0809-2013 33

33

13-9-2013 10:20:06

TECHNIEK Meet- en regeltechniek - Klimaatbeheersing - ESCO’s

Softwareprogramma HeatMatcher maakt verwarmingsinstallatie slim Het softwareprogramma HeatMatcher laat verschillende onderdelen van de verwarmings- en warmtapwaterinstallatie onderling ‘bepalen’ welk onderdeel op welk moment de warmte levert, afhankelijk van prijs en beschikbaarheid. Uit eerste tests blijkt dat de HeatMatcher vaker dan normale regelunits gebruik maakt van de warmtepomp.

Tekst Tijdo van der Zee

In de ketelruimte van een seniorencomplex in

eerst met het in ontwikkeling zijnde software-

van warmtepomp en aansluiting. De HeatMat-

Krommenie staat sinds enige maanden een

programma HeatMatcher. Dat moet ervoor

cher heeft met dit probleem nog geen rekening

laptop opgesteld naast de regelkast. Op die

zorgen dat altijd de beste prestatie wordt

gehouden en laat wel beide units van de

laptop staat het softwareprogramma

geleverd, voor de laagste prijs. “De verschil-

warmtepomp tegelijk draaien.

HeatMatcher. Het comfortabele woonblok aan

lende onderdelen van een installatie hebben

“Dat soort praktische zaken kom je natuurlijk

het Durghorstplantsoen van 79 woningen en

‘agenten’ gekregen. Die wisselen onderling

tegen in zo’n veldtest”, zegt Visser. “Hiermee

een overdekt atrium werd een paar jaar

informatie uit over prijs en warmteaanbod en

hebben we informatie gekregen voor de

geleden opgeleverd met een duurzame

-vraag. Op basis daarvan wordt automatisch

volgende versie van HeatMatcher: met een

installatie van 80 vierkante meter zonnecollec-

bepaald welke component op welk moment

kleine tijdsvertraging in de schakeling van de

toren en een (gesloten) WKO-systeem. De

warmte gaat leveren”, vertelt Huib Visser,

tweede trap blijft het voordeel van de

zonnewarmte wordt gebruikt om het tapwater

adviseur bij ZON Energie.

HeatMatcher bewaard zonder concessies te doen aan de levensduur. HeatMatcher schakelt

te verwarmen. De WKO is de basis voor de ruimteverwarming. Het tapwatersysteem

Warm tapwater

de warmtepomp vaker in en gebruikt dus

wordt geholpen door twee 65 kW Remeha-

Het gaat in deze eerste proef alleen om de

minder gas.”

gasketels, de ruimteverwarming kan bij

communicatie tussen een paar componenten

In een tweede veldtest, die eind dit jaar van

piekvraag rekenen op twee exemplaren van 115

bij de verwarmingsinstallatie. Warm tapwater

start gaat in een groot woon-, scholen en

kW. De gehele installatie wordt aangestuurd

doet nog niet mee. ZON Energie test hier vooral

winkelcomplex in Zandvoort, worden het

door een regelunit van Priva.

of de laptop met het programma HeatMatcher

warmtapwatersysteem en de ruimteverwar-

Energy Service Company (Esco) ZON Energie

überhaupt gekoppeld kan worden aan de

ming beide aangestuurd door de HeatMatcher.

Groep uit Spanbroek is eigenaar van de

regelkast en de besturing van de installatie kan

Tussen deze systemen komen dan ook

installatie en voert het beheer uit. Daarbij

overnemen. Dat blijkt het geval. En in de

koppelingen, waardoor warmte van het

betalen de bewoners een energiefactuur via

perioden dat HeatMatcher het voor het zeggen

zonnedak voor de ruimteverwarming kan

het NMDA (niet meer dan anders)-principe,

had, blijkt dat de warmtepomp vaker wordt

worden gebruikt en warmte uit de bodem voor

waaruit ZON Energie gas en elektriciteit

gebruikt ten koste van de gasketels dan in de

tapwater.

aanschaft en afschrijvingen op de installatie

normale situatie, zo laat Visser zien aan de

betaalt. Hoe meer ‘gratis’ duurzame energie uit

hand van enkele grafieken.

Signalen omzetten

bodemwarmte en zonnecollectoren ZON

Daarbij moet wel worden opgemerkt dat in een

Zowel voor de projecten in Krommenie als voor

Energie gebruikt, hoe sneller de investering

conventioneel ingeregelde installatie beide

Zandvoort is er subsidie uit Europa (EFRO-

zich laat terugverdienen.

trappen van de warmtepomp niet vaak tegelijk

gelden). Bij de projecten werkt ZON Energie

In Krommenie werkt ZON Energie nu voor het

worden aangezet omwille van de levensduur

samen met TNO, adviesbureau DWA, ontwik-

34

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P034_GWL-0809-0809-2013 34

12-9-2013 15:02:56

TECHNIEK

In de perioden dat HeatMatcher het voor het zeggen had, blijkt dat de warmtepomp vaker wordt gebruikt ten koste van de gasketels dan in de normale situatie

kelingsbedrijf NHN en de Hogeschool

injecteren en verkopen. Met warm water is dat

zijn. Alles moet perfect op elkaar afgestemd

InHolland. HeatMatcher ontvangt dus diverse

een stuk lastiger. Daarvoor zou er ten eerste

zijn. Bij de HeatMatcher is het in feite niet meer

signalen en zet deze om in een opdracht aan de

een soort ringleiding moeten zijn in een

dan het plaatsen van sensoren en die koppelen

regelinstallatie. Die signalen komen onder

woonwijk, waar je de warmte op kwijt kan.

aan de software”, zegt Visser. De afstemming

meer van sensoren op en in de verschillende

Maar dan nog zit je met bijvoorbeeld de

tussen alle onderdelen gaat (in theorie) vanzelf

onderdelen die informatie doorgeven over

temperatuur van aanbieder en warmtenet die

en op de meest efficiënte manier. Een complex

temperatuur en debiet.

op elkaar moeten zijn afgestemd.

systeem is daarbij niet wezenlijk lastiger aan te

Maar een signaal is ook de prijs van elektriciteit

Visser: “We tonen met dit project aan dat het

sluiten dan een eenvoudig systeem.

en gas. Of een weersvoorspelling: een

interessant is de HeatMatcher te gebruiken

onbewolkte lucht betekent namelijk veel

tussen componenten binnen één gebouw. De

Smart grids

opbrengst van de zonnecollectoren. “Zo kan de

inzet voor warmteuitwisseling tussen

Behalve in Zandvoort gaat ZON Energie

verschillende gebouwen ligt wel in de

binnenkort ook met de HeatMatcher aan de

toekomst.”

slag in IJmuiden, samen met Woningbedrijf

Als de techniek nog wat doorontwikkelt – zoals

Velsen in het nieuwbouw appartementencom-

goedkopere sensoren – dan verwacht ZON

plex Zeewaarts. Dit project heeft al een iets

Energie dat een HeatMatcher-systeem voor

commerciëler karakter.

“Uiteindelijk heeft slim regelen van alle energie, elektriciteit en warmte, de toekomst.”

honderd tot driehonderd woningen niet meer

Toch zal een grootschalige commerciële

HeatMatcher bijvoorbeeld beslissen het

dan 20.000 euro gaat kosten. Toegepast op

introductie waarschijnlijk niet voor 2017

buffervat van het tapwatersysteem nog maar

een goed gedimensioneerd regelsysteem weet

plaatsvinden, denkt Visser. En als het dan zover

niet bij te vullen met bodemwarmte, omdat er

de HeatMatcher 5 procent op energie te

is, zal HeatMatcher waarschijnlijk een tussen-

de volgende dag veel zonnewarmte verwacht

besparen. Maar aangezien lang niet alle

product zijn. “Smart grids zijn enorm in

wordt”, zegt Visser.

systemen perfect zijn ingeregeld, denkt ZON

ontwikkeling en integratie met Powermatcher

Het softwareprogramma HeatMatcher is

Energie dat in veel gevallen zelfs 25 procent

ligt voor de hand. Dan krijgt het product

eigenlijk een voortborduursel op de PowerMat-

energiebesparing mogelijk moet zijn.

misschien een naam als EnergyMatcher.

cher van TNO, die al een paar jaar op een aantal

Daar komt nog een besparing bij: er is minder

Uiteindelijk heeft slim regelen van alle energie,

plekken in Nederland draait. De PowerMatcher

tijd nodig voor de (elektrotechnische)

elektriciteit én warmte, de toekomst.”

doet ruwweg hetzelfde als de HeatMatcher,

engineering van het systeem. Vooral bij

maar dan met elektriciteit.

complexe systemen kan die besparing

Voordeel van de elektriciteit is dat je een

aanzienlijk zijn. “Een engineer kan met

overschot makkelijk op het bestaande net kan

complexe systemen echt een hele tijd bezig

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P035_GWL-0809-0809-2013 35

35

12-9-2013 15:02:58

REGELGEVING NPR-3378 - Mantelbuis - Grondleidingen

Gasrichtlijn duidelijker over kunststof leidingen De praktijkrichtlijn gasinstallaties, NPR-3378, is voor kunststof gasleidingsystemen fors veranderd. Verwarring in de praktijk over het gebruik van bijvoorbeeld een mantelbuis is volgens de NEN dankzij de nieuwe editie uitgesloten. De wijzigingen in een notendop.

Tekst Richard Mooi

Kunststof gasleidingsystemen, multilayer- of

zijn van een mantelbuis. Dat is nodig vanwege

subcategorieën opgenomen.

pex-buis, zijn de afgelopen decennia ingebur-

de geringe mechanische sterkte van de leiding,

In al deze uitbreidingen, met tekst en afbeel-

gerd geraakt. Nadat rond de millenniumwisse-

maar ook vanwege blootstelling aan warmte en

dingen, vindt de gastechnisch installateur altijd

ling kunststof voor gas ook binnenshuis

UV-straling. Kunststof smelt nu eenmaal

wel een voor hem herkenbare situatie,

wettelijk werd toegestaan, zijn in 2002/2003

eerder dan koper.

verzekert De Jong. “Als je praat over in het

steeds meer aanbieders met kunststof

Maar wat is nu in het zicht? De NRP-3378 van

zicht, dan staat er nu uitgebreid beschreven in

leidingsystemen en bijbehorende fittingen op

2007, de praktijkrichtlijn voor gasinstallaties,

welke situatie hij in het zicht zou mogen liggen

de markt gekomen.

blonk niet helemaal uit in helderheid over het

en waar een mantelbuis aan moet voldoen.”

Hoewel de installateur in eerste instantie

gebruik van mantelbuis. Dat is in de herziene

Alsof dat nog niet genoeg is, is in deel 5 ook een

moest wennen aan kunststof gasleidingen en

versie van december 2012 helemaal veranderd,

uitgebreide tabel opgenomen met allerlei

twijfels had over de veiligheid, nam het

zegt secretaris Francoise de Jong van NEN.

situaties en met de bijbehorende oplossing.

marktaandeel langzaam toe. Vooral in

De gereviseerde NPR 3378 delen zijn: deel 5

Bijvoorbeeld de opstelplaats voor de gasmeter

nieuwbouwwoningen worden nu steeds vaker

(gasleidingen - aanleg algemeen) , deel 6

en het verbrandingtoestel. Alle wijzigingen zijn

kunststof gasleidingen geïnstalleerd, als

(bovengrondse gasleidingen) en deel 7 (in de

dusdanig, dat het verstandig is om de updates

alternatief voor dure koperen en diefstalgevoe-

grond gelegde gasleidingen). De tekst in de

te bestellen, verzekert De Jong. “Het is nu veel

lige gasleidingen.

delen 5 en 6 van de NPR-3378 is nu zo

uitgebreider. We hopen dat het een duidelijke

herschreven dat het voor een installateur

handleiding is naar de installateur.”

In het zicht

duidelijk moet zijn met welke situatie hij te

Toch was er altijd wat verwarring over

maken heeft, vertelt De Jong. “Er is geen

Wijzigingsblad

bijvoorbeeld het gebruik van mantelbuizen.

discussie meer mogelijk.”

De herdruk van de werkbladen in december

Wanneer is dat nu verplicht en wanneer niet?

Stond in de versie van de NPR uit het jaar 2007

2012 heeft overigens alweer geleid tot

Anders dan bij koperen gasleiding, mogen

slechts een kort stukje extra uitleg over het

wijzigingsbladen voor deel 5 en 6. Die gaan

kunststof leidingen alleen onder bijzondere

verschil tussen een leiding in het zicht en

over de mantelbuis. Want waar vorig jaar nog

omstandigheden in het zicht worden gelegd,

weggewerkte leidingen, in de herdruk van

werd gesproken over een mantelbuis van

bijvoorbeeld het laatste gedeelte over de wand

december 2012 is dat fors uitgebreid. In de

metaal of een starre PVC-mantelbuis met een

naar de cv-ketel. Maar ook in de meterruimte

delen 5, 6 en 7 zijn nu drie onderscheidingen

dikte van 3 mm, is nu voor situaties in het zicht

bij de gasmeter mag de gasleiding in het zicht.

gemaakt: kunststof gasleiding in het zicht, niet

ook een flexibele mantelbuis van kunststof

De belangrijkste voorwaarde voor multilayer- of

in het zicht en tenslotte in de grond. Per

mogelijk. De reden? “Een buigzame mantelbuis

pex-buis in het zicht, is dat deze voorzien moet

situatie zijn nu allerlei voorbeelden, in allerlei

is in tegenstelling tot een starre van PVC een

36

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P036_GWL-0809-0809-2013 36

13-9-2013 10:21:27

REGELGEVING

praktische oplossing.” Een flexibele mantelbuis werkt gewoon lekkerder, maar zonder dat de veiligheid in het geding is. “Het biedt bescherming tegen mechanische en warmtebelasting.”

Er zijn ook enkele dingen geschrapt, bijvoorbeeld de stalen precisiebuis, die nauwelijks meer wordt gebruikt.

Ook in de meterruimte bij de

In de grond

gasmeter mag de

Deel 7 handelt over in de grond gelegde

gasleiding in het zicht

gasleidingen, bijvoorbeeld naar een gaskachel

worden gelegd.

of cv-ketel in een losstaande garage/ werkplaats. Ook dit deel is uitgebreid. De herkenbaarheid van de leiding is beter beschreven en is in lijn met de NEN1078. Daarnaast zijn ook de invloeden van natuur en milieu toegevoegd. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om hoe te handelen bij verzakking, verontreinigingen en grondsoorten van steenachtige samenstelling.

Voor situaties in het zicht is nu ook een flexibele mantelbuis van

De gewijzigde delen 5, 6 en 7 zijn sinds kort

kunststof mogelijk.

te koop via de webshop van NEN.

Optimaal comfort in iedere ruimte

Belux One RF

Belux Light RF

RF Master-Ontvanger 6 zones 868 MHz

Belux Pro RF

Uitbreidingsmodule 6 zones

Watts Industries Netherlands B.V. Kollergang 14, 6961 LZ Eerbeek, Postbus 98, 6960 AB Eerbeek, Nederland Tel. +31 (0)313 67 37 50 Fax. +31 (0)313 65 20 73 E-mail info@wattsindustries.nl Internet www.wattsindustries.nl

WATTS-00036-Thermostaten_185x132_Df.indd 1

GWL_P037_GWL-0809-0809-2013 37

Th Do w op er m nl w os oad w ta w. ti de w sc br at he o c ts in reg hur du e e st lin rie ge s. n nl

De nieuwste generatie digitale Watts kamerthermostaten Belux One, Belux Light en Belux Pro zijn uiterst gebruiksvriendelijk en verhogen het comfort in één simpele beweging. Bovendien hebben ze een modern ontwerp, zijn ze compact en toch voorzien van een groot oplichtend display.

Naast deze kamerthermostaten kan Watts Industries u ook complete regelsystemen voor verwarmen en/of koelen leveren. Zowel bedraad als draadloos.

Watts Industries Netherlands B.V. is onderdeel van Watts Industries Europe B.V.

28-01-13 11:06

Gawalo Augustus-september 2013

37

13-9-2013 10:21:29

TECHNIEK Legionellavermeerdering - Kritische temperatuurgrens - Opwarming schachten

Koelen van leidingschachten vermindert legionellagroei Het ventileren van leidingschachten of een aparte schacht voor koud drinkwater kan vermeerdering van legionella voorkomen. Dat blijkt uit een studie van TVVL. Ook een circulatieleiding met een koelmachine voor drinkwater en spuien van de drinkwaterleiding zijn goede oplossingen.

Tekst Richard Mooi Beeld TVVL, Lenting Waterservice

Legionella blijft gebouwbeheerders bezighou-

TVVL en Uneto-VNI. Het onderzoek moest

22 tot 24 graden wordt aangehouden.

den. Op het jaarlijkse congres Sanitaire

aantonen hoe het risico op legionellavorming

Bovendien zijn cv-leidingen als opbouw langs

Technieken van TVVL, de vakorganisatie voor

door opwarming in leidingschachten kan

de buitengevel vaak vervangen door onzicht-

installateurs in de utiliteit, was legionella een

worden verkleind. Immers, zodra het leiding-

bare leidingen in schachten en boven

belangrijk onderwerp. Samen met ondermeer

water boven de 25 graden komt, is er een reële

systeemplafonds. En het komt nog steeds in

kennisinstituut Isso en branchevereniging

groeikans. En in leidingschachten in goedge-

moderne gebouwen voor dat cv-leidingen en

Uneto-VNI heeft TVVL talrijke onderzoeken

ïsoleerde gebouwen, vaak middenin zo’n

warmtapwaterleidingen gebroederlijk naast de

gedaan naar het voorkomen van vermeerdering

gebouw, zijn alle ingrediënten aanwezig om de

drinkwaterleiding lopen. Per verdieping wordt

van legionellabacteriën, waardoor Nederland

temperatuur op te laten lopen. Zeker in

in de schacht zo’n 70 tot 150 Watt aan warmte

voorop loopt bij legionellapreventie in

zorgcentra waar al een ruimtetemperatuur van

afgegeven. “Het is zo gemakkelijk om één

tapwaterinstallaties.

Maar toch is legionella niet uitgeroeid. In de huidige goedgeïsoleerde zorgcentra en ziekenhuizen is er juist een verhoogd risico op legionellavorming in drink- en warmtapwaterleidingen. TVVL laat daarom met voorstudies regelmatig uitzoeken hoe het risico op legionella-uitbraken zo klein mogelijk kan worden gehouden.

Zo loopt er een studie naar de invloed van de constructie van mengkranen op legionellavermeerdering. “Want,” volgens dagvoorzitter Eric van der Blom, beleidsmedewerker sanitaire technieken bij de branchevereniging UnetoVNI, “een legionellabesmetting komt relatief vaak voor bij thermostatische mengkranen”.

Eén schacht Op het congres werden de resultaten bekend-

Tijdens het TVVL Nationaal Congres Sanitaire Technieken werd de herziene ISSO-publicatie 55 uitgereikt. Steven

gemaakt van het TNO-onderzoek ‘tempera-

Mast, bestuurslid NL ingenieurs en Arjen Vermeer van sanitair installatiebedrijf Trijselaar Vermeer namen de

tuurbeheersing in schachten’, in opdracht van

herziene publicatie in ontvangst uit handen van Oscar Nuijten (ISSO) en dagvoorzitter Eric van der Blom.

38

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P038_GWL-0809-0809-2013 38

12-9-2013 15:09:56

TECHNIEK

schacht te maken,” verklaarde TNO-onderzoe-

moet worden voorkomen dat de waterleiding in

onder de 25 graden, waardoor urenlang wordt

ker Ewout Scholten de gangbare werkwijze.

de schacht bevriest. Een vorstbeveiliging is een

gespuid. “Een kostbaar waterballet.”

Zelfs een geïsoleerde drinkwaterleiding is geen

must.

In gebieden waar het waterleidingbedrijf

garantie op succes. Bij een isolatiedikte van 20

Ook het koelen van de schacht met een

drinkwater van een lagere temperatuur

mm is stilstaand koud water na 2 tot 4 uur tot

gekoeldwatersysteem is een effectief middel,

aflevert, is spuien – bij voorkeur ’s nachts –

boven de kritische grens van 25 graden

onderzocht TNO verder. Grote delen van het

zeker ook een goede oplossing. Het kost dan

opgewarmd.

jaar is gewoon vrije koeling mogelijk. Wel moet

zo’n 12 tot 24 liter drinkwater per nacht.

er voldoende VO, bijvoorbeeld in de vorm van

Ventileren

dikke stalen leidingen, in de schacht zijn

Phase Changing Material

Wat is nu de beste oplossing volgens het

aangebracht.

Tenslotte beschrijft TNO in het onderzoek een

TNO-onderzoek? “Splitsen van leidingen,”

mogelijk toekomstige oplossing: het isoleren

vertelde Scholten. Een aparte schacht voor

Waterkoeler

met Phase Changing Material (PCM). Voor dit

warme leidingen en de drinkwaterleiding. Dat is

Een ander opvallende oplossing uit de

doel moet een materiaal, paraffine, worden

in de ogen van TNO de beste oplossing, maar

TNO-koker is het monteren van een circulatie-

ontwikkeld dat een faseovergang op het

voor bestaande gebouwen niet meer mogelijk

leiding voor drinkwater dat met een koelma-

kritische punt van 24 graden heeft. Door deze

en ook in nieuwbouw lastig. Daarom bekeek

chine op lage temperatuur wordt gehouden.

faseovergang van vast naar vloeibaar is er

TNO of ventileren soulaas biedt. Door via een

Zeg maar een omgekeerd circulatiesysteem

extra energie nodig (oplaadeffect) en duurt

ventilator onderin de schacht koude buiten-

voor warmtapwater, waarbij de boiler is

het langer voordat de temperatuur verder

lucht te blazen, en aan de bovenkant weer af te

vervangen door een koelmachientje. Deze

oploopt. Bij normaal gebruik overdag zal door

waterkoeler hoeft slechts een bescheiden

de tapbeurten de paraffine weer stollen, zeg

vermogen van 15 tot 20 Watt per verdieping te

maar ontladen.

kunnen leveren. “Het zijn allemaal bekende

Wordt de kraan maar een paar keer per dag

technieken,” verzekerde Scholten en ook de

geopend, dan gebeurt het ontladen onvol-

Drinkwaterwet staat het koelen van leidingwa-

doende en biedt PCM-isolatie geen goede

“Een legionellabesmetting komt relatief vaak voor bij thermostatische mengkranen”

ter toe.

oplossing. Bovendien is het nog geen

voeren, ontstaat een effectieve manier om de

Daarnaast bekeek TNO een systeem van

commercieel product. “Misschien komt het

warmte af te voeren. Er is zo’n 90 tot 180 m 3/h

automatisch spuien met drinkwater. In

ooit op de markt,” vatte dagvoorzitter Eric van

luchttoevoer nodig.

gebieden waar de temperatuur van het

der Blom samen, die de andere oplossingen

Niet in elk gebouw is deze oplossing mogelijk.

drinkwater zomers op het afleverpunt al bijna

uit het TNO-onderzoek zeer bruikbaar vond.

Brandveiligheideisen kunnen een belemmering

24 graden is, moet wel rekening worden

Een deel van de door TNO aangedragen

zijn voor open schachten. In zo’n geval moet

gehouden met een in te stellen maximale

oplossingen is al in de vernieuwde Isso-publi-

per verdieping ventilatielucht worden

spuitijd. Want anders zakt de automatische

catie 55 verwerkt.

aangevoerd, via geveldoorvoeren. Bij vrieskou

toevoer bij zo’n spuisessie niet of nauwelijks tot

Meting met iPad

Ook nieuwe gadgets dringen door in legionellabeheersing. Het installatiebedrijf Lenting Waterservice heeft voor de iPad, de tablet van Apple, een app gemaakt waarmee snel temperaturen aan tappunten kunnen worden gemeten. Daartoe wordt op de iPad de zogenaamde iCelcius temperatuursensor aangesloten, die als accessoire voor deze populaire tablet te koop is.

“Als het beheerplan periodieke temperatuurmetingen van tappunten voorschrijft, gaat dat toch geregeld mis. Gebouwbeheerders vergeten het, of ondernemen geen actie bij verdachte temperatuurafwijkingen.

Zeker als het druk is, of laat op de dag, wordt al snel de gewenste temperatuur in het logboek ingevuld”, schetste Barry Lenting. “Analyse van de meetgegevens door de legionelladeskundige van een gecertificeerd bedrijf (volgens BRL 6010), is dan onmogelijk”.

Lenting komt daarom met een digitaal logboek op de iPad. De tappunten zijn al ingevoerd, de controleur hoeft alleen maar de temperatuursensor onder de kraan te Mhouden. Na enkele seconden staat de juiste meettemperatuur in het digitale logboek. De app komt voorlopig niet beschikbaar voor tablets met Android omdat voor dit besturingsysteem geen goede temperatuursensor te koop is.

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P039_GWL-0809-0809-2013 39

39

12-9-2013 15:09:58

Geberit PushFit

De toekomst begint nu.

Het Geberit PushFit insteeksysteem voor drinkwater en verwarming stelt hoge eisen aan sterkte, veiligheid en flexibiliteit. Twee afdichtringen, rvs fixatieklauwen, een robuuste fitting en een duidelijk zichtbare insteekindicator zorgen voor een veilige verbinding. Met daarnaast een lichtgewicht meerlagenbuis in de diameters 16, 20 en 25 mm voor de snelle en eenvoudige verbinding met de hoofdleiding op elke verdieping. Snelle insteek. Betrouwbare installatie. Professioneel vakmanschap. Dat is wat wij bedoelen met “Know-How Installed”. → www.geberit.nl

18079 Geberit Adv. PushFit Gawalo GWL_P040_GWL-0809-0809-2013 40 210 x 297 bs.indd 1

15-05-13 10:01 12-9-2013 17:31:55

MARKT Worldskills - Beroepenwedstrijd- CCTV - Energiezuinige installatie

Twee medailles voor excellent vakmanschap Ruim 1000 jongeren uit 54 landen deden begin juli mee aan de tweejaarlijkse beroepenwedstrijd WorldSkills. Team Nederland bestond uit 24 jonge vaklieden.

Onder hen waren w-installateurs Stefan Wiltink en Joost Aben en e-installateurs Paul Groen en Brian Vonken. Ze vertellen over hun ervaringen tijdens dit megaberoepenspektakel.

Tekst Marion de Graaff Beeld Skills Netherlands

Stefan Wiltink (Koude- en Luchtbehandeling)

helemaal af, maar gelukkig was ik daarin niet

meestal een combinatie van telecommunicatie

straalt als hij vertelt over zijn opdrachten. “We

de enige. Het is fantastisch om hier aan mee te

en informatica. Een ervan is het installeren van

moeten een energiezuinige installatie maken

kunnen doen. Ik ga nu bij wat andere Nederlan-

een CCTV-camera waarmee bezoekers

die zowel kan verwarmen als koelen. En ik heb

ders kijken. We zijn een hecht team geworden

vervolgens via Wifi contact kunnen maken.

net de letters COOL van koper gemaakt op een

en leven erg met elkaar mee.”

Brian vindt de tijdsdruk lastig. “Ik wil alles graag goed doen. In mijn werk ben ik liever een

bord waarop al stond: ‘We keep the world’ …

Maar ik vind mijn C nog niet goed genoeg, dus

Elektrotechniek Gebouwen

uur langer bezig en lever ik perfect werk, dan

die ga ik zo nog even over doen.” De (service-)

Paul Groen deed mee in de vakrichting

dat ik een klus afraffel. En hier moest alles snel,

monteur van Van Kempen geniet enorm van de

Elektrotechniek Gebouwen. Hij volgt de niveau

snel. Maar een mooie ervaring, hoor. En ik heb

ervaring. “Het is super allemaal, echt super.”

3 opleiding voor 1e monteur. Hij zit op het

heel veel geleerd in het traject naar deze

Horizon College, volgt praktijklessen bij

wedstrijd toe.”

Hecht team

InstallatieWerk Noord-Holland en werkt drie

Joost Aben volgt de opleiding 1e monteur

dagen per week in Zwaag bij Van der Laan.

werktuigbouwkundige installaties via het

Tijdens een korte pauze zegt hij: “Sjonge, wat is

Opleidingsbedrijf InstallatieWerk Zuid-Oost. Hij

dit een ervaring, onbeschrijfelijk. Ik had wel

werkt bij Van Gemert Installatiegroep. Joost

verhalen gehoord, en foto’s en filmpjes gezien,

De resultaten:

moet zijn opdracht in de eerste twee dagen

maar je weet het pas echt als je hier zelf bent.

* Stefan werd 15e van de 23. Hij haalde 501

maken. Omdat er in totaal 25 kandidaten

Mijn opdracht gaat goed. Het is heel moeilijk om in te schatten wat de anderen doen. Ik werk

“Sjonge, wat is dit een ervaring, onbeschrijfelijk”

stug door en zie wel waar ik eindig. Ik vind het alleen al geweldig om hieraan mee te doen.”

punten: net genoeg voor de medaille voor excellent vakmanschap. * Joost haalde 493 punten en werd daarmee 13e van de 25. * Paul haalde 506 punten en werd daarmee

CCTV-camera deelnemen en de werkvloer niet groot genoeg

Brian Vonken (ICT Netwerkbeheer) leert bij

is, wordt er in twee shifts gewerkt. Joost loopt

Aventus voor 1e monteur Elektronische

op dag drie dan ook rustig door de hallen. “Het

Installaties en werkt vier dagen als monteur bij

ging wel lekker. Ik had mijn opdracht niet

Hollander Techniek. De opdrachten zijn

16e van de 31. Ook hij kreeg een medaille voor excellent vakmanschap. * Brian haalde 483 punten en werd daarmee 11e van de 16.

Installatie Journaal Augustus-september 2013

GWL_P041_GWL-0809-0809-2013 41

41

12-9-2013 15:14:19

TECHNIEK Binnenmilieu - Arbo - Klimaatbeheersing - Ventilatie

“Lever geen leidingen maar een prettig binnenklimaat” De afgelopen 25 jaar zijn de binnenklimaatproblemen in onze gebouwen nauwelijks afgenomen. Dat stelt ingenieur Atze Boerstra van adviesbureau BBA Binnenmilieu. Hij is redacteur van het Arbo-Informatieblad AI 24 ‘Binnenmilieu’. In Gawalo geeft hij installateurs vijf tips voor de verbetering van het binnenklimaat.

Tekst Tijdo van der Zee

Een slecht binnenmilieu in kantoren en

‘Binnenmilieu’, een uitgave van Sdu uitgevers.

woningen is vaak bron van ziekte en slechter

“De Wereld Gezondheidsorganisatie schatte

Tip 1: Werk waar mogelijk met lokale oplossingen

producerende werknemers. Hoofdpijn,

eind jaren ’80 van de vorige eeuw dat in 30

“Koude voeten en handen is een veelvoorko-

vermoeidheid, duizeligheid, droge ogen en een

procent van de gebouwen wereldwijd het

mend probleem in bijvoorbeeld kantoren. Een

verstopte neus zijn voorbeelden van klachten

binnenmilieu niet gezond was. Ik schat in dat

oplossing is dan om het gebouw extra te

die kunnen ontstaan als gevolg van een slecht

de percentages sindsdien nauwelijks zijn

isoleren of het centrale setpoint van de

binnenmilieu. Worden mensen langer

veranderd. Natuurlijk zijn er wel zaken

verwarming te verhogen. Maar dat is duur en

blootgesteld aan slechte lucht in gebouwen,

verbeterd, maar daar zijn weer andere

vaak zie je dat ook maar enkele werknemers

dan kunnen ze zelfs ziek worden. Denk dan

problemen voor in de plaats gekomen.”

last hebben van de kou. Je kunt bij de bewuste

bijvoorbeeld aan astma-aanvallen, griep en

“Destijds konden bijvoorbeeld in kantoren de

werkplekken ook lokale oplossingen kiezen.”

infecties aan de luchtwegen. Oorzaken liggen

ramen vaak niet open en kon men niet zelf de

“Mijn ervaring is dat installateurs vaak denken

in onaangename temperaturen, biologische

temperatuur beïnvloeden. Die zaken zijn

op ruimteniveau; dat ze ernaar streven om hele

\ en chemische stoffen in de lucht, maar ook

aangepakt. Maar nu zie je met de introductie

gebouwen gelijkmatig te verwarmen. Terwijl

irriterende geluiden kunnen mensen ziek

van Het Nieuwe Werken weer grote kantoortui-

het er in essentie om gaat dat het comfortabel

maken.

nen ontstaan, vaak in open verbinding met de

is daar waar mensen langdurig zitten of liggen.

gang. Op papier kan je nog wel aan de knoppen

Dat is te bereiken door bijvoorbeeld het

Weinig vooruitgang

draaien, maar per saldo kun je vaak net zo

bureaublad, de stoel, het bed of een lokaal

Het is geen schokkende informatie wellicht,

weinig regelen als vroeger.”

(stralingspaneel) te klimatiseren. Microklimatiseringen noemt men dat. Je kiest voor

schokkend is wel dat de afgelopen 25 jaar nauwelijks vooruitgang is geboekt in het

Tips voor installateurs

verwarming, koeling en luchttoevoer dichtbij

verminderen van binnenklimaatproblemen in

Volgens Boerstra heeft de focus de afgelopen

waar de mensen langdurig verblijven.

onze gebouwen. Dat stelt ingenieur Atze

jaren teveel gelegen op energiebesparing.

Energetisch voordeel is dat je de rest van

Boerstra van BBA Binnenmilieu, een adviesbu-

Comfort en luchtkwaliteit sukkelt er vaak nog

het gebouw minder zorgvuldig hoeft te

reau op het gebied van een gezonde en

achteraan. Terwijl een goed binnenklimaat juist

klimatiseren.”

comfortabele leefomgeving. Boerstra is

essentieel is, zeker voor de eindgebruiker.

“In de markt zijn al kant en klare microklimati-

redacteur , samen met zijn collega Froukje

Boerstra geeft vijf tips voor W-installateurs om

seringssystemen te vinden, we hebben dit

van Dijken, van de recent verschenen derde

dat binnenklimaat te verbeteren.

toevallig recent geïnventariseerd met andere

editie van het Arbo-Informatieblad AI 24

42

leden van de werkgroep microklimatisering van

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P042_GWL-0809-0809-2013 42

13-9-2013 10:25:35

TECHNIEK

“Niet alleen installaties, maar ook te openen ramen dragen bij aan een aangenaam binnenklimaat”

In de markt zijn al kant en klare microklimatiserings­ systemen te vinden, zoals inblaasornamenten die boven het computerscherm

Vervuild luchttoevoerkanaal in een nieuwbouwwoning.

geïnstalleerd worden.

Vervuiling van kanalen kan makkelijk worden voorkomen door kanalen tijdens de bouw af te doppen.

Foto: i-Climate

de TVVL. Denk aan inblaasornamenten die

tot een groei van micro-organismen. En wanneer

“Eigenlijk zou de installateur moeten zeggen:

boven het computerscherm geïnstalleerd

het systeem eens op een hogere stand staat,

‘Een maand voor oplevering wil ik er in en dan

worden. Die kunnen medewerkers helemaal

komt dat weer in de binnenlucht terecht.”

wil ik dat er verder niemand anders rondloopt

zelf bedienen. Die installaties zijn wel aangeslo-

“Kanalen moeten brandschoon zijn. Je gaat

ander kan ik de inblaaskwaliteit van mijn

ten op het centrale klimaatsysteem. Ook heb je

ook niet van een vies bord eten. Alle lucht die je

ventilatiesysteem niet garanderen.’ Maar dan

verwarmde bureaubladen, die verwarmen in de

inademt is immers door die kanalen gegaan. In

lacht iedereen je natuurlijk hard uit. In

winter je handen en ook je benen krijgen wat

Finland en Duitsland doen ze dat veel beter.

Duitsland en Finland zijn er maxima voor de

warmte mee.” Boerstra noemt specifiek

Daar doppen installateurs standaard af als ze ’s

hoeveelheid stof die er in het systeem mag

producten van het Deense Exhausto, in

avonds hun installatiewerk neerleggen. Als ze

zitten, daar zijn ze veel zorgvuldiger als het

Nederland vertegenwoordigd door i-Climate/

dan een paar dagen later verder gaan, dan

gaat om stofvrij en hygiënisch installeren van ventilatiesystemen. Het kost iets extra, maar

Inatherm uit Waalwijk en het Groningse meubelbedrijf Bloooms. “Dit soort systemen doen het bijvoorbeeld goed in gebouwen die een

“Kanalen moeten brandschoon zijn; je gaat ook niet van een vies bord eten”

dat moet je er als opdrachtgever maar voor over hebben, vind ik.”

monumentale gevel hebben die niet makkelijk te graden gestookt worden. Bij hun bureau kunnen

weten ze zeker dat het systeem niet vies gewor-

Tip 3: De installateur heeft het echt niet altijd gedaan

medewerkers dan een beetje bijstoken met hun

den door andere werkzaamheden.”

“De gemiddelde Nederlander wijst onmiddellijk

microklimatiseringssysteem.”

“Als je bij het begin goed stofvrij installeert,

naar de installatie als de lucht in een woning of

isoleren is. Het gebouw kan dan best op 18

hoef je alleen maar regulier onderhoud te

kantoor niet in orde is. Mensen krijgen

Tip 2: Hygiënisch installeren scheelt later een hoop ellende

plegen, zoals filters vervangen. Na twintig jaar

hoofdpijn in een gebouw en zeggen dan: ‘het

zijn de kanalen dan vaak nog brandschoon.

installatiesysteem is niet goed’. Soms is dat

“Over het algemeen wordt in Nederland vaak

Maar in Nederland zijn ventilatiesystemen vaak

terecht en voert het ventilatiesysteem

onhygiënisch geïnstalleerd. Het klimaatsysteem

een sluitpost. Ze zitten aan het einde van de

bijvoorbeeld veel te weinig verse lucht toe of zit

in gebouwen is hier vaak veel viezer dan we

bouwketen. Maar juist aan het einde van de

het buitenluchtaanzuigrooster op een onjuiste

denken. Dat gaat dan met name om stof dat

bouw is er vaak veel haast. Dan zie je dat

plek. Maar soms ook spelen er allerlei

vastgeplakt zit. In veel nieuwe woningen zit gelijk

tegelijkertijd iemand de plintjes nog even snel

niet-installatietechnische zaken. Denk dan aan

bij oplevering al behoorlijk veel bouwstof. Dat

verft terwijl iemand nog even wat moet slijpen

ongewenste emissies van stoffen uit bouwma-

vangt weer ander stof op en dat kan weer leiden

of stofzuigen.”

terialen of onjuist gebruik van ruimten.”

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P043_GWL-0809-0809-2013 43

43

13-9-2013 10:25:37

Energie2013_reg_advertentie_HR_210x297.pdf 7 11-7-2013 17:38:42

GWL_P044_GWL-0809-0809-2013 44 95868_VNU.indd 1

12-9-20134:05:43 17:32:25 8/30/2013 PM

TECHNIEK RUBRIEK

“Als er binnenklimaatklachten zijn, is het geen

de installateur het gedaan heeft en de

Anno nu zie je steeds vaker dat kopers van

slecht idee om de installateur langs te laten

eindgebruiker blijft met de klachten zitten.”

woningen of projectontwikkelaars dit niet meer

komen en om te laten checken of de basisin-

“Tussenwanden voldoende geluiddicht maken

pikken. En dat ze er zelfs niet voor schromen

stellingen van de installaties correct zijn. Maar

is echt een gezamenlijk project. Je kunt een

om de juridische weg te bewandelen als blijkt

laat ook gelijk kijken naar meer bouwkundige

goede gezamenlijke eindprestatie afdwingen

dat installaties niet voldoen aan de vooraf

zaken en gebruik en inrichting. In het nieuwe

door een geluidsprestatiecontract te tekenen.

afgesproken eisen of de oorspronkelijke

Arbo-Informatieblad ‘Binnenmilieu’ worden

Er is dan één partij verantwoordelijk om onder

verwachtingen. In zekere zin zie ik een grote

diverse voorbeelden gegeven van dergelijk

een bepaald geluidsniveau te blijven. Als dit na

claimcultuur op de installatiewereld - en de

niet-installatietechnische zaken.”

oplevering niet het geval is, betaalt de

bouwwereld in zijn algemeenheid - afkomen.

opdrachtgever niet. De partijen kunnen dan

“Ook in dit verband pleit ik voor glasheldere

Tip 4: Werk samen, maar zorg ook voor waterdichte contracten

onderling zelf uitzoeken wie verantwoordelijk

contracten waar duidelijke prestaties in staan.

is, als het maar opgelost wordt. Overigens

Zoals dat in sommige DBO (Design, Build and

“Installateurs en bouwkundig aannemer

geldt iets vergelijkbaars ook als het gaat over

Operate) contracten al het geval is. In mijn

schuiven vaak de verantwoordelijkheid op

ventilatie en oververhitting van ruimten. Ook

ogen wordt de installateur dan extra gemoti-

elkaar af. Neem bijvoorbeeld de geluidisolatie

dan is er sprake van een wisselwerking tussen

veerd om betere installaties af te leveren.”

van tussenwanden. Als een installateur een gat

bouwkundige en installatietechnische zaken

“Uiteindelijk moeten installateurs beseffen wat

boort door een wand voor wat leidingen, dan

die je goed vooraf moet ondervangen.”

ze nou eigenlijk leveren. Dat is - vind ik - niet een x aantal leidingen of een y aantal roosters,

zou hij het opengebleven gedeelte dicht moeten stoppen om geluidslekken te voorko-

Tip 5: Lever de juiste nazorg

maar een prettig binnenklimaat op kantoor,

men. Stel dat dit niet gedaan wordt en er

“Installateurs moeten wat mij betreft echt

comfort in huis en een leerprestatiebevorde-

ontstaan geluidsklachten, dan kan die

meer dan nu het geval is serieus werk maken

rende atmosfeer op school. Daar gaat het vak

installateur zeggen dat het niet aan de

van nazorg. Te vaak zie ik dat zij na de

van installateur over. Techniek is het middel.

leidinggaten ligt, maar bijvoorbeeld aan de

installatie hun spullen pakken en verdwijnen.

Het doel is een gezond en comfortabel

dikte van de wand. De aannemer zegt juist dat

Maar na oplevering is er vaak nog van alles mis.

leefklimaat creëren.”

“

Je bent nooit te oud om te leren

”

Opleiding balanceren en inregelen Leer alles over: de beginselen van inregelen statisch en dynamisch inregelen oplossingen voor beide systemen in theorie en praktijk volledig gratis!

YOUR ticket to the

Surf naar caleffi.nl of meld je aan via academy.nl@caleffi.com

FUTURE

Ad_CaleffiAcademy_185x132.indd 1

ACADEMY

www.caleffi.nl 6/09/13 14:53 Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P045_GWL-0809-0809-2013 45

45

13-9-2013 10:25:38

MARKT Benchmark - Rühl Haegens Molenaar - Conjunctuuronderzoek

“Veel ondernemers hebben behoorlijk wat veerkracht” In de bouw- en installatiebranche zijn er dagelijks faillissementen. Ook moeten veel bedrijven flink in hun personeelsbestand snijden. Toch zijn er ook installatiebedrijven die nog steeds een mooie boterham verdienen. Stefan van Maasakkers van Rühl Haegens Molenaar Accountants en Adviseurs vertelt wat deze bedrijven gemeen hebben.

De bouw- en installatiebranche krimpt in de

benadrukt in het conjunctuuronderzoek

kenmerken zijn. Dit zijn: een platte organisatie,

periode 2009 tot 2014 naar verwachting met

tweede kwartaal 2013 van Uneto-VNI: de markt

het bedrijf niet te groot laten groeien, enorme

30 procent. Het gemiddelde rendement daalde

blijft moeizaam, maar we zien het iets minder

betrokkenheid en inzet van het management,

vanaf 2009 tot bijna nihil, met een kleine

somber in.”

altijd denken in kansen, een duidelijke

opleving in 2011. Ongeveer 50 procent van de

Van Maasakkers geeft aan dat er voor de solide

strategie, géén overnames en de risico’s

bedrijven schrijft rode cijfers. Maar gelukkig

bedrijven, die beschikken over een gezond

beperkt houden.

zijn er ook installatiebedrijven die het nog

vermogen en een heldere (toekomst-)visie,

steeds goed doen. De 20 procent best

zeker een mooie toekomst zal zijn. Opdracht-

Inzicht

scorende installatiebedrijven in het MKB

gevers beginnen dit volgens hem ook in te zien.

Van Maasakkers: “Ik wil er een paar kenmerken

behaalden een resultaat van zeven tot acht

“Ze doen liever zaken met een solide bedrijf dat

uitlichten: denken in kansen, een duidelijke

procent van hun omzet. Dit blijkt uit een

meedenkt dan met het bedrijf dat de laagste

strategie en betrokkenheid. De financiële

benchmarkonderzoek uit 2012 van Rühl

prijs aanbiedt. Dit heeft te maken met de angst

uitwerking van denken in kansen en een

Haegens Molenaar Accountants en Adviseurs.

voor een faillissement. Overigens blijft prijs in

duidelijke strategie is voor mij ‘begroten in

de huidige markt natuurlijk zeer belangrijk. Wat

scenario’s’. Mocht alles gaan zoals we

Veerkracht

verder opvalt in ons benchmarkonderzoek, is

Stefan van Maasakkers is als accountant/

dat de toegevoegde waarde per uur nauwelijks

vennoot aan Rühl Haegens Molenaar verbon-

is afgenomen ten opzichte van 2008, ondanks

den. Hij komt bij veel installatiebedrijven over

de enorme druk op de tarieven. Dit moet

de vloer.

betekenen dat de efficiëntie met sprongen is

Van Maasakkers: “Tot 2008 waren het mooie

toegenomen”, aldus Van Maasakkers.

“De markt blijft moeizaam, maar we zien het iets minder somber in”

verwachten dan noemen we dat een begroting ongewijzigd beleid. Een begroting ongewijzigd

jaren. Nu nadert het gemiddelde rendement in de branche de nullijn. Toch merk ik dat veel

Best presterende bedrijven

beleid geeft inzicht in de belangrijkste normen

ondernemers behoorlijk wat veerkracht

Vaak krijgt Van Maasakkers de vraag wat het

in het installatiebedrijf, namelijk kosten,

hebben. Uiteraard zal de markt nog wel een

verschil is tussen een gemiddeld presterend

capaciteit, tarieven, omzet en rendement. Als

tijdje moeizaam blijven en de tarieven staan

bedrijf en de twintig procent best scorende

dit inzicht aanwezig is, kun je je bedrijf

onder druk. Maar de koek moet ook over steeds

bedrijven. Een eenduidig antwoord is hierop

vergelijken met de benchmark: waarom is mijn

minder mensen verdeeld worden, door krimp

niet te geven. Wel is uit onderzoek van de ING

kostprijs hoger, hoe hoog is mijn toegevoegde

van bedrijven en faillissementen. Dit wordt ook

gebleken dat er een aantal gemeenschappelijke

waarde per uur per bedrijfsonderdeel, wat is de

46

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P046_GWL-0809-0809-2013 46

12-9-2013 15:36:07

MARKT

verhouding monteurs, projectgebonden en indirecte medewerkers? En vervolgens: wat kan ik hiermee? Immers, beter inzicht geeft sneller actie en een beter rendement.”

Van Maasakkers vervolgt: “Als dit inzicht aanwezig is, is het ook veel makkelijker schakelen mocht de omgeving niet ongewijzigd blijven. Op een eenvoudige manier kan een ‘what-if-analyse’ worden gemaakt. Stel dat de orderportefeuille snel slinkt, hoe snel kan ik dan schakelen, wanneer moet ik ingrijpen? Stel dat een grote opdrachtgever omvalt, hoe borg ik dan mijn liquiditeitspositie?

Dit wordt ook wel begroten in scenario’s genoemd. Zie het als de crashtest die banken hebben ondergaan: als de omstandigheden wijzigen, hoe kun je hier dan als bedrijf op reageren?”

Durf Het laatste punt dat Van Maasakkers toelicht is betrokkenheid. Betrokkenheid en inzet uiten

Stefan van Maasakkers: “De efficiëntie is met sprongen toegenomen.”

zich in hoe de ondernemer en/of het management ervoor gaat, met als uiteindelijk doel een mooie toekomst voor het bedrijf te behouden.

Rühl Haegens Molenaar Accountants en Adviseurs is gespecialiseerd in de installatiebranche. Het

Als er een duidelijke keuze is gemaakt in het

bedrijf geeft lezingen, organiseert studieclubs en doet aan benchmarking. Rühl Haegens Molenaar

(gewijzigde) beleid, dan dient ook actie te

organiseert speciaal voor ondernemers en controllers in de installatiebranche de workshops ’begro-

worden ondernomen. Van Maasakkers: “Hier is

ten in scenario’s – methodieken en mogelijkheden’ en ’kostprijsbeheersing – kostprijscalculatie en

moed voor nodig. Zekerheid of de juiste keuze

benchmarking’. De workshops staan gepland op 30 september en op 7 oktober aanstaande.

wordt gemaakt, zal niet worden gekregen, maar een goed onderbouwd besluit geeft wel de meeste kans op een mooie toekomst. Ik kan hiervan een mooi voorbeeld geven. In januari had ik een bespreking met een ondernemer over de verwachtingen van 2013. Hoewel het rendement in 2012 enigszins was tegengevallen, zag de toekomst er in 2013, gezien de orderportefeuille, rooskleurig uit. Na een maand bleken enkele projecten een jaar uitgesteld te zijn en was een groot project afgeblazen. Dankzij het inzicht in de cijfers en het denken in scenario’s werd binnen twee weken een ontslagvergunning aangevraagd.

Dit was helaas noodzakelijk. Hoewel de uiteindelijke beslissing zwaar viel, blijkt nu, een half jaar later, dat het de juiste keuze was en dat weer voorzichtig aan een groei kan worden gedacht.”

Als er een duidelijke keuze is gemaakt, dient ook actie te worden ondernomen.

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P047_GWL-0809-0809-2013 47

47

12-9-2013 15:36:08

Viega elektronisch gebruikers­ station: Omdat drinkwater nu eenmaal geen vakantie heeft.

Drinkwaterkwaliteit kan worden gegarandeerd.

Langdurige gebruiksonderbrekingen zijn in veel gebouwen onvermijdelijk en vormen een serieus gevaar voor de kwaliteit van het drinkwater. Een doordacht ontwerp middels de comfortabele Viptool Piping software en de toepassing van het intelligente Viega elektronische gebruikersstation met Hygiene+ functie, leveren een belangrijke bijdrage bij het waarborgen van de drinkwaterhygiĂŤne en de bijbehorende documentatie. Multifunctionele sensoren registreren afwijkingen van de normale situatie en lossen dit op door automatisch te spoelen. Door de omvangrijke registratie van spoelcycli en -tijden, spoelhoeveelheid en -temperatuur kan de installatie nauwkeurig op het gebruik worden afgestemd. Via computer of smartphone kunnen de parameters comfortabel worden opgevraagd. Meer informatie is te vinden op www.viega.nl. Viega. Altijd beter!

105346_Spuelstation_210x297_NL.indd 1 GWL_P048_GWL-0809-0809-2013 48

27.08.13 12:23 12-9-2013 17:34:18

RONDVRAAG

Zijn webwinkels de doodsteek voor de showrooms van de vakman Erik Schut, Joop Elders Sanitair & Totaalinstallateur, Raalte

een installatiebedrijf dan om het toch aan te

koop je iets, en dan moet je er nog wat mee. Ik

sluiten, en met de nodige aanpassingen lukt

zie webwinkels dan ook niet als concurrentie.”

dat wel. Of toch niet, en dan zetten mensen het “We zijn er wel bang voor geweest, maar op

net zo makkelijk op Marktplaats. Zo gaat het

termijn zal dat niet zo zijn. We moeten het hele

tegenwoordig.”

Winfried Koning, Piet Butter Installatietechniek, Volendam

internet-gebeuren omarmen. Het is geen bedreiging maar een kans. Meer dan de helft

Directeur installatiebedrijf, Alkmaar

van de klanten vindt de installateur tegenwoor-

“Wij hebben er wel last van. Een webwinkel heeft geen winkelpand, geen magazijn, weinig

dig via internet. Over het algemeen is het zo dat

“Wij zijn een voorbeeld van een bedrijf dat zijn

personeel. Natuurlijk kun je dan lage prijzen

een webwinkel geen showroom heeft, en

showroom onlangs gesloten heeft. We konden

rekenen. Bij ons maken service en kwaliteit

mensen willen toch graag wat zien. Webwinkels

niet meer opboksen tegen de webwinkels. Ze

onderdeel uit van de prijs. Ik maak geregeld

die alleen maar roepen dat ze de goedkoopste

stunten met prijzen, en mensen willen in deze

mee dat klanten hier komen kijken, een offerte

en de beste zijn, gaan het sowieso niet redden.

tijd geen cent meer uitgeven dan nodig.

laten maken, en vervolgens naar een webwinkel

Op termijn zie ik het gebeuren dat installatiebe-

Klanten kopen bij een webwinkel en laten de

gaan voor een scherpe prijs. Dat is niet leuk,

drijven naast hun showroom een webwinkel

spullen vervolgens zwart installeren. Dat is

maar je doet er weinig aan. Ik blijf optimistisch,

openen. Dat geeft nou eenmaal meer

inderdaad goedkoop, maar wij kunnen daar

want ik geloof in de meerwaarde van een

mogelijkheden. Die kant willen wij zelf ook op.”

niet in mee.”

serviceverlenend bedrijf.”

Toon van Bree, Van Bree Installatietechniek & Saniboutique, Deurne

Jan Wessels, Baderie Mulder, Deventer “Zo zwart-wit is het niet. Voor een los

“Ik heb ergens gelezen dat er tot voor drie jaar

onderdeel gaan mensen sneller naar een

geleden nog zo’n 1500 showrooms waren. De

webwinkel. Maar zoekt iemand een totale

verwachting is dat zo’n beetje de helft moet

badkamer, dan komen ze liever naar de

sluiten omdat ze de concurrentie met de

showroom van een gespecialiseerd bedrijf.

webwinkels niet aankunnen. Dus voor velen is

Klanten oriënteren zich dan wel bij webwinkels,

het inderdaad de doodsteek. Het is dat mijn

maar ze komen bij ons voor advies, persoon-

vrouw hier de showroom doet. Als er klanten

lijke aandacht, service, en omdat we de

zijn, doet ze het licht aan, en is er niemand, dan

componenten of de totale badkamer ook

is het licht uit. Als ik speciaal iemand moest

installeren. Mensen vinden het prettig om één

aannemen voor de showroom, dan kon het niet

aanspreekpunt te hebben. Iemand die ze

uit. Ik heb sterk het idee dat er bij heel veel

‘kennen’ en vertrouwen, en die alles voor je

Wat is uw mening over dit onderwerp?

particulieren sanitair ligt dat ze niet kunnen

regelt. Dat is onze toegevoegde waarde. Dat

Mail het aan RedactieGawalo@bimmedia.nl

gebruiken. Verkeerd besteld. Soms vragen ze

heeft een webwinkel niet, dat is anoniem. Daar

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P049_GWL-0809-0809-2013 49

49

12-9-2013 16:32:17

GWL_P050_GWL-0809-0809-2013 50

12-9-2013 17:34:37

PRODUCTBERICHTEN

Inbraakwerend muurrooster Duco heeft het assortiment muur- en raamroosters uitgebreid. Met de DucoGrille Solid++ M 30Z is er nu ook een nieuw inbraakwerend muurrooster (tot klasse 2) op de markt. Deze wordt als opbouw muurrooster onzichtbaar op het kozijn geïnstalleerd en kan zo bijdragen tot de nachtkoeling van een gebouw. Net als bij de overige types doen de geperforeerde lamellen dienst als insectenwering. Het muurrooster is vervaardigd uit aluminium extrusieprofielen. De meervoudige, ‘stapelbare’ lamellen worden individueel in het met staal versterkte kaderprofiel bevestigd. Bovendien kan het rooster van binnenuit worden vastgeschroefd, zodat er van buitenaf geen schroeven aan te pas komen.

Duco

. www.duco.eu

Dakventilator Bij de DVN dakventilator bevindt de normmotor zich standaard buiten de luchtstroom. Dit maakt dat deze ventilator geschikt is voor de meest uiteenlopende toepassingen, waaronder het afzuigen van vochtige en/of warme lucht. De ventilator is bovendien bestand tegen temperaturen van maximaal 120oC. De DVN heeft een waaier met achterovergebogen schoepen en een verticale uitblaasrichting. De ventilator heeft een huis van zeewaterbestendig aluminium.

De grondplaat en het beschermrooster zijn van poedergecoat gegalvaniseerd plaatstaal.

De motorplaat is gemonteerd op trillingdempers. De ventilator is optioneel ook leverbaar als DVNI met extra isolatie voor akoestische demping.

Rucon Systemair

. www.ruconsystemair.nl Slimme thermostaat De Nefit Easy is een slimme thermostaat die

Digitale bediening van kranen

onafhankelijk werkt van de energieleveran-

Waterkranen kunnen nu worden uitgerust met F-digital van Grohe. Met deze ‘puck’ kan de tem-

cier en ook met andere merken cv-ketels is

peratuur en volumestroom van het water eenvoudig worden geregeld. De F-digital beschikt over

te combineren. Door middel van automati-

een geheugenfunctie, waarmee de gewenste

sche software updates worden de diverse

instelling voor douche of bad kan worden

functies daarna stapsgewijs toegevoegd.

onthouden. Kranen worden niet langer bediend

De thermostaat is zelflerend en ziet aan de

via de gebruikelijke hendel of draaiknoppen,

aanwezige smartphones wie er thuis is. De

maar via een draadloze digitale controller

verwarming wordt automatisch afgesteld op

(in de vorm van een puck). Deze ‘puck’ heeft

de voorkeuren van de aanwezige gebrui-

diverse functies, is eenvoudig in gebruik en

kers. Ook is het met Nefit Easy mogelijk de

kun je plaatsen zonder dat er een extra gat

verwarming via de smartphone, tablet of pc

moet worden geboord.

overal ter wereld te bedienen.

Grohe

Nefit

. www.grohe-group.com

. www.nefit.nl/easy

Afwateringsgoten Afwateringsgoten in het stadsbeeld krijgen steeds vaker een opvallend uiterlijk. Gemeentes realiseren zich dat deze vorm van Urban Design een mogelijkheid biedt zich opvallend te presenteren. Waar traditionele roostergoten niet altijd aansluiten bij de beoogde sfeer, zorgen sleuf- en maatwerkgoten voor een bijzondere uitstraling. De praktische must van afwatering verandert daardoor in Urban Design en daarmee levert een goot een belangrijke bijdrage aan de eigen identiteit van een stads-inrichtingsproject.

Aco

. www.aco.nl

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P051_GWL-0809-0809-2013 51

51

12-9-2013 17:39:09

ZORG VOOR EEN BUZZ IN DE BOUW websites

social media

boeken kennisbanken

workshops

magazines online events

Benieuwd naar alle advertentiemogelijkheden?

Ga naar www.bereikdebouw.nl

GWL_P052_GWL-0809-0809-2013 52

12-9-2013 17:34:51

PRODUCTBERICHTEN

Badkamerserie Sphinx 365 is een complete badkamerserie. De serie is gepositioneerd in het middelste prijssegment. De vormgeving kenmerkt zich door een verbinding van koele, geometrische elementen met organische vormen. In wastafels is er een keuze uit zeven varianten, van 60 tot 130 cm breedte. De closets en het bidet zijn qua vormgeving afgestemd op de wastafels. Ze zijn beschikbaar als wandcloset en als staande diepspoelcombinatie. Het wandcloset is ook leverbaar in de hygiënische Rimfree-uitvoering met innovatieve spoeltechniek. Een omvangrijk meubelprogramma met wastafelonderbouwkasten in verschillende uitvoeringen en een exclusieve hoge kast, biedt de benodigde opbergruimte.

Designmengkraan

Sphinx

Het water van de designmengkraan Hansas-

. www.sphinx.nl

tela stroomt in een laminaire straal zonder toevoeging van lucht uit de uitloop. Nieuw is dat de uitloop draaibaar is en daarmee voor nog meer bedieningscomfort zorgt.

De nieuwe mengkraan is niet alleen stijlvol, maar ook milieuvriendelijk: hij verbruikt namelijk slechts zes liter water per minuut.

Kenmerkend element van de mengkraan is de uit één stuk gegoten rechthoekige uitloop die voor een hoogwaardige en massieve uitstraling zorgt. De straalvormer is op het eerste gezicht niet zichtbaar en voegt zich onopvallend in het design.

Hansa

. www.hansa.com

Coating De Griffon HBS-200 Liquid Rubber is nu ook

Bedieningspanelen

te verkrijgen in emmers van zestien liter.

WISA heeft de serie Kantos bedieningspanelen- die toepasbaar zijn op de WISA XT inbouwsys-

Het product is een afdichtende, bescher-

temen - verder uitgebreid. Naast de modern vormgegeven kunststof en rvs-panelen, kunt u uw

mende en reparerende coating. Toepas-

toilet nu ook verfraaien met design panelen van

singsvoorbeelden zijn het luchtdicht maken

gehard glas. Het glaspaneel komt optisch iets

van kozijnaansluitingen, het waterdicht

van de muur af. Dit geeft het flinterdunne paneel

aansluiten van douche-drains en dakrepara-

een zwevend effect. De panelen zijn toepasbaar

ties. Door de goede hechting op vrijwel alle

als top- of frontbediening en zijn

materialen, zoals beton, steen, hout, pvc,

verkrijgbaar in dualflush met drie en zes liter

zink, bitumen en metaal is de coating ook

spoeling.

geschikt voor maaivelddetails, buisdoorvoe-

Wisa

ren en kimnaden en voor het beschermen

. www.wisa-sanitair.com

tegen erosie en corrosie. Het ecologische product op waterbasis is niet toxisch, oplos-

Designradiator

middel- en Voc-vrij.

De Bryce Plus is een aluminium designradiator van

Griffon

. www.griffon.eu

Vasco. Deze kenmerkt zich door de maximale warmteafgifte en een efficiënt energiebeheer. De radiator heeft een fijne structuur en is opgebouwd uit verticale aluminiumprofielen. De nieuwe praktische accessoires zoals handdoekbeugel of kapstok zijn beschikbaar in allerlei geometrische vormen uitgevoerd in neutraal zwart en wit of in trendy ‘fluo’ kleuren. Naast deze accessoires is er ook een aluminium handdoekbeugel beschikbaar.

Vasco

. www.vasco.eu

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P053_GWL-0809-0809-2013 53

53

12-9-2013 17:39:11

PRODUCTBERICHTEN

Houthaard met liftdeur De Evo van Barbas is een houthaard gecombineerd met het voordeel van een compacte verbrandingskamer plus liftdeur. Door de schuin toelopende binnenwanden is de verbrandingskamer met circa 45 procent verkleind. Hierdoor is het vermogen teruggebracht naar ongeveer 10 kW. Dit is ruim voldoende voor de steeds beter geïsoleerde woningen van tegenwoordig. Ter vergelijking: een (normale) liftdeurhaard met deze afmeting zonder de schuin toelopende binnenwanden geeft al snel een vermogen van 20 á 25 kW. Dat is doorgaans veel te veel voor een gemiddelde woonkamer. De Evo heeft verder een op afstand bedienbare liftdeur.

Barbas . www.barbas.nl

Radiator

Stofzuiger

De Carré-collectie van Vasco kenmerkt zich

De nieuwste M-klasse stofzuiger van Makita is door TNO gecertificeerd als B-label. De

door zijn rechte, vierkante buizen en rit-

VC3211MX1 stofzuiger is uitgerust met twee drievoudige filters, die automatisch om en om wor-

misch lijnenspel. De collectie is verkrijgbaar

den gereinigd. Door deze hogere filteringsgraad is de M-klasse stofzuiger overal voor te gebrui-

in verticale, horizontale en half ronde uit-

ken en met name geschikt voor het afzuigen

voeringen. Daarbij heeft de Carré-collectie

van houtstof (beuk en es), kwartshoudend

ook een nieuwe uitblinker in warmteafgifte

steen en beton. De stofzuiger is in combinatie

in zijn reeks: Carré Plus. Bij deze radiator is

met zowel Makita machines als machines van

aan weerszijden van de buizenrij een extra

andere merken te gebruiken. De voorwaarde

buis toegevoegd. Deze slimme verbetering

is wel dat deze machines door TNO getest zijn

stuwt de warmteafgifte naar nieuwe hoog-

met een A of B-label stofzuiger. De container

tes. De extra warmteafgifte, schommelt,

heeft een capaciteit van 25 liter.

afhankelijk van de afmeting, tussen 15 en

Makita

. www.makita.nl

30 procent. Daarmee is deze radiator onder andere geschikt voor lagetemperatuursystemen.

Drukleidingsysteem

Vasco

Dyka introduceert het Teceflex assortiment. Dit is systeem voor warm en koud drinkwater en

. www.vasco.eu

gasdrukleiding. Meest in het oog springende voordeel van Teceflex is dat de Alupex buis en messing fittingen voor zowel drinkwater als voor verwarming, perslucht en gas geschikt zijn. Installateurs hebben minder verschillende buizen en fittingen nodig waardoor zij met kleinere voorraden werken. De axiale verbindingstechniek waarborgt een langere levensduur door het ontbreken van kwetsbare o-ringen. Daarbij komen er geen inwendige tussenruimtes, spleten bij fittingen en vernauwingen voor.

Dyka

. www.dykatece.nl

Warmtepomp met WiFi De Samsung Crystal warmtepomp kent enorm hoge SEER en SCOP waarden en heeft het A++/ A+ energielabel voor koelen en verwarmen. Standaard is de zeer stille unit voorzien van MPI en een full HD filter, waardoor in alle rust genoten kan worden van gezuiverde lucht. Bovendien is het model uitgerust met WiFi (standaard op single split, optioneel op multi split), waardoor bediening op afstand mogelijk is. Door gebruik te maken van de Smart Air Conditioner app op de smartphone of tablet zijn zowel binnen- als buitenshuis diverse functies op de warmtepomp in te schakelen.

Samsung

54

. www.samsung-klimaat.nl

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P054_GWL-0809-0809-2013 54

12-9-2013 17:39:13

PRODUCTBERICHTEN

Radiator De radiator Vintage van Vasco is uitgevoerd in twee modellen, type 50 en type 90. Het cijfer staat voor het aantal millimeters tussen de kolommen. Vintage komt het beste tot zijn recht in de unieke transparante coating, het soort ‘naakte’ staal dat past in een industrieel loft of atelier, grote keuken of badkamer. De radiator kan ook in andere kleuren worden uitgevoerd.

Deze kolomradiator is geschikt voor grotere ruimtes en kan zowel tegen de wand als op de vloer worden geplaatst. Door de natuurlijk hoge warmteafgifte zijn deze radiatoren ook geschikt voor lage temperatuurverwarming en elke gangbare warmtebron.

Vasco

. www.vasco.eu

Keukenmengkraan Persmachine, gebruikersstation en douchegoot

De Kludi Bingo Star is een onderhoudsvrien-

Viega presenteert drie nieuwe producten: de Pressgun 5, het drinkwater-gebruikersstati-

delijke keukenmengkraan. De kraan is voor-

on en de Advantix Vario douchegoot.

zien van een ergonomisch gevormde hendel.

De Pressgun 5 van Viega is een nieuwe, compacte persmachine die slechts 3,2 kg weegt.

De hendel komt aan de achterzijde niet

Desondanks kunnen in accu- én netvoedingbedrijf afmetingen van 12 t/m 108 mm worden

voorbij het kraanhuis waardoor de muur een

geperst. De machine is daarmee de kleinste en lichtste persmachine voor XL-persverbin-

goede bediening nooit in de weg kan staan.

dingen. Het Viega gebruikersstation wordt in koud- en/of warmwaterinstallaties ingezet

De grote afstand tussen het uitloopuiteinde

om de drinkwaterkwaliteit te garanderen. Het voorgemonteerde en vooringestelde station

en de spoelbakbodem maakt het vullen van

wordt kant-en-klaar geleverd. De Advantix Vario douchegoot kan op de millimeter nauw-

emmers, pannen, vazen en andere grote

keurig op elke gewenste lengte tussen 120 cm en 30 cm worden ingekort.

voorwerpen een stuk eenvoudiger. Het uit-

Viega

trekbare mondstuk heeft een sproeifunctie.

. www.viega.nl

De gehele sproeicombinatie en de daarbij behorende techniek is harmonisch geïntegreerd in het uittrekbare mondstuk. De sproeifunctie is per knopdruk oproepbaar.

Kludi

. www.kludi.com

Accumachines Berner komt met de nieuwste generatie Accu Power Tools. In het assortiment zijn nu 14,4V en 18,0V machines opgenomen. Alle machines werken met de Lithium-ion accupack, die een veel langere levensduur heeft. Naast de standaard koolborsteltechnologie zijn er twee nieuwe modellen met borstelloze motoren. De levensduur van de motoren van 14,4V en 18,0V machines kan hierdoor tot maximaal tien keer verlengd worden ten opzichte van conventionele machines. De nieuwe lithiumIon accupack verdubbelt de standtijd van 18,0V machines door 4,0Ah accu’s. Bovendien toont het apparaat de resterende accucapaciteit en is het te gebruiken bij temperaturen van -20ºC tot +55ºC. Berner

. www.berner.nl

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P055_GWL-0809-0809-2013 55

55

12-9-2013 17:39:14

Appendages en regelsystemen voor CV- en sanitaire installaties

Protherm Impex BV Industrieterrein ‘De Harselaar’ West Harselaarseweg 129 - Postbus 112 NL-3770 AC Barneveld - Holland

Telefoon: Fax: E-mail: Internet:

+31(0)342-415751* +31(0)342-415643 info@protherm.nl www.protherm.nl

Comfortabel en veilig WARM water tappen met Taco mengautomaten Mengautomaten van Taconova zijn toepasbaar bij geisers, (zonne) boilers, combi-ketels e.d. en kunnen traploos ingesteld worden op een voor de gebruiker veilige en comfortabele temperatuur.

1.

2.

3.

4.

1. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 Voorzien van 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 40 °C of 30 °C – 70 °C Boileruitvoering leverbaar met ingebouwde keerkleppen 2. Taco thermostatische mengautomaat MT 53 Voorzien van ¾”, 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 45 °C – 65 °C of 35 °C – 70 °C Leverbaar met of zonder ingebouwde keerkleppen 3. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 HC Voorzien van 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 70 °C Groot debiet: 102 liter/minuut 4. Taco thermostatische mengautomaat MC 52 Compact Voorzien van ½” buitendraad Instelbereik: 30 °C – 70 °C Standaard voorzien van ingebouwde keerkleppen

HET HANDBOEK VOOR TOEGANKELIJKHEID 7e DRUK, HERZIEN EN ACTUEEL! Een onmisbaar naslagwerk als u snel inzicht wilt krijgen in het ontwerpen, bouwen, inrichten en beheren van buitenruimten, gebouwen en woningen.

Handboek voor Toegankelijkheid: - alles over ergonomie van stedelijke inrichting, gebouwen en woningen - biedt maatvoering en beoordelingscriteria - onmisbaar hulpmiddel bij het opstellen van een Programma van Eisen - compact standaardwerk - praktijkgericht

Prijs € 175 inclusief btw ISBN 978 90 12 58505 7

- speelt in op het Bouwbesluit 2012

Kijk voor meer informatie of uw bestelling op www.bimmedia.nl/toegankelijkheid of bel naar 070 304 67 77.

Voor alle Taco mengautomaten zijn keerkleppen en diverse aansluitkoppelingen leverbaar.*

www.bimmmedia.nl/toegankelijkheid

Water

controlled by Protherm

Polytechnisch Zakboek Uw encyclopedie op het gebied van technische informatie Het Polytechnisch Zakboek is al lang geen zakboek meer. In dit boek vindt u technische informatie uit uiteenlopende vakgebieden in de vorm van definities, formules, tabellen en tekeningen.

Uw voordelen: • Onmisbaar vanwege de verplichte Eurocode systematiek.

• Alle naslaginformatie van diverse technische vakken gebundeld in één boek.

• Praktische korte en bondige teksten afgestemd op de dagelijkse praktijk.

• De tabellen zijn duidelijk leesbaar door groter formaat boek.

• Inhoud is betrouwbaar, onafhankelijk en compleet. Ook voor de Vlaamse markt!

• Ook op cd-rom.

Auteurs: F. van Herwijnen, G. de Roeck, G.A. Schwippert, P.H.H. Leijendeckers en Y. Verbakel Ga voor meer informatie en uw bestelling naar www.bimmedia.nl/PTZB

GWL_P056_GWL-0809-0809-2013 56

12-9-2013 17:40:16

PRODUCTBERICHTEN

Wandbekleding Met weinig moeite kan de oubollige badkamer worden gesaneerd met innovatieve wandbekledingssystemen.

Lelijke tegels en verkleurde voegen verdwijnen achter acrylglasplaten – zonder omslachtig breekwerk en tegelwerk.

Het wandbekledingssysteem Renovetro bestaat uit hoogglanzende, waterafsto-

Onderhoud binnenhuisriolering

tende designpanelen. Deze hebben zes

Veel Nederlandse woningen gebouwd van-

krijgen op het oppervlakte nauwelijks

af de jaren vijftig hebben asbestcement

grip en voor het onderhoud volstaat

afvoerleidingen. Onderhoud aan deze

afwasmiddel.

verouderde leidingstelsels brengt veel

HSK

tijdloze kleuren. Kalk, vuil en zeepresten

. www.hsk-nl.nl

overlast en kosten met zich mee. Tubus System is een onderhouds- en renovatietechniek voor het ‘relinen’ van binnenhuisriolering. Het systeem brengt enkele

Terugstroombeveiliging

lagen glasversterkte polyester tegen de

De terugstroombeveiligingseenheid TBE-EA Easy Service is een compacte terugstroom-

binnenzijde van bestaande leidingen aan.

beveiliging met een controleerbare EA keerklep en een geïntegreerde kogelstopkraan, die

Dit versterkte materiaal vormt daardoor

het drinkwaternet beschermt tegen het terugstromen van verontreinigd water tot en met

een nieuwe en duurzame leiding in de

vloeistofklasse 2.De vervangbare keer-

oude leiding met een verwachte levens-

klepmodule garandeert probleemloos

duur van minstens vijftig jaar. Een nieuwe

onderhoud. Met de toepassing van kogels

afvoerleiding zonder hak- en breekwerk,

met een Teflon coating is een grote stap

kostenbesparend en met weinig overlast

gezet in de bestrijding van vastzittende

voor bewoners.

kogelafsluiters, als gevolg van aanslag

Tubus System . www.tubussystem.nl

met kalk of metaalhoudende sedimenten.

Door de speciale kogelconstructie zijn de afsluiters volkomen vrij van dode ruimtes en hiermee absoluut hygiënisch, omdat

Badkameraccessoires

er geen groei van micro-organismen zoals

‘Asis’ is het nieuwe inrichtingssysteem van

legionellabacteriën mogelijk is als gevolg

Emco Bad. De acht modules hebben een

van stilstaand water.

functioneel design. Alle modules bestaan uit

Raminex

. www.raminex.nl

een aluminiumconstructie en zijn bedoeld voor de integratie in voorwand-installatiesystemen alsook deels voor opbouwmon-

Pvc-lijm borstel

tage. De frontpanelen zijn voorzien van

Voor de T-88 pvc-lijm heeft Griffon een borstel

tweeruitsgelaagd glas en worden aangebo-

ontwikkeld. Deze vervangt de traditionele,

den in de kleuren glas-groen, optiwhite of

platte kwast en zorgt voor een nog snellere en

zwart. Het gebruik van de desbetreffende

betere applicatie van de lijm. Met de borstel

badkameraccessoires of benodigdheden

kan de pvc-lijm door middel van een soepele,

vindt eenvoudig plaats via overeenkomstige

ronddraaiende beweging snel en gemakkelijk

dispenserinrichtingen of door een lichte

worden aangebracht op een buis en in een

vingerdruk op te openen deuren.

fitting. Dit levert een tijdsbesparing op tot wel

Emco Benelux

veertig procent per verbinding in vergelijking

. www.emco.de

met het gebruik van een traditionele, platte kwast. Deze manier van aanbrengen zorgt er tevens voor dat de juiste hoeveelheid lijm optimaal en gelijkmatig wordt verdeeld over de te verlijmen oppervlakken.

Griffon

. www.griffon.eu

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P057_GWL-0809-0809-2013 57

57

12-9-2013 17:39:17

COLOFON & SERVICE

Jaargang 25, nummer 8-9, augustus-september 2013 Verschijnt 10x per jaar www.cobouw.nl/gawalo Redactie Postbus 16262 2500 BG Den Haag RedactieGawalo@bimmedia.nl

Adverteerdersindex AO. Smith Water Products

6

Protherm Impex BV

56

ABB B.V.

12

Remeha bv

Marjolein Eilander (m.eilander@bimmedia.nl) Maarten Legius (m.legius@bimmedia.nl) Tieneke Wilms (t.wilms@bimmedia.nl)

Caleffi International N.V.

45

St.LightRec Nederland

50

Syntess Software BV

27

Medewerkers Marion de Graaff, Stefan van Maasakkers, Marcel van Rijnbach, Will Scheffer, Gerard Vos, Harmen Weijer, Tijdo van der Zee

EURO-INDEX b.v.

14

Velu Ventilatietechniek BV

GasNed BV

14

VIEGA

Uitgever Sdu Uitgevers, Johan Schot (j.schot@bimmedia.nl) www.bimmedia.nl

Geberit BV

40

VNU Exhibitions Europe

Intergas Verwarming BV

18

Warmteservice BV

33

Algemeen hoofdredacteur Maarten Legius (m.legius@bimmedia.nl) T: 070 - 304 67 60

Nefit BV

omslag 4

Watts Industries

37

Orcon BV

omslag 3

Wolf Klimaattechniek BV

22

Duco Ventilation & Sun Control

3

10, 11

8 48 32, 44

Vormgeving De Opmaakredactie, Wehl Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden Abonnementen en administratie Jaarabonnement binnenland: €142,Jaarabonnement buitenland: €169,Onderwijs: €119,Losse nummers: € 21,Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden.

Abonnementen kunnen worden opgegeven bij BIM Media Klantenservice, postbus 16262, 2500 BG Den Haag o.v.v. “Tijdschrift GAWALO”.

Telefoon 070-3046777, klantenservice@bimmedia.nl Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is een jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden.

Vanwege de aard van de uitgave, gaat BIM Media uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.

Advertentie-exploitatie Verkoopleider Evelyn de Groot: 070 - 304 69 04, e-mail: e.d.Groot@bimmedia.nl

Verkoop binnendienst Gea van de Vosse : 070 - 304 69 10, e-mail: g.vosse@bimmedia.nl

Account manager Rick Kester: 06 - 51 67 72 56, e-mail: r.kester@bimmedia.nl

IN DE KOMENDE NUMMERS

Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over BIM Media bv en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij BIM Media bv, postbus 16262, 2500 BG Den Haag. Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.bimmedia.nl.

Druk Drukkerij DeltaHage, Den Haag ISSN 1385-3112

© 2013 BIM Media bv, Den Haag

Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden.

58

Oktober Thema: Verwarming Redactiesluiting: 2 september 2013 November Thema: Klimaatregeling Redactiesluiting: 7 oktober 2013 December Thema: Trends VSK 2014 Redactiesluiting: 4 november 2013 Suggesties, ideeën? Mail naar t.wilms@bimmedia.nl

Gawalo Augustus-september 2013

GWL_P058_GWL-0809-0809-2013 58

12-9-2013 15:56:30

Design en kwaliteit, dat mag gezien worden!

Door het unieke design van de nieuwe MVS-15 is deze woonhuisventilator, net als de rest van onze nieuwe lijn, bijna een pronkstuk dat in geen enkele woning mag ontbreken. Omdat hij zo uitblinkt in design hebben we er vast een lijstje omheen gezet. De buitengewoon hoge kwaliteit komt echter het best tot uiting in de huizen waar een buitengewoon binnenklimaat gecreĂŤerd mag worden.

De MVS-15 is namelijk niet alleen de mooiste, maar ook de stilste en de zuinigste in alle ventilatorstanden.

Daarmee kiest u voor een perfecte balans tussen geluid, energieverbruik en comfort!

LEVERBAAR

EIND

OKT

Storkstraat 23, 3905 KX Veenendaal

t +31 (0)318 54 47 00

info@orcon.nl

Postbus 416, 3900 AK Veenendaal

f +31 (0)318 54 47 06

www.orcon.nl

orc13291-00-Advertentie_v4.indd 1 GWL_P059_GWL-0809-0809-2013 59

05-09-13 11:28 12-9-2013 17:35:08

Ne f it houdt Nede rland war m

De slimste thermostaat

NeďŹ t Easy De eerste slimme thermostaat die alleen maar voordelen heeft. Een stijlvol design en bediening op afstand. Bovendien is Easy de ideale hulp bij energiebesparing. En dat zonder contract of abonnement!

neďŹ t.nl/easy 47200560 adv Easy A4_v4.indd 1 GWL_P060_GWL-0809-0809-2013 60

30-07-13 09:00 12-9-2013 17:35:27