Bijlage bij Cobouw 21 maart 2014
Zorgbouw-bijlage
ZORGBOUW + levensloopbestendig bouwen
Presenteer uw bedrijf, laat
Pagina 9
Nooit meer kamperen in eigen huis
Pagina 15
Een met zorg ontworpen hotel
Pagina 16
Ouderenhuisvesting slaat nieuwe wegen in
Als alle alarmbellen verbonden zijn, klinken ze alleen als het echt nodig is Brandalarmen, sos-knoppen, bewegingsmelders, elektronische deuropeners: in een zorginstelling komt aardig wat techniek om de hoek kijken. CareConnect koppelt al deze systemen. Dit geeft u overzicht en bedieningsgemak. Onnodige meldingen komen niet meer voor en alleen de juiste persoon wordt gealarmeerd. Zo bespaart u kostbare tijd. Tijd die u aan zorg kunt besteden. Wilt u ook minder meldingen, up-to-date managementinformatie en meer tijd voor de cliĂŤnt? Bekijk het ďŹ lmpje op croon.nl/careconnect om te zien hoe CareConnect hieraan bijdraagt.
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
3
Nieuw leven in verouderde gebouwen Jeroen Kreule
De zorg voor gebouwen uit handen nemen door verantwoordelijkheid op te pakken voor het ontwerp, de realisatie en het beheer en onderhoud: dat is volgens exploitatiemanager Robert Pet dé kracht van Strukton Worksphere. Deze werkmaatschappij van Strukton gaat zich de komende jaren zeer nadrukkelijk manifesteren op de zorgmarkt, aldus Pet. “Het is een uitdagende en aantrekkelijke markt waarin veel gebeurt. Veel zorginstellingen hebben te maken met verouderde gebouwen, terwijl er vaak een gebrek is aan financiële middelen. Hoe moet je nieuw leven in verouderde gebouwen blazen? Hoe kom je tot een goed businessplan dat betaalbaar en toekomstgericht is? Als technisch dienstverlener kunnen en willen wij daar een belangrijke rol in spelen, de expertise is in huis. Wij bieden een totaalaanbod van ontwerp, bouw, beheer, exploitatie en bouwkundig, elektrotechnisch en werktuigbouwkundig onderhoud.” Het blijft niet bij plannen maken alleen: Strukton Worksphere timmert al geruime tijd aan de weg in de zorgwereld. Zo is Strukton verantwoordelijk voor het onderhoud en beheer van alle gebouwen van Altrecht, een grote instelling voor geestelijke gezondheidszorg in de provincie Utrecht. “Altrecht heeft er voor gekozen om alle nietprimaire bedrijfsprocessen te professionaliseren, dus ook de facilitaire dienstverlening”, zegt programmamanager Marcel Dommisse van Strukton Worksphere. Het gaat in totaal om 150.000 vierkante meter. De samenwerking is aangegaan voor een periode van minimaal vijf jaar.
Bestevaer verricht facilitaire diensten voor het Admiraal De Ruyter Ziekenhuis met locaties in Goes, Zierikzee, Vlissingen en Middelburg.
Strukton Worksphere verzorgt sinds 1 maart van dit jaar tevens het technisch beheer en onderhoud voor Intermetzo Zonnehuizen in Zeist. Deze instelling heeft meerdere vestigingen en richt zich op kinderen en jongeren met meervoudige, complexe problemen. Het contract behelst periodiek en preventief onderhoud, een 24-uurs storingsdienst en het inzichtelijk maken van het technisch beheer. Het onderhoud en beheer van gebouwen – ook wel hard services genoemd- is volgens Dommisse een belangrijk specialisme binnen Strukton Worksphere. “De rol van installaties, exploitatiemanagement en energiemanagement wordt steeds belangrijker. Het creëren en regisseren van een gedenkwaardige beleving voor gebruikers van een pand wordt ook steeds belangrijker. Ze willen zich niet alleen veilig en comfortabel voelen, ze willen ook geprikkeld en geïnspireerd worden. Wij kiezen voor een integrale aanpak,
daar zijn we goed in. Dit resulteert in functionele en flexibele huisvesting. Samen met onze opdrachtgevers hebben we één doel: een prettige, energiezuinige en duurzame omgeving voor de gebruikers van een pand.” Strukton Worksphere treedt regelmatig op als risicodragend partner, zegt exploitatiemanager Pet. Als mooi voorbeeld noemt hij Bestevaer, een nieuw opgericht bedrijf dat de facilitaire diensten verricht voor het Zeeuwse Admiraal De Ruyter Ziekenhuis (ADRZ). Dit ziekenhuis heeft locaties in Goes, Zierikzee, Vlissingen en Middelburg. Strukton Worksphere is samen met Facilicom risicodragend partner. Bestevaer, met 350 mensen in dienst, levert schoonmaakwerk, onderhoud, technische dienst, huisvesting, voedingsassistenten en logistiek. Dommisse: “Het is een uniek concept en toepasbaar voor ander ziekenhuizen en zorginstellingen.” Naast kwaliteitsverbetering levert het per direct een kostenbesparing op van tien procent.
Colofon Klantenservice: (070) 3046777 Redactie: telefoon (070) 3046700 e-mail: cobouw@bimmedia.nl Postbus 16262, 2500 BG Den Haag Internet: www.cobouw.nl Hoofdredacteur: Rogier Rijkers Adjunct-hoofdredacteur: Boudewijn Warbroek Uitgever: Martin Hoogelander Redactionele coördinatie: Davey Cobben, Nienke Abma Medewerkers: Jeroen Kreule, Michiel Maas, Peter de Lange, Sander Woertman Vormgeving en Opmaak: Hanneke Borsboom Advertentieverkoop: Evelyn de Groot, Jetvertising Abonnementen: wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice: (070) 3046777. Jaarabonnement binnenland €755,- (excl. btw). Opzegging uitsluitend schriftelijk: kwartaalabonne-
menten 1 maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode, jaarabonnementen twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Als niet tijdig is opgezegd, worden abonnementen automatisch met een kwartaal resp. jaar verlengd. Vanwege de aard van de uitgave, gaat BIM media uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Vanwege de aard van de uitgave wordt de abonnee geacht het abonnement in het kader van zijn beroep of bedrijf te ontvangen. Overnemen artikelen: voor het overnemen van (een gedeelte van) artikelen uit deze uitgave dient men zich te wenden tot de uitgever. Op alle artikelen in Cobouw of op Cobouw.nl berust auteursrecht. Auteursrechtelijk beschermde werken mogen niet elders openbaar gemaakt worden, gearchiveerd worden of verveelvoudigd worden zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur of de uitgever. Indien bij gebruik van artikelen van dagblad Cobouw en/of Cobouw.nl niet is voldaan aan bovenstaande, is Cobouw gerechtigd hiervoor schadevergoeding te claimen.
4
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
Vernieuwend ziekenhuis vraagt hecht partnerschap Michiel Maas
Voor het ontwikkelen, realiseren en het onderhoud van het nieuwe Zaans Medisch Centrum (ZMC) werkt het ziekenhuis langdurig samen met BAM-dochter Vitaal ZorgVast. “Het eerste Lean-ziekenhuis van Nederland”, stelt adjunctdirecteur Machteld Braunius van Vitaal ZorgVast. Het nieuwe medisch centrum - met 40 duizend vierkante meters vloeroppervlak en een bouwsom van 95 miljoen - wordt gezamenlijk ontwikkeld, door BAM gebouwd en de komende vijfentwintig jaar onderhouden. Volgens Braunius zal deze manier van ontwikkelen, waarbij ketenintegratie voorop staat. vaker worden toegepast. “Het is voor ziekenhuizen steeds moeilijker om te bouwen. Door veranderde regelgeving is het van groter belang dat ruimte efficiënter wordt gebruikt en er geen ongebruikte ruimte is. Op deze manier worden de risico’s gedeeld.”
Veiligheid voorop Maar de samenwerking is niet alleen een financieringskwestie. Beide partners hadden een nieuwe manier van vastgoedontwikkeling in de zorg voor ogen. Het traditionele ontwerpproces, waar veel onderhandeling met gebruikersgroepen en externe partijen aan voorafgaat, moest op de schop. “Net als bouwers zijn ziekenhuizen gewend om met lean-methodes te werken. Beide partijen zijn dus bezig met het continue verbeteren van processen. Dat heeft er voor gezorgd dat het ziekenhuis is ontworpen door het belang en de veiligheid van patiënt en personeel voorop te stellen, en dat er veel meer gebouwd wordt voor wat we in de toekomst nodig denken te hebben.” Doordat BAM als bouwer al zo vroeg in het proces betrokken was, kon optimaal gebruik worden gemaakt van de aanwezige kennis over zorgvastgoed bij Vitaal ZorgVast. “Het is voor het ZMC voordelig om samen te werken met een partner die ook begrijpt hoe ziekenhuizen in elkaar
Het belang en de veiligheid van patiënt en personeel was het uitgangspunt bij het ontwerp van het ZMC.
zitten. Die samenwerking resulteert in nieuwe inzichten en slimme oplossingen. Zo heeft dat ervoor gezorgd dat kamers voortaan niet meer gespiegeld worden gebouwd, maar precies dezelfde inrichting hebben. Dat voorkomt verwarring bij patiënt en personeel.”
Mock-ups De samenwerking heeft geleid tot een heel nieuwe manier van kijken naar de inrichting van het ZMC. Daarbij is niet over één nacht ijs gegaan. “We hebben ook ons licht opgestoken in de VS, waar veel meer ervaring is met Lean hospital design. Maar daarnaast hebben we gebruik gemaakt van mock-ups, een kartonnen,
één-op-één nabootsing van het werkelijke ruimtegebruik in een ziekenhuisomgeving. Zo kan je precies zien hoe de patiënt, de verpleging en de artsen zich door de ruimte bewegen en de vraag stellen: is dit wel zo efficiënt? In een aantal gevallen bleek dat niet zo te zijn, en konden we andere oplossingen bedenken.” Dat BAM, naast mede-ontwikkelaar, ook de bouwer is, kan volgens Braunius niet anders. “We zitten samen voor 25 jaar in dit project. Daarom moet je als partners goede afspraken maken en perfect kunnen samenwerken. Zo’n langjarige verbintenis, dat kan een traditionele projectontwikkelaar niet.”
advertentie
WWW.ARCHITECTENBUREAU-HOOGEVEEN.NL
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
Veranderende wensen vereisen aanpasbaarheid Fleur Schrader
De behoefte aan zorg voor ouderen neemt in de komende 20 jaar toe. Maar deze is niet voor elke oudere hetzelfde en zal daarna ook weer afnemen. Gebouwen die flexibel kunnen omgaan met deze veranderende zorgvraag, vragen om een specifieke aanpak. Eduard van der Meer, directeur van VBI, benadrukt het belang van functievrij bouwen. “Een duurzaam gebouw is een gebouw dat aanpasbaar is aan de veranderende wensen en eisen van de eindgebruiker.” Het grootste probleem van de huidige voorraad is dat er specifiek kantoren, ziekenhuizen of woningen zijn gebouwd. Door de functie al vast te leggen is hergebruik zeer moeilijk: slechts een klein percentage van de huidige kantorenleegstand is bijvoorbeeld maar te transformeren naar de groeiende behoefte aan zorgwoningen.
Duurzaam is aanpasbaar “Om aan de veranderende behoefte van de eindgebruiker te voldoen, moeten gebouwen in de toekomst steeds aanpasbaar zijn”, aldus Van der Meer. Een draagstructuur met zo min mogelijk dragende muren en kolommen verhoogt de mogelijkheid om vrij indeelbare vloeren aan te passen aan de veranderende wensen van de gebruikers. Zo kunnen niet alleen appartementencomplexen gemakkelijk worden getransformeerd naar zorgwoningen, maar zelfs kantoren of scholen kunnen hierdoor in de toekomst dusdanig worden aangepast. Daarbij zijn de kosten voor de draagstructuren die nodig zijn in zorgwoningen slechts marginaal hoger dan de standaard gehanteerde structuren binnen appartementencomplexen. “Kortom, gebouwen met het aanpassingsvermogen van een kameleon waar de bewoners van nu, theoretisch, de rest van hun leven kunnen wonen.”
Flexibel comfort in de praktijk Een goed voorbeeld waarbij de huidige zorgwoningen aanpasbaar zijn, is het wooncentrum
Veranderende wensen en eisen van de bewoners staan centraal in het ontwerp.
Zorgwoningen moeten aanpasbaar zijn; een goed voorbeeld hiervan is het Wooncentrum Hagedonk.
Hagedonk in het Brabantse Prinsenbeek. Het huidige ontwerp is flexibel indeelbaar op appartementsniveau. Bij dit project waren zorg op maat en levensloopbestendigheid belangrijke uitgangspunten. Daarnaast moest het complex makkelijk zijn aan te passen. Niet alleen op het niveau van het individuele appartement maar ook de functie van het geheel. Het resultaat is een modern woonzorgcentrum waar de bewoners op een prettige wijze beleven dat ze nog volop meetellen in de maatschappij. En een gebouw dat over 50 jaar nog steeds kan worden aangepast aan de toekomstige gebruikers of de veranderende wensen van de huidige gebruikers. “Functievrij bouwen zorgt kortom
voor blijvend rendement, maar zorgt er tevens voor dat bij één functieverandering in 50 jaar - de investering alweer is terugverdiend.”
Is uw gebouw flexibel genoeg? Met de Flexibel comfort scan kunt uzelf in één oogopslag zien of een gebouw in de toekomst makkelijk aanpasbaar is. Aan de hand van vijf parameters is voor elk project te bepalen of het functievast is en met welke ingrepen in de draagconstructie kan worden gezorgd voor flexibiliteit.
Benieuwd? Doe de ‘Flexibel-comfort-scan’ op vbi.nl.
5
SAMEN WERKEN Wij geloven dat we kritische gebouwen en installaties kunnen realiseren
leveren die passen bij de wensen van de gebruiker, worden ze prettiger,
en faciliteren, die in alle opzichten als gebruiksvriendelijk worden ervaren.
duurzamer en kostenefficiënter benut. Wij kijken bij het ontwerp, de realisatie
Samen met onze opdrachtgever en leveranciers nemen we de verantwoorde-
en het onderhoud altijd verder dan het gebouw alleen.
lijk heid voor de panden en bijbehorende techniek. Door gebouwen op te
Beyond Building noemen we dat.
www.struktonworksphere.nl
Bij woonzorgprojecten wordt maatwerk geleverd
Roosdom Tijhuis biedt méér met BOUWVOORZORG Roosdom
Tijhuis
heeft
veel
kennis en kunde als het gaat om bouwen. Maar er is meer expertise in huis waarmee toegevoegde waarde
kan
worden
geboden.
Onder de naam BOUWVOORZORG kan het gerenommeerde bedrijf opdrachtgevers
uitstekend
van
dienst zijn met de ontwikkeling, realisatie en het beheer van zorghuisvesting. Het woonzorgproject van Vanboeijen in Assen is daar een prima voorbeeld van. Het is in veel opzichten een uniek woonzorgproject. Bij de ontwikkeling van de nieuwbouw op Park Diepstroeten in Assen wordt werkelijk op alle fronten maatwerk geleverd. Het sterke samenspel van betrokken partijen heeft geresulteerd in doordachte combinaties en oplossingen op het gebied van huisvesting én zorg.
“Vanboeijen heeft Roosdom Tijhuis uitgedaagd om in het ontwikkelingen realisatie-proces steeds goed te luisteren naar alle betrokkenen bij het nieuwbouwproces en vooral ook zelf te kijken hoe de bestaande huisvesting kan worden vervangen. De nieuwbouw moet vooral facili-terend zijn om de zorgverlening onder meer logistiek van blijvende herkenbare meerwaarde te voorzien,” aldus Harm de Groot, Manager Vastgoed Vanboeijen. Beproefd concept Bij het nieuwbouwplan voor meerdere doelgroepen op de locatie Eekwal in een prachtig bosrijk gebied werd Roosdom Tijhuis vanaf het allereerste begin betrokken bij het proces. Dat heeft zijn vruchten afgeworpen. Het beproefde concept leidde tot een uiterst gedegen aanpak. Er was volop tijd en ruimte om samen met de opdrachtgever, bewoners en verwanten tot een optimaal resultaat te komen. Daarbij is nadrukkelijk
rekening gehouden met een programma van eisen, specifieke invullingen en individuele wensen. Iedereen had zijn eigen inbreng en juist de koppeling daarvan heeft gezorgd voor een plan op hoog niveau waar alle partijen nu al dagelijks enthousiast over zijn. Het heeft geresulteerd in een passende huisvesting met een mooie uitstraling. Daarbij kan efficiënte en kwalitatief hoogstaande zorg volgens up-to-date inzichten worden geboden. Transparant, flexibel en prijsvast Duurzaam maatwerk als antwoord op de huisvestingsvraag voor blijvend goede zorg van nu, zo kan BOUWVOORZORG het beste worden omschreven. Het zorgconcept is transparant, flexibel en prijsvast. De nieuwe huisvesting van Vanboeijen op Park Diepstroeten in Assen werd gerealiseerd voor 68 bewoners met een verstandelijke beperking. Om het welbevinden van de bewoners en medewerkers positief te beïnvloeden is er veel aandacht besteed aan een huiselijke
knusse sfeer, waarbij geborgenheid en zorglogistiek hoge prioriteit hebben. Daar is nadrukkelijk rekening mee gehouden. Het gaat overigens niet ten koste van de functionaliteit van de gebouwen. Er is op alle fronten ingespeeld op de behoeftes van bewoners en medewerkers. Daarvoor zijn in het voortraject verschillende informatiebijeenkomsten met personeel, bewoners en hun verwanten georganiseerd. Een intensief proces, waarbij tot op detailniveau is gekeken naar optimale oplossingen. Door persoonsgericht maatwerk konden individuele wensen worden gehonoreerd.
www.bouwvoorzorg.nl • www.roosdomtijhuis.nl
Het heeft de kwaliteit van het plan beslist goed gedaan. De opdrachtgever Vanboeijen was uitermate enthousiast over de werkwijze van Roosdom Tijhuis. “Ze zijn echt bereid zich in de materie te verdiepen. Het is daardoor gewoon een feestje om samen te werken. Het stapelen van stenen, oftewel het bouwproces, dat beheersen veel meer bedrijven. Maar Roosdom Tijhuis gaat veel verder en heeft oog voor de mens die er gaat wonen en er jarenlang gebruik van gaat maken. Roosdom Tijhuis levert niet alleen een gebouw, maar een zorgconcept waar het prettig individueel en samen wonen is!”
BOUWVOOR® DOOR ROOSDOM ZORG TIJHUIS
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
Watermistinstallatie in kinderziekenhuis ‘getoverd’ Peter de Lange
In het Wilhemina Kinderziekenhuis in Utrecht, onderdeel van het UMC, installeerde Unica onder bijzondere omstandigheden een watermistinstallatie. Omdat er tijdens het werk geen stof en vuil mocht vrijkomen, bedacht de in brandveiligheid gespecialiseerde divisie Unica Automatic Sprinkler BV een effectief hulpmiddel. Engineers ontwierpen een vrolijk beschilderde kast met daarin een verrijdbare rolsteiger en een uitschuifbaar plastic scherm. Zo konden leidingen nagenoeg stofvrij worden aangelegd. Omdat er monteurs in waren verstopt, noemde Unica de vinding Het paard van Troje. Maar de patientjes herdoopten de kast al snel in de Toverdoos. Rick Boere, projectleider bij de afdeling Bouwprojecten & Inrichtingen van het UMC, vindt de Toverdoos het ei van Columbus. De vinding verloste het Wilhelmina Kinderziekenhuis van een lastig probleem, namelijk hoe te voldoen aan de eis de brandveiligheid te verbeteren zonder de continuïteit van de zorg in gevaar te brengen. Boere: “Het aanvankelijke idee om zelfsluitende brandwerende deuren aan te brengen, bleek praktisch onuitvoerbaar. Dat zou een enorme operatie worden waarvoor verpleegafdelingen moesten worden ontruimd. Dat laatste wilden we nu juist voorkomen. Zo kwamen we op het alternatief van een watermistinstallatie.’’
Watermist Watermistsystemen bieden volgens directeur Tom Verschoor van Unica Automatic Sprinkler BV in ziekenhuizen veel voordelen boven gewone sprinklerinstallaties. Verschoor: “Watermist verspreidt een nevel van minuscule waterdeeltjes die zorgen voor een groter bluseffect en meer verkoeling. Daardoor hebben patiënten en personeel meer tijd om een veilig heenkomen te zoeken bij brand. En bij watermist slaan rook- en roetdeeltjes direct neer, wat de kans op inademing verkleint. Omdat voor het blussen met watermist veel minder water nodig is, kan worden volstaan met aanleg van een drinkwaterleiding. De brand wordt sneller geblust en daardoor blijft ook de materiële schade beperkt.’’ Watermistsystemen als brandbeveiligingsinstallatie maakten hun debuut in de scheepvaart nadat halon voor gasblussystemen werd verboden. Op het land werd watermist voor het eerst gebruikt in Scandinavië. In Nederland is het systeem nu aan een opmars begonnen. “Het heeft tijd gekost de autoriteiten op brandveiligheidsgebied te overtuigen, maar de vraag is nu groeiende’’, aldus Verschoor. “De Isala kliniek in Zwolle heeft met 10.000 aansluitpunten het grootste watermistsysteem in Europa. We hebben inmiddels ook verzorgingshuizen, een
hotel, een retailzaak en een school van deze brandbeveiliging voorzien.”
Duurzamer En de kosten? Verschoor: “Een watermistinstallatie is veelal in initiële aanschaf duurder, maar goedkoper als je de total cost of ownership bekijkt. Omdat het systeem langer meegaat dan een traditionele sprinklerinstallatie, is het ook duurzamer.’’ Het UMC is tevreden over de installatie en de stofvrije montage dankzij de Toverdoos en overweegt in de toekomst ook andere delen van het ziekenhuis op het watermistsysteem aan te sluiten. “Als we nog eens voor brandveiligheidsvraagstukken komen te staan, kan dit een flexibele oplossing zijn,’’ zegt Rick Boere. Tom Verschoor deelt Boeres tevredenheid. Hij maakte de montage van nabij mee, als directeur én als bezorgde ouder. “Het zoontje van vrienden werd tijdens het werk op die afdeling verpleegd. Ik heb dus in twee hoedanigheden kunnen controleren of we overlast veroorzaakten. Dat
De nieuwe watermistinstallatie is voor de patiëntjes van het Wilhelmina Kinderziekenhuis een toverdoos.
was niet het geval. De Toverdoos gaan we zeker nog eens gebruiken. Het is een slimme innovatie. En kinderen vinden ‘m hartstikke leuk.’’ www.unica.nl/brandveiligheid
7
te huur
5.500 m bedrijfsruimten 2
• diverse oppervlaktes mogelijk • vanaf 100 m2 • flexibele indelingsopties • fraaie moderne architectuur • diensten voor comfort en welzijn www.abzv.nl
InlIchtIngen: 020 661 38 11
r e e ds
w w w.deontmoetinga mstelveen.nl
Hoe toekomstbestendig is een appartement?
Over 20 jaar heeft een bewoner andere wensen dan vandaag. woon- en werkomgevingen die steeds aan te passen zijn aan de (026)
85u% ur d
v er h
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
9
Nooit meer kamperen in eigen huis Jeroen Kreule
Ruim drie jaar is Ria Geurts al niet op de bovenverdieping van haar eigen woning in Lelystad geweest. Wassen, slapen, koken, eten: in haar geval gebeurt het allemaal op de begane grond. Noodgedwongen. Geurts zit in een rolstoel en kan de trap niet op. Terwijl haar man en twee zoons wél elke avond naar boven gaan om te douchen en te slapen. Ria Geurts lijdt aan Post Traumatische Dystrofie, waardoor haar zenuwstelsel ernstig ontregeld is. Dystrofie is een progressieve aandoening. Onlangs is een been geamputeerd. “Tot een paar jaar geleden kon ik nog traplopen, daarna ging het snel achteruit. Zoals ik de afgelopen jaren leef, voelt als kamperen in mijn eigen huis. Veel privacy heb ik niet. Maar daar gaat snel verandering in komen: over een paar weken wordt de traplift geplaatst. Dan kan ik eindelijk weer naar boven’’, vertelt ze blij. Op de eerste verdieping wordt momenteel door medewerkers van Van der Leij Zorgbouw hard gewerkt aan een aangepaste badkamer voor Geurts: antislipvloer, invalidentoilet, speciale douche en verlaagde vloer. Dit Amsterdamse bouwbedrijf, onderdeel van VDL Bouwbedrijven, is gespecialiseerd in het plaatsen en onderhouden van zorgmiddelen voor minder validen: van elektrische deuren en verlaagde keukens tot aangepaste badkamers en trapliften. De woning van Geurts krijgt, naast een traplift en nieuwe badkamer, ook een nieuwe keuken. Ondanks het feit dat de verbouwing behoorlijk rigoureus is, kan Geurts tijdens de werkzaamheden in haar huis blijven wonen. “De jongens werken netjes en maken zo min mogelijk lawaai. Bovendien word ik dagelijks op de hoogte gehouden van de vorderingen boven’’, zegt Geurts. Dat doen ‘de jongens’ niet alleen door er over te vertellen, maar vooral ook door bouwfoto’s te laten zien: van het gat voor de nieuwe wc tot de eerste tegeltjes die gezet zijn. “Ik word zeer nadrukkelijk bij de verbouwing betrokken.’’
Verbouwingswensen Er ging ruim een jaar overheen voor daadwerkelijk met de verbouwing kon worden begonnen, zegt Geurts. Het traject begon met het in kaart brengen van de verbouwingswensen, daarna moest een aanvraag bij de gemeente worden ingediend. “Op een gegeven moment komt er een
Tijdens de vaak rigoureuze verbouwingen, kunnen de bewoners gewoon in hun eigen huis blijven wonen.
ambtenaar op bezoek, samen met een ergotherapeut: zij kijken in een gesprek van een halfuur wat kan en mag. Vervolgens moest ik op zoek naar een aannemer.’’ De zoektocht naar een geschikte aannemer bleek echter een lastige. Sommige aannemers wilden wel, maar kwamen met offertes die niet volledig waren. Bij de ene aannemer miste de traplift, bij de volgende een ander onderdeel. “De intenties waren er wel bij de verschillende bouwbedrijven, maar ik kreeg het niet voor elkaar. Ik liep vast, dus ben ik naar de gemeente teruggegaan. Toen zeiden ze dat ik contact moest zoeken met Van der Leij Zorgbouw.’’ Van der Leij voert sinds kort alle WMO-aanpassingen in Lelystad uit, voor een periode van vier jaar. De gemeente en Van der Leij hebben onlangs het contract ondertekend. Bij de aanbesteding kwam Van der Leij als beste uit de bus. Er is niet alleen gekeken naar prijs, maar ook naar kwaliteit en levertijd. “Het gaat dus om woningaanpassingen in het kader van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), vooral gericht op oudere bewoners en mensen met een lichamelijke beperking’’, zegt Pieter Korthals, teamleider woonvoorzieningen bij Van der Leij. Het bouwbedrijf heeft zelfs WMO-specialisten in dienst: een verbouwing gaat pas van start wanneer de cliënt een gesprek heeft gehad met een WMOspecialist. Korthals: “Wij denken mee, kennen de weg binnen de gemeente en hebben verstand van bouwen.’’
toch zo zelfstandig mogelijk wonen. Dit project is tot stand gekomen in samenwerking met Stichting Opmaat. Tegen een woning in Amsterdam is een speciale liftschacht gemaakt voor een jongetje met een spierziekte. Hij kan niet zelfstandig de trap op komen, bovendien kan zijn moeder hem niet langer tillen. Verder heeft Van der Leij diverse zorginstellingen aangepast. Dat Van der Leij Zorgbouw goed scoort, blijkt wel uit een tevredenheidsonderzoek onder voormalige WMO-cliënten van het Amsterdamse bouwbedrijf, uitgevoerd door extern bureau. Diana van Neck, van communicatieadviesbureau Commentrix, voerde het onderzoek uit: ze sprak 200 Amsterdammers die een woningaanpassing achter de rug hebben. “Daaruit komt onder meer naar voren dat cliënten zeer te spreken zijn over de medewerkers van Van der Leij tijdens de bouwwerkzaamheden. Ze zijn vriendelijk en geduldig en ruimen de boel altijd netjes op. Cliënten voelen zich serieus genomen.’’ Ria Geurts kan er over mee praten. Nog even doorbijten, dan heeft ze haar privacy weer terug.
Zelfstandig wonen
De keuken is volledig aangepast.
Van der Leij, met diverse gemeenten als opdrachtgever, is al jarenlang actief in de zorgbouw, met name in de Randstad. In Loosdrecht is een woning aangepast voor een ex-soldaat die zwaargewond terugkeerde uit Afghanistan. Hij moest beide benen missen en is daardoor afhankelijk geworden van een rolstoel. Het toilet is aangepast, verder is er in de achtertuin een complete unit geplaatst met daarin een slaapkamer en een bad. Zo kan de voormalige soldaat
De woningaanpassingen zijn vooral gericht op oudere bewoners en mensen met een lichamelijke beperking.
Project Kraaipanschool in Amsterdam De uitdaging die Architectenbureau Hoogeveen zich bij het project Kraaipanschool stelde, is het realiseren van een optimale eigentijdse woonkwaliteit. Het project omvat de renovatie van de voormalige school, nieuwbouw van senioren- en zorgwoningen, en de aanleg van een nieuw plein dat zorgt voor de sociale en ruimtelijke samenhang van de Transvaalbuurt.
Het monumentale schoolgebouw is gerenoveerd tot woon- en wijkgebouw. De nieuwbouw langs het plein, de Hofmeyrstraat en de Transvaalkade kenmerkt zich door een zachte zorgvuldige architectuur die verwant is aan de Amsterdamse School. Dit is onder meer terug te zien in de detaillering van de gevels met rollagen, de doorlopende balkons en gebogen kozijnen. De Transvaalbuurt in Amsterdam heeft hiermee een nieuw elan gekregen.
Niet voor niets is dit project bekroond met Zuiderkerkprijs 2013. Naar het oordeel van de jury is de Kraaipanschool een cadeau aan de stad. Bovendien ervaart de jury het als een werkelijk optimistisch project dat een wezenlijke en hoopvolle bijdrage heeft geleverd aan de verbetering van een probleemwijk. Recent is de Kraaipanschool genomineerd voor de Gouden A.A.P. 2014.
Architect: Architectenbureau Hoogeveen Project Architect: ir. Arjen Hoogeveen Opdrachtgever: Ymere Foto: Luuk Kramer
12
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
Levensloopbestendig onderhouden Arnold Groeneveld
Bij zowel nieuwbouw- als renovatieprojecten is er qua kosten dikwijls sprake van een focus op de initiële investering. Dat dit onterecht is blijkt wel uit deze Zorgbouw Special. Met levensloopbestendig bouwen en renoveren dient sprake te zijn van een focus op levensduurkosten in plaats van op de investeringskosten. Een belangrijke component dat naast het bouwen en renoveren, niet mag worden vergeten, is het onderhoud van het gebouw. De kosten voor de exploitatie van een gebouw bedragen per jaar circa 15 tot 20% van de initiële investeringskosten (bij nieuwbouw). Van dit percentage is circa 10% toe te schrijven aan onderhoudskosten. Uitgaande van nieuwbouw bedragen de onderhoudskosten dus ongeveer 1,5 tot 2,0% van de initiële investeringskosten per jaar, wat neerkomt op een aanzienlijk bedrag. Bovendien staat of valt de kwaliteit van een gebouw ook bij goed onderhoud. Langjarige onderhoudscontracten bieden kansen op financieel en kwalitatief gebied. Er zijn echter wel een aantal belangrijke aandachtspunten.
Prestaties versus activiteiten Het komt vaak voor dat in een onderhoudsverplichting wordt vastgelegd, dat de opdrachtnemer een bepaalde inspanning dient te leveren of bepaalde activiteiten dient uit te voeren, die voornamelijk betrekking hebben op het preventief onderhoud, een zogenoemd activiteitencontract. Correctief onderhoud is doorgaans geen onderdeel van een dergelijk contract en wordt aanvullend, op regiebasis, uitgevoerd. Het voordeel van een activiteitencontract is de eenvoud van en de bekendheid met deze vorm. Het brengt echter niet de gewenste optimalisatie. Van sturing op de daadwerkelijke kwaliteit van het gebouw is namelijk nauwelijks of geen sprake. Ook mist in een dergelijke contractvorm
Voor het Jeroen Bosch Ziekenhuis in ’s Hertogenbosch verzorgde ZRi de aanbesteding van een geïntegreerd contract voor de uitvoeringswerkzaamheden en het meerjarig onderhoud voor de installaties op basis van prestaties.
een vanzelfsprekende prikkel om te optimaliseren ten aanzien van levensduurkosten. Een prestatiecontract komt wat dat betreft meer in de buurt van de wens naar meer kwaliteit voor minder geld. Een prestatiecontract is een contract waarin de onderhoudsverplichting is vastgelegd in prestatie-eisen. De opdrachtnemer wordt geacht de overeengekomen prestaties te behalen en heeft bij de wijze waarop hieraan wordt voldaan aanzienlijke vrijheden. Voor het voldoen aan de overeengekomen prestaties is doorgaans zowel correctief als preventief onderhoud nodig. Beide vormen van onderhoud zijn dan ook onderdeel van een dergelijk contract. Eén van de voordelen van een prestatiecontract is dat de kennis van de markt wordt benut. De opdrachtnemer is verantwoordelijk voor het bepalen van het moment waarop onderhoud plaatsvindt (binnen de gestelde kaders). Daarmee biedt een prestatiecontract de opdrachtnemer een de kans om zijn kennis en meerjarige betrokkenheid te ‘verzilveren’. Hij wordt uitgedaagd keuzes te maken, die moeten leiden tot
lagere levensduurkosten Dit is in het voordeel van zowel de opdrachtgever als de opdrachtnemer. Bij een activiteitencontract ontbreekt die prikkel.
Levensloopbestendig prestatiecontract Een langjarig prestatiecontract biedt dus kansen. Van belang is wel dat het contract ook levensloopbestendig is. Functieveranderingen en/of uitbreidingen zijn in menig zorggebouw immers schering en inslag. Een onderhoudscontract moet daartegen bestand zijn. Een manier om dat te regelen is om alle mogelijke scenario’s vast te leggen. Het is ook een optie om in het contract vast te leggen hoe moet worden omgegaan met veranderingen. Het mag geen verrassing zijn dat de tweede oplossing de voorkeur geniet, al is het alleen maar omdat het een bijna onmogelijke taak is om alle mogelijke scenario’s in te schatten. Kortom, met een prestatiecontract voor het onderhoud van een zorggebouw, dat bovendien is voorzien van de nodige flexibiliteit, is een levensloopbestendig gebouw weer een stap dichterbij gekomen.
Uitstijgen boven de standaard Door een van onze redacteuren
M.J. de Nijs en Zonen B.V. uit Warmenhuizen ontwikkelt, bouwt, restaureert, renoveert en onderhoudt vooral in de regio’s Amsterdam, Alkmaar en Haarlem. Het bedrijf is gespecialiseerd in binnenstedelijk bouwen aan grote en kleine, vaak ingewikkelde projecten en heeft in het recente verleden de nodige ervaring opgedaan op het gebied van (grootschalige) nieuwbouw en verbouwingen van ziekenhuizen en zorgcentra. Grootschalige verbouwingen zijn onder meer een gefaseerde interne verbouwing van het Waterlandziekenhuis te Purmerend en de verbouwing van de P.A.A.Z.-afdeling van het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis te Amsterdam. Een aantal door de Nijs gerealiseerde nieuwbouwprojecten stijgt qua moeilijkheidsgraad en kwaliteit uit boven de standaardprojecten, zoals de nieuwbouw van het Westfriesgasthuis in Hoorn, de nieuwbouw van de Anna Paviljoen van het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis te Amsterdam en
de nieuwbouw van het Medisch Centrum Alkmaar. Naast bouwen doet De Nijs ook aan eigen ontwikkelingen. Omvangrijke appartementencomplexen zijn door De Nijs Projectontwikkeling ontwikkeld en worden op dit moment gebouwd door Bouwbedrijf De Nijs.
De Ontmoeting - Amstelveen Dit omvangrijke project is gelegen op tegenover het Amstelland ziekenhuis en dichtbij het Stadshart van Amstelveen. Het project bestaat uit 257 huurappartementen verdeeld over 5 gebouwen. De Ontmoeting is daardoor een plek waar recreatie, comfort en zorg samenkomen. www.deontmoetingamstelveen.nl
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
13
Snel aanpasbare zorgwoningen uit de fabriek Peter de Lange
Welk antwoord heeft de bouw op de snelle veranderingen die zich in de zorg voltrekken? Permanente gebouwen met een levensduur van vijftig jaar en het traditionele onderliggende rekenmodel lijken in deze sector achterhaald. Think Building Concepts meent een oplossing te hebben gevonden met kwalitatief hoogwaardige kant en klare seniorenwoningen uit de fabriek. Kootwijkerbroek krijgt de primeur van een woonen zorgcentrum dat in zeven maanden wordt gebouwd en razendsnel kan worden aangepast of afgebroken als de zorgbehoefte verandert. Na gebruik hebben de woningen ook nog een hoge restwaarde. Ze hoeven niet te worden gesloopt, ze kunnen eenvoudig worden omgebouwd of verhuisd om elders aan een tweede leven te beginnen. De gebruiksmogelijkheden zijn legio: appartement, eengezinswoning of een winkeleenheid. Het idee is bedacht door Mark Spee, directeur van Think Building. Hij heeft tien jaar gewerkt aan de vervolmaking van zijn plug & play woningen. De Tilburger, die als voormalige eigenaar van een bouwbedrijf zowel de materialen als de markt door en door kent, zette in een hal van de voormalige Lipsfabrieken in Drunen een productielijn op om daar volgens het lopende bandprincipe van de auto-industrie woningen te bouwen.
Complete woning Zoals een autofabriek ieder gewenst model kan produceren, zo kan Think in deze fabriek binnen bepaalde afmetingen ieder gewenst type woning maken. Of delen van een woning. “Je begint met een casco en voegt telkens nieuwe onderdelen toe, zo eenvoudig is het,’’ legt de Brabantse ondernemer uit. Volgens deze methode kunnen complete en tot in detail afgewerkte woningen van de band rollen. Inclusief volledig ingerichte badkamer, leidingen, ventilatie, deuren, trappen, plafonds, afgewerkte binnenwanden en een houten, gestucte of gemetselde buitengevel. Met deze innovatie introduceert Think een snelle, simpele en effectieve wijze om woningen te bouwen tegen een concurrerende prijs. Omdat er binnen wordt gewerkt, hebben weersinvloeden geen invloed op de voortgang. “We kunnen hier volgens strakke planning werken,’’ zegt Spee. De verwerking van de woonmodules op de bouwplaats verloopt al net zo vlot als de productie. Ze worden op een dieplader naar hun bestemming getransporteerd en daar direct op de heipalen gemonteerd. Volgens hetzelfde systeem kunnen eenvoudig een of meerdere verdiepingen worden toegevoegd. Think-producten worden niet alleen toegepast in de woningbouw. Interesse is er ook van scholen, winkelcentra, sportverenigingen en andere instellingen die een variabele ruimtebehoefte hebben en hun vloeroppervlak snel willen kunnen uitbreiden. Ook de zorg heeft het systeem ontdekt. Deze maand startte Think in opdracht van Woningstichting Barneveld de productie van een nieuw woonzorg complex in Kootwijkerbroek met
Als de zorgbehoefte verandert, hoeven de woningen niet te worden gesloopt, ze kunnen eenvoudig worden aangepast, of ze worden naar een andere locatie overgebracht.
32 wooneenheden voor somatische en psychogeriatrische patiënten. Huurder wordt zorgverlener Norschoten. Het complex krijgt twee woonlagen en gaat een oppervlak van zo’n 2200 vierkante meter beslaan.
epc-norm De zorgwoningen van Think voldoen ruimschoots aan alle eisen, zegt Spee. “Constructief en op het punt van brandveiligheid is alles volgens de norm. Ook is rekening gehouden met specifieke eisen zoals domotica en de toegestane keukenapparatuur. De epc-norm wordt ruim gehaald. En de levensduur is identiek aan die van traditionele bouw.’’ De prijs is echter aanmerkelijk lager: vijf tot tien procent, beweert Spee. De zorgwoningen worden opgetrokken uit degelijke, hoogwaardige materialen. Het casco bestaat uit een constructie van beton, staal en hout. “Wij staan op kwaliteit’’, zegt Spee. “Je moet in de muren kunnen schroeven. Ik gebruik echte stenen, steenstrips komen er niet aan te pas. Het moet wel de gevoelswaarde en uitstraling hebben van permanente bouw.’’
kleine veranderingen grondgebonden woningen of appartementen van maken? Met dit concept kan dat. Natuurlijk neem je een zeker risico door met een niet traditionele partij als Think Building in zee te gaan. Tegelijk willen wij meegaan met innovaties in de bouw. En we houden wel van uitdagingen.’’ Voor Teus Oskam, bij Estea bouwadviseur voor zorgverlener Norschoten, maakt het gebruikte bouwsysteem niet zo veel uit. “Voorop staan de veiligheid en het welbevinden van de bewoners. Wij kijken of het gebouw functioneel is en voldoet aan alle eisen. Dat is het geval. De snelle oplevering is voor ons een belangrijk nevenvoordeel. Hoe eerder het woon- zorgcomplex Kootwijkerbroek klaar is, hoe eerder we elders een volgend project kunnen starten.’’
Deze seniorenwoningen variëren in vloeroppervlak van 40 tot 60 vierkante meter. “Dat is afhankelijk van de bezetting door één of twee personen. Verandert de zorgbehoefte of de samenstelling van het huishouden, dan kan het oppervlak zonder megaverbouwing worden aangepast aan de nieuwe situatie.’’ De flexibele eigenschappen van de Think-woning gaven voor Woningstichting Barneveld na een zoektocht langs diverse systeembouwers in Nederland de doorslag. “Bij Think begrijpen ze dat er in de zorg veel verandert en dat aanpassingen van de huisvesting daarom mogelijk moeten blijven. Voor ons is dat een harde eis. We willen graag levensloopbestendig bouwen’’, aldus Koen Boersen en Jan ten Napel, beiden projectleider voor deze ontwikkeling in Kootwijkerbroek. “Normaliter houden we ons bezig met woningbouw. Hoewel samenwerking met een zorginstelling voor ons niet nieuw is. Je hebt dan wel te maken met onzekere factoren. Bijvoorbeeld: blijven de financieringsconstructies in de zorg wel hetzelfde? Stel dat de zorg uit dit gebouw zou verdwijnen. Kunnen we er dan met een paar
Mark Spee.
WERK IN UITVOERING Als aannemers in hart en nieren zijn we altijd bezig met waar we goed in zijn. Bouwen. Zowel nieuwbouw als renovatie. Woon- en zorgcomplexen, scholen en overheidsgebouwen, maar ook parkeergarages, kantoren en bedrijfshallen en natuurlijk woningbouw. Met ons vakmanschap durven wij alles aan, met plezier. Ongeacht omvang of complexiteit. Onderscheidend, met oog voor detail en omgeving. Al meer dan 85 jaar.
‘Verzekerd bouwen aan zorg!’ woningen verpleegtehuizen appartementencomplexen winkels ondergrondse parkeergarages zorgcentra bedrijfshallen fabrieken gemeentehuizen clubgebouwen kantoren scholen medische centra
HDI-Gerling is een van de leidende schadeverzekeringsmaatschappijen voor het bedrijfsleven in Nederland. Onze kernactiviteit is het verzorgen van specialistische schadeverzekeringen voor organisaties en hun bestuurders, zowel nationaal als grensoverschrijdend en van MKB tot multinational. HDI-Gerling is toonaangevend onder andere op het gebied van Brand, Bedrijfs-, Beroeps- en Bestuurdersaansprakelijkheid, Transport, Motorrijtuigen, Technische verzekeringen, Specie, Glas, Product Recall en Kidnap&Ransom.
politiebureaus
www.hdi-gerling.nl Aannemingsmaatschappij Hegeman B.V. Postbus 350, 7440 AJ Nijverdal, T (0548) 61 10 00, E info@hegeman-nijverdal.nl, I www.hegeman-nijverdal.nl,
www.facebook.com/hegemanbv
Architecten van duurzame en innovatieve gebouwen in de zorg. studio for sustainable architecture
hoe< >wat
Atrium Sint Pieters en Bloklands Gasthuis
Betrouwbare partner Ervaren en innovatief van ontwikkeling in wonen-zorg-welzijn. tot realisatie Bezoek ons op internet : www.maakarchitectuur.nl
studioWA! BNA Groen van Prinstererlaan 33 3818 JN Amersfoort
www.studiowa.nl info@studiowa.nl 033-7430443
Slagkracht door teamwork... Slooptechnieken | Asbestsanering | Betonzagen en -boren Transport | Recycling | Bodemsanering
www.rgs.nl
Project: Maranatha te Rijssen
RGS Groep
RGS Amsterdam
Noordermorssingel 1
Joop Geesinkweg 901
7461 JP Rijssen
1096 AZ Amsterdam
Postbus 149
T: 020 - 56 16 076
7460 AC Rijssen
E: amsterdam@rgs.nl
T: 0548 - 51 22 98 E: rijssen@rgs.nl
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
15
Een met zorg ontworpen hotel Sander Woertman
Zorghotels hebben niet de naam luxe vakantiebestemmingen te zijn. De laatste jaren valt echter een tendens te bespeuren waarin het zorgaspect van typologie wordt gecombineerd met de verblijfskwaliteit van gewone hotels. Hierdoor voelen hulpbehoevende logees zich in de eerste plaats gasten. Hotel Udens Duyn bracht dit concept een stap verder en realiseerde samen met projectarchitect Rien Trouborst van de Jong Gortemaker Algra een viersterren accommodatie waar gasten letterlijk hun zorgen even kunnen vergeten. Het hotel is zorgvuldig ingepast in het masterplan van ziekenhuis Bernhoven en de architectuur van de voorgevel sluit aan op die van het omliggende zorgcomplex. De breuk met de strakke sfeer van het omliggende ziekenhuis start bij de entree. Een golvende canyon van hout vormt de prelude op het interieur, dat een luxe uitstraling heeft en in de eerste plaats doet denken aan een designhotel. Trouborst is sinds 2007 betrokken bij het ontwerp voor het ziekenhuis Bernhoven. Het ziekenhuis werd in 2012 opgeleverd. Tegelijkertijd met de bouw ontstond er een discussie over de hoeveelheid bedden in het ziekenhuis. Besloten werd om een zorghotel te realiseren waarin een zekere mate van overloop zou kunnen plaatsvinden van cliënten die ontslagen zijn uit het ziekenhuis maar die vooral op het gebied van revalidatie nog de nodige zorg nodig hebben. Op 21 maart 2012 startte de bouw van het hotel en de bouwkundige oplevering vond plaats op 10 juli 2013. Verantwoordelijk voor de realisatie van het hotel was bouwcombinatie Bernhoven, bestaande uit Hurks Bouw en Kuipers Installaties. Zij tekende ook voor de bouw van het ziekenhuis. Het feit dat de partijen al bekend waren met de locatie en al actief aan het bouwen waren, zorgde voor een aanzienlijke efficiëntieslag die zich terug vertaalt naar een korte bouwtijd en lage kosten. De ruwbouw van het hotel bestaat uit een betonnen casco met een houtskeletbouw gevel. Noemenswaardig is de constructieve koppeling van de wanden op de tweede, derde en vierde verdieping.
Een hotelgast hoeft in principe niks mee te krijgen van het zorgaspect van het hotel zolang hij de eerste verdieping niet betreedt. Hier is revalidatieorganisatie Tolbrug gevestigd. Er zijn ruimten voor ergotherapie en fysiotherapie, een oefenzaal en een fitnesszaal. Voor mensen die op een dag meerdere intensieve therapiesessies hebben, is er een sportscafé met lounge, waar ze tussen de bedrijven door kunnen uitrusten en ontspannen. Overdag maken ook mensen van buitenaf gebruik van deze faciliteiten.
Canyon Het Canyon-concept is bepalend voor de sfeer van alle publiek toegankelijke ruimtes in het hotel. Het concept is uitgewerkt door dunne stroken hout te vormen tot sierlijk golvende wanden. Door drie verschillende houtsoorten en strookbreedtes te hanteren in een onregelmatig patroon, ontstaat er een levendig beeld, dat de lagenstructuur van een echte canyon imiteert. Van dichtbij valt op hoe zorgvuldig de wand is gedetailleerd. Trouborst vertelt dat in samenwerking met het timmerbedrijf goed is nagedacht over de materialisatie en de kosten. De goede akoestische eigenschappen van de wand zijn een mooie bijkomstigheid. De golvende houten wanden zijn door dJGA slim ingezet om de ziekenhuissfeer die de omgeving kenmerkt te elimineren. De ‘canyon’ breekt als het ware het interieur open en laat van bovenaf licht toe. De organische vorm is een krachtig tegenwicht voor de orthogonale functionaliteit van het ziekenhuis. Op de begane grond leidde het canyon-concept tot een grote open ruimte waar verschillende activiteiten in elkaar overvloeien. In de lobby, het restaurantdeel en de ontbijtzaal hadden de interieurarchitecten van M+R interieurarchitecten de schone taak om voort te bouwen op het interieurconcept van dJGA: lampen van
Moooi, stoelen van Hay en fauteuils van Moroso geven de begane grond de uitstraling van een mondain designhotel. Het interieurontwerp van M+R respecteert deze openheid en creëert zones door lage kasten te introduceren en overal specifiek meubilair toe te passen. Een tulpenboom op een ronde tafel scheidt ontbijtruimte en restaurantdeel. Niemand zou vermoeden dat de ronde tafel daar niet zomaar is geplaatst: door zijn vorm en positie kunnen er rollators onder worden geplaatst, die anders willekeurig langs tafels zouden worden geparkeerd.
Beperkingen vergeten Het ontwerpen van een gebouw dat onzichtbaar geschikt is voor minder validen, is geen sinecure. Maar dat het zelfs mogelijk is om dat op het hoogst denkbare niveau te doen, bewijst Udens Duyn. Want waarom zou je vloerkleden toe passen in een ruimte waar rolstoelen en rollators moeiteloos moeten navigeren? Een slecht idee, zou je zeggen. Maar toch liggen ze er. Naadloos verzonken in de natuurstenen vloer vormen ze geen enkel obstakel voor rolstoelgebruikers. Ook op de hotelkamers verraden de details dat er rekening is gehouden met extra zorgbehoefte. Voor revaliderende gasten kunnen beugels en andere speciaal ontworpen inbouwelementen worden toegevoegd. Als de kamer wordt gebruikt door hotelgasten zonder zorgbehoefte worden deze verwijderd, zodat zij niet worden geconfronteerd met allerlei hulpmiddelen. Het lichtplan zorgt ervoor dat er op kritische plekken rondom het bed voldoende licht is voor het behandelend personeel, de glazen schuifdeur van bijna drie meter hoog laat voldoende ruimte voor rolstoelen en kan in open toestand niet worden beschadigd door wielen, voetsteunen of armliggers. Zaken die een doorsnee gast niet opmerkt. En die ervoor zorgen dat andere gasten hun eventuele beperkingen gemakkelijk vergeten.
Compleet concept Alhoewel het zorghotel middels een luchtbrug en via de kelder verbonden is met het ziekenhuis, is het hotel in zijn uiteindelijke hoedanigheid veel meer dan een verlengstuk van het ziekenhuis. In de visie van Trouborst en het hotelmanagement staat het zorgaspect los van het hotelconcept. Dat houdt praktisch in, dat het hotel vooral een heel goed hotel wil zijn, dat tevens een breed pakket aan zorgdiensten aanbiedt. In het weekend kunnen gasten het omliggende landschap verkennen. Op een steenworp afstand vinden enthousiaste wandelaars en fietsers het natuurgebied De Maashorst met de zandduinen van Bedaf. Bewoners uit de omgeving kunnen eten in het restaurant.
De begane grond is zo transparant mogelijk gehouden. De functies vloeien in elkaar over. Slechts op een plek scheidt een glazen tussenwand het eetgedeelte van de lobby.
16
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
Ouderenhuisvesting slaat nieuwe wegen in Peter de Lange
Met woonzorgcampus Eltheto slaat de ouderenhuisvesting in Rijssen nieuwe wegen in. Op de plaats van een klassiek verzorgingshuis verrijzen vier gebouwen, elk bedoeld voor een specifieke groep bewoners. Hun zorgbehoeften zijn bepalend voor de gebruikte vormen, kleuren en materialen. Een gemeenschappelijk plein met een zorgservicecentrum dient als verbindend element. Uitgangspunt bij het ontwerp was dat ouderen zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen, eventueel met hulp van familie of mantelzorgers. Pas als het niet anders kan, wordt professionele zorgverlening ingeschakeld. Niek Vollenbroek, projectleider bij Aannemingsmaatschappij Hegeman B.V. uit Nijverdal, dat zorg draagt voor de realisatie van de campus begint: “De woonzorgcampus is als Engineer, Build & Maintain opdracht onder UAV-GC in de markt gezet en is door ons in concurrentie aangenomen.” Hij vervolgt: “Alle woningen moeten er uitzien en aanvoelen als thuis. De zit-slaapkamers hebben geen systeemplafonds, dat is te kantoorachtig. Ze krijgen gewoon een gestuct plafond, zoals normale woonkamers. De afwerking is anders dan in een ziekenhuis of een modaal verzorgingshuis. Er zitten geen hoekbeschermers op de hoeken. Dit project kenmerkt zich door een ver doorgevoerde detaillering en het gebruik van hoogwaardige materialen. Het ambitieniveau is hoog, we bouwen hier, naast kwaliteit, qua uitstraling iets heel bijzonders.’’
Dwaalruimtes Project Eltheto wordt door Hegeman gebouwd in opdracht van Christelijke Woningstichting De Goede Woning en Twinta projectontwikkeling B.V. Philadelphia Zorg is medegebruiker. Het huisvest straks 56 zelfstandig wonende ouderen, 30 verstandelijk gehandicapte ouderen in een beschermde woonomgeving, 32 psychogeriatrische verpleeghuispatiënten en 18 somatische verpleeghuispatiënten. Al deze groepen stellen eigen eisen aan een
Het gemeenschappelijke plein is het verbindend element van woonzorgcampus Eltheto.
woonomgeving. Door de regie te voeren over diverse adviseurs en de verdere uitwerking kan Hegeman voor alle partijen een geschikte oplossing creëren. Er zijn appartementen speciaal voor individueel wonen, appartementen aan galerijen die meer gericht zijn op collectiviteit, woongroepen die gemeenschappelijke ruimten hebben en woongroepen die meer op het individu zijn gericht. Voor demente patiënten zijn er ‘dwaalruimtes’ maar ook nissen waarin zij zich in hun eigen wereld kunnen terugtrekken. De meeste ruimten zijn gemakkelijk aanpasbaar aan veranderende zorgbehoeften.
Eigen entree De bewoners moeten zich thuis voelen in Eltheto. Daarom is veel aandacht besteed aan de detaillering. Dit is bijvoorbeeld te zien in het gebouw voor de somatische en psychogeriatrische patiënten, waar de bewoners hun eigen entree herkenbaar kunnen maken met persoonlijke zaken zoals planten of schilderijen. Houten accenten, loggia’s, balkons en patio’s zorgen voor een huiselijke sfeer. “Het vroegere Eltheto was een verzorgingshuis met alle kamertjes aan een lange gang. Alle voorzieningen waren geclusterd in één pand.
In het nieuwe Eltheto is dat opengebroken. Het bestaat uit losse gebouwen met elk een eigen identiteit. In een verzorgingshuis werd alles van je afgenomen, hier ben je zo lang mogelijk zelfstandig, met zorg nabij. Hier ligt de nadruk op wonen, niet op zorg’’, aldus Rocco Reukema van 2by4architects, het Rotterdamse bureau dat Eltheto 2 ontwierp.
Sociaal contact De gebouwen wijken visueel niet af van woningen en appartementen in de omgeving, de campus ligt in een woonwijk en het terrein is vrij toegankelijk. Dit bevordert het sociaal contact en voorkomt isolement. Reukema: “Veertig procent van de ouderen heeft last van eenzaamheid. Daarom leggen we veel nadruk op de openbare ruimte als ontmoetingsplek met fitnessapparatuur, een fontein en zitgelegenheid.’’ De realisatie van Eltheto2 kost circa 15 miljoen euro. Het complex, dat in totaal zo’n 15.000 vierkante meter beslaat, wordt in fases opgeleverd. Het eerste van vier bouwblokken werd voltooid in december 2013, het laatste is naar verwachting klaar in de loop van 2015.
Geen klassiek verzorgingshuis, maar vier gebouwen, die ieder zijn bedoeld voor een specifieke groep bewoners. Allround sloopbedrijf RGS b.v. te Rijssen is verantwoordelijk voor de sloop van de oude bebouwing.
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
Kwaliteit in zorg én vastgoed Jeroen Kreule
Directeur Henri Soepenberg van ZorgID – een van de 120 werkmaatschappijen binnen VolkerWessels- noemt zichzelf een echte ‘zorgman’. Niet zo verwonderlijk: Soepenberg heeft meer dan 25 jaar werkervaring in de thuiszorg, ouderenzorg, verpleging, kraamzorg en psychiatrie, waarvan de laatste twaalf jaar in directie- en bestuursfuncties. Sinds oktober 2013 is hij directeur van ZorgID, een vastgoedontwikkelaar gespecialiseerd in de zorg. Hiervoor was hij directeur van Stichting Zorggarant, een zorgaanbieder in Midden- en Noord-Nederland. Is hij, vanwege zijn niet-bouwkundige verleden, een dissonant in de bouwwereld? Ja, misschien wel, lacht Soepenberg. Maar met zijn zorgachtergrond is hij wel de aangewezen persoon om die verbinding tussen de zorgwereld en wereld van de bouw en vastgoed te maken. “In de bouw en vastgoed wordt gekeken naar techniek en efficiëntie, terwijl in de zorgwereld vooral wordt gekeken naar wat nodig is om goede zorg te kunnen verlenen in relatie tot betaalbaarheid. In die zin spreken beide werelden een andere taal, terwijl ze vaak hetzelfde doel voor ogen hebben: goede zorg in een duurzaam, efficiënt en prettig gebouw. Kwaliteit in zorg én vastgoed. Ik weet heel goed wat er speelt in de zorgsector. Het is mijn taak om de problematiek van een zorgaanbieder op het gebied van vastgoed in een concreet bouwplan te vertalen. Bovendien heb ik allemaal specialisten om me heen op het gebied van bouwen en vastgoed.’’
Verantwoordelijkheid ZorgID, gevestigd te Nieuwegein, ontwikkelt sinds 2001 vastgoedconcepten voor huisvesting en zorg, omgekeerde integratie, gezondheidscentra en gezondheidsparken en ziekenhuizen. Dat gebeurt vooral in samenwerking met zorginstellingen, gemeenten, beleggers en woningcorporaties. ZorgID neemt graag de verantwoordelijkheid voor het hele traject: van initiatief en ontwerp tot realisatie en beheer. ZorgID is onderdeel van VolkerWessels Vastgoed (een dochteronderneming van VolkerWessels), maar als onafhankelijk ontwikkelaar kan de bouwopdracht ook worden aanbesteed aan een externe partner. Soepenberg. “De verplichting is er niet, maar juist ómdat wij onderdeel zijn van VolkerWessels, is er reeds heel veel expertise in huis. Bouwen is immers een van de kerncompetenties van VolkerWessels, een robuuste en solvabele onderneming.’’
Huize Maranatha bestaat sinds 1972. De markante toren van Maranatha is het hoofdgebouw. De jarenlange wens voor nieuwbouw ging met het bouwproject ‘Op weg naar een nieuw Maranatha’ in vervulling. Voor de gezamenlijke opdrachtgevers SVRO (ouderenzorg) en Siloah (landelijk werkende organisatie voor mensen met een verstandelijke handicap) is een ‘dorp’ gebouwd waarin de ouderenzorg gecombineerd wordt met cliënten met een verstandelijke beperking.
De zorgwereld is behoorlijk in beweging, beaamt Soepenberg. Zo is er veel veranderd in de financiering en budgettering van zorginstellingen en vastgoed, zoals het scheiden van wonen en zorg. “Er was veel onzekerheid op financieringsgebied, maar de kruitdampen zijn zo goed als opgetrokken. Het rijk trekt zich langzaam terug en de verantwoordelijkheid komt meer en meer bij lokale overheden te liggen. Dat is een nieuwe ontwikkeling. Aan de andere kant: 25 jaar geleden was er ook al sprake van bezuinigingen en krimp in de zorg.’’ Soepenberg merkt dat veel zorgaanbieders anno 2014 bang zijn voor leegstand van (veelal verouderde) gebouwen. “Wij denken graag mee met het bedenken van een nieuw business plan.’’
Huize Maranatha Een van de vastgoedconcepten die ZorgID ontwikkelt, is de combinatie van kleinschalig groepswonen en alternatieve aanwendbaarheid. Goed voorbeeld van een flexibel concept voor kleinschalig groepswonen is volgens Soepenberg de realisatie van Huize Maranatha, een verzorgingshuis in Rijssen, bedoeld voor ouderen en mensen met een handicap. SVRO Ouderenzorg en Siloah Gehandicaptenzorg zijn de opdrachtgever, Johan Koopman van studioWA! heeft het complex ontworpen, ZorgID heeft het project ontwikkelt en de bouw van a tot z begeleid. Het complex heeft de opzet van een buurtschap, inclusief een dorpshuis met daarin een restaurant, een winkel en een multifunctionele ruimte. De appartementen zijn zo ingericht, dat ze geschikt zijn voor elke denkbare zorg, aldus Soepenberg. De ruimtelijke indeling is flexibel, zodat de zorgaanbieder kan anticiperen op veranderende woonwensen en zorgvragen. Als het moet, kan het transformeren tot een regulier appartementencomplex of zelfs een studentenflat. “Het complex zit bouwtechnisch dusdanig in elkaar, dat de appartementen in de toekomst eenvoudig groter of kleiner te maken zijn. Vanwege de waardevastheid is het concept van alternatieve aanwendbaarheid van vastgoed vooral ook interessant voor beleggers.’’
‘omgekeerde integratie’ genoemd. Sterrenberg was tot voor kort een min of meer beschermde en geïsoleerde zorginstelling midden in het bos, een flink aantal gebouwen was verouderd. Omgekeerde integratie houdt in dat cliënten op de hun zo vertrouwde plek kunnen blijven wonen, maar dat ze gezelschap krijgen van mensen zonder beperking. Anders gezegd: de maatschappij komt naar hen toe. Het nieuwe Sterrenberg telt 400 woningen, negen zorggebouwen, een zwembad, een kinderboerderij, sportvelden en een centraal ontmoetingsplein. Aan dit plein komen winkeltjes en horecavoorzieningen, gedeeltelijk gerund door cliënten van Abrona. Soepenberg: “ZorgID ontwikkelt meerdere projecten in het kader van omgekeerde integratie. Zo zijn we ook bezig met Park Suyderwijk in Drachten.’’
Zorgwoningen Vanwege de dubbele vergrijzing zal de vraag naar zorgwoningen de komende jaren flink toenemen, zegt Soepenberg. “Het tekort aan zorgwoningen zou oplopen tot 60.000 woningen, hoorde ik onlangs in het nieuws. Ik denk dat dat wel meevalt: veel bestaande huizen kunnen met vrij eenvoudige aanpassing geschikt worden gemaakt tot zorgwoningen.’’ ZorgID is momenteel met meerdere partijen in overleg over de mogelijke realisatie van wijken speciaal gericht op ouderen, zegt Soepenberg. Daarbij gaat het om huizen die net iets anders worden gebouwd dan reguliere huizen: drempelvrij, met een extra grote badkamer en een slaapkamer op de begane grond. “Wij merken dat er steeds meer nieuwe zorgondernemers op de markt komen, met name ondernemers die zich richten op zorgwoningen in het luxe segment. ZorgID denkt graag mee. Onze grote kracht is het bij elkaar brengen van bouwers, beleggers en zorgaanbieders.’’
Omgekeerde integratie Een ander project waar Soepenberg trots op is, is Sterrenberg in Huis ter Heide: de herontwikkeling van zorginstelling Abrona tot een woonwijk, waarin mensen met en zonder beperking samenleven. De herontwikkeling van instellingsterreinen tot woonwijk wordt ook wel
De vorm en plaatsing van de gebouwen zorgen voor een gevoel van kleinschaligheid en levert buitenruimtes op die afwisselend besloten, half besloten en open zijn. Midden in dit dorp bevinden zich het dorpshuis met algemene voorzieningen die ook de omliggende wijk bedienen. Door de opzet met gelijkvormige volumes is een maximale flexibiliteit van het vastgoed gewaarborgd. StudioWA uit Amersfoort tekende het ontwerp van het nieuwe Maranatha. Henri Soepenberg.
17
ZorgID ontwikkelt kerngezond vastgoed. Huisvesting en zorg Omgekeerde integratie Gezondheidscentra en gezondheidsparken Ziekenhuizen
VACATURE | Accountmanager Wonen en Zorg Kijk op www.zorgid.eu voor meer informatie.
Concentreren of spreiden. Efficiënte productieprocessen en toch een healing environment. Het tekent de dynamiek rond ziekenhuiszorg en de invloed op het vastgoed dat niet zo dynamisch is.
Om dit te realiseren werken wij op transparante wijze samen.
Behalve om flexibilisering draait een vastgoedstrategie ook om maatwerk. Maatwerk financiering steeds vaker met een belegger, maar ook met een goed plan om de lasten
Ringwade 4 | 3439 LM Nieuwegein info@zorgid.eu | www.zorgid.eu
voor de exploitatie zo laag mogelijk te houden. Wij zorgen vroeg in het proces voor de zekerheid van een financierbaar plan. Ook op de lange termijn.
Vitaal ZorgVast dé gespecialiseerde ontwikkelaar van duurzaam zorgvastgoed.
www.vitaalzorgvast.nl
www.zri.nl
Haalbaarheidsstudies Projectmanagement Aanbesteden en contracteren Programma’s van eisen
UNICA EN DE
VERDWENEN
GASMETER
GEBASEERD OP EEN WAARGEBEURD VERHAAL
lm op onze nieuwe website, of scan de QR code. www.unica.nl/duurzaamheid
Duurzaamheid en energie Bouwfysica en akoestiek Installaties Brandveiligheid
Balistraat 1 Lichttoren 32 070-3615559
2585XK 5611BJ info@zri.nl
Den Haag Eindhoven www.zri.nl
ZORGBOU W
Vrijdag 21 maart 2014, Cobouw 54
Zorgdomotica ook kleinschalig toepasbaar Michiel Maas
Het St. Pieters en Bloklands Gasthuis (PBG) in Amersfoort wordt geheel gerenoveerd tot verpleeghuis en eenheden voor somatische zorg. Voor Croon Elektrotechniek is het een kans om hun geïntegreerde systeem voor zorgdomotica, CareConnect, te laten zien. “Het kost soms tijd zorgverleners te overtuigen.” Volgens Erik Fisscher van Croon is het project bijzonder. “We hebben al vaker zorgdomotica toegepast in verschillende projecten, maar dit is de eerste keer dat we ons eigen systeem toepassen. Op deze manier hebben we veel meer controle over hoe het systeem wordt ingericht, en hoe de koppeling van verschillende systemen wordt toegepast.”
Waaksysteem De toepassing van zorgautomatisering in het PBG is ingrijpend. Gordijnen, zonwering, deuren en verlichting zijn op afstand te bedienen. Een waaksysteem met sensoren in de kamers registreert ’s-nachts wanneer bewoners met dementie door de ruimte lopen of de deur
uitgaan. Zo kan het licht automatisch worden ingeschakeld, maar ook worden gecheckt of er iets aan de hand is.
portaal is het mogelijk dat familieleden via de beeldtelefoon verbinding maken met de bewoner en kunnen ze via internet op de hoogte blijven.”
Een zogenoemde dwaaldetectie registreert waar bewoners zich overdag bevinden. Met een eigen gsm-netwerk kan de verpleging elkaar snel waarschuwen en ingrijpen als er iets mis is. Fisscher: “Het betekent in de praktijk dat er minder handen aan het bed nodig zijn, maar dat het personeel ook niet meer drie of vier keer per nacht een ronde moet doen. Zorgverleners vinden dat Big Brother-achtige wel eens moeilijk, en zijn bang dat daarmee de kwaliteit van de zorg omlaag gaat. Wij proberen ze juist enthousiast te krijgen; door dit systeem hoeven ze niet steeds overal naar toe te rennen en is er veel meer rust in de nachtzorg. Dat betekent minder stress voor personeel en bewoners.”
De systemen komen samen in het dashboard, waar de zorgmanager een duidelijk overzicht krijgt van de zorgverlening. “Gegevens over bezetting bijvoorbeeld, of hoe vaak een bepaalde bewoner om verpleging heeft gevraagd en hoe lang het duurde voor die kwam. Daarmee is het voor een manager veel makkelijk om bijvoorbeeld te kijken op welke moment van de dag er extra mensen nodig zijn, of juist minder.”
Sociaal portaal Volgens Fisscher heeft het systeem ook voordelen voor bewoners en familie. “Met een sociaal
Maak< architectuur heeft het ontwerp voor de herbestemming gemaakt. Het Arnhemse bureau is thuis in transformatieopgaven en in de zorg. Maar voor een stevige basis is de inbreng van meerdere disciplines vereist. Daarom werd er gestart met een integrale voorstudie. Een goede match van gewenste zorgproducten met de bijzondere binnenstedelijke locatie en met het bestaande gebouw moest gevonden worden. De uitstraling van het monument en de potentie van het achtergelegen atrium zijn ingezet voor de realisatie van zelfstandige woningen voor bewoners met somatische klachten. De prachtige binnentuin en het openbaar plantsoen vormen een optimale context voor de groepswoningen voor dementerende mensen. In de strategische keuze die met de opdrachtgever gemaakt is, zijn juist deze toekomstbestendige en overtuigende match van waarde geweest voor zowel financiering als ontwerp. Om tegenvallers in het ontwerpproces, realisatie en exploitatie voor te
zijn, zet het bureau in de voorstudiefase zijn ervaring in door de geschiktheid van het gebouw op structuurniveau te analyseren. De rigide betonstructuur van de gebouwdelen uit 1984 bleek goed bruikbaar voor de groepswoningen. De creatie van een healing environment is bij herbestemming maatwerk. Voor somatische patiënten zijn er specifieke mogelijkheden voor een passende leefomgeving, die door de architect zijn afgestemd op de monumentale waarden van het hoofdgebouw en de zuidvleugel, en het atrium als semi-openbare, collectieve leefruimte. De specifieke eigenschappen van healing environment voor dementerenden is gerealiseerd door kleuren, materialen, oriëntatie en ruimten af te stemmen op binnentuin en plantsoen. Vanzelfsprekend is hierbij de afstemming van domotica op het binnenmilieu essentieel, opdat de herbestemming daadwerkelijk een goed leefklimaat oplevert.
Het CareConnect-systeem is uitbreidbaar, dus als de opdrachtgever nog meer automatisering wil, dan is dat ook in te passen. “We zien de laatste jaren dat mensen langer thuis blijven wonen. In de toekomst zal dat betekenen dat zorginstellingen meer extramurale zorg gaan bieden, dus buiten de eigen instelling. Dit systeem is daarom ook kleinschalig, dus bij iemand thuis, te installeren.”
19
Innovatieve en creatieve zorgconcepten ontwikkelen. Dat zit in ons DNA!
Trots! Dat is ons gevoel wanneer wij praten over onze expertise in de zorgsector. Trots op de projecten die wij hebben mogen realiseren en trots op de projecten waar wij middenin zitten. Want ontwikkelen in de zorg is alternatieve financieringsoplossingen weten te creĂŤren, creatieve vastgoedstrategieĂŤn kunnen beoordelen en inzicht hebben in verantwoorde, toekomstgerichte concepten. Deze ervaring is essentieel in de keuze naar een partner voor de ontwikkeling, bouw, financiering en belegging in de zorgsector. Wij van CRA hebben deze eigenschappen in ons DNA zitten door onze jarenlange ervaring in deze sector. Neem ons project 'Dichterbij Gennep' met 52 gerealiseerde zorgwoningen, gesitueerd in het Maasduinengebied. Of bekijk het project 'hof te Berkel' in Horst aan de Maas op onze site waar wij in samenwerking met de Gemeente en De Zorggroep een grootschalig plan hebben ontwikkeld. En als laatste willen wij hier het project 'Kempenhaege' in Sterksel onder de aandacht brengen, waar de schop de grond is ingegaan om een nieuw dorp te ontwikkelen waar mensen met en zonder beperking samen gaan wonen en leven. Meer informatie over deze projecten is te vinden op onze website www.cravastgoed.nl of mail of bel gerust.
Postbus 4604 | 5601 EP Eindhoven | T 040 213 51 22 CRA Vastgoed maakt deel uit van VB Groep