Lonoikamakahiki

MOKUNA I KONA AÿO ÿIA ÿANA I KA WÄ ÿÖPIOPIO He Aliÿi nui ÿo Lonoikamakahiki no ka mokupuni ÿo Hawaiÿi ma hope iho o ko Keawenuiaÿumi make ÿana; he kanaonokumamähä hanauna maiä Wäkea mai. ÿO Keawenuiaÿumi kona makua käne, a ÿo Kaihäläwai kona makuahine; ma Näpoÿopoÿo kona wahi i hänau ai, a ma laila nö ÿo ia i hänai ÿia ai a nui, e kona mau kahu, e Häuna läua me Loli, a me kä läua wahine ÿo Kohenemonemo.

I ko Lonoikamakahiki wä ÿöpiopio, ÿoiai ua hoÿomaka aÿe kona noÿonoÿo ÿana, i ia manawa nänä aÿela ÿo Lonoikamakahiki, e kau ana nä mea leÿaleÿa a kona makua käne he nui ma loko o ka hale aliÿi. ÿIke aÿela ÿo ia e kau ana nä ihe paheÿe.

Nänä löÿihi aÿela ÿo ia, a liÿuliÿu, a laila, nïnau akula ÿo ia i kona mau kahu: “He aha këia mau mea loloa e kau nei i luna o ka hale?” ÿÏ akula nä kahu: “He ihe paheÿe.”

Nïnau hou akula ÿo Lonoikamakahiki: “He aha kona waiwai?”

A laila haÿi akula nä kahu: “ ÿElua mau känaka e manaÿo ana e leÿaleÿa pili waiwai, a laila hele läua i ke kahua paheÿe. I ka hiki ÿana ma laila, a laila, ÿölelo ka pili a holo. Inä he mau waiwai ka pili, a iÿole, he mau ÿäina paha, a inä ÿaÿole i pili ÿia ma ia mau waiwai, a laila, ÿo ka pili nö i nä iwi ka pili, a laila, paheÿe. Inä he ÿumikumamälima ka ÿai (ka helu), a inä ua hiki ÿë aku kekahi i ka ÿai eo (i ka helu pau) a emi mai paha kona hoa paheÿe, a laila, ÿo ke eo aÿela nö ia. Inä paha ÿo ka waiwai ke kumu pili, a laila, ÿo ke eo aÿela nö ia o ka waiwai. Inä ua nui ka waiwai o ka pili ÿana, ÿekolu, ÿehä hale e piha i ka waiwai. Akä, inä ÿo nä kino o läua ka pili, a laila, ÿo ka make nö o kekahi o läua ka hope. ÿAÿole naÿe he pili nui ÿia o ia mea; aia nö a kü ka hoÿopaÿapaÿa ma waena o nä ÿaoÿao ÿelua, e höÿole ana kekahi a me kekahi i nä akamai o läua, a laila, pili kino ÿia. A ÿo ia lä, pëlä ihola ka waiwai o ia mea.”

A lohe ÿo Lonoikamakahiki i këia mea, ÿölelo aÿela ÿo ia: “ ÿAÿole ona waiwai.

Hoÿokahi nö hewa, ÿo ka pili ÿana i nä iwi, ke hiki mai i ka manawa e hoÿopaÿapaÿa ai nä mea paheÿe i ko läua mau ÿike, no laila ka waiwai ÿole o ia mea.” ÿÏ akula nä kahu: “ ÿO ia ihola nö ka waiwai o ia mea (paheÿe) i malama ÿia ai e kou makua käne.”

1

I ia manawa, nänä hou aÿela ÿo ia, a ÿike i ka ÿolohü (ÿulu maika), nïnau hou aÿela ÿo ia: “He aha këlä mea?”

Haÿi akula nö nä kahu: “He ÿolohü.”

Nïnau aku ÿo Lonoikamakahiki: “He aha hoÿi ka waiwai o ia mea?” A laila haÿi akula nö nä kahu e like me ka ÿölelo ÿana no ka ihe paheÿe. ÿÏ hou aku ÿo Lonoikamakahiki: “E kiola, ÿaÿole ona waiwai.”

Nänä hou aÿela nö ua ÿo Lonoikamakahiki, a ÿike i ka pua keÿa, nïnau hou akula nö i nä kahu: “He aha hoÿi këlä?”

Haÿi akula nä kahu: “He pua keÿa.”

Nïnau hou nö ua ÿo Lonoikamakahiki: “A pehea hoÿi käna hana?”

Haÿi akula nö nä kahu: “He mea leÿaleÿa nö ia. Inä ÿelua a ÿekolu paha mau mea e keÿa pua ana, a inä i lele kä kekahi a ÿoi loa ma mua o kekahi mea, a laila, ÿo ke eo aÿela nö ia. A inä he pili ma ka waiwai, ua like nö ka waiwai me ko ka paheÿe ÿana, ke nui nö hoÿi ka pili ÿana.” ÿÏ akula ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAÿole ona waiwai, e pono ke haÿihaÿi a kiola aku.”

Nänä hou aÿela nö ua ÿo Lonoikamakahiki, a ÿike aÿela i ka läÿau pälau, nïnau aÿela: “He aha hoÿi këlä?” ÿÏ aku nä kahu: “He läÿau pälau.”

Nïnau hou akula ÿo Lonoikamakahiki: “He aha käna hana?”

Haÿi akula nä kahu: “He mea pepehi aku i nä känaka inä paha he hoÿouka kaua mai ko kekahi ÿaoÿao, a hoÿouka aku ko kekahi ÿaoÿao, a laila, ÿo ka läÿau pälau ka mea e luku aku ai. A inä e kaua aku me ua läÿau pälau nei, a laila, he kanahä kanaka e make i ka läÿau pälau hoÿokahi, a inä nö he nui aku, ÿo ia nö.” ÿÏ akula ua ÿo Lonikamakahiki: “ ÿAÿole nö ona waiwai, hoÿokahi ona waiwai, he ulu imu.”

Nänä hou aÿela nö ua ÿo Lonoikamakahiki nei, e kau ana ka ihe kaua, nïnau aÿela: “He aha këlä?” ÿÏ aku nä kahu: “He mea luku kanaka nö. He mea luku aku i nä känaka ke kaua mai. Inä i kahi ÿë e hou aku ai, kü akula nö ke kanaka. A inä he akamai mai kekahi ÿaoÿao i ka pale ÿana o ka ihe, a laila, ÿaÿole e kü.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAe, he mea waiwai ia, akä, ÿo ka mea akamai i ka ÿalo ihe ke kanaka waiwai; no laila, he hana waiwai ia a kuÿu makua käne. No

2

laila, inä eia nö kuÿu (kaula) piko ke waiho nei, a laila, e nïkiÿi pü i kuÿu piko me ka püÿä ihe a kuÿu makua käne.”

Nänä hou aÿela nö ÿo Lonoikamakahiki, a ÿo ke kau a ke kaula maÿa, nïnau aÿela: “He aha ka waiwai o këlä mau kaula e lewalewa mai nei?”

Haÿi akula nä kahu: “He maÿa.”

Nïnau hou aku ÿo Lonoikamakahiki: “He aha hoÿi kona waiwai?”

Haÿi akula nä kahu: “E hoÿokomo i ka pöhaku ma ka puka o ka maÿa. A laila, e pelu mai i nä piko ÿelua o ua maÿa lä, a e hoÿopaÿa aÿe i ka piko o nä kaula o ua maÿa lä i ka poho o ka lima e mäkaukau ana i ka hana. A laila, e wili aÿe, a koali aÿe, a e like me kona manawa i manaÿo ai e hoÿolele aku i ka pöhaku, a laila, e haÿalele loa aku i kekahi piko o ka maÿa, a laila, e lele aku ka pöhaku. He kanahä a ÿoi aku nä anana e lele ai. A inä i pä aku i ka pöhaku, make loa kekahi kanaka. I hana ÿia nö naÿe no ke kaua.” ÿÏ akula ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAlua mea waiwai a kuÿu makua käne. Näkiÿi pü ÿia aku me ka püÿä ihe.” Pëlä kona nïnau ÿana i nä mea leÿaleÿa a pau a kona makua käne. Ua höÿole ÿia ka waiwai o nä mea a pau, a ÿelua wale nö mau mea a Lonoikamakahiki i mahalo ai.

I kekahi manawa aÿe, hele akula nö ÿo Lonoikamakahiki a ka hale i waiho ai nä mea leÿaleÿa, nänä aÿela, e kau ana nö nä mea äna i ÿölelo ai i nä kahu, e haÿihaÿi a kiola. No laila, hoÿi akula ÿo ia a kona mau kahu, ÿölelo akula: “Kainö, ua kiola ÿolua i nä mea aÿu i ÿölelo aku ai iä ÿolua?” ÿÏ akula kona mau kahu: “ ÿAÿole hiki iä mäua ke kiola i nä mea a ko makua käne. Make mai paha mäua, no ka mea, ÿo ka läÿau pälau a ko makua käne, he läÿau haÿi kanaka ia.” A no ka paÿakikï loa o Lonoikamakahiki, no laila, hele akula nä kahu, a haÿi akula iä Keawenuiaÿumi i këia mau hana a käna keiki.

I ia manawa, lohe aÿela ÿo Keawenuiaÿumi, a laila, haÿohaÿo ihola ÿo ia i këia hana kupanaha a käna keiki. No laila, hele akula ÿo ia e nïnau maopopo iä Lonoikamakahiki i ke kumu o ko ke keiki manaÿo ÿana pëlä. No laila i ka hiki ÿana aku o Keawenuiaÿumi i kahi i hänai ÿia ai e nä kahu, aia naÿe ua ÿo Lonoikamakahiki i ka hoÿoholo waÿa me kekahi mau kahu ona. A hoÿi maila ua ÿo Lonoikamakahiki, e noho aku ana ÿo Keawenuiaÿumi. Hele maila ke keiki a noho ihola i luna o nä ÿühä o ka makua käne. A laila, i mea e maopopo ai iä Keawenuiaÿumi ko Lonoikamakahiki manaÿo, no laila, lawe aÿela kona makua käne iä ia i kahi i waiho ai nä mea leÿaleÿa. A hiki akula läua, me nä kahu pü ma 3

ka hale i waiho ai nä mea leÿaleÿa, nïnau akula ÿo Keawenuiaÿumi: “He aha kou manaÿo no nëia mau mea (nä mea leÿaleÿa a me nä mea kaua) e kau nei?” ÿÏ aÿela ke keiki (Lonoikamakahiki): “ ÿAÿole he waiwai iki o këia mau mea. Ua ÿölelo aku wau iä läua ala [Häuna a me Loli] e kiola këia mau mea a pau, a ÿo ka ihe kaua a me ka maÿa nä mea waiwai.” ÿÏ akula ÿo Keawenuiaÿumi: “ ÿAÿole pëlä koÿu manaÿo. Aia nö a hiki i kou noho ÿai moku ÿana, a laila, näu nö e kiola, ke ÿike akula ÿoe, he mea waiwai ÿole këlä.”

Ma ia hope mai, nalu wale ihola nö ÿo Keawenuiaÿumi i ka hope o këia keiki ke nui aÿe. ÿÏ ihola ka makua käne: “He ÿane kipi wale aku nö koe o këia keiki ma kona noho ÿai ÿäina ÿana, a he aha lä ka hana a këia aliÿi ke kanaka makua aku?”

I kekahi manawa ma ia hope mai, komo aÿela ua ÿo Lonoikamakahiki i loko o ka heiau me kona mau kahu, a ÿike akula i nä kiÿi e kü mai ana ma küÿono o ka heiau. Nïnau akula i nä kahu: “ ÿO wai këlä mau känaka e kü maila i loko o ka pä?” ÿÏ akula nä mäkua a me nä kahu: “ ÿAÿole ia he kanaka, he akua ia o ko mäkou mau mäkua, nä küpuna hoÿi ou.”

A lohe ÿo Lonoikamakahiki he Akua ia mau kiÿi, a laila, püliki ikaika akula i nä mäkua, no ka mea, ua makaÿu ÿo Lonoikamakahiki, a no ka mea hoÿi, ua lohe mua ÿo ia i ka hoÿomäkaÿukaÿu ÿia e nä hoa päÿani ona. A no laila ÿo ia i püliki paÿa ai i nä mäkua, no kona manaÿo o pau mai i ke Akua. No ka mea, ua ÿölelo ÿia e kona mau hoa kamaliÿi: “E Lono ë! A pau. A pau i ke Akua lapu.”

A no ko Lonoikamakahiki püliki ÿana aku, ÿï akula nä mäkua: “Mai makaÿu ÿoe. ÿAÿole ia he Akua lapu. He Akua ia nona këia wahi.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki i nä mäkua: “He aha kona waiwai?” ÿÏ akula nä mäkua: “Eia kona mea i mälama ÿia ai; inä he kaua a pio paha, a laila, hoÿomanamana aku i ke Akua, a laila, na ua Akua lä e alakaÿi i kahi e pakele ai. A inä he waÿa kahuli ma ka moana, pule nö i ke Akua, ola nö. Inä he kau wï, a pule nö i ke Akua, a laila, ea mai nö ka ÿai. ÿO ia ka waiwai o ke Akua i mälama ÿia ai.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki iä Keawenuiaÿumi: “ ÿAkolu wale nö äu mea waiwai i mälama ai; ÿo këia mau mea äu kaÿu e mälama.”

Ma hope mai o ko Lonoikamakahiki mau lä ÿöpiopio, ma ka hoÿokanakamakua iki ÿana aÿe, aÿo aÿela ÿo ia i ka ÿalo ihe a me ka ÿöÿö ihe ÿana, a aÿo aÿela nö hoÿi ÿo ia i ke kuÿi a me ka mokomoko. A akamai aÿela ÿo ia ma ia mau 4

hana. A i ka manawa i akamai ai, a laila, hailona akula nä kumu näna i aÿo i këlä mau hana ma ka ÿailolo ÿana. A i ka ÿailolo ÿana, ua kü käna mau hana a pau i ka pono me ke akamai. A ÿo ka hailona o ke kuÿi ma ka lolo ÿana, ÿo ia ka lolo i ÿino.

No laila ÿölelo akula ke kumu kuÿi: “ ÿAÿole ÿoe e pono ke aÿo i ke kuÿi, no ka mea, ua kü käu lolo i ka pono ÿole, a no laila, e pono ke haÿalele.” No laila, haÿalele ihola ÿo Lonoikamakaiki i ke aÿo ÿana i ke kuÿi. Akä, ma ka mokomoko, ÿo ia ka ÿoihana i ÿoi ko Lonoikamakahiki ÿike a me ke akamai maoli.

5

MOKUNA II KO LONOIKAMAKAHIKI ÿIMI ÿANA I NÄ HANA ÿOI O KA WAIWAI I ko Lonoikamakahiki wä i hoÿonaÿauao loa aÿe ai, makemake aÿela ÿo ia e ÿike maopopo i nä hana ÿoi o ka waiwai, a no laila, hoÿäÿo päkahi akula ÿo ia i nä hana leÿaleÿa, a me nä hana kaua a kona makua käne, nä hana hoÿi äna i ÿölelo ai i kona mau kahu, he mau hana waiwai ÿole.

A i ko Lonoikamakahiki hoÿäÿo ÿana, maopopo ihola nö he waiwai ÿole ia mau mea, a e like hoÿi me käna ÿölelo mua, ÿo ka ÿalo ihe a me ka ÿöÿö ihe, ka maÿa a me ka mälama i ke Akua nä hana waiwai. Akä, no ko Lonoikamakahiki makemake nui e ÿike i ka hana i ÿoi aku o ka waiwai, no laila, kaÿahele aÿela ia ma ka mokupuni ÿo Hawaiÿi, ÿo ia a me kona mau mäkua a me nä kahu pü. ÿO Häuna naÿe a me kona kaikaina me Loli, nä kahu hoÿi o ua ÿo Lonoikamakahiki, he mau käula läua, he mau känaka haipule hoÿi, a ua ÿölelo ÿia he mau känaka mana läua. He hiki iä läua ke hana i nä hana mana he nui ma ka inoa o ko Keawenuiaÿumi Akua, a me ko läua Akua hoÿi.

Ma këia kaÿapuni ÿana o Lonoikamakahiki me kona mau mäkua, a hiki ma Hilo, a noho ihola ma Kanokapa, kahi e pili pü ana me ka nuku o ka muliwai ÿo Wailuku. E noho ana ÿo Kawaÿamaÿukele ma laila, he kahuna käkäÿölelo nui. Ua ÿelemakule ÿo ia, a poÿohina nö hoÿi. Akä, he mea haÿohaÿo naÿe ia iä Lonoikamakahiki i kona ÿike ÿana aku i këlä ÿelemakule, no ka mea, ÿo këlä kanaka ke kanaka ÿano ÿë i hiki mai i ke alo o Keawenuiaÿumi, a ua loloa hoÿi kona lauoho a hiki i lalo i ka pühaka, e like mau me ke ÿano o nä Kähuna nui. A ÿike akula ÿo Lonoikamakahiki i ua ÿelemakule nei, ÿoiai e noho pü ana ÿo ia me kona mau kahu. Nïnau malü akula: “He Akua anei këlä ÿelemakule lauoho loloa?” ÿÏ akula nä kahu: “ÿAÿole he Akua. He kanaka nö. He käkäÿölelo naÿe. He kahuna nui ÿo ia me nä ÿoihana kahuna a pau.”

Nïnau hou akula ua ÿo Lonoikamakahiki: “He aha ka waiwai o ia ÿelemakule?” ÿÏ aku nä kahu: “ ÿO ke kanaka ÿike i ke käkäÿölelo, he kanaka nui ia i mua o ke alo aliÿi. He kanaka akamai i ka ÿölelo, ma käna ÿölelo e ÿölelo ai, ma laila ke Aliÿi e hoÿolohe ai. Näna e ÿike ka pömaikaÿi o ka ÿäina a me ke kanaka. He hiki i këlä

6

kanaka ke ÿike mai i ke kanaka waiwai a me ka waiwai ÿole, ke Aliÿi waiwai a me ka waiwai ÿole.

A lohe ÿo Lonoikamakahiki i këia ÿölelo a ke kahu, he mea püÿiwa loa ia nona, no kona lohe ÿana i ka ÿölelo, he hiki ke ÿike i ke Aliÿi waiwai, a me ka waiwai ÿole. No laila, ÿölelo akula ÿo ia i kona mau kahu, me ka ÿï aku: “ ÿÄ, e ÿike mai nö auaneÿi këlä ÿelemakule lä iaÿu?” ÿÏ aku nä kähuna: “ ÿAe, ÿaÿole ÿoe e nalo, a me käu hana ma hope aku.” ÿÏ hou akula ÿo Lonoikamakahiki i nä kahu: “He kanaka kapu anei këlä, ÿaÿole e kamaÿilio ÿia aku e kamaliÿi? ÿO nä känaka makua wale nö anei?” ÿÏ akula nä kahu: “Näu e kamaÿilio këlä ÿelemakule. I mälama ÿia hoÿi nä käkäÿölelo a me nä kähuna no ÿoukou, no nä Aliÿi.

A no këia mea, hoÿouna akula ÿo Lonoikamakahiki i kekahi kahu ona e kiÿi i ke käkäÿölelo iä Kawaÿamaÿukele. A hiki maila i mua o Keawenuiaÿumi me Lonoikamakahiki, ÿï akula ÿo Lonoikamahiki: “I kiÿi ÿia aku nei ÿoe no koÿu lohe ÿana he ÿelemakule akamai ÿoe i ka ÿike mai i ke Aliÿi waiwai a me ka waiwai ÿole; no laila, nänä mai ÿoe iaÿu, maliÿa paha he Aliÿi ÿilihune wau ma këia manawa aku, a e haÿi mai ÿoe i kaÿu mau hana ma këia hope aku.” ÿÏ mai ÿo Kawaÿamaÿukele: “He Aliÿi waiwai nö ÿoe i kekahi manawa, aia a hiki aku i kou wä kanaka makua, a laila, ÿilihune ÿoe. ÿAÿole ou kanaka, akä, he Aliÿi koa ÿoe. “ ÿÏ hou akula ÿo Lonoikamakahiki: “I aha kaÿu hana e hana ai i waiwai ai? A inä ua ÿike ÿoe i ka hana waiwai noÿu, a laila, e aÿo nö käua.”

Noho ke kahuna a liÿuliÿu me ke kali ÿana i kona manawa e ÿölelo mai ai iä Lonoikamakahiki, a laila, ÿölelo akula: “ ÿO ka hana e kaulana ai ÿoe a puni nä moku, ÿo ke käkäÿölelo, a me ka hoÿopäpä. Inä e akamai ÿoe ma nä hana hoÿopäpä, a laila, waiwai ÿoe.” Ma ka ÿölelo a ke kahuna käkäÿölelo, hoÿolohe akula nö ÿo Lonoikamakahiki.

Ma hope iho o ia manawa, aÿo aÿela ÿo ia i ka ÿoihana hoÿopäpä ma ka ÿaoÿao käkäÿolelo, a naÿauao ÿo ia ma ia hana. A ÿo ia ka ÿoihana i kaulana nui ai ÿo Lonoikamakahiki a puni nä moku. ÿO ke kolu nö hoÿi ia o kä Lonoikamakahiki mau hana akamai a hiki i kona make ÿana; a nui loa ka pilikia o kekahi poÿe Aliÿi iä ia.

Ma hope mai o kona aÿo ÿana i ka ÿoihana hoÿopäpä ma Hilo, hoÿi akula ÿo ia me kona mau mäkua a noho ma Näpoÿopoÿo, a hoÿomaka akula ÿo ia i ka 7

hoÿopäpä me nä hoa päÿani ona. A lilo ihola ka hana hoÿopäpä i mea makemake nui na Lonoikamakahiki a pau ka lä, a pëlä aku. Akä, ÿo Lonoikamakahiki, ua hoÿolawehala wale aku ÿo ia i kona mau hoa päÿani i mea e hoÿopäpä ai, he mea e höÿaÿo ai i käna ÿoihana hoÿopäpä. ÿO nä püÿulu kamaliÿi a pau o Kealakekua, ua hoÿopäpä mau ÿia e Lonoikamakahiki, akä naÿe, ÿaÿole i ÿike ÿo Lonoikamakahiki i kona akamai ma ia hana hope äna i aÿo ai, akä, ÿo ka mea näna i aÿo aku, ua ÿike aku ÿo ia i ke akamai ma ka hoÿopäpä ÿana.

Ma ko Lonoikamakahiki mau lä hoÿokanakamakua, lawe aÿela ÿo ia i kona kaikuahine iä Kaikilani i wahine näna. Mai ia manawa mai, e pono wale nö ko läua noho ÿana. ÿAÿole i loaÿa iä läua ka mea ÿino ma ko läua noho pü ÿana. I loko o ko läua manawa i noho ai, ÿaÿole i loaÿa ke keiki iä läua a hiki i ko läua make ÿana. Akä, ÿo Kaikilani ka mea i hänau nä keiki ÿekolu me kekahi mea ÿë aÿe me Kanaloakuaÿana, he makua käne nö no ua ÿo Kaikilani. I ia ÿike ÿana o Kanaloakuaÿana me Kaikilani, loaÿa ÿo Kalaniÿoÿumi a me Kealiÿiokalani, he mau kaikamähine läua, a ÿo Keäkealani ke keikikäne.

Ma mua o ko Keawenuiaÿumi make ÿana, kauoha aÿela ÿo ia iä Lonoikamakahiki e noho ma ka noho aliÿi, akä, ÿaÿole pëlä ko Lonoikamakahiki manaÿo. ÿO kä Lonoikamakahiki manaÿo i ÿölelo aku ai i kona makua käne, ÿaÿole ona makemake e kü koke i ka moku, aia a mäkaukau ÿo ia ma nä mea kaua, a ÿailolo hoÿi, a laila, kü i ka moku. A no laila, hoÿoili aÿela ÿo Keawenuiaÿumi i ka ÿäina a puni ÿo Hawaiÿi no Kaikilani. A make akula ÿo Keawenuiaÿumi, kü aÿela ÿo Kaikilani i ka moku. ÿO ia ka wahine aliÿi i ÿai i ka moku.

Ma ia hope mai o ko Kaikilani ÿai moku ÿana, kaÿapuni aÿela ÿo Lonoikamakahiki iä Hawaiÿi a puni, e höÿike ana i kona ÿike ma nä mea äna i aÿo ai o ka ÿoihana kaua, a lanakila aÿela ÿo ia ma ia mau hana. Akä, kuÿi akula këia mau hana a Lonoikamakahiki a lohe ÿo Kanaloakuaÿana. A i ka hoÿi ÿana aku o Lonoikamakahiki mai käna huakaÿi kaÿapuni aku, hoÿomaka aÿela ÿo ia i ka mokomoko me Kanaloakuaÿana, no ka mea, he akamai ÿo ia i nä ÿoihana kaua a pau. Akä, i mea e ÿike ai ÿo Kanaloakuaÿana i ke akamai o Lonoikamakahiki, no laila, hoÿäÿo hou läua i ka mokomoko. A laila, hoÿäÿo akula nö ÿo Kanaloakuaÿana ma ka ÿöÿö ihe; ÿï aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAÿole wau i aÿo i ka ÿöÿö ihe, akä, ÿo ka ÿalo ihe kaÿu mea i aÿo.” A hoÿäÿo läua i ka ÿalo ihe. Iä Kanaloakuaÿana naÿe ka ihe. ÿO ka ÿalo kä Lonoikamakahiki. I ia hoÿäÿo ÿana a läua, ua ÿike ÿo

8

Kanaloakuaÿana, ua akamai. A laila hoÿäÿo hou akula ÿo Lonoikamakahiki no nä ihe ÿelua i ka manawa hoÿokahi, a ua akamai nö ÿo ia i ka ÿalo ÿana no ia mau ihe.

A ÿike akula ÿo Kanaloakuaÿana ua akamai ÿo Lonoikamakahiki, a laila, hoÿäÿo aÿela nö läua no nä ihe ÿehä e hou i ka manawa hoÿokahi, akä, he mea ÿole ia iä Lonoikamakahiki; a pëlä nö kä läua hoÿäÿo ÿana a hiki i nä ihe he ÿumi. ÿIke maopopo akula ÿo Kanaloakuaÿana, ua mäkaukau ÿo Lonoikamakahiki ma këia mau maka ihe, a laila manaÿo aÿela ÿo Kanaloakuaÿana e hoÿäÿo hou iä Lonoikamakahiki i ka ÿalo ÿana o ke olowalu ihe.

A i mea e maopopo ai iä Kanaloakuaÿana ke akamai o Lonoikamakahiki ma ka ÿöÿö ihe, lawe aÿela ÿo ia iä Lonoikamakahiki ma Kailua, ma ke one o Kaiakekua. A hiki akula ma laila, i ia manawa, ÿölelo akula ÿo Kanaloakuaÿana iä Lonoikamakahiki: “Ua makemake au e ÿike i ko akamai loa, no laila wau i lawe mai nei ma ÿaneÿi e ÿike i kou akamai, no ka mea, ua hoÿäÿo käua i ka ÿöÿö ihe ma ka ihe hoÿokahi a hiki i ka ÿumi, ua ÿike au i kou akamai ma ia mau ihe, akä, hoÿokahi mea i koe iä ÿoe, ÿo ka ÿalo i loko o ke olowalu ihe, inä e akamai ÿoe ma ia mau mea , a laila akamai ÿiÿo ÿoe.”

A pau kä Kanaloakuaÿana ÿölelo ÿana no këia mea, a laila kü maila ka poÿe ÿöÿö ihe ma ke alo mai a ma nä ÿaoÿao, koe kona kua, ua like paha me kanakolu ihe e hou i ka manawa hoÿokahi. Akä i ia hoÿäÿo ÿana, ÿaÿole i kü iki ÿo Lonoikamakahiki i ia mau ihe. Pëlä nö kä Kanaloakuaÿana hoÿäÿo ÿana. Mai ke kanakolu ihe a hiki i ka ÿelua kaÿau, ÿaÿole ÿo Lonoikamakahiki i kü iki; hoÿokahi nö ÿeha ÿana o Lonoikamakahiki, i ÿeha nö i käna ihe ponoÿï. Pëlä nö kä Kanaloakuaÿana hoÿäÿo ÿana a pau nä mea a Lonoikamakahiki i aÿo ai.

9

MOKUNA III KA ILI MUA ÿANA O KA ÿÄINA IÄ LONOIKAMAKAHIKI Ma hope iho o ko Kanaloakuaÿana hoÿäÿo ÿana iä Lonoikamakahiki, no laila ÿölelo akula ÿo Kanaloakuaÿana iä Kaikilani: “E hoÿihoÿi ka ÿäina iä Lonoikamakahiki.” No ka mea ua maopopo iä Kanaloakuaÿana ke akamai ma nä mea e pili ana i ke aupuni, no laila, ÿölelo akula ÿo Kanaloakuaÿana iä Lonoikamakahiki e pani ma ka hakahaka o Keawenuiaÿumi; a noho ihola ÿo Lonoikamakahiki ma ka noho aliÿi o kona makua käne. Noho ihola ÿo Lonoikamakahiki me käna wahine ma nä ÿäina a pau o Hawaiÿi, he mau poÿo no ke aupuni.

A liÿuliÿu ko Lonoikamakahiki noho aliÿi ÿana, ÿaÿole he kaua a kipi hoÿi ma ia hope mai, ÿaÿole nö hoÿi i külanalana kona noho ÿana me käna wahine, akä, ÿo Kaikilani, ÿo ia ÿo läua ka mea i hana i ka hewa, no ka mea, ua lawe aÿe ÿo ia iä Heakekoa, ke keiki a Kaläulipali me Uli i käne moe kolohe näna, me ka ÿike ÿole o Lonoikamakahiki.

A i ka manawa i manaÿo ai ÿo Lonoikamakahiki e holo mäkaÿikaÿi iä Maui a hiki i Kauaÿi; no laila, lawe aÿela ÿo ia i käna wahine iä Kaikilani, e hele pü ma ia huakaÿi hele a ke Aliÿi. A i ka manawa i mäkaukau ai ÿo ka huakaÿi a ke Aliÿi, lawe aÿela ÿo ia i kona mau hoe waÿa, a me kona kahu me Loli. ÿO ka manaÿo nui o Lonoikamakahiki ma ia huakaÿi, i mea e höÿike aku ai i käna mau hana hoÿopäpä ma kahi äna e hele ai. A no ia mea, lawe aÿela ÿo ia i käna hökeo. ÿO Küwalawala ka inoa o ua hökeo lä nä mea hoÿopäpä a pau, nä ukana o këlä ÿano këia ÿano. A lawe aÿela nö hoÿi i kona kähili ÿo ÿEleÿeleualani. He kähili nui ia.

A mäkaukau ka huakaÿi a ke Aliÿi, a laila, holo akula läkou a Maui. ÿAÿole i liÿuliu ma Maui, a laila, holo akula ma Molokaÿi. A ma Koÿolau kä läkou holo ÿana, a noho ma Kalaupapa. I ia kau ÿana o läkou nei ma laila, ÿaÿole i manaÿo ÿo Lonoikamakahiki e liÿuliÿu ka noho ÿana ma laila, akä no ka loÿohia ÿana o läkou e ka makani ÿino, no laila, i liÿuliÿu ai läkou ma laila he mau malama paha ÿehä. I ia manawa nö a läua i noho ai ma Kalaupapa, he könane kä läua hana nui i ia mau malama.

I këlä manawa hoÿi a ua ÿo Lonoikamakahiki mä i haÿalele aku ai a holo mai ai ka mäkaÿikaÿi, i ia manawa he mea nui loa ia no ko Heakekoa aloha no Kaikilani, 10

a hiki ÿole ke hoÿomanawanui. No laila, huli maila ÿo ua ÿo Heakekoa ma hope o Lonoikamakahiki mä. Ma ia huli ÿana mai a hiki i Maui, ÿaÿole i häläwai, ma laila mai a kau ma Kalaÿe i Molokaÿi. I ia wä lohe ÿo ia, aia nö nä Aliÿi i Kalaupapa kahi i noho ai. Noho ihola ÿo Heakekoa ma Kalaÿe no kekahi mau lä, me ke ake e loaÿa ka mea näna e lawe aku ka lohe iä Kaikilani, akä, ÿaÿole he kanaka küpono.

I kekahi lä, hiki maila kekahi mau känaka no Kalaupapa mai; a i ka wä i hoÿi ai këlä poÿe ma Kalaupapa, no laila nïnau akula ua ÿo Heakekoa i nä känaka me ka ÿï aku: “E hoÿi ana anei ÿoukou i Kalaupapa?” ÿAe, maila nä känaka.

Nïnau hou akula nö ua ÿo Heakekoa: “ ÿAÿole anei nä Aliÿi o Hawaiÿi i laila?”

A laila haÿi maopopo akula ua mau känaka nei: “Aia nö ke noho lä.” ÿÏ akula ÿo Heakekoa: “I hoÿi auaneÿi ÿoukou a luna o ka pali lä, hea wale iho auaneÿi ÿoukou penei lä: “E Kaikilani Aliÿi Wahine o Puna ë, e aÿa mai ana ÿoe ke kü a ka läuli pali o Uli o Hea?” A inä i lohe ÿole mai, a laila kähea hou aku ÿoukou: “E Kaikilani Aliÿi Wahine o Puna ë, E aÿa mai ana ko ipo iä ÿoe, ÿO ke kü a ka läuli pali o Uli o Heakekoa Pëlä auaneÿi ÿoukou e hea aku ai?”

A lohe aÿela läkou i këia ÿölelo a Heakekoa, a laila, hoÿi akula ua mau känaka nei. I ia hoÿi ÿana a hiki i luna o ka pali o Kalaupapa, ma Kaomilani, a laila, kähea akula ua mau känaka nei e like me ke kauoha a Heakekoa. Ma ia kähea mua ÿana, i ia manawa, lohe akula nö ÿo Kaikilani i këia leo kähea ma ka pali, a laila, manaÿo aÿela ÿo ia, ua hiki mai käna ipo. I ia manawa naÿe a ua ÿo Kaikilani i lohe aku ai, e könane ana läua, akä, i mea e nalo ai ke ÿano o keia leo e paÿë nei i luna o ka pali iä Lonoikamakahiki, no laila, hoÿonalonalo aÿela ua ÿo Kaikilani me ka walaÿau ÿano ÿë ma ke könane ÿana, ma ka hoÿopuka ÿana i këia mau huaÿölelo: “ ÿO ke kuÿi këia, ÿo ka holo këlä, mau käwä, nïnole ka luna, häpala ka ÿele, na ke kea ka ÿai.”

A no ka manaÿo o nä känaka näna i kähea aku ÿaÿole i lohe ÿo Kaikilani, no laila, kähea hou akula ua poÿe känaka nei:

11

“E Kaikilani Aliÿi Wahine o Puna, E aÿa mai ana ko ipo iä ÿoe, ÿO ke kü a ka läuli pali o Uli o Heakekoa.”

I ia manawa, lohe aÿela ÿo Lonoikamakahiki, he käne ÿo Heakekoa na Kaikilani, me ka manaÿo nö ua pae mai ma kekahi wahi o Molokaÿi.

Ma hope iho o ka lohe ÿana o Lonoikamakahiki i këia leo, a laila, nïnau aku ÿo ia i ka wahine kaikuahine ona: “ ÿË, aloha maila naÿe hoÿi ko ipo iä ÿoe ÿo Heakekoa.” ÿAÿole naÿe he ÿekemu aku o Kaikilani, akä, ua lohe nö i ka nïnau mai a ke käne, hoÿolalau wale ihola nö ua ÿo Kaikilani: “ ÿO ke kuÿi këia, a ÿo ka holo këlä, mau käwä, nïnole ka luna, häpala ka ÿele, na ke kea ka ÿai.” I ia manawa, lälau akula ua ÿo Lonoikamakahiki i ka papa könane, a hahau akula i ke poÿo o ka wahine, a ÿeha akula ÿo Kaikilani, akä, ua koe nö naÿe ke ola.

No laila, huhü nui loa ihola ÿo Lonoikamakahiki, a pono ÿole kona manaÿo, me ka manaÿo e hoÿohiki, ÿaÿole e launa hou me Kaikilani; akä, i loko wale iho nö ia ona, ÿaÿole i hoÿopuka ma ke äkea. A laila, hoÿomaÿau aÿela ÿo ia i käna wahine, a hoÿokaÿawale akula. A no këia mea, hoÿi akula ÿo Kaikilani i Hawaiÿi, ÿaÿole i launa hou me Heakekoa, no ka mea, ÿï ihola ÿo Kaikilani, ÿaÿole e launa hou me Heakekoa; a no ka mea hoÿi, inä e launa hou me Heakekoa, a laila, ÿo ka make ka hope a ke käne (Lonoikamakahiki) ke hana mai ma hope, no laila haÿalele loa ÿo Kaikilani iä Heakekoa.

A no këia hana ÿana a Lonoikamakahiki i ka wahine, no laila, ua kuÿi aku ka lono a lohe ÿo Kanaloakuaÿana, no laila, manaÿo aÿela nä aliÿi o Hawaiÿi e kipi aku iä Lonoikamakahiki. A i ka hoÿi ÿana aku o Kaikilani mai Molokaÿi aku, a hiki ma Hawaiÿi, i ia hiki ÿana aku, a hoÿonoho aÿela ÿo Kanaloakuaÿana i nä aliÿi a puni nä awa pae waÿa o Hawaiÿi, ma muli o ke kauoha a Kanaloakuaÿana a me nä aliÿi a pau, no ka mea, ua menemene aÿela nä aliÿi i ka lohe ÿana, mai make ÿo Kaikilani.

Hoÿi loa akula ÿo Kaikilani a Näpoÿopoÿo, ua hao aÿela nä aliÿi a pau o Hawaiÿi e kipi iä Lonoikamakahiki. A no ia mea, he nui loa ko Kaikilani manaÿo aloha no Lonoikamakahiki, no ka mea, ÿaÿole he like o kona manaÿo me ko Kanaloakuaÿana mä a me nä aliÿi ÿë aÿe. A no laila manaÿo aÿela ua ÿo Kaikilani, e ÿimi hou iä Lonoikamakahiki i haÿi aku ai ÿo ia i ka ÿölelo kipi a nä aliÿi o Hawaiÿi. Ma ia ÿimi ÿana a Kaikilani, ua hala aku ÿo Lonoikamakahiki i Oÿahu.

12

MOKUNA IV KA HOLO ÿANA O LONOIKAMAKAHIKI I OÿAHU, KO ÿÖHAIKAWILIÿULA HIKI ÿANA MAI; KO LONOIKAMAKAHIKI HOÿOPAÿA ÿANA ME KÄKUHIHEWA Ma hope iho o ko Kaikilani hoÿi ÿana i Hawaiÿi mai Molokaÿi aku, a laila, ma ka pau ÿana o nä lä ÿino, küpono no ka holo moana, a laila, holo akula ÿo Lonoikamakahiki mai Kalaupapa aku, a pae ma Kailua i Koÿolaupoko ma Oÿahu.

I ia hiki ÿana aku ÿo Lonoikamakahiki, aia nö ÿo Käkuhihewa ma laila kahi i noho ai, ma loko o kona hale Aliÿi. I ka wä e holo aku ana ÿo Lonoikamakahiki, ÿike mua akula nö ÿo Länahuÿimihaku mä i nä waÿa o Keawenuiaÿumi, a laila, ÿölelo akula iä Käkuhihewa: “ ÿO ke Aliÿi o Hawaiÿi, ÿo Lonoikamakahiki.” A no ko Käkuhihewa mä lohe ÿana, he kanaka akamai ÿo Lonoikamakahiki i ka hoÿopäpä, no laila, hoÿomäkaukau mua ÿo Käkuhihewa mä no ka hoÿopäpä. A hiki akula ÿo Lonoikamakahiki, a kau nä waÿa i uka, kiÿi ÿia maila nä ukana a me ke aliÿi pü, hoÿihoÿi ÿia akula a ka hale aliÿi o Käkuhihewa .

I kekahi lä aÿe, hiki maila ÿo ÿÖhaiwiliÿula, kekahi Aliÿi wahine mai Kauaÿi mai, a no ka nui akamai o Lonoikamakahiki a me kona naÿauao loa, no laila, lawe aÿela ÿo Lonoikamakahiki iä ÿÖhaikawiliÿula i wahine moe näna i ia pö, i kumu e loaÿa hou ai iä ia kekahi mau kumu hoÿopäpä. A lilo maila ÿo ÿÖhaikawiliÿula ma kona poli no ka pö hoÿokahi, me kona manaÿo mua ÿole e hana i ka hewa me ke Aliÿi wahine o Kauaÿi, akä, i mea e loaÿa ai kona kumu hoÿopäpä hou me ke Aliÿi o Oÿahu, no laila, lawe aÿela ÿo ia e moe ma ia ÿano iä ÿÖhaikawiliÿula. I ka manawa i lawe aÿe ai ÿo Lonoikamakahiki i ke Aliÿi wahine ma ia pö, a ma hope iho o ko läua manawa höÿoluÿolu no ka ÿike ÿana iä läua iho, a laila, nïnau akula ÿo Lonoikamakahiki: “Iä ÿoe i holo mai nei mai Kauaÿi mai, ÿaÿole anei he wahi mele hou o Kauaÿi i loaÿa iä ÿoe?” ÿÏ akula ÿo ÿÖhaikawiliÿula: “He wahi mele nö, he wahi inoa nö naÿe noÿu.”

Nïnau hou akula nö ÿo Lonoikamakahiki: “He mele hou anei?” ÿÏ hou akula ÿo ÿÖhaikawiliÿula: “ ÿAe, he mele hou loa, ÿaÿole i laha i ke kuaÿäina, i ke aloaliÿi wale iho nö, a holo wale mai nei wau.”

Nïnau hou akula ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿO wai ua wahi mele lä?”

13

Haÿi akula ÿo ÿÖhaikawiliÿula: “ ÿO ke älialia liÿu o Mänä.” Ma hope iho o këia mau kamaÿilio ÿana a läua, a laila, aÿo ihola ÿo Lonoikamakahiki i ua mele nei, a ao nö hoÿi ka pö, ÿo ka paÿa naÿau nö hoÿi ia o ua wahi mele nei.

A ma ke ao ÿana aÿe, hoÿomäkaukau aÿela ÿo ÿÖhaikawiliÿula e holo i Hawaiÿi no ke kiÿi iä Manukahi i käne näna. I ia manawa, i nä waÿa e hoÿomaka aku ana e holo, ÿaÿole naÿe i kau aku ke Aliÿi wahine, ÿï akula ÿo Länahuÿimihaku mä iä Käkukihewa: “E hele aku ÿoe e noi aku i ke Aliÿi wahine o Kauaÿi i mele, maliÿa he wahi mele hou kekahi o Kauaÿi mai i loaÿa iä ia, a laila, aÿo aÿe käkou, no ka mea, e lilo ÿë aku auaneÿi i ke Aliÿi o Hawaiÿi [ÿo Lonoikamakahiki], a maliÿa o ÿae mai ÿo ÿÖhaikawiliÿula, a laila, nou ka inoa; aia lä he Aliÿi inoa ÿole.”

A no këia ÿölelo ÿana a Länahuÿimihaku mä pëlä, no laila, hele akula ÿo Käkuhihewa me kona mau känaka, a hiki i kahi e lana lä nä waÿa a paÿa akula ÿo Käkuhihewa ma nä lima o ke Aliÿi wahine (ÿÖhaikawiliÿula) me ka nïnau aku: “Holo mai nei ÿoe mai Kauaÿi mai, ÿaÿole he wahi mele hou o Kauaÿi i loaÿa iä ÿoe?”

Haÿi akula ÿo ÿÖhaikawiliÿula: “He mele nö.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “He mele hou loa, ÿaÿole i laha i ke kuaÿäina?” ÿÏ hou aku ÿo ÿÖhaikawiliÿula: “ ÿAÿole i laha i ke kuaÿäina, i ke aloaliÿi wale iho nö a hele wale maila wau, he wahi inoa nö noÿu.”

Nïnau hou akula ÿo Käkuhihewa: “ ÿO wai ua wahi mele lä?” “ ÿO ke älialia liÿu o Mänä.”

A laila, aÿo akula ÿo Käkuhihewa i ua mele nei, ma ka häÿawi päkahi ÿana i nä lälani mele i nä känaka, a pau ua mele nei, holo akula ÿo ÿÖhaikawiliÿula i Hawaiÿi, a hoÿi akula nö hoÿi ÿo Käkuhihewa i ka hale me nä känaka, a hoÿokuÿikuÿi aÿela i nä hua i häÿawi päkahi ÿia i nä känaka, a lilo aÿe i mele e like me ko läkou aÿo ÿia ÿana e ka mea näna i aÿo mai iä läkou.

Akä, i ka manawa i aÿo ai ÿo Käkuhihewa me ÿÖhaikawiliÿula i ua mele nei, he mea nani loa naÿe i ke Aliÿi wahine ka haÿi ÿole aku iä Käkuhihewa, ua aÿo ÿia ÿo Lonoikamakahiki i ua mele nei. ÿAÿole nö hoÿi i puka iki aku kekahi huaÿölelo mai kona waha aku; akä, no ka poina loa ÿana paha, inä paha ua haÿi ÿo ia, ua aÿo ÿia iä Lonoikamakahiki ua mele lä, inä ua lilo ÿole i kumu hoÿopäpä.

Ma hope iho o ko Käkuhihewa aÿo ÿana i ke mele, hele aÿela ÿo ia me käna mau punahele i ka heÿe nalu, a ÿo Lonoikamakahiki hoÿi kekahi ma ia heÿe nalu ÿana. A pau kä Käkuhihewa mä heÿe nalu ÿana, hoÿi akula läkou i ka hale. I ia manawa, ÿölelo akula ÿo Länahuÿimihaku mä iä Käkuhihewa: “E, Käkuhihewa!

14

I noho auaneÿi käkou a i pau ka ÿauÿau ÿana a ke Aliÿi o Hawaiÿi, a i kiÿi mai auaneÿi i ka malo a me ke kapa; a laila, ÿauÿa aku auaneÿi ÿoe, me ko ÿölelo aku auaneÿi, ÿaÿole e loaÿa ka malo a me ke kapa, ke loaÿa ÿole këlä mele a käkou i aÿo iho nei i këia kakahiaka.” A laila, ÿike aÿela ke Aliÿi Käkuhihewa, ua pono ka ÿölelo a Länahuÿimihaku mä, a laila, hoÿokö aÿela ÿo Käkuhihewa ma muli o kä Länahuÿimihaku mä ÿölelo.

A ÿo Länahuÿimihaku mä, he mau känaka punahele ia ma ko Lonoikamakahiki alo, a ÿo läua nö nä känaka nui o ko Lonoikamakahiki aloaliÿi, a ua ÿoi aÿe läua ma mua o nä känaka a pau ma ko Lonoikamakahiki kü ÿana i ka moku. A no ka pau ÿana o ko Länahuÿimihaku mä punahele, no laila, haÿalele läua iä Lonoikamakahiki, a holo mai a noho me Käkuhihewa; a ÿo këia mau känaka nä känaka i pilikia loa ai ÿo Käkuhihewa mä.

A i ka manawa i hoÿi mai ai ÿo Lonoikamakahiki mai ka ÿauÿau mai, hoÿi akula a ma waho o ka hale aliÿi o Käkuhihewa, ÿï akula i ke kahu iä Loli: “E kiÿi aku ÿoe i kuÿu wahi malo a me kuÿu wahi kïhei.” A no këia ÿölelo a ke Aliÿi, no laila, kiÿi akula ÿo Loli i ka malo o Lonoikamahiki i loko o kona hökeo (Küwalawala) ma loko o ko Käkuhihewa hale, kahi i waiho ai, ma ke kala hoÿi i hoÿokaÿawale ÿia nona.

I ka manawa o Loli i komo aku ai i loko o ka hale, a wehe aÿela i ka hökeo, kahi i waiho ÿia aku ai nä mea o ke Aliÿi a ÿike akula ÿo Käkuhihewa iä Loli e wehe ana i ka hökeo, a laila, ÿölelo akula i kona kahu ponoÿï, me ka ÿï aku: “E hele ÿoe a ÿölelo aku i ke kahu o Lonoikamakahiki, ÿaÿole e lawe i ka malo a loaÿa ka inoa o ke Aliÿi.”

A no ko Käkuhihewa ÿölelo ÿana pëlä, a laila, hele akula ua kahu nei ÿo Käkuhihewa a häläwai me Loli, ÿï akula ma ka nïnau: “He aha ia äu e wehe nei i ka hökeo o ua hänai äu?” ÿÏ maila ÿo Loli: “E wehe aÿe ana wau i ka malo a me ke kapa o ke Aliÿi.” ÿÖlelo akula ua wahi kahu nei ÿo Käkuhihewa: “E hoÿi wale ÿoe, ÿaÿole e loaÿa ka malo iä ÿoe, a loaÿa ka inoa o ke Aliÿi [Käkuhihewa].”

Hoÿi akula ÿo Loli, nïnau maila ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAuhea kä hoÿi ka malo?” ÿÖlelo akula ÿo Loli: “ ÿAÿole e loaÿa mai ka malo, ua ÿauÿa ÿia mai nei e Käkuhihewa. Aia a loaÿa ka inoa o Käkuhihewa, a laila, loaÿa mai ka malo.”

15

ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “E kiÿi ÿoe i kuÿu malo, a lawe mai, a inä i nïnau mai iä ÿoe, a laila, nïnau aku ÿoe i kona inoa.”

Hoÿi akula ÿo Loli a wehe hou nö i ka hökeo; nïnau hou mai ke kahu o Käkuhihewa. “He aha käu hana i ka hökeo?” ÿÏ aku ÿo Loli: “I kiÿi mai nei nö wau i ka malo a me ke kapa o ke aliÿi.” ÿÏ akula ÿo Käkuhihewa: “He hoÿopaÿa anei ÿoe; ÿaÿole anei ÿoe e lohe? Ua ÿölelo ÿia aku nei ÿoe, aia a loaÿa kuÿu inoa, a laila, loaÿa aku ka malo a me ke kapa.” ÿÖlelo akula ÿo Loli: “ ÿO kaÿu ia i ÿölelo aku nei i ke Aliÿi aÿu, ÿï mai nei këlä, e hoÿi mai wau a nïnau aku i kou inoa.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “ ÿO kuÿu inoa ÿo ke älialia liÿu o Mänä.”

Hoÿi wale akula ÿo Loli me ka nele i ka malo. Nïnau maila ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿO wai ka inoa o ke Aliÿi o Oÿahu?” A laila, haÿi akula kahi kahu, ÿo Loli: “ ÿÏ mai nei, ÿo ke älialia liÿu o Mänä.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “O hoÿi a lawe mai i kuÿu malo, i ÿölelo hou mai, a laila ÿölelo aku ÿoe, ua ÿölelo aku wau: “ ÿO ke älialia liÿu o Mänä inoa nei nö ÿo Lonoikamakahiki lä. Pëlä ÿoe e ÿölelo aku ai.”

A pau kä läua kamaÿilio ÿana no këia mau mea, a ÿo kä läua ÿölelo hope loa nö hoÿi ia ma këia mau mea, a laila, hoÿi akula ÿo Loli a ka hale aliÿi o Käkuhihewa. ÿO Kamoa ka inoa a ua hale aliÿi lä. Lälau hou akula nö ua ÿo Loli i ka hökeo, e wehe ana i ka malo a me ke kapa.

I ia manawa, nïnau hou mai ÿo Käkuhihewa: “E Loli! He aha ia äu e wehe hou nei i ka hökeo a ko hänai?” ÿÏ aku ÿo Loli: “ ÿO ka malo nö o ke Aliÿi.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “ ÿAÿole anei ÿoe e lohe, ÿaÿole e loaÿa aku ka malo, a loaÿa kuÿu inoa?” ÿÏ aku ÿo Loli: “Ua ÿölelo aku nei wau pëlä, akä ÿölelo mai nei këlä, me ka nïnau mai: “ ÿO wai ka inoa o Käkuhihewa?”

Haÿi aku nei wau: “ ÿO ke älialia liÿu o Mänä.” ÿÏ mai nei këlä: “ ÿO ke älialia liÿu o Mänä inoa nei nö ÿo Lonoikamakahiki lä; a pëlä mai ua Aliÿi lä iaÿu, a ÿo ia lä.” A no këia ÿölelo ÿana aku a Loli pëlä, a laila, nïnau aÿela ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “No ke Aliÿi ÿiÿo anei o Hawaiÿi këia inoa?” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku mä: “He wahaheÿe. ÿAÿole ona inoa e like me këia, he Aliÿi inoa ÿole. Mai makaÿu ÿoe. Pili ÿia aku.”

16

MOKUNA V KA PILI ÿANA O KÄKUHIHEWA ME LONOIKAMAKAHIKI Ma hope iho o ko Käkuhihewa lohe ÿana iä Loli no ko Lonoikamakahiki haÿi ÿana mai, nona ka inoa, ke mele hoÿi a läua e hoÿopäpä nei, a laila, ÿölelo pü aÿela nä Aliÿi ÿelua, no nä kumu pili a läua. Maopopo aÿela, häÿawi maila ÿo Käkuhihewa i ka ÿäina, mai ka lae o Lëÿahi a ka lae o Kaÿena, mau iä ÿEleÿeleualani, ke kähili nui o Lonoikamakahiki. A no ko Lonoikamakahiki höÿole ÿana aku i ka pili iä Käkuhihewa, a laila, häÿawi hou maila ua ÿo Käkukihewa i ka ÿäina mai ka lae o Kaÿena a Kalaeokaÿöÿio ma Kualoa.

A no këia pili ÿana mai a Käkuhihewa, ÿaneÿane e pau loa ÿo Oÿahu nei, a laila, ÿölelo aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAÿole e mau kuÿu kähili i ia pili.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “ ÿOle aÿela kaÿu pili. Iä ÿoe mai hoÿi ia wahi.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ÿO kuÿu kähili a mau iä loko o ka hale, a laila, ÿae wau.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “Ua mau; ÿo loko wale aÿela nö kä hoÿi o ka hale ka pili o kou kähili lä. Mai lilo hewa ka ÿäina iä ÿoe.”

A pau kä läua pili ÿana, ÿakahi nö a häÿawi ÿia aku ka malo a me ke kapa o Lonoikamakihiki. ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “Iä ÿoe mua. E hana mai ÿoe i kou inoa, a pau hoÿi käu hana ÿana, a laila, iä mäkou aku.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Iä ÿoukou paha mua, i ka poÿe lawe wale i ka inoa o kekahi. No ÿoukou ihola kä hoÿi ia inoa a ÿo ke akäka ia o ko ÿoukou inoa; a pau hoÿi kä ÿoukou, a laila, iaÿu aku.”

A no kä Lonoikamakahiki ÿölelo ÿana aku iä Käkuhihewa pëlä, a laila, lilo mua aÿela iä Käkuhihewa ka hana mua o ke mele a läkou i aÿo ai me ÿÖhaikawiliÿula. A eia ma lalo iho ua wahi mele lä a läua e hoÿopäpä nei: ÿO ke älialia liÿu o Mänä, Ke uhai lä nö.

Ke uhai lä ka wai, Ke uhai lä ka wai a Kamakahou, Wai älialia, Wai o Mänä.

17

Me he kai lä ka wai, Me he wai lä ke kai, Me he kai lä ka wai a Kamakahou. ÿO ka ÿainakö aÿu i ÿai a kiola, haÿalele.

Hoÿi aku a mua, Hoÿohewahewa mai.

Hoÿi ana i ke kua, i ke alo. ÿO ka iliau loha i ka lä, Püÿolo hau kakahiaka.

Hele ke älia o Äliaÿömaÿo Hele kanu kupapaÿu, ÿO ke kaha i Nonohili.

Hälala nä niu i kai o Pökiÿi, Hoÿäkua wale lä ÿo Makaliÿi.

“Aia lä, holo ko mäkou inoa, a iä ÿoe hoÿi.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAÿole no ÿoukou ka inoa, noÿu ka inoa.” ÿÏ akula ÿo Käkuhihewa: “ ÿO ke akäka ia o kou inoa ke hana mai ÿoe.” A laila, hana akula ÿo Lonoikamakahiki i kona inoa ponoÿï a Häuna i aÿo mai ai iä ia, a hoÿohui pü akula me ke mele a ka wahine o Kauaÿi i aÿo mai ai iä läua, e like me ma lalo iho: 1)

5)

10)

ÿO Kaikahonua iä ÿElekaukama, ÿO Hälalakaÿuluonae, ÿO Nänämakaikaÿeleua, ÿO Mähehaluakama, ÿO Lalo ia, Lalo aÿe Kama, ÿO Hoÿopilikülö kö i ka manawa, ÿO Kükuluohalaaniani, ÿO Häneÿe aku ÿo häneÿe mai, ÿO Häneÿe i ke au Kama. ÿO ka papa o ka lewa Kama, ÿO ka papa o Küÿami, ÿO Paepaeilani, ÿO Kekupuaiÿäwaÿawaÿa.

18

15)

20)

25)

30)

35)

40)

45)

ÿO ke au o Hakiÿäwihi Kama, ÿO Häkeköÿai e Lono, ÿO ÿÖpuÿukahonua, Kamakalewa, ÿO Noiaku Kamähüola, ÿO Peu ÿo Kiha, Ka papa o Kama, ÿO Häÿena Koenamimi, ÿÖpiopio i ka ulu a Lonokaÿeho. ÿO wai ÿoe? ÿO Käkäÿeke, ÿO Hanakäÿeke, ÿO Nänäkä ÿeke, ÿO Paÿakä ÿeke, ÿO Maÿakäÿeke, ÿO Käÿeke ia kü i ka ÿieÿie, ÿO Käÿeke ia, Käÿekeaÿelua, ÿElua Honokeana ke ana, ÿElua ana ÿopihi, ÿEkolu Kahana, ÿElua Mailepai, ÿElua Honokawai, ÿO Kawailua, I kolu iä Kekaÿa, ÿEhä lä Mähinahina, ÿO ka luna i ÿAlaeloa. ÿEhä lä ÿäina Hono, ÿO Honokahua, ÿO Honolua, ÿO Honoköhau, ÿO Honopou, ÿAhä lä ÿäina Hono, ÿAlima lä iä Kahakuloa, ÿO Kahakuloa lä ÿaono, ÿO Makalina lä ÿawalu, 19

50)

55)

60)

65)

70)

75)

80)

ÿO Waiheÿe lä ÿaiwa, ÿAiwa i Honokea, ÿO nä mähele i Wailuku.

Ka ÿumi, Kahi Koÿolau ë, Kahi Wailuku ë.

Kahi Päÿia, Kahi Kahoÿokuli ke haele; ÿElua, ÿElua kü mai, ÿElua, ÿElua noho aÿe, ÿElua, ÿElua pili wale i Keaÿahala, ÿElua, ÿElua Nuaÿailua, ÿEkolu, ÿEkolu Makaiwa, ÿEkolu, ÿEkolu Päpä, ÿEhä, ÿEhä Waipiÿo, ÿEhä, ÿEhä ka uka i Halehaku, ÿElima, ÿElima Paÿuwela, ÿElima, ÿElima Hulëÿia, ÿElima, ÿElima nä känaka, Alualu o ke kaha wale i Päÿie, He ÿoi ÿahiku, ÿEhiku Pülehu, ÿEhiku Mänä, 20

85)

90)

95)

100)

105)

110)

115)

ÿEhiku ka ÿöhiÿa i Paukauila, He ÿumi, He ÿumi ÿo Lele, He ÿumi, He ÿumi ÿo Molokaÿi, He ÿumi, He ÿumi ÿo Länaÿi, He ÿumi, He ÿumi ÿo Kanaloa Kahoÿolawe, Ka hono ka hoÿokuÿi o nä moku, ÿO käna Püiki aÿe ka ipo aloha, Kope aÿe kope aÿe, Aia Hilo lä, Ke ÿako maila, Kaupaku maila, Aia ko ipo lä, Ke hele aÿela, Käläÿau i ka waha ë, Peÿahi ka lima ë, E künou nä maka, O hilahila iä ia ala, A ÿï wale i nä kïlou pali ë, Wai Oÿahu ë.

Ahu maila i luna, Haÿahaÿa ÿo Kaunuohua, He puÿu kolo i Nïhoa, Këlä pali ë, Këia pali ë, Päläÿau ë, Ka hiwa i lalo ë.

A noho, A noho e Kü, Kuhi ua palu ë, 21

120)

125)

130)

135)

140)

145)

150)

Kükahaulani, Makakü manu ë.

He poÿo manu ë, A he nuku manu ë, He alelo manu ë, ÿÄÿï manu ë, ÿËheu manu ë, Umauma manu ë, A he kino manu ë, ÿÜhä manu ë, He kä manu ë, Puapua manu ë, He kuli manu ë, Wäwae manu ë, Mäiuÿu manu ë, He hulu manu ë, Kani ÿäÿï manu ë, A he puÿu manu ë, He ake manu ë, Naÿau manu ë.

Ka ua manu iki.

Hele ÿoe i waho, I ka uka nahele, I noho i Kona nei, I ke käÿeÿe pua, ÿo ke ÿiÿi, Ka häpai pua o Keaÿau; ÿO Hanalei, ÿO Hanalei kumu a ka ua, I amo a haÿahaÿa; I kü i luna o ka puÿu, I hala i lalo ka malu, Ikïki nä hoa, manakä ÿino ë.

E häpai ka waÿa, E ÿeÿe aku känaka, 22

155)

160)

165)

170)

175)

180)

Me nä houhou, Me nä nakinaki, Me nä lanalana, ÿEÿe aku, hoe aku, kau aku.

Ua kau ke ala waÿa, ÿO Lelepahü, ÿo Hawaiÿi, ÿO Hawaiÿi Nui a Käne, ÿO Hilo a Käne a Kapu, ÿO Hilo a ka pali, ÿO Kü ÿai lehua, Hoa aloha wale o Kalaleÿa mä e noho maila, E noho maila, I kü i Kona ka hale, I Koÿolau ke alo, I Tahiti ka paia, I Hälawa ka pou, I Kauhuhu a Pele, a Peu ë.

He kua ÿo Molokaÿi, ÿO Länaÿi ke alo, He aha Molokini?

Kahua a ÿölelo Wailuku ë, He aha Kulaloa?

Kaupaku Lanakila.

Kaluanui ÿo Kaluanui, Ke kü lä i nä puÿu mähoe, Nä hale loulu a Käne, I ÿako noÿu i Auahi.

Ka ÿuala o Puÿukamäÿele. ÿO Kipapai ÿo Honokaÿupu. ÿO ka ÿoÿopu o Waikolu, E hoÿi ana wau e ÿai, He kala kuÿu iÿa e ÿai ai, A mäÿona.

23

185)

190)

195)

200)

205)

210)

He iÿa pä ia na kuÿu Akua, Hoÿokomokomo ka waÿa, ÿO Kaluakoÿi, ÿO ke kaha wale o Puÿumomi, Hoÿömo Wailau, ÿO ÿUmipiÿilani. ÿO ke älialia o Mänä.

Ke uhai lä nö.

Ke uhai lä ka wai a Kamakahou, Wai älialia, Wai o Mänä, Me he kai ka wai, Me he wai ke kai, ÿO ka ÿainakö aÿu i ÿai, Kiola, haÿalele, poina, Hoÿi aku a mua, Hoÿohewahewa mai.

Hoÿi ana i ke kua, i ke alo. ÿO ka iliau loha i ka lä.

Püÿolo hau kakahiaka.

Hoÿi ana i ke kua i ke alo, ÿO Läÿauhaele, Hele ke älia o Äliaÿömaÿo Hele aÿe kanu kupapaÿu, ÿO ke kaha i Nonohili.

Hälala nä niu i kai o Pökiÿi, Hoÿäkua wale lä ÿo Makaliÿi.

Ma këia wahi, e hoÿokomo iho i ke mele i koe, he wahi inoa no Lonoikamakahiki, a ÿo ia ke mele i lohe ai ÿo Länahuÿimihaku, a ÿo ia ke mele i kämau ÿia mai ma luna o ke mele a läua i aÿo ÿia ai e ÿÖhaikawiliÿula.

I këlä manawa a Lonoikamakahiki e heluhelu ana i këlä mele a ÿÖhaikawiliÿula i aÿo ai iä Käkuhihewa mä, a ÿike akula ua loaÿa këlä mele iä

24

Lonoikamakahiki, ÿï akula ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “ ÿË! Ua loaÿa hoÿi hä këlä mele iä Lonoikamakahiki?” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku iä Käkuhihewa: “ ÿO ia paha, no ka mea, noho wale mai nei no mäkou i Hawaiÿi ÿaÿole ona inoa penei. Maliÿa paha ua holo aÿe kekahi waÿa ma ka moana aÿe a Hawaiÿi, aÿo mai nei i këia mele.”

I ka manawa i eo ai ÿo Käkuhihewa mä iä Lonoikamakahiki, a laila, kënä aÿela ÿo Käkuhihewa i nä känaka a pau o loko o ka hale, e puka i waho a koe iho ka hale no ke aliÿi o Hawaiÿi, no Lonoikamakahiki. Iä Käkuhihewa i kënä ai i nä känaka e hele, i ia manawa, puka akula nä känaka i waho. Aia naÿe ua make maila ka poÿe mua iä Lonoikamakahiki, a no këia mea, kuemi hou nä känaka i loko o ka hale, no ka mea, ua makaÿu akula i ka make mai iä Lonoikamakahiki.

A no ia hoÿi hope ÿana mai o nä känaka mai waho mai o ka hale, nïnau aku ÿo Käkuhihewa, me ka ÿï aku: “He aha kä hoÿi ka mea i hoÿi hou mai ai nä känaka i loko nei? Kainö, he hele aku ko käkou, a waiho iho ka hale nona?” ÿÏ akula nä känaka: “He aha mai kä käu! ÿO käu pili ÿino ÿana iho nei; ÿo Mea a me Mea, ua make akula iä Lonikamakahiki. Eia kä, i pili aku nei ÿoe, e make mäkou.”

A lohe ÿo Käkuhihewa i këia leo, a laila, ÿölelo akula ÿo ia iä Länahuÿimihau mä: “ ÿEä! He ÿoiaÿiÿo këlä ÿölelo?” ÿÏ aku ÿo ua ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿAe, he ÿoiaÿiÿo, no ka mea, pili aku nei käkou i ka ÿäina, a he puni wale aÿe nö koe ÿo Oÿahu nei, ÿaÿole këlä i ÿae mai e pili i ko ia ala kähili, no laila, pili mai nei këlä iä loko o ka hale nei. I pili mai këlä nou, no ke Aliÿi, a me nä känaka, ÿo ka pau nö i ka make. Eo akula käkou. Kähea ÿia aku ua Aliÿi lä, e ola käkou.” A laila, kähea akula ÿo Käkuhihewa: “E ke Aliÿi o Hawaiÿi ë! E ola. Ua eo iä ÿoe.”

A lohe ÿo Lonoikamakahiki i këlä ÿölelo, a me ka leo kähea ma loko mai, a laila, hoÿokö aÿela ÿo ia ÿaÿole e luku aku e like me käna noÿonoÿo mua ÿana, a ma ka inoa o kona känäwai mau, “Kai ÿOkia Känäwai”, no laila, ÿaÿole he luku hou ÿana a Lonoikamakahiki i koe. A ÿo ia nö hoÿi ka hoÿomaka mua ÿana o kä Lonoikamakahiki hoÿopäpä ÿana.

25

MOKUNA VI KA HOÿOPÄPÄ ÿALUA ÿANA, ÿAKOLU, ÿAHÄ, A ME KA LIMA, A ME KA HIKI ÿANA MAI O KAIKILANI Ma hope iho o këia eo ÿana o Käkuhihewa mä iä Lonoikamakahiki, a laila, ÿölelo akula ÿo Länahuÿimihaku mä iä Käkuhihewa, me ka ÿï aku: “E Käkuhihewa, he nani ia ua eo aÿe nei käkou i ke aliÿi o Hawaiÿi ma këia pili ÿana. ÿO käna eo hoÿi ia. ÿO ko mäua manaÿo: e pono iä käkou ke holo i ka lawaiÿa. Maliÿa, holo aÿe ma hope o käkou, a inä e holo aÿe, a maliÿa o leÿaleÿa ua aliÿi nei o Hawaiÿi i ka lawaiÿa, a noi aÿe paha i makau, i aho, i maunu; i ia manawa ÿo ia e päkïkë ÿia aku ai, eia lä, he aliÿi ÿike ÿole i ka lawaiÿa. A laila, ma ka lawaiÿa ÿo ia e eo ai iä käkou, ÿo ka lilo kä hoÿi ia o kona kähili iä ÿoe.”

A, no ia mea, hoÿoholo aÿela ÿo Käkuhihewa i kona manaÿo ÿae, ma muli o kä Länahuÿimihaku mä ÿölelo, me ke känalua ÿole. No ka mea, ÿo nä mea a pau a Länahuÿimihaku mä e ÿölelo ai, ma laila wale nö ÿo Käkuhihewa e hilinaÿi ai.

I ke kakahiaka o kekahi lä aÿe, hoÿomäkaukau aÿela ÿo Käkuhihewa mä i nä waÿa, a holo akula i ka lawaiÿa ma ke koÿa lawaiÿa i ÿölelo ÿia ÿo Akaka. Ma waho pono aku o Kailua, ma kahi e ÿike aku ana iä Kahuku, ma Koÿolauloa, a me Mokuÿöniki, ma ka ÿaoÿao hikina o Molokaÿi. A, ÿike akula ÿo Lonoikamakahiki e holo ana ÿo Käkuhihewa i ka lawaiÿa, a laila, ÿölelo akula ua ÿo Lonoikamakahiki i ke kahu iä Loli: “E aho paha e hahai käkou ma hope o Käkuhihewa mä, e mäkaÿikaÿi aku ai i ka lawaiÿa a ke Aliÿi o Oÿahu nei.” ÿÏ akula ÿo Loli i käna hänai: “Mai une ÿoe iä käkou e holo i kai, inä e paÿakikï ÿoe, ÿo koÿu make nö ia, no ka mea, ÿaÿole ÿoe i ÿike i ka lawaiÿa.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki iä Loli: “He aha auaneÿi kou kumu e make wale iho ai?” ÿÏ akula ke kahu: “Eia hoÿi kuÿu mea e make ai, ÿo ka holo o käua a ka moana, nänä aku ÿoe i ka lawaiÿa a Käkuhihewa mä, leÿaleÿa aku ÿoe i kä läkou lä huki mai i ka iÿa. A, no laila, nonoi aku ÿoe i nä mea lawaiÿa, päkïkë ÿia mai ÿoe, me ko läkou lä ÿölelo mai: I hea nö hoÿi ÿoe hele mai me kou mäkaukau? A, no laila, hilahila ÿoe, a ÿo ia kuÿu mea e make ai.”

26

ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿO ke aha auaneÿi ko läkou mea e ÿauÿa mai ai ke noi aku wau i nä mea lawaiÿa? He hölona paha ka mea näna e ÿauÿa ke aho a me ka makau.” ÿÏ aku ke kahu: “ ÿAe, i ka manawa pono ia, no ka mea, ua pono ÿole ko läkou manaÿo i ko läkou lä eo ÿana iä ÿoe.”

A no këia mea, ÿaÿole he pio o ko ke aliÿi manaÿo ma muli o kä ke kahu ÿölelo mai. A ikaika loa aÿela ko Lonoikamakahiki manaÿo holo i ka nänä i ka lawaiÿa a Käkuhihewa mä.

A, no ko ke aliÿi manaÿo paÿa loa, no laila, ÿölelo akula ÿo Loli iä Lonoikamakahiki: “ ÿAuhea ÿoe? He nani ia ke paÿakikï lä ÿoe i ka holo i kai. A, inä holo käua i kai, a i leÿaleÿa aku ÿoe i ka huki mai a Käkuhihewa mä i ka iÿa, a inä i noi aku ÿoe i ke aho a me ka makau, a me nä mea lawaiÿa a pau, a i päkïkë ÿia mai ÿoe, a laila, pepehi iho ÿoe iaÿu a make. Lawe aÿe ÿoe i kuÿu naÿau i aho näu, ÿo kuÿu iwi päpäkole no käu makau, maunu iho ÿoe i kuÿu ÿiÿo, a ÿo kuÿu poÿo no käu päkä, a laila, kuÿu iho nö ÿoe i ke kai, a kuehu aÿe i ka päkä, a laila, kähea iho ÿoe ma kuÿu inoa: E Loli ë! E Loli ë, ka iÿa makaÿole o kai! I paÿa kä käua iÿa, e Loli. A laila, mau ke ÿahi iä ÿoe.” A pau këia ÿölelo a ke kahu iä Lonoikamakahiki, holo akula läkou i kai.

KA HOÿÄKAKA ÿANA I KO LOLI ÿANO A ME KO HÄUNA Ma ka mokuna mua o këia moÿolelo o Lonoikamakahiki, ua ÿölelo ÿia ma laila ko Loli a me ko Häuna ÿano. He mau känaka haipule ÿo Häuna läua me Loli, ma ka inoa o ke Akua o Keawenuiaÿumi a ili iho iä Lonoikamakahiki.

He mau känaka kaulana läua ma nä moku a puni, no ko läua mana a me ko läua mälama ÿana i ke Akua, a he hiki iä läua ke hana i nä hana mana he nui, ma ka inoa o ko Keawenuiaÿumi Akua. A, no laila, i ÿölelo ai ÿo Loli, e pepehi iä ia i mau mea lawaiÿa na ke aliÿi na Lonoikamakahiki.

27

KA HOLO ÿANA O LONOIKAMAKAHIKI E MÄKAÿIKAÿI I KA LAWAIÿA A KÄKUHIHEWA MÄ Iä Lonoikamakahiki mä i holo aku ai i ka moana ma hope aku o Käkuhihewa mä, ua kaulike aÿela nä waÿa o Käkuhihewa mä ma ke koÿa. Akä, ÿo Lonoikamakahiki, holo akula läua a ma mua o nä waÿa o Käkuhihewa mä. Kiola aÿela i kona pöhaku hekau, he wahi pöhaku lana ÿuÿuku nö ia. A i mea e ÿike ÿia ai ko Häuna mana, no laila, he makani nui ikaika kai pä iho i ia manawa. He wä pökole naÿe o ka pä ÿana a ka makani, a laila, pau. I ia manawa a ka makani i puhi ai, ua hemo aÿela nä pöhaku hekau o nä waÿa o Käkuhihewa mä. Akä, ÿo ko Lonoikamakahiki mau waÿa, ÿaÿole he neÿeu aku, ÿo ia mau paÿa nö, me he heleuma i loko o ke one. Ma muli naÿe ia o ka mana o ke kahu, ÿo Häuna.

I ia manawa, makemake akula ÿo Käkuhihewa i ka pöhaku hekau o ke Aliÿi o Hawaiÿi. A laila manaÿo aÿela ÿo ia (Käkuhihewa) ÿo ko Lonoikamakahiki kumu pili ia e pili mai ai iä Käkuhihewa.

Iä Lonoikamakahiki mä e lana ana ma luna o nä waÿa, ÿï akula ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “Kupanaha ka pöhaku hekau o ke aliÿi o Hawaiÿi.” ÿÏ akula ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿAe, ua ÿike mäua i këlä pöhaku lana o ke aliÿi o Hawaiÿi, he nui wale ka pöhaku i like me këlä.”

A, no këia ÿölelo a Länahuÿimihaku mä, manaÿo ÿo Käkuhihewa e kiÿi i pöhaku näna i Hawaiÿi. ÿÏ ÿia aku e Länahuÿimihaku mä: “ ÿAÿole e pono këlä pöhaku, no ka mea, ÿaÿole ou mana a me kou mau kahu. No ka mana o Häuna wale nö ka mea i paÿa ai këlä pöhaku.”

Iä Lonoikamakahiki mä e lana mai ana ma ko läkou wahi, he mea pono ÿole naÿe ia i ko Käkuhihewa manaÿo, no ka mea, he mea mau i nä lawaiÿa, ÿaÿole e pono e kau ÿia kekahi waÿa ma mua o kekahi waÿa. A, no laila i manaÿo ai ÿo Käkuhihewa, he pono ÿole iä Lonoikamakahiki ke kau ma mua o nä waÿa ma mua o läkou. ÿÏ aku naÿe ÿo Länahuÿimihaku mä: “Mai manaÿo ÿoe pëlä. Inä he mau mea lawaiÿa kä ua aliÿi lä o Hawaiÿi, a laila, hewa ÿiÿo.” A laila, pau aÿela ko Käkuhihewa manaÿo ÿana pëlä.

28

I ia manawa a Käkuhihewa mä e kamaÿilio ana me Länahuÿimihaku mä, e lou ana ka iÿa iä Käkuhihewa. ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku mä: “He ulua. Nïnau ÿia aku ke aliÿi o Hawaiÿi.”

A, no ia mea, kähea akula ÿo Käkuhihewa: “Ahähä! E ke aliÿi o Hawaiÿi, he aha ka iÿa?” ÿÏ aku ÿo Loli iä Lonoikamakahiki: “Koho ÿia aku he manö.” ÿÏ akula ÿo Lonoikamakahiki e like me kä Loli ÿölelo: “He manö.”

A, no ke koho ÿana aku a Lonoikamakahiki he manö, no laila, nïnau aÿela ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “He manö ÿiÿo anei?” ÿÏ akula ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿAÿole he manö. Wahaheÿe ke aliÿi o Hawaiÿi, lawaiÿa auaneÿi hoÿi käkou i këia koÿa a käkou e lawaiÿa nei, he manö kekahi.

Kainö, ua hoÿolaÿa ÿia këia koÿa i ke Akua, ÿaÿole komo ka manö i këia koÿa. Pili ÿia aku, ÿakahi hana ÿana a ke aliÿi o Hawaiÿi e eo ai.”

A no laila, ma ka ÿölelo a Länahuÿimihaku mä, ÿölelo akula ÿo Käkuhihewa iä Lonoikamakahiki: “E ke aliÿi o Hawaiÿi, e pono nö paha ke pili. Inä nö hoÿi he manö, ua eo mäkou iä ÿoe, akä hoÿi he ulua ka iÿa e paÿa nei i kä mäkou makau, a laila, ua eo ÿoe iä mäkou.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “I aha ka pili?” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “Mai Lëÿahi a hiki i ka lae o Kaÿena, mau i ko wahi pöhaku lana.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Ua mau.”

A laila, huki aÿela ÿo Käkuhihewa i ke aho, a i ke kokoke ÿana aÿe i luna, a laila, ÿï aku ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “He manö. Ua eo käkou i ke aliÿi o Hawaiÿi.”

Nänä aÿela ÿo Länahuÿimihaku mä, a ÿike ihola he manö, a laila, künou akula ÿo ua ÿo Länahuÿimihaku mä iä Käkuhihewa, e hoÿokuÿu aku i ke aho i moku aku ai ka manö i ÿole ai e ÿike ÿia aÿe. Akä, ua ÿike akula ÿo Lonoikamakahiki iä Käkuhihewa mä e hana ana pëlä. No laila i kähea aku ai ÿo Lonoikamakahiki iä Käkuhihewa mä: “ ÿË! E ke aliÿi o Oÿahu, mai kalohe iho ÿoe, ÿaÿole ke kuÿu aku i ke aho o moku aku auaneÿi ka makau. ÿIke ÿole ÿia aku ka manö, huki aÿe ka manö i akaka.” ÿO ka huki aÿela nö ia o Käkuhihewa i ke aho, a ÿike ÿia aÿela he manö. A no ia mea, ÿï mai ÿo Käkuhihewa iä Lonoikamakahiki: “Ua eo, no ko mäkou ÿike maoli ÿana he koÿa manö ÿole këia, no laila wale nö mäkou i pili ÿino aku ai.”

29

He ÿoiaÿiÿo, he koÿa manö ÿole këlä, no ka mea, ua hoÿomanamana ÿia këlä koÿa i mua o ke Akua, ÿaÿole e komo mai ka manö. Akä, ma ka mana o Loli a me Häuna, ua lilo ke koÿa manö ÿole i koÿa manö. A, eo aÿela ÿo Käkuhihewa iä Lonoikamakahiki, a lilo aÿela kekahi hapa o Oÿahu nei iä Lonoikamakahiki, mai Lëÿahi a Kaÿena.

Ma hope iho o këia mau mea, kupu aÿela ko Lonoikamakahiki manaÿo leÿaleÿa i ka lawaiÿa, a laila, ÿölelo akula ÿo Lonoikamakahiki iä Käkuhihewa: “E ke aliÿi o Oÿahu! Hö mai hoÿi käu wahi makau, i wahi aho mai me ka maunu, a i päkä mai nö.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “I hea nö hoÿi kou mäkaukau hele pü mai ÿoe, ÿo kä mäkou kä käu mea i manaÿo ai, i ÿaneÿi kou lako?” ÿÏ aku ke kahu ÿo Loli: “E kuÿu aliÿi! A, hilahila ÿoe, Kainö ÿo kaÿu ia e ÿölelo aku ana iä ÿoe, ÿaÿole käua e holo mai i kai nei. A no laila, pepehi ÿia nö wau.”

A, e like me ka ÿölelo mua a kona kahu, pepehi ihola ÿo Lonoikamakahiki iä Loli, a hana ihola e like ma kä Loli aÿoaÿo ÿana. A kuÿu ihola i ke kai, a ÿölelo ihola e like me kä Loli ÿölelo mua: “E Loli! E Loli ë, ka iÿa maka ÿole o kai! I paÿa kä käua iÿa e Loli.”

I ia manawa koke nö, ma hope iho o ka pau ÿana o käna kamaÿilio ÿana, mau ana ke ÿahi. No laila, kähea akula ÿo Lonoikamakahiki: “E Käkuhihewa ë, he aha kaÿu iÿa?”

Noho ÿo Käkuhihewa a liÿuliÿu, ÿölelo akula iä Länahuÿimihaku mä: “He aha ka iÿa a ke aliÿi o Hawaiÿi?” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku iä Käkuhihewa: “Koho ÿia aku he manö, no ka mea, ÿai aÿela ka manö i ka makau mua, läläkukui akula ka manö o lalo.”

A no ia mea, e like me kä Länahuÿimihaku mä ÿölelo, pëlä nö ÿo ia i ÿölelo aku ai iä Lonoikamakahiki: “He manö.” ÿÏ mai ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAÿole, lalau ke aliÿi o Oÿahu nei.”

Nïnau hou aku ÿo Käkuhihewa iä Lonoikamakahiki: “A, he aha lä käu?” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAÿole këia he manö, he ÿahi këia iÿa.”

A, no këia ÿölelo ÿana aku a Lonoikamakahiki pëlä, a laila, nïnau aÿela ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “He ÿahi ÿiÿo anei ka iÿa a ke aliÿi o Hawaiÿi?” ÿÏ mai ÿo Länahuÿimihaku mä: “Ua wahaheÿe ke aliÿi o Hawaiÿi. Kainö ua ÿike nö käkou, ÿaÿole he mau koÿa lawaiÿa ÿahi o Oÿahu nei, ÿo Niÿihau a me Hawaiÿi wale nö nä ÿäina koÿa ÿahi. Pili ÿia aku.”

30

Kähea akula ÿo Käkuhihewa: “E ke aliÿi o Hawaiÿi ë! E pili nö hoÿi paha, mai ka lae o Kaÿena a Kalaeokaÿöÿio. Mau i ko wahi pöhaku lana.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Ua mau.”

A laila, ma ka pau ÿana o ka pili a läua, huki aÿela ÿo Lonoikamakahiki i ke aho, a kokoke e ÿike ÿia ka iÿa. I ia manawa, ÿähaÿi pono akula ua iÿa nei a Lonoikamakahiki ma lalo pono o nä waÿa o Käkuhihewa mä. I ia manawa ÿike maopopo aÿela ua ÿo Käkuhihewa mä, he ÿahi ÿiÿo ka iÿa a Lonoikamakahiki. A laila, ÿï aku ÿo Länahuÿimihaku mä iä Käkuhihewa: “Ua eo käkou i ke aliÿi o Hawaiÿi, eia lä he ÿahi ÿiÿo ka iÿa a ke aliÿi.”

A pili aÿela ka iÿa ma ka ÿaoÿao o nä waÿa o Lonoikamakahiki mä, lawe aÿela ÿo Lonoikamakahiki i ka lei lehua a me ka lei hala i hoÿomäkaukau mua ÿia, a hoÿokomo aÿela ma ka ÿapi o ka iÿa, ma nä ÿaoÿao ÿelua, a kähea akula iä Käkuhihewa: “E ke aliÿi o Oÿahu ë! Mai Hawaiÿi loa mai nei kä këia iÿa. ÿO ke ÿahi mahaÿöÿö o Umulau, eia lä ke lei mai nei i ka lei hala a me ka lei lehua.”

A lohe ÿo Käkuhihewa i këia ÿölelo a Lonoikamakahiki, he mea kupanaha ia iä Käkuhihewa mä. A laila, ÿölelo akula iä Länahuÿimihaku mä, me ka nïnau aku: “ ÿEä, ua ÿike anei ÿolua, he lei mai nö ko Hawaiÿi ÿahi i ka lehua a me ka hala?” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Ua mau.”

A holo kä läua ÿölelo, a laila, hoÿohuli muku aÿela nä waÿa o Lonoikamakahiki, a kämakamaka aÿela i ka iÿa a paÿa. A laila, höÿikeÿike aÿela i ka lei lehua a me ka lei hala i mua o Käkuhihewa mä, a eo aÿela ÿo Käkuhihewa.

Ma hope iho o këia eo ÿana o Käkuhihewa, ÿölelo akula ÿo Länahuÿimihaku mä iä Käkuhihewa: “Eo aÿela käkou ma këia mau mea, a ÿaneÿane pau loa ÿo Oÿahu nei. No laila, eia ka pono; e pili aku käkou i kahi i koe, mai Mökapu a Lëÿahi, mau i kahi pöhaku lana. E heihei hoe waÿa, aia nö ÿo nä waÿa e kau koke i ka maloÿo.

Inä e ÿae mai ke aliÿi o Hawaiÿi, a laila, ÿo ke eo nö ia iä käkou, no ka mea, ÿelua nö äna mau hoe waÿa.”

A no këia ÿölelo a Länahuÿimihaku mä ÿölelo akula ÿo Käkuhihewa: “E ke aliÿi o Hawaiÿi, hoÿopau ÿia aku kou ÿäina i puni.” ÿÏ mai ÿo Lonoikamakahiki: “E aha käua?” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “E heihei waÿa käkou, aia nö hoÿi ÿo nä waÿa e kau ÿë i ka maloÿo, näna ke eo. ÿO kahi nö hoÿi i koe a mau i ko wahi pöhaku lana.” ÿÏ akula ÿo Lonoikamakahiki: “Ua mau.”

31

Ma hope iho o kä läua pili ÿana, kënä akula ÿo Lonoikamakahiki iä Käkuhihewa: “Holo ÿë aku ma mua.”

A lohe ÿo Länahuÿimihaku mä i këia huaÿölelo kënä a Lonoikamakahiki, ÿï akula iä Käkuhihewa, me ka hoÿolale koke aku ÿo Länahuÿimihaku mä iä Käkuhihewa e ÿölelo aku i nä hoe waÿa e hoe. A, ÿo ka holo ihola nö ia.

A hala akula ko Käkuhihewa mä mau waÿa, a laila, kënä akula ÿo Lonoikamakahiki i kona mau hoe waÿa e päÿina, a laila, päÿina läkou. Akä ÿo Käkuhihewa mä, ke ÿaneÿane akula e nalowale läkou mai ko Lonoikamakahiki mä mau maka aku. I ia manawa, hoÿolale koke aÿela ÿo Lonoikamakahiki i kona mau hoe waÿa ÿelua, iä Kaiÿehu a me Kapahi, e hoe. A laila, ÿo ka holo ihola nö ia, ma Koÿolauloa ka holo ÿana a hiki ma Kona, a höÿea aÿe ma loko o Waimänalo.

Akä, ÿo Käkuhihewa mä, hoÿolana ihola läkou, me ke kali o ka höÿea mai ma hope o läkou, me ka manaÿo a kokoke mai, a laila, hoÿopae loa nä waÿa i ka maloÿo.

I ia manawa a läkou e kali lä, aia naÿe ÿo Lonoikamakahiki e holo mai ana ma loko o Waimänalo, a hiki aÿe i Kailua. Iä Lonoikamakahiki mä e holo aÿe ana a kokoke i ke awa i ia manawa ko Käkuhihewa ÿike ÿana aku, a laila, ÿölelo akula ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “E nänä aÿe ÿolua i këia mau waÿa e holo aÿela ma loko.” ÿÏ akula ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿO Lonoikamakahiki këlä mau waÿa, ua eo käkou.” ÿÏ akula ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “Ma hea aÿe nei hoÿi ko läkou holo ÿana?” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku mä: “Ma Koÿolau aÿe nei a ma Waiÿanae, a ma Kona loa aÿe nei paha.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “ ÿÏ aÿe hoÿi ÿoe na käkou ke eo ke heihei, eia mai nei kä hoÿi, na läkou lä. Kupanaha ÿolua. He puni wale aÿe nö koe o ka ÿäina. Ma muli o kä ÿolua mau ÿölelo wale nö mäkou e hoÿolohe nei, a lilo koÿu noho ÿai moku ÿana iä Lonoikamakahiki.” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿÏ ÿaÿa aku mäua i ka heihei me ke aliÿi o Hawaiÿi, no ko mäua ÿike iho. He ÿumikumamäono ko käkou mau hoe waÿa, a ÿelua wale nö o ke aliÿi o Hawaiÿi.” A eo aÿela ÿo Käkuhihewa, pau loa o Oÿahu iä Lonoikamakahiki.

Ma hope iho o këia mau mea, pili akula ÿo Käkuhihewa i ke kaikamahine äna, e hoÿi ka ÿäina iä ia, ma ke könane naÿe. ÿO Käkuhihewa hoÿi, ÿo ke könane käna mea ÿoi o ke akamai ma mua o käna mau hana a pau i aÿo ai. No laila, ÿaÿa akula 32

ÿo Käkuhihewa e könane me Lonoikamakahiki. A ÿae mai nö ÿo Lonoikamakahiki.

Akä, ÿo Lonoikamakahiki, ÿaÿole ÿo ia i aÿo i ke könane, ÿo kona manawa i ÿike iki ai, ÿo ia nö këlä noho ÿana ma Kalaupapa me kona kaikuahine wahine.

Hoÿomaka aÿela nä pili a läua a pau, a laila, kau nä ÿiliÿili a pau, ÿölelo aku ÿo Lonoikamakahiki iä Käkuhihewa: “ ÿO käu lawe mua.”

No laila, lawe aÿela ÿo Käkuhihewa i ka ÿiliÿili mua, a lawe ÿo Lonoikamakahiki, kuÿi maila ÿo Käkuhihewa, a holo aku ÿo Lonoikamakahiki, a holo pü me Käkuhihewa. A laila, lilo ka häuna hope iä Lonoikamakahiki. Ma ia könane ÿana, make ihola ÿo Käkuhihewa, a ua hoÿoholo hoÿi läua i ka ÿölelo, aia a ÿelua häuna ÿana, a laila, eo kekahi o läua. A no laila, kau hou ka papa könane a pau nä ÿiliÿili i ke kau, lilo iä Lonoikamakahiki ka lawe mua o ka ÿiliÿili. A ma ia könane ÿana a läua, ÿaneÿane nö e make iä Lonoikamakahiki. I ia manawa, iä läua e könane ana, hiki maila ÿo Kaikilani ma Kailua, mai Hawaiÿi mai.

A ÿike akula nä känaka i nä waÿa, nänä akula ÿo Lonoikamakahiki, a ÿike akula ÿo Kaikilani këia, a laila, ÿaÿole he makemake e ÿike aku i ko Kaikilani mau maka, a i mea e like ai me kona känäwai i kau ai i Molokaÿi ma hope iho o kona pepehi ÿana iä Kaikilani. No laila, hoÿolilo loa ihola ÿo Lonoikamakahiki i kona mau maka i ka papa könane, i ÿole ai ÿo ia e ÿike aku iä Kaikilani.

A, ÿo Kaikilani hoÿi, iä ia i pae mai ai i uka, hele akula ÿo ia a kü ma waho o ka pä, ma ka paehumu hoÿi. ÿIke akula ÿo ia iä Lonoikamakahiki e könane ana, ua huli aku ke alo i loko o ka hale. I ia manawa, hana akula ÿo Kaikilani i ka inoa o Lonoikamakahiki e like me ka mea i höÿike ÿia ma ka Mokuna ÿElima. A penei käna kähea ÿana aku: 1)

5)

10)

ÿO Kahikahonua iä ÿElekaukama, ÿO Hälalakaÿuluonae, ÿO Nänämakaikaÿeleua, ÿO Mähehaluakama, ÿO Lalo ia, Lalo aÿe Kama, ÿO Hoÿopiliküloko i ka manawa, ÿO Kükuluohalaaniani, ÿO Häneÿe aku, ÿO Häneÿe mai, ÿO Häneÿe i ke au a Kama, 33

15)

20)

25)

30)

35)

40)

ÿO ka papa o ka lewa Kama, ÿO ka papa o Küÿami, ÿO Paepaeilani, ÿO Kekupuaiÿäwaÿawaÿa. ÿO ke au o Hakiÿäwihi Kama, ÿO Häkeköÿai e Lono, ÿO ÿÖpuÿukahonua, ÿO Kamakalewa, ÿO Noiaku Kamähüola, ÿO Peu, ÿO Kiha, Ka papa o Kama, ÿO Häÿena, ÿO Koenamimi, ÿÖpiopio i kaulu o Lonokaÿeho, ÿO wai ÿoe? ÿO Käkäÿeke, ÿO Hanakäÿeke, ÿO Nänäkäÿeke, ÿO Paÿakäÿeke, ÿO Maÿakäÿeke, ÿO ka ÿeke ia kü i ka ÿieÿie, ÿO ka ÿeke ia, ka ÿeke a, ÿElua, ÿElua ia Honokeana ke ana, ÿElua ana ÿopihi, ÿEkolu Kahana, ÿElua Mailepai, ÿElua Honokawai, ÿO Kawailua, I kolu iä Kekaÿa, ÿEhä lä Mähinahina, ÿO ka luna i ÿAlaeloa, ÿEhä lä ÿäina hono, ÿO Honokahua, ÿO Honolua, Honokohau, Honokawai, 34

45)

50)

55)

60)

65)

70)

75)

ÿO Honopou, ÿAhä lä ÿäina hono, ÿAlima lä iä Kahakuloa, ÿO Kahakuloa lä ÿaono, ÿO Makalina lä ÿewalu, ÿO Waiheÿe lä ÿaiwa, ÿAiwa lä Honokea, ÿO nä mähele lä i Wailuku.

He ÿumi, He ÿumi o Lele, He ÿumi, He ÿumi o Molokaÿi, He ÿumi, He ÿumi o Länaÿi, He ÿumi, He ÿumi o Kanaloa Kahoÿolawe, Ka hono, ka hoÿokui o nä moku, ÿO käna püiki aÿe ka ipo aloha, Kope aÿe, kope aÿe, Aia Hilo lä, Ke ako maila, Kaupaku maila, Aia ko ipo lä, Ke hele aÿela, Kaläÿau ka waha, Peÿahi ka lima ë, E künou nä maka, O hilahila iä ia ala, A ÿï wale i nä Kïlou pali ë, Wai Oÿahu ë, Ahu maila i luna, Haÿahaÿa ÿo Kaunuohua, He puÿu kolo i Nïhoa, 35

80)

85)

90)

95)

100)

105)

110)

Këlä pali ë, Këia pali ë, Päläÿau ë, Ka hiwa i lalo ë, A noho e Kü, Kuhiu palu ë, Kükahaulani, Makakü manu ë, He poÿo manu ë, A he nuku manu ë, He alelo manu ë, ÿÄÿï manu ë, Umauma manu ë, ÿËheu manu ë, He kino manu ë, ÿÜhä manu ë, Puapua manu ë, He kuli manu ë, Wäwae manu ë, Mäiÿuÿu manu ë, He hulu manu ë, Kaniÿäÿï manu ë, He puÿu manu ë, He ake manu ë, Naÿau manu ë, Ka ua manu iki, Hele ÿoe i waho, I ka uka nahele, I noho i Kona nei, I ke käÿeÿe pua o ka ÿiÿi, Ka häpai pua o Keaÿau, ÿO Hanalei, ÿO Hanalei kumu o ka ua, I amo a haÿahaÿa, 36

115)

120)

125)

130)

135)

140)

145)

I kü i luna o ka puÿu, I hala i lalo ka malu, Ikiiki nä hoa, manakä ÿino, E häpai ka waÿa, Eÿe aku känaka, Eÿe aku, hoe aku, kau aku, Me nä houhou, Me nä nakinaki, Me nä lanalana, Ua kau ala waÿa, ÿO Lelepau, ÿO Hawaiÿi, ÿO Hawaiÿi nui a Käne, ÿO Hilo a Käne a Kapu, ÿO Hilo a ka pali, ÿO Kü ÿai lehua, Hoaaloha wale o Kalalea mä E noho maila.

I kü i Kona ka hale, I Koÿolau ke alo, I Tahiti ka paia, I Hälawa ka pou, I Kauhuhu a Pele, a Peue, He kua Molokaÿi, ÿO Länaÿi ke alo, He aha Molokini?

Kahua ao lele Wailuku ë, He aha Kulaloa?

Kaupaku Lanakila.

Kaluanui o Kaluanui, Ke kü lä i nä puÿu mähoe, Nä hale loulu a Käne, I ÿako noÿu i ÿAuwahi.

Ka ÿuala o Puÿukamaele, ÿO Kipapai o Honokaupu.

37

150)

155)

160)

165)

170)

175)

180)

ÿO ka ÿOÿopu o Waikolu, E hoÿi ana wau e ÿai, He kala kuÿu iÿa, A mäÿona.

He iÿa pä ia na kuÿu Akua, Hoÿokomokomo ka waÿa, ÿO Kaluakoÿi, Ke kaha wale ÿo Puÿumomi, Hoÿömo Wailau, ÿO ÿUmipiÿilani. ÿO ke älialia o Mänä, Ke uhai lä nö, Ke uhai lä ka wai, Ke uhai lä ka wai a Kamakahou, Wai älialia wai ÿo Mänä, Me he kai lä ka wai, Me he wai lä ke kai, ÿO ka ÿäina kö aÿu i ÿai ai, Kiola, haÿalele, poina, Hoÿi aku a mua, Hoÿohewahewa mai.

Hoÿi ÿana ke kua, i ke alo. ÿO ka iliau loha i ka lä, Püÿolo hau kakahiaka, Hoÿi ÿana i ke kua i ke alo, ÿO Läÿauhaele, Hele aÿe ke älia o Äliaÿömaÿo, Hele aÿe kanu küpapaÿu, ÿO ke kaha i Nonohili.

Hälala nä niu i kai o Pökiÿi, Hoÿäkua wale lä o Makaliÿi, Aloha wai hau o Mälama.

Ulu Lonoikamakahiki, ÿO Kamakahikikaiakea, 38

185)

190)

ÿO kula o Kohala o Wäkiu, ÿO Lanikäula, Kuÿu moku i ke kai.

E Lono ë, Ma ke kua ka ÿike, Inä mai ka ÿae, ka lohe, Ka ÿike ë, Lono ë, Häliu mai.

A pau kä Kaikilani kähea ÿana mai i ka inoa o Lonoikamakahiki, a laila, huli maila ÿo Lonoikamakahiki i hope, i nänä aku ko ia nei hana. ÿO ke kaikuahine këia ona e kü nei ma waho. I ia manawa nui aÿela ko Lonoikamakahiki aloha, ÿaÿole naÿe e hiki ke hoÿomanawanui i kona uë ÿana. Akä, ÿaÿole naÿe ÿo ia i uë me ka leo, ma ke kulu o kona mau waimaka i ÿike ai kona uë ÿana.

A no ke kähea ÿana mai o ke kaikuahine i ko Lonoikamakahiki inoa, a laila, nänä pono akula ua ÿo Lonoikamakahiki iä Länahuÿimihaku mä. No ka mea, ua makemake ÿo ia e hana aku i ko Kaikilani inoa, akä, ÿaÿole naÿe he makemake ÿo Länahuÿimihaku mä e hana aku i ka inoa, no ka mea, aia ma ko Käkuhihewa ÿaoÿao ko läua manaÿo nui.

I ia manawa, loaÿa aÿela iä Lonoikamakahiki nä lälani mua ÿehä o ko Kaikilani inoa, a hui pü aÿela me nä lälani mele ÿapo wale a ua ÿo Lonoikamakahiki, a laila, häliu akula a kähea akula i ka inoa o ke kaikuahine ma ke mele penei: 1)

5)

10)

Kuÿu pali lehua i Kilou, Kuÿu ÿäina lehua i lalo ë, Kuÿu kanaka lehua i ka pali, Lehua o kuÿu ÿäina.

E ÿï aÿe ÿoe iä läkou lä, He keikunäne wau nou. ÿAe. ÿAe. ÿAe. A këlä puÿu wau, A këia puÿu au, Lumilumi i kou ÿaÿahu, Nänä mai ka pali lehua, ÿO wau e lëhei aku ana.

39

A lohe ÿo Käkuhihewa i ka hana a Lonoikamakahiki i ka inoa o ke kaikuahine, ÿï maila ua ÿo Käkuhihewa: “Aia ÿo ua ÿo Lonoikamakahiki, ke hana ala i ko haÿi inoa, ÿaÿole i hana mai i kona inoa.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Ua hana hoÿi; kainö e hana aku ana, e uë aÿe hoÿi me ka malihini.”

I ia manawa, hele maila ÿo Kaikilani a honi i ka ihu o Lonoikamakahiki, a uë ihola. A no ka hoÿolale pinepine mai o Käkuhihewa iä Lonoikamakahiki e hana i ka inoa o ua ÿo Lonoikamakahiki. A laila, nïnau akula ÿo Kaikilani iä Lonoikamakahiki: “He aha këlä a läkou lä e ÿölelo pinepine mai nei iä ÿoe e hana aÿe?” ÿÏ akula ÿo Lonoikamakahiki: “E ÿölelo mai ana läkou lä iaÿu, e hana wau i kuÿu inoa, no ka mea, ua ÿölelo ÿo Länahuÿimihaku mä, he aliÿi inoa ÿole au.” ÿÏ aku ÿo Kaikilani: “Ua oki ka uë a käua, hana ÿia aku kä läkou lä koi.”

A laila, häliu akula ÿo Lonoikamakahiki a kähea akula i mua o ka ÿaha i kona inoa, a hana pü akula nö hoÿi me Kaikilani. ÿO ia këlä mele ma luna aÿe.

A pau kä Lonoikamakahiki mä hana ÿana i ua inoa nei ona, a laila, ÿölelo akula ÿo Lonoikamakahiki iä Länahuÿimihaku mä: “He ÿoi ÿolua o nä känaka lapuwale nui wale. Noÿu paha auaneÿi ka noho a lilo iaÿu këia moku o Oÿahu nei, koli ola ÿia ÿolua e aÿu.”

40

MOKUNA VII KA HOÿOPÄPÄ HOU ÿANA O KÄKUHIHEWA ME LONOIKAMAKAHIKI NO HÄUNA ÿO ka hoÿopäpä ÿana a ke aliÿi o Oÿahu me ke aliÿi o Hawaiÿi, i ÿölelo ÿia ma këia mokuna, ÿo këia kä läua hoÿopäpä hope loa. A hoÿi pü akula ÿo Lonoikamakahiki me Kaikilani i Hawaiÿi. ÿO ke kumu o këia hoÿopäpä, no Häuna wale nö. No ka mea, ma hope iho o ka lilo ÿana o Oÿahu iä Lonoikamakahiki ma nä pili mua ÿana, ua noi mai ÿo Käkuhihewa iä Lonoikamakahiki, e hoÿihoÿi hou ÿo Oÿahu iä ia, a penei kä Käkuhihewa ÿölelo: “E ke aliÿi o Hawaiÿi, e aho e hoÿihoÿi ka ÿäina iaÿu, a e hoÿopau këlä pili mua, a me këlä eo mua ÿana. E noÿonoÿo hou mai ÿoe i kumu hoÿopäpä hou na käua, a inä e eo wau ma ke kumu hoÿopäpä hope, a laila, lilo pau loa ÿo Oÿahu nei iä ÿoe, mai känaka nui a känaka liÿiliÿi.” ÿO këia ÿölelo ÿana a Käkuhihewa pëlä, no Länahuÿimihaku mä, no ka mea, ua ÿölelo ÿo Lonoikamakahiki, e koli ola iä Länahuÿimihaku mä. A ÿo ia wale nö ke kumu i ÿölelo aku ai ua ÿo Länahuÿimihaku iä Käkuhihewa, e noi aku iä Lonoikamakahiki e ÿimi hou i kumu hoÿopäpä. Akä, ÿaÿole naÿe ÿo Lonoikamakahiki i haÿi aku i kumu hoÿopäpä na läua.

Akä, ma hope koke iho o ia wä nö, lawe aÿela ÿo Lonoikamakahiki i kona hökeo a kü i mua o kona alo. A, ÿölelo akula iä Käkuhihewa: “E ke aliÿi o Oÿahu nei, ÿo këia hökeo lä, ua piha i ka iwi o nä aliÿi i make i ke kaua i luna o Puÿumaneÿo, no ka mea, ÿeono aliÿi ÿai moku i make i ke kaua a kuÿu makua käne e waiho nei i loko o ka hökeo.” ÿÖlelo akula ÿo Käkuhihewa: “Wahaheÿe wale! ÿO wai kai aÿo mai iä ÿoe, he pau nä aliÿi ÿeono i loko o nä hökeo?” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿO wau nö. Aia a ÿapöpö hiki mai kuÿu makua käne ÿo Häuna, näna e haÿi aku iä ÿoukou.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa: “A na wai mai nei hoÿi nä ÿölelo äu e puka mai ana ÿo Häuna i ka lä ÿapöpö?” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Naÿu nö, a na kuÿu ÿike.”

41

I ia manawa nïnau aÿela ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “ ÿEä, he ÿoiaÿiÿo anei këlä a ke aliÿi o Hawaiÿi e ÿölelo maila? He ÿike kona? A e hiki ÿiÿo mai ana anei ÿo Häuna i ka lä ÿapöpö?” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku: “He wahaheÿe. Na wai kona ÿike? ÿO mäua nö paha kona mau känaka ÿike, mai kona makua käne mai, a ÿo ua ÿo Häuna e noho maila i Hawaiÿi. A, ÿo ke kahu nö ona i pepehi ai iä käkou i kai, pau aÿela nö nä känaka ÿike, aÿ o ua aliÿi lä ÿeä he ÿole loa.” ÿÏ hou aku ÿo Käkuhihewa: “He ÿoiaÿiÿo, e puka mai ana anei ÿo Häuna i ka lä ÿapöpö?” ÿÏ aku ua ÿo Länahuÿimihaku mä: “He wahaheÿe. Pili ÿia aku.” ÿÏ aku ÿo Käkuhihewa iä Lonoikamakahiki: “E ke aliÿi o Hawaiÿi ë. He nani ia, ua loaÿa aÿela kä käua hoÿopäpä ÿo Häuna, ÿo kona hiki mai i ka lä ÿapöpö.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿAuhea käu kumu e pili ai? I kü hoÿi nei mea ÿo ka pili i ka loaÿa o ke kumu e pili mai ai.” ÿÏ mai ÿo Käkuhihewa: “Kainö nö hoÿi ÿo Oÿahu nei nö a mau iä Hawaiÿi?” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Aia kä a lilo ÿo Oÿahu nei iaÿu, pili mai nö?” ÿÏ hou mai ÿo Käkuhihewa: “Alia hoÿi ia manaÿo ou e ke aliÿi o Hawaiÿi. Kainö ÿo Oÿahu iki kä käua i pili iho nei, koe nö ÿo Oÿahu nui?” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Ua pono. Ma nä moku ÿokana naÿe ka pili. ÿEono moku o Oÿahu nei, ÿeono nö hoÿi o Hawaiÿi.”

A holo aÿela kä läua ÿölelo, i ia pö iho, hiki aÿela ÿo Häuna i Kailua. A ao aÿe, haÿi akula ÿo Lonoikamakahiki iä Käkuhihewa: “Ua hiki aÿela ÿo Häuna, eia i Oÿahu nei.”

A lohe ÿo Käkuhihewa i këia ÿölelo a Lonoikamakahiki, a laila, kënä aÿela ÿo ia i käna ÿelele iä Küleonui, he kanaka kaulana ÿo ia i ka mämä, a ÿölelo akula: “E hele ÿoe e nänä a puni ÿo Oÿahu nei, a inä i ÿike ÿoe iä Häuna, a laila e pepehi iho, a hao aÿe i ka waiwai, i eo ke aliÿi o Hawaiÿi iä käkou.”

A laila, holo aÿela ÿo Küleonui a puni ÿo Oÿahu nei, ÿaÿole i loaÿa ÿo Häuna. Hoÿi akula, a ÿölelo akula iä Käkuhihewa: “Hele aku nei wau a puni ÿo Oÿahu nei, ÿaÿole i loaÿa ÿo Häuna, ÿaÿole nö i puka mai, ÿaÿole he waÿa holo mai ma ka moana, ÿaÿole nö hoÿi he waÿa hekau i ke kai, ÿaÿole he waÿa kau i uka, he ÿole loa nö.”

I ia manawa i manaÿo ai ÿo Käkuhihewa e eo ana ÿo Lonoikamakahiki. A laila, hele akula ÿo Käkuhihewa a ÿölelo aku iä Lonoikamakahiki, me ka nïnau aku: “Ua hiki mai nei anei ÿo Häuna?”

42

ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “Ua hiki aÿela.”

Lohe aÿela nö ÿo Käkuhihewa i këia ÿölelo a Lonoikamakahiki, kënä hou akula nö iä Küleonui, e holo a puni ÿo Oÿahu. A laila, holo hou akula nö, a hoÿi akula, haÿi akula i ke aliÿi, me ka höÿole aku: “ ÿAÿole i loaÿa, ÿaÿole nö i hiki mai.” E like nö me käna ÿölelo mua.

Akä, ma ke kaÿapuni mua ÿana a Küleonui i ua lä lä, ua hiki mua aÿe ÿo Häuna ma Kailua, e könane ana me nä wähine. ÿIke aku naÿe ÿo Häuna iä Küleonui e holo ana, me ka ÿalawa o nä maka, ma ÿö a ma ÿö, i ÿike aku ai ÿo ia i kona mea i hoÿouna ÿia mai ai, ÿaÿole naÿe ÿo ia i ÿike aku iä Häuna, akä, ÿo Häuna kai ÿike mua aku iä Küleonui, a no laila ÿo ia i peÿe ai, a pakele akula i nä maka o ka ÿelele a Käkuhihewa.

HE WAHI ÿÖLELO NO HÄUNA Iä Häuna e noho ana i Hawaiÿi, manaÿo aÿela ÿo ia e imi mai iä Lonoikamakahiki, a no laila hoÿomäkaukau aÿela ÿo ia i nä ukana a pau e hoÿoili ma luna o kona mau waÿa. A ka ukana nui o luna o nä waÿa o Häuna, he ÿahuÿula.

Ua hoÿopiha ÿia nä waÿa mai mua a hope i ka ÿahuÿula, a ÿo ia hoÿokahi nö ka ukana.

I ia holo ÿana mai, mai Hawaiÿi mai a kau ma Kailua, ÿike akula ÿo ia e könane ana ÿelua wahine me kä läua mau käne. I ia ÿike ÿana aku a Häuna, ua honu ka papa könane, a laila, ÿï aku ÿo Häuna: “Ua make ÿolua, inä ÿo wau ko ÿolua hoa könane, make ÿolua iaÿu.” ÿÏ mai ua mau wähine lä: “Eia mai nö hoÿi ka papa könane, könane mai.” ÿÏ aku ÿo Häuna: “Alia käkou e könane, aia a hala akula ka ÿelele a Käkuhihewa, a laila, könane käkou. E pono naÿe ke uhi i ke kapa ka papa könane, a laila, ÿölelo ka pili ma mua, a holo, a laila, könane.”

A hala akula ÿo Küleonui, ÿölelo aÿela läkou no ka pili, a hoÿoholo aÿela läkou.

A penei ka pili ÿana. ÿÖlelo mai nä wähine iä Häuna: “ ÿAÿole a mäua kumu ÿë aÿe e pili aku ai, ÿo nä kino wale nö o mäua. A inä nö hoÿi, ua make mäua iä ÿoe ma ka häuna o ka papa mua, a laila, lilo nö hoÿi mäua näu.” ÿÏ akula ÿo Häuna: “He mau waÿa kaulua koÿu ÿelua, ua piha i ka waiwai. ÿO ka waiwai nui naÿe o luna, he ÿahuÿula, a inä i make wau iä ÿolua, no ÿolua ka waÿa a me ka ukana o luna a pau, a me nä känaka pü o luna.”

43

ÿÏ maila nä wähine: “Ua mau.” ÿÖlelo akula ÿo Häuna: “Iaÿu ka uhau mua i koe.”

He ÿoiaÿiÿo, ma ko läkou hahau mua ÿana, ma mua o ko läkou pili ÿana, a me ka uhi ÿana i ke kapa, ua maopopo iä Häuna e make ana ÿo ia. Akä, no ka ÿike ÿana aku iä Küleonui, no laila ÿo ia i ÿölelo ai , alia e uhau a hala aku ka ÿelele a Käkuhihewa, e uhi ÿia ka papa i ke kapa. Akä, i ka hoÿomaka ÿana e lawe aÿe i ke kapa, lilo pü aÿela me ka ÿiliÿili a nä wähine i ÿike ai he maikaÿi, ma ka lima o Häuna. A laila, hahau aÿela ÿo Häuna, make ihola nä wähine. ÿÏ akula ÿo Häuna: “Ua lilo ÿolua iaÿu.” ÿÏ aku ua mau wähine nei: “ He mau käne kä mäua, pehea lä auaneÿi mäua e pono ai?” ÿÏ aku nä käne: “ ÿAÿole a ÿolua ÿölelo kuhikuhi no mäua, no ka mea, ua lilo ÿolua.”

A laila, kähea aÿela nä käne a ua mau wähine lä iä Häuna: “Lawe ÿia nä wähine näu, ua eo iä ÿoe, no ka mea, ÿaÿole na haÿi aku kä läua mea i pili ai, na läua nö.”

A no ia mea, lälau akula ÿo Häuna i nä wähine a näkiÿi aÿela i ka malo i kekahi wahine a me kekahi wahine, kauö akula i kahi a nä waÿa e kau ana. A no ia kauö ÿana o Häuna i nä wähine, no laila, ua kapa ÿia ka inoa o këlä wahi ÿo Kaÿöhao, ma Kailua, Koÿolaupoko, Oÿahu, a hiki mai i këia lä.

Hele pü akula ua mau wähine nei me Häuna a hiki i nä waÿa, ÿölelo akula i kekahi wahine: “Eia koÿu waÿa a me nä ukana o luna mai mua a hope, a eia koÿu mau känaka, he mau känaka lawelawe nou; ÿaÿole he mau känaka moe aku näu.”

A e like me ka ÿölelo i këlä wahine, pëlä nö ka ia nei ÿölelo ÿana i ka lua o ka wahine. A haÿalele ihola ÿo ia i nä wähine, a hele akula e häläwai me Lonoikamakahiki.

44

MOKUNA VIII KA HÖÿIKE ÿANA A LONOIKAMAKAHIKI I KA IWI O NÄ ALIÿI I MAKE IÄ KEAWENUIAÿUMI A hiki akula ÿo Häuna a häläwai me Lonoikamakahiki, ÿï akula ÿo Lonoikamakahiki: “Inä e hiki ÿole mai nei ÿoe i këia lä, ÿo ka pau nö ia oÿu i kälua, eia lä, ua mäkaukau ka umu noÿu.” ÿÏ aku ÿo Häuna: “Ua eo iä ÿoe, höÿike ÿia aku nä iwi o nä aliÿi i make i ke kaua i ka wä o ko makua käne ÿo Keawenuiaÿumi.”

I ia manawa, lälau aÿela ÿo Häuna i nä iwi o ko Kohala aliÿi. Ua haku ÿia i ka hulu, ua kamaÿaha ÿia a paÿa, a ÿölelo akula iä Lonoikamakahiki: “Eia këia aliÿi ÿo Pälahalaha, ko Kohala aliÿi, ka Wohilani keiki. Me mäkou nö ka noho ÿana, a ÿike i ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele, a i ke kaua nei a ko makua käne i luna o Puÿumaneÿo, make nö ia mäkou. Lilo nä iwi iä mäkou, komo i loko o ka hökeo.”

I ia manawa, lälau akula ÿo Lonoikamakahiki, a kiola akula ma ke alo o Käkuhihewa, a kani akula ke oli: Pälahalaha wale, Ka moe a Kohala, I lalo ke alo.

Ehuehu mai ana iaÿu, Ka pua o Koÿolau, o Moÿolau.

Kai mai ana ka waiho a Puakea, Käkäÿäko ana Kukuipahu.

I nä mai ua mea lä!

I ka waiho ÿana o këia mea a Lonoikamakahiki i hoÿolei aku ai ma ke alo o Käkuhihewa, a laila, nïnau aku ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “ ÿO wai këia?” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿO Pälahalaha, ÿo ko Kohala aliÿi, kä Wohilani keiki. Me Keawenuiaÿumi nö kahi i noho ai, a ÿike i ka ÿuÿuku o mäkou, haÿalele, a ke kaua a Keawenuiaÿumi i luna o Puÿumaneÿo, make nö ia mäkou. He kaikaina nö naÿe no Keawenuiaÿumi. He ÿäina maikaÿi ÿo Kohala, he moku nui nö.”

45

A laila, ÿölelo hou aku ÿo Häuna iä Lonoikamakahiki: “Eia hou nö këia aliÿi, he kaikaina nö no ko makua käne. Me mäkou nö kahi i noho ai, a ÿike i ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele iä mäkou, hele a kipi mai ma kekahi ÿaoÿao, manaÿo e heÿe mäkou, a ke kaua a mäkou i luna o Puÿumaneÿo make iä mäkou.

Pau nä iwi i ka holehole, komo i loko o ka hökeo.”

A lohe ÿo Lonoikamakahiki i këia ÿölelo, a laila lawe aÿela ÿo ia i nä iwi o ke aliÿi o Hämäkua a paÿa i ka lima, ua haku ÿia nö i ka hulu e like me ka hana ÿana i ko Kohala. A ma mua o ko Lonoikamakahiki kiola ÿana aku i ia mea i mua o ko Käkuhihewa alo, a laila oli akula ÿo ia: ÿAkahi äu ÿopu mai, ÿAlua äu ÿopu mai. ÿO Keau wale a, A känaka i ka hele i ka ua, Kïkï a kölea, He hoÿolono pakaua o Hilo.

He ÿaÿa mai ÿoe, E ÿai pü no ÿoe?

Eia mai ua mea lä!

Waiho këia mea ma ke alo o Käkuhihewa. Nïnau aÿela ua ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “ ÿO wai këia?”

A laila, haÿi akula ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿO Pümaiÿa këia, ke keiki a Wanuÿa, ko Hämäkua aliÿi ia, he kaikaina nö no Keawenuiaÿumi. Me mäkou nö ka noho ÿana, a ÿike i ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele, a i ke kaua a mäkou i luna o Puÿumaneÿo, make nö iä Keawenuiaÿumi. Lilo nä iwi iä mäkou, komo i loko o ka hökeo, ÿo ia na mau iwi.”

Lälau hou ihola nö ÿo Häuna i ka iwi o kekahi aliÿi, mai loko aÿe o ka hökeo, a ÿölelo akula iä Lonoikamakahiki: “Ë! Eia hou nö këia makua käne ou, ÿo Hilohämäkua, ko Hilo aliÿi, keiki a Kulukuluÿä, he kaikaina nö no ko makua käne. Me mäkou nö kahi i noho ai, a no ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele iä mäkou, hele a ma kekahi ÿaoÿao, kipi mai, a i ka hoÿouka kaua a mäkou i luna o Puÿumaneÿo, make nö i ko makua käne, pau nä iwi i ka holehole, komo i loko o ka hökeo.”

A laila, lälau akula ÿo Lonoikamakahiki, a oli aÿela: 46

ÿO Hilo ia! ÿO Hilo ia! ÿO Hilo ia o ka ua kina, Ka ua kinakina, Ka ua mao ÿole o Hilo. ÿO Hämäkua ia, he pali, Pëpë ka laukï o Kämae, Kämae loa Hämäkua.

Eia mai ua mea lä!

Waiho ana ma ke alo o Käkuhihewa. Nïnau aÿe këlä iä Länahuÿimihaku mä: “ ÿO wai këia?” ÿÏ aku ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿO Hilohämäkua ia, kä Kulukuluÿä keiki ia, ko Hilo aliÿi ia, he kaikaina nö no Keawenuiaÿumi. Me mäkou nö ka noho ÿana, a ike i ka ÿuÿuku o mäkou, haÿalele, a i ka hoÿouka kaua a mäkou i luna o Puÿumaneÿo, make nö iä Keawenuiaÿumi. Pau nä iwi i ka holehole, komo i loko o ka hökeo, ÿo ia na.”

A pau aÿela ÿekolu aliÿi i ka höÿike ÿia, koe ÿekolu aliÿi i koe, ÿï hou aku ÿo Häuna: “Eia hou nö këia aliÿi, he makua käne nö noÿu, he kaikaina nö no Keawenuiaÿumi. Me mäkou nö ka noho ÿana, a ÿike i ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele iä mäkou, a i ka hoÿouka kaua a mäkou i Puÿumaneÿo, make nö iä Keawenuiaÿumi.

Pau nä iwi i ka holehole, komo i loko o ka hökeo.”

A laila, lawe aÿela ÿo ua ÿo Lonoikamakahiki iä Lïlïlehua, kä Huaÿä keiki, ko Puna aliÿi hoÿi. A oli akula i mua o Käkuhihewa: ÿO Lïlïlehua lä, Ko e papai Waimea, Molokaÿi ua ÿino.

A pä Koÿolauwahine o lalo, Komo kuÿu käne hale Mänä.

Momomoe aku mäua i Wäwaenohu, ÿIke mäua i ka uë a ke Akua lä.

Eia mai ua mea lä!

47

A waiho akula këia mea ma ke alo o Käkuhihewa, a laila, nïnau aÿela ÿo ia: “ ÿO wai këia?” ÿÏ akula ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿO Lïlïlehua ia, ÿo ko Puna aliÿi, kä Huaÿä keiki. No ia nei ka ÿäina maikaÿi, ÿo ka hele nö ia o ka hala a me ka lehua a luÿu i ke kai, ÿo ka ÿäina ÿaÿala hoÿokahi nö këia o Hawaiÿi. Me mäkou nö ka noho ÿana o këia aliÿi, he kaikaina nö no Keawenuiaÿumi, ÿike i ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele iä mäkou. A i ka hoÿouka kaua a mäkou i luna o Puÿumaneÿo, make nö ia mäkou, pau nä iwi i ka holehole ÿia, komo i loko o ka hökeo, ÿo ia na.”

A pau këia, lälau hou nö ÿo Häuna i ka iwi o kekahi aliÿi i loko o ka hökeo, i ko Kaÿü aliÿi, a ÿölelo akula iä Lonoikamakahiki: “Eia hou nö këia aliÿi, ÿo ko Kaÿü aliÿi. He makua käne nö no Keawenuiaÿumi. Me mäkou nö kahi i noho ai, a ÿike i ka ÿuÿuku o mäkou, haÿalele a ke kaua i luna o Puÿumaneÿo, make nö iä Keawenuiaÿumi. Lilo nä iwi iä mäkou, komo i loko o ka hökeo.”

A laila, lawe aÿela ÿo Lonoikamakahiki a paÿa ma ka lima, a laila oli akula: Aloha Kahalemilo o ka lä lä, Hale päkaiäulu o Moanauli.

Uli hewa ka ÿili, Me he mea i moe a ipo lä.

No Hanalei nei aloha, No kuÿu käne lau ÿawa o Puna.

Kümoena kalukalu Kapaÿa, ÿÖhai huli Papiohuli.

Eia mai ua mea lä!

Hoÿolei akula ua ÿo Lonoikamakahiki i nä iwi häÿule äna ma ke alo o Käkuhihewa. A laila, nïnau aÿela ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “ ÿO wai këia?” ÿÏ akula ÿo Länahuÿimihaku mä: “ ÿO Kahalemilo këia, ÿo kä ÿÏmaikalani keiki, ko Kaÿü aliÿi, he kaikaina nö no Keawenuiaÿumi. Me mäkou nö kahi i noho ai, a no ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele iä mäkou, a manaÿo e kaua mai iä mäkou a luna o Puÿumaneÿo, make nö iä makou, ÿo ia na.”

A laila, lawe hou aÿela nö ÿo Häuna i nä iwi o ko Kona aliÿi, a ÿölelo akula iä Lonoikamakahiki: “Eia hou nö këia aliÿi, ÿo Möÿïhala ke keiki a Heapae, ko Kona 48

aliÿi, he kaikaina nö no ko makua käne. Me mäkou nö ka noho ÿana, a no ka ÿike i ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele, hele a ma kahi ÿë; kipi mai iä Keawenuiaÿumi, a i ka hoÿouka kaua ÿana a ko makua käne i luna o Puÿumaneÿo, pau nö iä mäkou i ka make, holehole ÿia nä iwi, komo i loko o ka hökeo.”

A laila, lawe aÿela ÿo Lonoikamakahiki a paÿa ma ka lima, a oli akula: ÿO Möÿïhala nei, Ke nonoi aÿela i ka makani, Ka manu o Kuolohia, ÿO Waiÿaleÿale, i ka mauna, ÿO Waiÿaleÿale, i ka mauna.

Kahe Kawaikini, A Käne i ka laÿi, E ukali aku au o ka ipo, Waialua lä waiho, I waiho i ka hale makamaka, Loaÿa ke kauna, Kahi e kipa aku ai.

Eia mai ua mea lä!

Hoÿolei akula ÿo Lonoikamakahiki, pahu ana ma ke alo o Käkuhihewa. A laila, nïnau aÿela ÿo Käkuhihewa iä Länahuÿimihaku mä: “ ÿO wai këia?” ÿÏ akula läua: “ ÿO Möÿïhala këia, ÿo ko Kona aliÿi, he ÿokana nui këia o Hawaiÿi.

He kaikaina nö naÿe ÿo Möÿïhala no Keawenuiaÿumi. Me mäkou nö ka noho ÿana, a no ka ÿike i ko mäkou ÿuÿuku, haÿalele iä mäkou, hele a ma kekahi ÿaoÿao, kipi mai, kuhi i ia kipi ÿana, äna e pakele. I piÿi aÿe ka hana i ka hoÿouka kaua a mäkou i luna o Puÿumaneÿo, make nö iä Keawenuiaÿumi.”

Ma këia höÿike hope ÿana a Lonoikamakahiki i ko Kona aliÿi, ÿo ka pau loa nö hoÿi ia o Oÿahu nei iä Lonoikamakahiki.

Ma hope iho o këia manawa, ÿölelo akula ÿo Lonoikamakahiki iä Kaikilani: “He nani ia, ua puni aÿe nei Oÿahu nei iä käua, noho ÿoe ÿo kaua, eia lä, he ÿäina ÿoluÿolu, he kanaka iki, kanaka nui.” ÿÏ akula ÿo Kaikilani: “Ua pono ia, akä, e hoÿi käua e hoÿoponopono iä Hawaiÿi a pono. A laila, hoÿi hou mai iä Oÿahu nei. Aia nä aliÿi o Hawaiÿi lä, ua kipi, ua hao 49

aÿela nä aliÿi a pau iä ÿoe. ÿO ko hiki nö i Hawaiÿi ÿo ka hoÿouka nö ia o ke kaua.

Pania maila nö e nä känaka mai ÿAnaehoÿomalu a ka lae o Kauhola.”

A no këia ÿölelo ÿana aku a Kaikilani pëlä, hoÿolale koke aÿela ÿo Lonoikamakahiki i nä waÿa, a holo akula läkou. Ma këia holo ÿana a Lonoikamakahiki, ÿaÿole naÿe i holo aku ma Kohala, akä, ma waho loa nö a hiki i Kealakekua. I ia hiki ÿana aku o Lonoikamakahiki mä, ua pau mai nä aliÿi o Kona a pau a me nä känaka i Kohala, no ke kali nö iä Lonoikamakahiki ÿo ka puka aku nö, ma Kohala ÿo ka luku nö. Akä, iä Lonoikamakahiki i hiki aku ai, hoÿouna akula ÿo ia i ÿelele i Kaÿü e kiÿi aku iä Pupuakea. E hele mai e häläwai me kona kaikuaÿana (Lonoikamakahiki) i kükä ai läua no ka luku aku i nä aliÿi kipi o Hawaiÿi.

A i ka hiki ÿana mai o Pupuakea, kükä aÿela läua a holo, a laila, hoÿouna ÿia akula kekahi ÿelele e Pupuakea, e kiÿi aku i nä känaka a pau e hele mai no ke kaua. No ka mea, ÿo Kaÿü, ÿo ia wale nö ka ÿokana i koe, ÿaÿole i kipi, no ka mea, ma laila nö ÿo Pupuakea, kahi i noho ai, ma hope iho o ko Lonoikamakahiki holo ÿana i Oÿahu. A lohe aÿela nä känaka, a laila, hele maila läkou ma uka o Kaÿü a ma uka o Kona. A, ÿo ka luna hoÿi i hoÿouna ÿia, hiki maila ia ma Kealakekua, ma kahi e noho ana ÿo Lonoikamakahiki läua me Pupuakea. Ma hope iho o këia lohe ÿana, ua hala aÿe nä känaka i Puÿuanahulu, a ma laila kahi i hoÿonoho ai ÿo ke kaua.

Akä naÿe, i ia manawa, ÿike maila ka ÿaoÿao kipi i kai o ÿAnaehoÿomalu i ka ÿula o ke ÿä o Puÿuanahulu i nä känaka, he mea haÿohaÿo naÿe ia i nä kipi. Manaÿo naÿe kekahi poÿe kipi, he kaua, a ma ka manaÿo hoÿi o kekahi poÿe, he poÿe känaka nö no läkou (nä kipi), no ka mea, ua manaÿo ÿia, aia nö ÿo Lonoikamakahiki i Oÿahu, no ka mea hoÿi, ÿaÿole he poÿe näna i ÿölelo aku, ua puka aÿe ÿo Lonoikamakahiki i Kealakekua.

Ma këlä lä a nä kipi e haÿohaÿo lä, a ma ia pö iho, iho akula ÿo Lonoikamakahiki me kona kaikaina me Pupuakea, a me nä känaka a pau i mäkaukau no ka hoÿouka kaua. I këlä pö, i nä känaka i iho aku ai mai Puÿuanahulu aku i ia manawa, manaÿo aÿela nä kipi, he kaua këia, no ka mea, aia ma ka lima o nä känaka, nä lama (he mau ihoiho kukui) e ÿä ana mai mua a hope o ka huakaÿi kaua a Lonoikamakahiki. No laila, hoÿomäkaukau aÿela nä kipi i ke kaua, a hoÿouna akula i luna e haÿi aku i nä känaka a me nä aliÿi o ka ÿaoÿao kipi i hoÿonoho ÿia mai ÿAnaehoÿomalu a Kohala loa. Akä, iä Lonoikamakahiki mä i iho mai ai, häläwai mua ihola me nä kipi i Wailea, ÿo ka hoÿouka koke ihola nö ia o ke 50

kaua. A pau ihola nä kipi i ka luku ÿia, a lanakila aÿela ÿo Lonoikamakahiki ma ia hoÿouka kaua ÿana. ÿO ka hoÿouka kaua ÿana këia a Lonoikamakahiki i kaheäwai ai ke koko i kai o Wainänäliÿi, a no laila, ua kapa ÿia ia kaua a Lonoikamakahiki ÿo Kaheäwai.

51

MOKUNA IX NÄ HOÿOUKA KAUA A LONOIKAMAKAHIKI Ma hope iho o ke kaua a Lonoikamakahiki i Kaheäwai, ma ke kakahiaka nui, ÿike ÿia maila ÿo Lonoikamakahiki e ka ÿaoÿao kipi e hele aku ana i ke ÿä o Kanikü.

A laila, hoÿi akula nä känaka o ka ÿaoÿao kipi a haÿi akula i ko läkou pükaua (ÿalihikaua) iä Kanaloapülehu, me ka ÿï aku: “Eia aÿe ÿo Lonoikamakahiki me Pupuakea mä, ua pau mai nei kekahi poÿe i ka make, ua heÿe mai nei käkou (nä kipi).”

No laila, ÿölelo aÿela ÿo Kanaloapülehu iä Kanaloaküakawaiea ko Hilo aliÿi: “Hö aku ke kaua i Kaunaÿoa i ke one nui, i hoÿouka ai ke kaua i laila, i hiki aÿe ai ia ÿo Lonoikamakahiki i laila, ua paÿa mua iä käkou ke one, na läkou ia e hele aÿe, kanu mai ke one i nä maka, lilo läkou i laila e ÿänaÿanai ai, hao aku nä pöhaku, ÿo ka lanakila nö ia.” E like me ka ÿölelo a Kanaloapülehu iä Kanaloaküakawaiea, a laila, lawe ÿia akula nä känaka o ka ÿaoÿao kipi a hoÿonoho ma Kaunaÿoa (aia nö këlä wahi ma waena o Puakö a me Kawaihae). Ma ke ehu awakea (ÿaina awakea), häläwai akula ÿo Lonoikamakahiki me nä kipi, a ÿo ka hoÿouka ihola nö ia o ke kaua, a lanakila ihola ÿo Lonoikamakahiki ma ia hoÿouka kaua ÿana, a heÿe akula ÿo Kanaloapülehu mä me nä kipi a pau, ma ka ÿehu ahiahi.

Iä Kanaloapülehu mä i heÿe aku ai me nä kipi, loaÿa akula ko Kohala poÿe kipi mai a me ko Hämäkua mai, ma kahi i kapa ÿia ÿo Nakikiaianihau. ÿÏ akula ÿo Kanaloapülehu mä i ko Kohala poÿe kipi mai a me ko Hämäkua: “Hoÿi hou aku käkou i hope, a i Haleokapuni käkou e hoÿomoana ai. ÿAÿole auaneÿi he mea piÿi aku o käkou i luna o Puÿukoholä. Aia a ÿike aku käkou iä Lonoikamakahiki e hele mai ana i Nakikiaianihau mä, a laila, hoÿi aku käkou a luna o Puÿukoholä, i hoÿoluÿe iho nä pöhaku o luna, a laila, make ko läkou kaua (ko Lonoikamakahiki mä).”

E like me ka mea i ÿölelo ÿia e ka pükaua nui, pëlä nö i hoÿolohe aku ai nä aliÿi a pau. No laila, hoÿi akula läkou a hoÿomoana ihola ma Kaleokapuni, ma lalo pono o ka heiau ÿo Puÿukoholä a me Mailekini, ma Kawaihae, a e like me ka manaÿo o ka ÿaoÿao kipi. Akä, ÿaÿole ÿo Lonoikamakahiki i hele e like me kä nä kipi manaÿo wale ÿana.

52

Ma hope iho o ko Lonoikamakahiki lanakila ÿana i ke kaua ma Kaunaÿoa, a laila, nïnau aÿela ÿo Lonoikamakahiki i käna mau kähuna i kahi e hiki ai ke hele a lanakila. ÿÖlelo akula nä kähuna iä Lonoikamakahiki: “Ma uka ke hele ma ke pili a hiki i Puÿupä, ma laila ka hoÿouka kaua nui, no ka mea, ÿo Kona wale nö kä käkou i hoÿouka aku nei, ÿaÿole käkou i ÿike aku iä Hilo a me Puna, ÿaÿole käkou i ÿike aku iä Hämäkua, ÿaÿole ÿo Kohala, he wahi moku ÿuÿuku ia i kaua hope ÿia, e pono ke kiÿi mua i nä kolu, iä Puna, Hilo, a me Hämäkua.” A, e like me ka ÿölelo a nä kähuna a ua ÿo Lonoikamakahiki, pëlä nö ÿo ia i hoÿolohe aku ai.

I ia piÿi ÿana a Lonoikamakahiki mä mai Kaunaÿoa aku, a waena pili ma ke aumoe, ÿike akula läkou i ke ahi a nä kipi e ÿä mai ana i Puÿupä. Nïnau aÿe ÿo Lonoikamakahiki i nä kähuna: “ He aha këlä ahi?” ÿÏ maila ke kahuna: “He kaua, he ahi na nä kipi ÿäina.”

Nïnau aku ÿo Lonoikamakahiki: “A pehea käkou?” ÿÏ akula nä kähuna: “Hoÿouna ÿia aku i hoÿokahi kanahä kanaka, me nä lama ma ko läkou lima, i ÿehä lama a ka mea hoÿokahi e höÿaÿä ai, a laila, hoÿä aÿe i ke ahi i hiki aku ai käkou i kahi a läkou i hoÿomoana ai. A laila, ÿo ka hoÿomaka nö ia o ke kaua, i alualu aku ma hope nei a, ÿo këlä poÿe mai hoÿi, he kanahä, ÿo ko läkou heÿe nö ia.”

I ia manawa a ke kahuna i ÿölelo ai, hoÿouna akula ÿo Lonoikamakahiki i hoÿokahi kanahä kanaka me Pupuakea pü, ÿo ia ke kanahä kumamäkahi. A, hana aÿela läkou e like me ka ÿölelo a ke kahuna, ÿehä lama päkahi a nä känaka, a hele akula ma kahi a ke kahuna i kuhikuhi ai. A hala akula läkou a ma waho pono aku o kahi a ka poÿe kipi e hoÿomoana ana, höÿaÿä maila läkou i nä lama ÿehä kanahä. A hoÿöho aÿela me ka leo nui: “ I luna o ke kipi ÿäina! I luna o ke kipi ÿäina!!” A pëlä aku. A, ÿike aÿela nä kipi i nä lama e ÿä ana, a me nä leo hoÿöho, a helu akula läkou (nä kipi) i ka nui o nä lama, päkahi, ua like me ÿehä kanahä, a alualu akula. Iä läkou (nä kipi) i hala aku ai, hiki akula ÿo Lonoikamakahiki me kona püÿali kaua, a i ka hoÿouka kaua ÿana me ko Pupuakea püÿali, lanakila maila ÿo Pupuakea, a ÿemi hope maila nä kipi. A, i loko o ia emi hope ÿana, e hoÿomoana aku ana ÿo Lonoikamakahiki me kona püÿali, a ÿo ka hoÿouka ihola nö ia, a ma ia hoÿouka ÿana, hui aÿela nä püÿali ÿelua; ÿo ko Lonoikamakahiki me ko Pupuakea püÿali, a pau ihola nä kipi i ka luku ÿia. A ÿo ke koena, heÿe akula a uka o ÿÖuli ma Waimea i ua pö nei, a luku ÿia maila nö e kekahi poÿe kipi o läkou, me ka manaÿo o ko Lonoikamakahiki poÿe këia e heÿe nei. No laila, pau loa ke koena o nä kipi 53

i pakele mai i ke kaua ma Puÿupä. No laila, ma këia kaua ÿana, ua kapa ÿia këia kaua a Lonoikamakahiki ÿo Puÿupä, ÿo ia ke kolu o kä Lonoikamakahiki hoÿouka kaua ÿana.

Ma ke ao ÿana aÿe, i këlä pö i hoÿouka kaua ai ma Puÿupä, kuÿi akula ka lono i nä wahi ÿë aÿe, aia ÿo Lonoikamakahiki i Puÿupä. No laila, ÿo ka poÿe e hoÿomoana ana ma Haleokapuni i Kawaihae, a, e like hoÿi me ka manaÿo mua o ka poÿe e hoÿomoana ana ma Haleokapuni. ÿAÿole läkou e piÿi i luna o Puÿukoholä, aia a make kekahi kanaka o ko Lonoikamakahiki ÿaoÿao, a laila, piÿi ÿia ÿo Puÿukoholä no ka hai kanaka. A no ia mea, ua noho manaÿolana wale läkou (nä kipi) ma kä läkou manaÿo i kükä mua ai, a ua hilinaÿi wale läkou me ka manaÿo e lanakila ana läkou. No ka mea, ua kaulana ÿo Kanaloapülehu, he kanaka ikaika, a me Kanaloaküakawaiea.

Akä, ma kekahi pö, hiki akula ÿo Lonoikamakahiki i Kawaihae me kona püÿali, a ÿo ko Pupuakea püÿali hoÿi iho ÿia aÿe a ma Nakikiainihau, hoÿäÿiaÿi ÿia mai. Akä, ÿo Kanaloapülehu, ÿike akula läkou i ke kaua a Pupuakea, hoÿouna akula ÿo ia he hoÿokahi lau kanaka e hele aku e kaua me Pupuakea. Akä, i ia poÿe i hoÿomaka aku ai e hele e kaua me Pupuakea, ma ua pö nei, ua hiki aÿela ÿo Lonoikamakahiki i luna o Puÿukoholä, kawa pö ÿia maila e Lonoikamakahiki, paÿa ÿo luna o ka puÿu o Puÿukoholä. I ia manawa, ÿo ka hoÿouka koke ihola nö ia o ke kaua, a paÿa maila ÿo Kanaloapülehu ma ka lima o ko Lonoikamakahiki poÿe kaua. A, ÿo Kanaloaküakawaiea, heÿe akula ÿo ia me ke koena o nä kipi, a lanakila ihola ÿo Lonoikamakahiki i ia pö. ÿO ka hä këia o kä Lonoikamakahiki kaua pö ÿana.

A, ua kapa ÿia ia kaua ÿana a Lonoikamakahiki i Puÿukoholä ÿo Kawaluna, no ke kawa pö ÿana mai a Lonoikamakahiki ma këlä hoÿouka kaua ÿana. Paÿa ihola ÿo Kanaloapülehu i ia pö a ao, pepehi ÿia ihola, a kau ÿia akula i ka lele. Pëlä i make ai ka pükaua o nä kipi.

54

MOKUNA X KA HEÿE ÿANA O KANALOAKÜAKAWAIEA ME NÄ KIPI; KA LANAKILA ÿANA O LONOIKAMAKAHIKI Ma hope iho o ka lanakila ÿana o Lonoikamakahiki i ka hoÿouka kaua ÿana ma Puÿukoholä, heÿe akula ÿo Kanaloaküakawaiea, ka pükaua nui i koe o nä kipi ÿäina; heÿe akula a noho i luna o Püÿäinakö. (Aia këlä ÿoiÿoina ma ka ÿäkau aÿe o Kawaihae, ÿaneÿane ÿehä mile mai Kawaihae aku.)

Ma ua pö hoÿouka kaua lä i Puÿukoholä, ma ke kakahiaka ÿana aÿe, ma hope iho hoÿi o ka pau ÿana o ka hai kanaka (Kanaloapülehu) ma Puÿukoholä, i ia manawa, hoÿomaka akula kä Lonoikamakahiki poÿe kaua e hele. Akä, ua hiki mua akula ÿo Pupuakea me käna poÿe kaua i ka pali o Honokoa i ka manawa pöÿeleÿele o ke kakahiaka nui, me ka manaÿo e loaÿa aku ke pio, akä, ÿaÿole he pio i loaÿa aku. No laila, hoÿi hope maila ua ÿo Pupuakea, a loaÿa ÿo Lonoikamakahiki e iho mai ana i Pähonu. ÿAkahi nö a hui nä püÿali ÿelua; kä Pupuakea me kä Lonoikamakahiki. I ia manawa, kükä aÿela läkou i kahi e hele ai. Ma ka manaÿo ÿo Pupuakea läua ÿo Lonoikamakahiki ma uka o Waimea ke piÿi; a ma ka manaÿo hoÿi o ke kahuna, ÿo Häuna, ma Kohala ke hele i Puÿumaneÿo e hoÿonoho ai ke kaua. No laila, hoÿolohe nö ÿo Lonoikamakahiki e like me kä ke kahuna ÿölelo.

Ma ia hoÿoholo ÿana, hele akula läkou mai Kawaihae aku, a hiki i ka pali o Honokoa, a kau ma luna o ka ÿaoÿao ma Kohala. I ia manawa, ÿike akula ÿo Lonoikamakahiki i ka meheu wäwae o nä kipi, a laila, hoÿomaka hou akula ka lanakila e huli i ka meheu. Aia naÿe, e ahu ana nä meheu he nui, ua mae ke pili.

No laila, hoÿokolo akula ko Lonoikamakahiki mau püÿali ma kahi e meheu ana. Aia naÿe nä kipi he nui e hoÿomoana ana ma Püÿäinakö. ÿIke mua maila naÿe nä kipi i këia kaua e hele aku ana, a laila, ÿo ka heÿe akula nö ia ma këlä wahi këia wahi. Akä naÿe, ma mua o ka pau o ka hoÿoholo ÿana i ka ÿölelo i Puhaÿukole, ua hoÿouna mua aku ÿo Pupuakea i ka ÿelele e hele aku e nänä i ka poÿe kipi i ÿauheÿe ai i ke kaua i Puÿukoholä.

A ma këia ukali ÿana a Lonoikamakahiki mä, häläwai akula läkou ma kahakai o Kahuä, a luku akula ÿo Pupuakea i nä kipi mai ke pili aku a hiki ma kahakai. ÿAuheÿe akula, a puehu liÿiliÿi akula ma ÿö a ma ÿö. A, ÿo Kanaloaküakawaiea, holo akula ÿo ia a ma ke awa pae waÿa, a kauoha akula i nä känaka e uhi i nä ÿiliÿili 55

(pöhaku ÿiliÿili) ma luna ona. Akä naÿe, ÿaÿole i nalo ua ÿo Kanaloaküakawaiea, hiki ÿë aku ÿo Lonoikamakahiki me kona poÿe püÿali, a pepehi ÿia ihola ÿo Kanaloaküakawaiea. A ÿike maila nä känaka o Hilo, ua make ko läkou aliÿi, hoÿomake pü maila nä makaÿäinana ma muli ona, a luku akula ka lanakila a pau loa kekahi mau kipi, a ÿo kekahi poÿe kipi, ÿïnana akula läkou ma luna o ke ÿaÿä o nä kahakai o Kahuä, me he ÿöpae lä ka pöhaku kahawai, a no laila, kähea mai ÿo Pupuakea: Ke heÿe lä kä hoÿi e heÿe ai, Ke pio lä kä hoÿi e pio ai, Ka ua pio kipi ÿäina, Ke ÿïnana lä kä hoÿi, Me he ÿöpae ÿoehaÿa lä, I luna ke ÿaÿä haoÿa, E kala ka heÿe, Ua kaheäwai ke kaua, Ke kaua kuehu one i Kaunaÿoa, Ke kawa pö i Puÿupä, I kaua huli moku i Kawaluna, Heÿe honua kipi ÿäina, I ka ÿehu makani o ka läÿau, Hai kanaka naÿe hoÿi, Lono ë, He lanakila lä, E nä aliÿi hana ÿino o läkou ë!

Ua kapa ÿia këia kaua a Lonoikamakahiki, ÿo Kaiÿöpae, a no laila, ua kapa ÿia ka inoa o ia awa pae waÿa ma muli o ia kaua. A, ÿo kona inoa, mau ia a hiki i këia lä.

Ma hope iho o këia pio ÿana i ke kaua ma Kaiÿöpae, hele akula ka lanakila a hiki i Kohala. Iä läkou naÿe i hiki aku ai, e hoÿopaÿa mai ana ke kaua a nä kipi i Hinakahua, ma Kapaÿau i Kohala. I nä kipi i nänä mai ai i ka lanakila e hele aku ana ma uka, he mea ÿë ka ÿuÿuku. A nö ia ÿuÿuku, ÿaÿa nö nä kipi e kaua mai i ko Lonoikamakahiki poÿe kaua. Akä i ka hoÿokokoke ÿana aku o ka lanakila, ua

56

ÿauheÿe honua nä kipi, a luku aku, luku mai nä kipi iä läkou iho, a holo akula me ka manaÿo e peÿe ma nä pali o Pololü a me Honokäne.

A Halelua, loaÿa akula nä kipi i laila, a luku ÿia ihola e Pupuakea me käna läÿau pälau. A make ihola ko Kohala pükaua ÿo Kaiÿopihi, a lanakila aÿela ÿo Lonoikamakahiki ma ia kaua ÿana. Ua kapa ÿia ia kaua a Lonoikamakahiki ÿo Kaiÿopihi, no ka make ÿana o Kaiÿopihi ma laila, a ÿo ka inoa o ia wahi a hiki mai keia lä.

Ma hope iho o këia kaua, hoÿi akula ÿo Lonoikamakahiki a noho ma uka o Pololü, ma luna o këla puÿu kaua i ÿölelo ÿia ÿo Puÿumaneÿo, e like me ke kuhikuhi a Häuna, kona kahu a kahuna hoÿi. A luna o Puÿumaneÿo, hiki hou maila nö nä kipi o Hämäkua, ÿo Hilo, ÿo Puna a me Kona. A lanakila loa aÿela ÿo Lonoikamakahiki; i laila pau loa nä aliÿi kipi i ka make, ÿaÿole kekahi o nä aliÿi i ola. A puni aÿela ÿo Hawaiÿi a pau iä Lonoikamakahiki.

Ma hope iho o këia lanakila ÿana, hoÿi akula ÿo Lonoikamakahiki a kapu heiau ihola ma ÿÄpuakëhau, Kohala, aia ma laila ka heiau i ÿölelo ÿia ÿo Muleiÿula. A pau ke kapu heiau ÿana a Lonoikamakahiki, a laila hoÿi akula a kapu heiau hou i Puÿukoholä. A pau ke kapu heiau ÿana ma laila, a laila, hoÿi akula a ma Kahaluÿu i Kona, kapu heiau hou, ma ka heiau i kapa ÿia ÿo Mäkoleÿä. A pau ia, hoÿi akula a loaÿa ÿo Kapulani, kekahi aliÿi o nä kipi, ma nä awäwa e peÿe ana. A lilo aÿela ÿo ia ma ka lima o ka lanakila, no ka mea, ua ÿölelo ÿia, ÿo ia kekahi aliÿi i hui pü e kipi aku iä Lonoikamakahiki. A no ia mea, ua hoÿoholo ÿia ka make o Kapulani. I ka pö i kaÿi ai ka ÿaha, ua manaÿo ÿia ma ia ao ÿana aÿe e kau ai i ka lele. Akä, ma ia pö iho, hoÿomahuka ÿia akula e Kalanioÿumi, a lilo akula ÿo Kapulani a noho ma Kaÿü, a pakele akula ÿo ia i ka lima o ka lanakila.

57

MOKUNA XI KA HOLO ÿANA O LONOIKAMAKAHIKI I MAUI E ÿIKE ME KAMALÄLÄWALU Ma hope iho o ka luku ÿana a Lonoikamakahiki i nä aliÿi o Hawaiÿi, kükäkükä aÿela ÿo ia me käna wahine, me Kaikilani, e holo i Maui e ÿike me Kamaläläwalu.

A hoÿoholo aÿela läua a me ka nui aliÿi a pau, e hoÿokuÿu aku ma muli o kä Lonoikamakahiki mea i noÿonoÿo mua ai. No laila, i ka lä i mäkaukau ai ko Lonoikamakahiki holo i Maui, lawe aÿela ÿo ia i kona poÿe küpono, a me kona mau känaka ikaika kaulana. A lawe aÿela ÿo ia i kona kaikaina iä Pupuakea ma kona ÿano kaulana ÿäina (kuhina nui, a ÿalihikaua nö hoÿi). Ma ia holo ÿana a Lonoikamakahiki, ÿaÿole ÿo ia i poina iä Häuna ma kona ÿano kahu, a kalahala nö hoÿi. A penei ka moÿolelo o Lonoikamakahiki ma ia holo ÿana: Iä Lonoikamakahiki i hiki aku ai ma Maui, e noho ana ÿo Kamaläläwalu ma Häna, ma ke ahupuaÿa i ÿölelo ÿia ÿo Wänanalua. Iä Lonoikamakahiki i pae aku ai ma ke awa pae waÿa i Punahoa, ÿike ÿia maila ÿo Lonoikamakahiki e Kamaläläwalu, kiÿi ÿia maila ua ÿo Lonoikamakahiki a me kona poÿe a pau, hoÿihoÿi ÿia akula ma ko Kamaläläwalu hale aliÿi. I ia manawa, ÿakahi nö ÿo ia a ÿike maka i ke aliÿi o Hawaiÿi, he lohe wale nö kona. Ua ÿölelo ÿia he makua käne nö ÿo ua ÿo Kamaläläwalu nei no Lonoikamakahiki.

He mau lä paha ma hope iho, he mea mau nö hoÿi ma nä hale aliÿi o ia manawa, ka inu ÿawa. A no laila, makemake aÿela ÿo Kamaläläwalu e inu ÿawa pü me Lonoikamakahiki. No laila, ÿölelo aku ÿo Kamaläläwalu iä Lonoikamakahiki: “Ua makemake au e inu ÿawa käua.” A, e like me ka makemake o ke aliÿi o Maui, pëlä i ÿae aku ai ko Hawaiÿi aliÿi. ÿÏ akula ÿo Kamaläläwalu iä Lonoikamakahiki: “E hele käua i ka heÿenalu a hoÿi mai ua wali ka ÿawa.”

A, no laila, hele akula läua. Ma mua naÿe o ko läua hele ÿana i ka ÿauÿau, ua hoÿoholo mua läua, he moa ka püpü o ko läua ÿawa ke inu. I ia manawa naÿe, ua kauoha aÿela läua i ko läua mau kaikaina e hoÿomäkaukau i ka ÿawa a me ka püpü, ma mua o ko läua hoÿi ÿana mai, mai ka ÿauÿau. ÿO ka püpü a läua i manaÿo ai no ka inu ÿana i ko läua ÿawa, he moa. Ma mua o ko Lonoikamakahiki hele ÿana i ka heÿenalu, kauoha ihola ÿo ia iä Pupuakea 58

penei: “Ke hele nei au i ka heÿenalu me ke aliÿi o Maui nei, püholo aÿe ÿoe i ka moa i hoÿi mai mäua mai ka ÿauÿau mai, ua mäkaukau.”

A pau kä Lonoikamakahiki ÿölelo ÿana i kona kaikaina, hele akula ÿo ia me Kamaläläwalu i ka ÿauÿau. A, ÿo Kamaläläwalu hoÿi, ua kauoha aÿela nö hoÿi ÿo ia i kona kaikaina iä Makaküikalani, e like me kä Lonoikamakahiki kauoha iä Pupuakea. Ma këia mau ÿölelo a nä aliÿi, ÿaÿole ma kahi hoÿokahi kä läua kamaÿilio ÿana i nä kaikaina o läua. Akä, ma ke kaÿawale nö läua i ÿölelo ai, me ka lohe ÿole aku o kekahi i kekahi. A hala akula nä aliÿi i ka heÿenalu, a ÿo Makaküikalani hoÿi hana ihola ÿo ia i ka moa a Kamaläläwalu, a me ka ÿawa. A pau ka moa i ka püholo, a me ka ÿawa i ka mama, a laila, kali aku o ka hoÿi mai o ke aliÿi.

Akä, ÿo Pupuakea, ÿaÿole ÿo ia i hana i nä mea a kona kaikuaÿana i kauoha ai iä ia, no ka mea, ÿaÿole ÿo ia i ÿike i ka hana ÿana o ka moa, a me ka mama ÿana o ka ÿawa, no ka mea, ÿaÿole i maÿa. Akä naÿe, he mea haÿohaÿo nö ia iä Pupuakea, këia kauoha ÿana a Lonoikamakahiki, me ka ÿike nö o ke aliÿi, ÿaÿole i maÿa ÿo Pupuakea i ka hana ÿana o ka moa.

A hoÿi maila nä aliÿi mai ka ÿauÿau mai, ua mäkaukau ÿo Kamaläläwalu no käna mea e ÿai ai; a nïnau akula ÿo Kamaläläwalu iä Makaküikalani i ka mäkaukau, a haÿi maila ÿo Makaküikalani: “Ua mäkaukau, ua moÿa ka moa, ua wali ka ÿawa.” ÿÏ akula ÿo Kamaläläwalu: “Hoÿomäkaukau ÿia mai ka ÿai.”

A laila, i ia manawa, lawelawe ÿia aÿela nä meaÿai o ka ÿahaÿaina. A i ia wä nö, hoka ihola ka ÿawa. A, ÿo Lonoikamakahiki, i kona manawa i hoÿi mai ai mai ka ÿauÿau mai, nïnau akula iä Pupuakea: “ ÿEä! Ke mäkaukau maila kä Kamaläläwalu mau meaÿai. ÿAuhea hoÿi ka ÿawa a me kaÿu moa? Ua hana iho nei ÿoe?”

E könane ana naÿe ÿo Pupuakea i ia manawa. A, i ko Pupuakea lohe ÿana i këia mau nïnau a Lonoikamakahiki, höÿole akula ÿo Pupuakea, me ka ÿï aku: “Eia aÿe nö ka moa, ÿaÿole i pepehi ÿia, ÿaÿole nö i mama ÿia ka ÿawa, no ka mea, ua ÿike nö ÿoe, ÿaÿole au i ÿike i ka hana ÿana o këia mau mea äu i kauoha iho ai.”

I ia manawa, wela ka huhü ÿo Lonoikamakahiki, lälau ihola i ka papa könane, a hauhau akula i ka lae o Pupuakea, a pä akula ma ka lae, puaÿi ke koko.

A, no ia mea, komo akula ka huhü i loko o Pupuakea. I ia manawa, lälau akula ÿo Pupuakea i ka länahu a me ka wahie, hoÿä aÿela i ke ahi, lälau aÿela i ka moa, a ÿuÿumi akula, a uhae maila i kekahi ÿühä o ka moa, a hohole aÿela i ka ÿili, a köÿala 59

akula i ke ahi, lälau akula i nä huluhulu ÿawa. Ke köÿala lä ka moa, ke mama lä nö hoÿi ka ÿawa; a ÿekolu mana ÿawa. A moÿa aÿela nä ÿühä moa, hoka ka ÿawa; a waiho aÿela nä ÿüha moa i pülehu ÿia i ke pä. A waiho akula ka ÿapu ÿawa ma ke alo o ke aliÿi, a me nä mea a pau äna i kauoha aku ai iä Pupuakea. ÿÏ akula ÿo Pupuakea: “Ua mäkaukau ka ÿawa a me ka moa, ÿo käu wale nö koe ka ÿai iho a me ka inu iho i ka ÿawa.”

No laila, ÿike aÿela ÿo Lonoikamakahiki, ua mäkaukau nä mea äna i kauoha ai ma mua o kona hele ÿana i ka ÿauÿau, a laila, päÿina ihola ÿo ia, ma mua o kä Kamaläläwalu inu ÿana i kona ÿawa.

I ka manawa a Pupuakea e hana ana i ka moa, nänä pono maila ÿo Kamaläläwalu, i ke kupanaha o kä Pupuakea hana ÿana, a makemake maila.

A pau kä läua inu ÿawa ÿana a me ka päÿina ÿana, könane ihola ua mau aliÿi nei. A, i loko o ko läua manawa könane, ÿölelo akula ÿo Kamaläläwalu iä Lonoikamakahiki: “E, makemake akula kä hoÿi au i käu kauwa. A i hoÿi ÿoe ÿeä, noho iho käu kauwa me aÿu.” ÿÏ akula ÿo Lonoikamakahiki iä Kamaläläwalu: “ ÿAÿole ia he kauwa naÿu, ÿo koÿu kaulana ÿäina nö ia, a ÿo koÿu kaikaina ponoÿï nö ia. ÿAÿole e loaÿa aku iä ÿoe.”

A lohe ÿo Kamaläläwalu i këia ÿölelo a Lonoikamakahiki i ka ÿï ÿana, ÿo koÿu kaulana ÿäina nö ia, no laila ÿölelo aku ÿo Kamaläläwalu: “ Inä ÿo kou kaulana ÿäina këlä, a ÿo kou pükaua hoÿi ia, a laila ke ÿölelo aku nei au, haÿahaÿa, haka pau i ka ÿiole.” ÿÏ aku ÿo Lonoikamakahiki: “ ÿO ka iki ÿulu maika ia näna e kaÿa ke kahua loa e pau ai.”

A pau hoÿi kä Lonoikamakahiki ÿölelo ÿana, a laila, ÿölelo aku ÿo Kamaläläwalu, me ke kuhikuhi aÿe iä Makaküikalani: “Eia aÿe nö hoÿi koÿu kaulana ÿäina, ÿo kaÿu pükaua nö hoÿi këia, ÿo koÿu kaikaina nö.”

A no kä Kamaläläwalu hoÿohenehene ÿana i ko Lonoikamakahiki pükaua iä Pupuakea, no laila i ÿölelo aku ai ÿo Lonoikamakahiki i kä Kamaläläwalu ÿölelo ÿana: “ ÿO koÿu kaulana ÿäina nö hoÿi këia.”

A, no laila, ÿo Lonoikamakahiki i ÿölelo aku ai: “E, hakahaka, i ke ehu nö o läÿau pälau, külana, ÿaiwa a papa läÿau aku o ka make nö ia.” A no ka ÿölelo ÿana mai a Lonoikamakahiki pëlä, ÿï aku ÿo Kamaläläwalu: “ ÿO ka lïlä maiÿa ia o Kaÿea, ÿaÿole e pala i ke anahulu.” I loko o këia mau ÿölelo a Lonoikamakahiki me Kamaläläwalu, waiho wale i loko o läua ia mea. A, he mau manawa he nui ma 60

hope iho o këia mau hana a läua, i ka manawa i hoÿi aku ai ÿo Lonoikamakahiki mai käna huakaÿi kaÿapuni aku, manaÿo aÿela ÿo Kamaläläwalu e luku aku ma ke kaua i nä aliÿi o Hawaiÿi, no ka mea, ua kuÿi akula ka lono o ko Lonoikamakahiki ikaika a me ka lanakila i ke kaua.

A, ÿo Kauhiokalani, kä Kamaläläwalu keiki ponoÿï; ÿo Kauhiakama hoÿi kekahi inoa ona. Hoÿouna akula ÿo Kamaläläwalu i käna keiki e holo i Hawaiÿi, me ka ÿï aku: “E holo ÿoe e nänä i ka nui o nä känaka o Hawaiÿi, hoÿi mai ÿoe a haÿi mai iaÿu.”

No laila, e like me ko Kamaläläwalu makemake, holo akula ÿo Kauhiokalani ka mea i kapa ÿia ÿo Kauhiakama i Hawaiÿi. I ia holo ÿana, pae mua akula ÿo ia ma Kohala, ma ke awa pae waÿa i ÿölelo ÿia ÿo Puakea. A hiki ÿo ia ma laila kau nä waÿa, hele akula ma nä kahakai o Kohala a hiki i Kawaihae. Akä, ÿaÿole i loaÿa nui nä känaka iä ia ma ia hele ÿana aku, he kakaÿikahi loa.

Hele akula ua ÿo Kauhiakama mai laila aku a hiki i Kona, i Kapalilua, ma ka palena o Kaÿü a me Kona, ÿaÿole nö ia i häläwai nui me nä känaka. Pëlä käna hele ÿana a puni ÿo Hawaiÿi, ÿaÿole ÿo ia i ÿike i ka lehulehu o nä känaka i loaÿa iä ia.

Hoÿi mai ÿo ia ma Kohala ma Kapaÿau. I ia manawa, e ÿäkoakoa ana nä känaka he lehulehu ma laila, ma ke kahua mokomoko i ‘ölelo ÿia ÿo Hinakahua. No ka mea, he mea mau ma ia wahi, ka ÿäkoakoa mau i këlä lä këia lä i ka mokomoko. ÿÏ ihola ÿo Kauhiakama: “Kainö ua nui aku ko Hawaiÿi nei mau känaka, ÿaÿole kä. He kaulana wale iho nö kä he moku nui, a ÿo ke kanaka, he ÿuÿuku loa. Inä lä hoÿi wahi kanaka, inä lä hoÿi e aho ia. ÿAÿole, he ÿole loa nö kä.”

A, ÿike ihola ÿo Kauhiakama i ka nui o nä känaka o Kohala ma ia kaÿapuni ÿana, a laila hoÿi akula ÿo ia a hiki i Maui. Iä ia i hiki aku ai i Maui, nïnau maila ÿo Kamaläläwalu: “Pehea ÿo Hawaiÿi?” ÿÏ aku ÿo Kauhiakama: “Lëÿiwi Kohala i ka nuku nä känaka, no ka mea, ma kaÿu hele ÿana aku nei a puni ÿo Hawaiÿi, ÿaÿole i loaÿa nui iaÿu nä känaka. Ma Kohala kuÿu kau mua ÿana aku, hele akula wau ma nä kahakai o laila a hiki i Kawaihae, ÿaÿole au i häläwai me kekahi kanaka hoÿokahi. Akä, ma kahi aÿu i kau aku ai, ua häläwai au me kekahi poÿe, ÿaÿole naÿe paha i kanahä. A ma Kawaihae, pau nö nä wahi kanaka iki. Hele aku au mai Kawaihae aku a hiki i Kona a kau wahi o Kaÿü, ÿaÿole au i häläwai pü me nä känaka he lehulehu. ÿO kahi akua loa aku he ÿaÿä wale nö. Kaÿapuni hou aku wau mai Kaÿü aku a Puna, Hilo, a me Hämäkua. ÿAÿole paha i ÿakolu lau kanaka i häläwai me aÿu. A, i koÿu hiki ÿana 61

mai ma Kohala, ÿo ia wale nö ka ÿäina kanaka aÿu i ÿike aku nei. He lëÿiwi nö Kohala, eia i ka nuku nä känaka.”

No këia lohe ÿana o Kamaläläwalu i ka ÿölelo a käna keiki a Kauhiakama, no laila hoÿolale aÿela ÿo ua ÿo Kamaläläwalu iä Makaküikalani, e hoÿomäkaukau no ke kaua. Ua ÿölelo ÿia naÿe ma këia moÿolelo, na kekahi mau känaka i holo mai, mai Hawaiÿi mai i paipai iä Kamaläläwalu e kiÿi e kaua iä Hawaiÿi, na Kauhipaÿewa a me Kihapaÿewa, nä keiki a Kumaikeau mä. Wahi a ka ÿölelo ÿia e kekahi poÿe kahiko mälama moÿolelo, na Lonoikamakahiki nö i hoÿouna mai këlä mau känaka, e holo mai e paipai iä Kamaläläwalu e kiÿi e kaua iä Hawaiÿi. A penei ka moÿolelo o ia hana ÿana a këlä mau känaka: No ka manaÿo nui o Lonoikamakahiki e kaua me Kamaläläwalu, no laila, hoÿouna akula ÿo Lonoikamakahiki iä Kauhipaÿewa a me Kihapaÿewa e kükä pü me Kamaläläwalu, no ke kaua. A hiki maila ua mau känaka nei i o Kamaläläwalu lä, me ka ÿike ÿole o Kamaläläwalu, he mau känaka këia mai ko Lonoikamakahiki alo mai. I ka manawa i häläwai ai ua mau känaka nei me Kamaläläwalu, ÿölelo akula: “E kiÿi aÿe ÿoe e kaua iä Hawaiÿi, e lilo ana nö ÿo Hawaiÿi iä ÿoe ke kiÿi aku e kaua, no ka mea, ÿaÿole he ikaika ÿo Lonoikamakahiki a me ke kaulana ÿäina ona.”

A no ka ÿölelo ÿana a këlä mau känaka pëlä iä Kamaläläwalu, no laila, ÿo Kamaläläwalu i manaÿo ai e holo aku i Hawaiÿi e kaua ai. A, ÿo ia ka mea i ÿölelo ÿia e ka poÿe kahiko. A penei hoÿi ka ÿölelo a kekahi poÿe mälama moÿolelo. Ua ÿölelo ÿia penei: No ko Lonoikamakahiki makemake e ÿike i ka ikaika o nä pükaua o läua, e like me nä ÿölelo höÿole aku a höÿole mai a läua no nä pükaua ÿelua, ma hope iho o kä läua inu ÿawa ÿana. A penei hoÿi ke ÿano o kä Kihapaÿewa a me Kauhipaÿewa iä Kamaläläwalu: “Inä e holo aÿe ÿoe i Hawaiÿi e kaua me Lonoikamakahiki, ÿähaÿi aku auaneÿi kä käkou kaua i luna o Puÿuÿoäÿoaka a me Höküÿula, i paÿa e ia wahi iä käkou, lilo ÿë iä käkou nä pöhaku, i kahi kiÿekiÿe, i lilo auaneÿi kä Lonoikamakahiki kaua ma lalo nei, he hoÿoneÿe wale nö ka luna mai a ÿo ka heÿe nö ia o ka Hawaiÿi i ko Maui.” Pëlä kä ua mau känaka nei ÿölelo iä Kamaläläwalu. ÿAÿole naÿe he ÿölelo ÿoiaÿiÿo a ua mau känaka nei iä Kamaläläwalu, akä, e nolu ana i mea e pio ai ko Kamaläläwalu ÿaoÿao. Ma këia ÿano wale nö i lana nui ai ÿo Kamaläläwalu e hele e kaua iä Lonoikamakahiki.

62

MOKUNA XII KA HOÿI ÿANA O KAUHIPAÿEWA A ME KIHAPAÿEWA I HAWAIÿI; KA HOLO ÿANA ÿO KAMALÄLÄWALU I HAWAIÿI Ma hope iho o kä Kauhipaÿewa mä kamaÿilio ÿana iä Kamaläläwalu no ke kaua, a laila hoÿi akula läua i Hawaiÿi. A i ka hiki ÿana aku i Hawaiÿi, e noho ana ÿo Lonoikamakahiki i Puakö i ia manawa, e kali ana nö iä Kauhipaÿewa mä i ka hoÿi aku. A hiki akula läua, nïnau maila ke aliÿi i kä läua mea i hoÿouna ÿia aku ai.

A laila, haÿi akula läua e like me kä läua kamaÿilio ÿana me Kamaläläwalu. A laila, hoÿomäkaukau aÿela ÿo Lonoikamakahiki e like me ke kaua, i mäkaukau ai ÿo ia no ka hiki mai o Kamaläläwalu. A hala akula ÿo Kauhipaÿewa mä i Hawaiÿi. A laila, hoÿomäkaukau aÿela ÿo Kamaläläwalu no ka holo i ke kaua i Hawaiÿi.

A ÿike aÿela ÿo Lanikäula, e hoÿomäkaukau ana no ka holo i Hawaiÿi i ke kaua me Lonoikamakahiki, ÿï akula ÿo Lanikäula iä Kamaläläwalu: “ ÿAuhea ÿoe, e hoÿomäkaukau ana këia mau waÿa ou a hele i hea?” ÿÏ akula ÿo Kamaläläwalu: “E holo ana e kaua me Lonoikamakahiki.” ÿÏ aku ÿo Lanikäula: “ ÿAÿole e heÿe ÿo Lonoikamakahiki iä ÿoe, no ka mea, ÿaÿole he ikaika nui e loaÿa ai ÿo Lonoikamakahiki, no ka mea, he kanaka ÿoe, a he akua këlä.” ÿÏ aku ÿo Kamaläläwalu: “Kä! Ua ÿölelo mai ÿo Kauhiakama, he lëÿiwi wale nö Kohala, eia i ka nuku nä känaka.”

A, no këia ÿölelo ÿana aku o Kamaläläwalu pëlä iä Lanikäula, ÿölelo akula ÿo Lanikäula: “Hoÿouna aku nei ÿoe i ko keiki (Kauhiakama) e hele e mäkaÿikaÿi i ka nui o nä känaka o Hawaiÿi, a hoÿi maila, a haÿi maila iä ÿoe, ÿaÿole he nui o nä känaka o Hawaiÿi. Akä, ÿike ÿole akula ÿo Kauhiakama i ka nui o nä känaka o Kohala, no ka mea, ma kahakai ka hele ÿana; a hele akula a hiki i Kona, hele akula mai Kawaihae aku a höÿea i luna o Huÿehuÿe, ÿaÿole nö e ÿike i nä känaka o laila, no ka mea he ÿaÿä wale nö. Akä, hele akula ma Kona loa a hiki i Kaÿü, inä i ke kakahiaka nui ka hele ÿana ma Kona, ÿaÿole e loaÿa kanaka i ia wä, no ka mea, ua pau nä känaka o ia wahi i uka, a, ÿo kekahi poÿe, ua pau i ka lawaiÿa, a ÿo ka poÿe koe iho he poÿe palupalu. A no laila, ka loaÿa ÿole o nä känaka o Kona iä Kauhiakama ma ia hele ÿana. Akä, inä ma ke ahiahi ka hele ÿana, inä ua ÿike i ka nui o nä känaka o Kona, no ka mea, ÿo ka ÿokana nui hoÿokahi ia o Hawaiÿi.”

63

Ma këia ÿölelo a Lanikäula, ÿaÿole naÿe he hoÿomaopopo nui ÿo Kamaläläwalu ia ÿölelo, akä hoÿomau nö ÿo Kamaläläwalu i kona manaÿo kaua. A ÿike maila ÿo Lanikäula, ua paÿakikï loa ko Kamaläläwalu manaÿo no ke kaua, ÿölelo akula ÿo Lanikäula iä Kamaläläwalu: “Inä, i manaÿo ÿoe e kiÿi iä Lonoikamakahiki e kaua, aia kou kahua e noho ai ÿo ÿAnaehoÿomalu, inä e hiki mai ke kaua a Lonoikamakahiki i ÿoukou lä, a laila, hoÿihoÿi aku ke kaua i Pöhakuloa e hoÿouka ai i kahi häiki, a laila, lanakila ÿoukou ma luna o ko Hawaiÿi.” ÿÏ akula ÿo Kamaläläwalu: “ ÿAÿole ÿoe i ÿike, no ka mea, ua ÿölelo maopopo loa ÿia mai au e Kauhipaÿewa läua ÿo Kihapaÿewa, aia ko mäkou kahua kaua i luna o Höküÿula a me Puÿuÿoäÿoaka; he wahi kau i luna.” ÿÏ hou aku o Lanikäula: “Puni akula ÿoe i nä keiki a Kümaikeau mä, nolu ÿia maila ÿoe. No laila, e hoÿolohe ÿoe i kaÿu; a inä e hoÿolohe ÿole ÿoe i kaÿu ÿölelo, ÿaÿole wau e manaÿo ana e hoÿi kino mai ana ÿoe iä Maui nei.”

A no kä Lanikäula ÿölelo ÿana iä Kamaläläwalu pëlä, a laila, wela aÿela ko Kamaläläwalu inaina no Lanikäula, a hoÿokuke akula. Akä, ÿaÿole i hoÿöki ÿo Lanikäula i käna ÿölelo aku iä Kamaläläwalu, no ka minamina nö i ke aliÿi. A laila, ÿölelo akula nö ÿo ia (Lanikäula): “E Kamaläläwalu, ke paÿakikï loa nei ÿoe i ke kaua, a eia kaÿu iä ÿoe. E pono ke kapu heiau i këia mau lä, ma mua o kou hele ÿana, e hoÿomälielie mua i ke akua, a laila, hele.”

Akä, ÿo Kamaläläwalu ma këia ÿölelo ÿana a Lanikäula, ÿaÿole nö i maliu mai.

No laila, pau aÿela kä Lanikäula ÿölelo ÿana. Ma hope iho o kä Lanikäula ÿölelo ÿana iä Kamaläläwalu, a laila, hoÿomäkaukau aÿela ÿo Makaküikalani i nä waÿa kaua, ma muli o ke kauoha ikaika a Kamaläläwalu. A i ka mäkaukau ÿana o nä waÿa a me nä pükaua ÿë aÿe, a me nä känaka a pau, a ÿike aÿela ua ÿo Lanikäula, ua mäkaukau nä waÿa kaua o Kamaläläwalu, a e lana ana i ke awa o Hämoa. I ia manawa, hele mai ÿo Lanikäula, a wänana maila i mua o ke aliÿi Kamaläläwalu a me nä waÿa kaua a pau, ÿoiai e lana ana nä waÿa o ke aliÿi i ke kai. A penei käna wänana ma ke mele, a ÿo kä Lanikäula ÿölelo hope ia iä Kamaläläwalu. A penei: Koaÿe ÿula, ke koaÿe kea, Koaÿe lele päuma ÿana, Kiÿekiÿe i luna ka hökü, Haÿahaÿa i au ka malama.

He akua ko akua o Lono, 64

Puÿuiki, Puÿunui, I Puÿuloa, i Puÿupoko, I Puÿukahanahana, I ka hana a ke akua o Lono, ÿO Lono ka ipu iki, ÿO Lono ka ipu nui, ÿO Puÿunahe iki, ÿO Puÿunahe nui, Na Häna ÿau aku, Na Moe ÿau mai, Naÿu nö kaÿu pöpolo, He pöpolo kü kapa alanui, I aho hia e Kaiokäne, I haka ÿia e Kaiowahine, ÿO käua i Kahulikini ë, He kini, He kini, he lehu, he mano, Käua, e Kama ë, I ÿAnaehoÿomalu käua, E kuÿu aliÿi hoÿi ë.

A pau kä Lanikäula ÿölelo wänana ÿana ma ke mele e like me ka höÿike ÿana ma luna, a laila, holo akula ÿo Kamaläläwalu me kona mau waÿa kaua he nui.

Ua ÿölelo ÿia ma këia moÿolelo, ÿo ka nui o nä waÿa o Kamaläläwalu, aia ka maka hope o nä waÿa kaua i Hämoa ma Häna, a ÿo ka maka mua hoÿi o nä waÿa, aia i Puakea ma Kohala. Akä hoÿi, ma ka manawa o këia moÿolelo, ÿaÿole he like o ka manaÿo o ka poÿe kahiko ma këia mea. Ua manaÿo kekahi poÿe he wahaheÿe ka mea i ÿölelo ÿia no ka nui o nä waÿa.

A hiki akula ÿo Kamaläläwalu i Hawaiÿi, ua hoÿonoho ÿia ÿo Kauhipaÿewa me Kihapaÿewa ma Puakö, e like me ka makemake o Lonoikamakahiki. I ia manawa a Kamaläläwalu i häläwai mua ai me Kauhipaÿewa mä, ÿölelo aku ÿo Kümaikeau mä, he mau känaka no ko Lonoikamakahiki alo, me ka ÿölelo aku iä Kamaläläwalu: “E Kamaläläwalu, lawe ÿia nä waÿa i uka lilo, wehewehe ke ama a me ka ÿiako, i kaua ia a heÿe ka Hawaiÿi iä ÿoukou, maliÿa o holo ke auheÿe pio, a 65

manaÿo ÿo ka ÿauwaÿa o kä Maui ka mea e holo ai, i hiki aku ÿia, ua pau ka ÿiako i ka hemohemo, i loaÿa mai ia i ka lanakila, a laila, na ÿoukou nö ka make.”

A, e like me ka ÿölelo a këlä mau ÿelemäkule iä Kamaläläwalu, a laila, hana akula ÿo Kamaläläwalu e like me kä këlä mau känaka.

I ka manawa a Kamaläläwalu i hiki aku ai ma Kohala, ua mäkaukau mua nä püÿali kaua o Lonoikamakahiki. Akä, lohe aÿela ua ÿo Kamaläläwalu, eia nö ÿo Kanaloakuaÿana i Waimea kahi i noho ai, hoÿouka mua ihola ÿo Kamaläläwalu me Kanaloakuaÿana i Kaunaÿoa. A heÿe maila ÿo Kanaloakuaÿana; a alualu loa maila ko Kamaläläwalu poÿe koa a me Kauhiakama pü, a loaÿa pio ihola ÿo Kanaloakuaÿana ma Puakö. A ma ia hoÿouka kaua hou ÿana, pöÿalo ÿia aÿela nä maka o Kanaloakuaÿana e ko Maui kaua, a ÿöÿö ÿia aÿela nä maka i ke kao heÿe, pepehi ÿia ihola a make. Ua käkau ÿia naÿe nä maka o Kanaloakuaÿana i ka uhi.

A, ÿo ia hana ÿana a ko Kamaläläwalu poÿe koa iä Kanaloakuaÿana, no laila, ua kapa ÿia ka inoa o ia awa pae waÿa ma Puakö ÿo Kamakahiwa, a ÿo ka inoa ia o ia wahi a hiki mai i këia manawa, a hiki aku i ka hanauna hope loa o këia lähui.

A no ia hana ÿia ÿana o Kanaloakuaÿana pëlä, ua hana ÿia e ka poÿe haku mele penei, ÿo ia hoÿi ma ka hapa waena o ke mele i ÿölelo ÿia ÿo Koauli, penei: Ke koana o Kama, ka ÿöhiÿa, Ko Kama kuÿu i Waimea, Ka ÿiÿo ÿo Kanaloa, He ÿele he ÿAlaea, ÿO ka maka i kuÿia, I welo ÿia i ke kao o Kanaloa, Ko Kanaloa maka, A lalapa nö, E ualo wau i ka maka, ÿO Makakiÿi, E ÿö mai ÿoe i ko Kamaleÿa maka, ÿO Makahiwa, Makalau, No Hoÿohila ka lau. ÿO Makakaile, Ka maka o Makakaile nui a ola, Kïkënui a Ewa, 66

No Ewa ka iÿa i ka maka o Päweo, No Loÿe ka ÿili lolo i ka maka ÿo Mano, Ke aliÿi ke Olowalu o ka pahu o Häwea, Ka pahu haÿi kanaka, ÿO Laÿamaikahiki. ÿO këia mele i haÿi ÿia ma luna no ka maka o Kanaloakuaÿana, e like me ka hoÿäkäka ÿana ma nä paukü ma luna aÿe o këlä mele.

67

MOKUNA XIII KA HOÿOUKA KAUA ÿANA MA WAIMEA; KA LANAKILA ÿANA O LONOIKAMAKAHIKI; ÿAUHEÿE ÿO KAMALÄLÄWALU ME KONA MAKE ÿANA Ma hope iho o ka make ÿana o Kanaloakuaÿana iä Kamaläläwalu mä, a e like hoÿi me ka ÿölelo a nä ÿelemäkule, e hoÿi i uka o Waimea, ma Puÿuÿoäÿoaka a me Höküÿula e hoÿonoho ai ko Maui poÿe kaua, a no laila, ua hoÿi akula ÿo Kamaläläwalu mä a ma kahi a ua mau ÿelemäkule nei i kuhikuhi ai.

Hoÿi akula ko Maui poÿe a noho ma Höküÿula e kali ana no ka hoÿouka kaua ÿana. I ka lä a Kamaläläwalu mä i piÿi ai i uka o Waimea a noho ma Höküÿula, a ÿo ua mau ÿelemäkule nolunolu lä nö kekahi me Kamaläläwalu mä i këlä manawa. A ma ia pö a ao aÿe, ma ke kakahiaka nui i ka manawa i ala aÿe ai ko Kamaläläwalu hiamoe, aia hoÿi, ua kuahaua ÿia maila nä känaka o Kona, ko Kaÿü a ÿo Puna a me Hilo, ÿo Hämäkua hoÿi a me Kohala.

Nänä akula ÿo Kamaläläwalu he ÿula wale lä nö na ke ÿä, mai Keohe a Kanikü. I ia manawa haÿohaÿo nö ÿo Kamaläläwalu i këia mea, no ka mea, i kä Kamaläläwalu ÿike ÿana i ka lä mua he uliuli ke ÿä. A, i këia kakahiaka hoÿi, he ÿula pü wale lä nö i nä känaka.

No laila, nïnau aÿela ÿo Kamaläläwalu: “ ÿEä, e Kümaikeau mä, ÿula pü hoÿi ke ÿä, he aha këia ÿula, he kaua paha?” ÿÏ aku ÿo Kümaikeau mä: “ ÿAÿole paha ia ÿula äu e ÿike lä, he ÿula ÿë aÿe, a manaÿo aku ÿoe he kaua ia. ÿAÿole ia he kaua. ÿO ia ÿula lä ÿea, he makani pä akula ka makani ÿÖlauniu a pili akula, hui akula me ko Wainänäliÿi makani, kü aÿela ke ehu o ka lepo, uhia akula nalowale ke ÿä äu i ÿike ai i ka lä i nehinei.”

A, no këlä ÿölelo nolu a këlä mau ÿelemäkule, ÿoki wale ihola nö ÿo Kamaläläwalu, a waiho wale i loko ona i ia manaÿo, no ka mea, ÿaÿole he hilinaÿi nui i këlä ÿölelo a Kümaikeau mä, no ka mea, ua mau ka paÿa ÿana o ke ÿä i nä känaka a hiki i ka näpoÿo ÿana o ka lä. Ma ia pö iho, a ao aÿe, hiki maila ko Kona poÿe a hoÿonoho maila mai kai o Puÿupä a hiki i Haleapala. A, ÿo ko Kaÿü hoÿi a me ko Puna, hoÿonoho aÿela kä läkou poÿe mai Holoholokü a Waikoloa.

A, ÿo ko Hilo a me ko Hämäkua mai, hoÿonoho maila ko läkou poÿe kaua mai

68

Mahiki a Puÿukanikanihia. A, ÿo ko Kohala hoÿi, pania ÿia maila e nä känaka mai Momoualoa a Waihaka.

I ia kakahiaka, nänä akula ÿo Kamaläläwalu, ua uhi paÿa pü ÿia mai o lalo i nä känaka, ÿaÿole o kana mai. A laila, nänä aÿela ÿo Kamaläläwalu iä läkou, ua ÿuÿuku loa. A laila, ÿölelo akula ÿo Kamaläläwalu iä Kümaikeau mä: “ ÿEä! E Kümaikeau mä, pehea këia? He aha këia lehulehu o lalo?” ÿÏ aku ÿo Kümaikeau mä: “ ÿAkahi nö au a ÿike i ka nui o nä känaka o Hawaiÿi nei. Mai manaÿo naÿe ÿoe i ia nui, e pakele ana iä käkou. ÿAÿole e pakele, aia kä läkou kaua ma lalo, he nui läkou, ÿo ko läkou kaÿa ma lalo, make nö ia käkou.”

I kekahi lä aÿe, hele akula ÿo Lonoikamakahiki e häläwai me Kamaläläwalu e kükä no ke kaua. A i ko läua kamaÿilio ÿana, ÿölelo aku ÿo Kamaläläwalu iä Lonoikamakahiki, e hoÿopau wale ke kaua, no ka mea, ua hopo maila ÿo Kamaläläwalu no ka nui loa o kä Lonoikamakahiki kaua. Akä, ma këlä ÿölelo kaua a Kamaläläwalu e hoÿopau wale ke kaua, ÿaÿohe manaÿo o Lonoikamakahiki e hoÿopau, e like me kä Kamaläläwalu ÿölelo, no ka mea, ua wela ko Lonoikamakahiki huhü no Kamaläläwalu, no ka pepehi hoÿomäinoino ÿana iä Kanaloakuaÿana. ÿO ia hoÿi, ua pöÿalo ÿia nä maka, a ua hoÿomäinoino ÿia i ko Kanaloakuaÿana wä e ola ÿokoÿa ana.

Akä hoÿi, ÿo Makaküikalani, i kona lohe ÿana iä Kamaläläwalu, ua ÿölelo aku ÿo ia iä Lonoikamakahiki e hoÿopau i ke kaua, he mea makemake ÿole naÿe ia iä Makaküikalani. ÿO ia hoÿi, ua ÿölelo aku ÿo ua ÿo Makaküikalani nei iä Kamaläläwalu, ÿaÿole e hoÿopau i ke kaua. “Hö aku i mua a kau i ka lananuÿu. A laila, ÿike ÿia nä keiki makua o käkou.”

A no ia manaÿo paÿa o Makaküikalani, höÿike mau aÿela ÿo ia i mua o ko Hawaiÿi kaua i këlä lä këia lä pau nä lä ÿekolu. Ma hope iho o nä lä ÿekolu, hoÿomaka ihola nä ÿaoÿao ÿelua e kaua, a i loko nö o ua lä, hoÿouka kaua lä, lanakila aÿela ÿo Lonoikamakahiki ma luna o ko Kamaläläwalu püÿali holoÿokoÿa, a ÿauheÿe akula ko Maui a pau.

A penei hoÿi ka moÿolelo o ia hoÿouka kaua ÿana i ÿölelo ÿia e ka poÿe kahiko, ma kä läkou mälama moÿolelo ÿana. Ma mua o ka hoÿouka kaua ÿana, he mea mau i nä ÿelemäkule ka paipai ÿana iä Kamaläläwalu e kaua. Aia a lohe ua mau ÿelemäkule nei i nä ÿölelo a Kamaläläwalu mä, no nä mea a läkou e hana aku ai iä Lonoikamakahiki, ma nä mea e pili ana i ke kaua e lanakila ai ko läkou ÿaoÿao, a e pio ai hoÿi ko Lonoikamakahiki, a laila, e hele aku auaneÿi ua mau ÿelemäkule 69

nei e haÿi aku iä Lonoikamakahiki mä, ma kekahi manawa kaÿawale o ka pö. No ka mea, na ua mau ÿelemäkule nei nö e kuhikuhi aku iä Kamaläläwalu mä i ke kahua, kahi e hoÿouka ai ke kaua ÿana. A, e like me ke kuhikuhi ÿana a këlä mau ÿelemäkule, e lilo auaneÿi ia i ÿölelo na Kamaläläwalu e hilinaÿi nui ai.

A, no ia mea, hele aku nö ÿo Kümaikeau mä, ua mau ÿelemäkule nolu (ÿäpuka) nei a haÿi aku iä Lonoikamakahiki. ÿAÿole nö e kuhikuhi ana ua mau ÿelemäkule nei i ke kahua kaua ma kahi e lanakila ai ko Kamaläläwalu mau püÿali, akä, ma kahi e pio ai ÿo Kamaläläwalu mä, ma laila nö kä ua mau ÿelemäkule nei kahua kaua e hoÿonoho ai.

I ka lä o ka hoÿouka kaua, ma ke kakahiaka nui, hele akula ÿo Makaküikalani ma mua, a ÿo kona poÿe kaua ma hope ona, a ma Waikakanilua, ma lalo aku o Höküÿula a me Puÿuÿoäÿoaka, ma ka hulei e nänä iho ana iä Waikoloa. Akä hoÿi, ÿo Pupuakea, i kona ÿike ÿana mai iä Makaküikalani, e hoÿonoho aku ana me kona poÿe koa, a laila, hele maila ÿo Pupuakea me kona poÿe kaua, me ka mäkaukau hoÿi no ke kaua. Akä, ua mäkaukau nö nä ÿaoÿao a ÿelua no ke kaua.

He kanaka nui a löÿihi ÿo Makaküikalani, ka pükaua ikaika kaulana o Maui, ko Kamaläläwalu kaikaina. A, ÿo Pupuakea hoi, ko Hawaiÿi pükaua ikaika kaulana, ko Lonoikamakahiki kaikaina, he wahi kanaka ÿuÿuku nö ia, a haÿahaÿa hoÿi. Ua aÿo ÿia nö läua a ÿelua i ke käkä läÿau pälau, a ua akamai nö läua a ÿelua, akä, he kumu ÿokoÿa kä kekahi a me kekahi, a ua aÿo ÿia nö läua ma nä wahi kaÿawale. Akä, i ka lä o ka hoÿouka kaua ÿana, ua weliweli maila ko Lonoikamakahiki poÿe kaua, no ka ÿike ÿana mai iä Makaküikalani.

Akä, ÿo Pupuakea, i loko o kona manawa i ÿike aku ai iä Makaküikalani, ÿaÿole i komo mai i loko ona ka makaÿu, ÿaÿole nö hoÿi ÿo ia i weliweli, akä, küpaÿa mau nö ÿo ia e kaua aku iä Makaküikalani.

Iä Makaküikalani a me Pupuakea e kü ana ma ke kahua kaua, i ia manawa, lawe aÿela ÿo Makaküikalani i käna läÿau pälau a kiÿekiÿe, a hahau ihola ma luna iho o Pupuakea, a no ka haÿahaÿa o Pupuakea, ua pä lihi akula ÿo Pupuakea, akä, häÿule akula ÿo Pupuakea i lalo i ka honua. A, ÿo ka wëlau o ua läÿau pälau lä a Makaküikalani, i loko hoÿi o kona manawa i hahau aku ai iä Pupuakea, näpoÿo pü akula i ka lepo. I ka manawa i pä aku ai ÿo Pupuakea i ka läÿau pälau a Makaküikalani, a häÿule i lalo, manaÿo aÿela ua ÿo Makaküikalani, ua make loa ÿo Pupuakea. Akä, ÿo ke kumu käkä läÿau a Makaküikalani, ka mea näna i aÿo ÿo Makaküikalani, ÿo ia ka mea näna i ÿike mai ÿo Pupuakea, ÿaÿole i make.

70

No laila, ÿölelo aku ua kumu käkä läÿau lä a Makaküikalani: “E hoÿi hou ÿia aku e hoÿomake, ÿaÿole i make ka hoa kaua, no ka mea, he läÿau kau i luna, pä kano akula käu uhau ÿana.”

A lohe ÿo Makaküikalani i këia ÿölelo ÿana aku a käna kumu, a laila, huli aÿela ÿo ia (Makaküikalani) a wala hope aÿela i ke kumu o ka läÿau pälau me ka ÿölelo aku: “Kuli! I ka hale pau ke aÿo ÿana. ÿAÿole e pakele, ua make akula, no ka mea ÿo ka ÿiÿo ka läÿau.”

A ÿo ua kumu nei hoÿi a ua ÿo Makaküikalani make loa akula ia, i ka manawa nö a ua ÿo Makaküikalani i huli aku ai a kamaÿilio.

I ka manawa a Pupuakea e waiho ana i ka honua, ua maÿule akula ÿo ia, a ma hope, loaÿa maila ka mämä iki ÿana aÿe. I ia manawa, ala aÿela ÿo Pupuakea mai ka honua aÿe, i ia manawa ÿike maila ÿo Makaküikalani ua ola hou ÿo Pupuakea, a laila, holo hou maila ÿo Makaküikalani i mua o Pupuakea, me ka manaÿo e hoÿomake loa iä Pupuakea.

A, ÿike akula ÿo Pupuakea iä Makaküikalani e hele mai ana e kü ÿë hou iä ia, a laila hoÿomäkaukau aÿela ÿo ia e pepehi aku iä Makaküikalani. A i ke kokoke ÿana mai ÿo ua ÿo Makaküikalani nei, lawe aÿela ÿo Pupuakea i käna läÿau pälau a wili ma kona ÿaoÿao ÿäkau, a i ka hoÿomaka hou ÿana o Makaküikalani e hoÿouka hou i käna läÿau pälau ma luna o Pupuakea, a laila, i ia manawa, wili aÿela ÿo Pupuakea i käna läÿau, a huÿalepo akula ma nä wäwae o Makaküikalani , a pä akula iä Makakü, häÿule akula i ka honua, a i ka wili ÿana mai i käna läÿau mai ka ÿaoÿao hema mai, pä maila ma ka hono, make ihola ÿo Makaküikalani. I ia manawa, emi hope akula ÿo Pupuakea a häläwai me käna kumu käkä läÿau näna i aÿo. ÿÏ maila ke kumu iä Pupuakea: “Hoÿi hou ÿia aku e hoÿomake i make.”

A no ka ÿölelo ÿana a ke kumu a ua ÿo Pupuakea pëlä, a laila, ÿölelo akula ÿo Pupuakea i käna ÿölelo kaena i mua o käna kumu: “ ÿAÿole e ola! Ua make!!”

Nänä ihola ÿo ia i ka poho o kona lima, a ÿölelo aÿela i ke kumu äna: “ ÿAÿole ia e ola, no ka mea, ua kükaÿi aÿe nei ka ila o Pupuakea. Make akula i ka läÿau a käua i ka huÿalepo.”

A häÿule akula ka pükaua nui kaulana o Maui, a laila luku akula kä Hawaiÿi iä Kamaläläwalu mä, a make akula ÿo Kamaläläwalu. I ia make ÿana o ua ÿo Kamaläläwalu, luku ÿia akula ÿo Maui ÿekolu lä, a heÿe akula ÿo Maui, a holo akula, a nä waÿa o läkou. Akä, ÿaÿole he ÿiako, ÿaÿole he ama, no ka mea, ua pau i ka haÿihaÿi ÿia. No laila, holo akula ke pio a ma Puakö. A, ÿo ka ÿike i ke paÿimalau, 71

kuhi he waÿa, a i ka hoÿolana ÿana i loko o ke kai, me ka manaÿo, ÿo ka waÿa ia, aia naÿe ua kähulihuli, a loaÿa hou akula i ka lanakila, luku ÿia akula nä koena o kä Maui, a pau loa i ka make. A, ÿo Kauhiakama hoÿi, ke keiki a Kamaläläwalu, holo pio akula ÿo ia, a pakele akula. A penei ka moÿolelo o kona pakele ÿana.

I ka lä o ka heÿe ÿana o ko Maui poÿe kaua, holo malü akula ÿo ia a hiki i Kawaihae, a ma laila mai e holo ana me ka manaÿo e peÿe ma nä ana, a hiki i ka wä e lanakila ai, a laila, höÿike aÿe.

A, ÿo Hïnau, kekahi o nä pükaua o Lonoikamakahiki, he ÿelele nö na Lonoikamakahiki, akä, ua nui loa ke aloha o Hïnau iä Kauhiakama. No laila, ma mua o ko Hïnau manaÿo ÿana e hoÿomahuka iä Kauhiakama, pülehu aÿela ÿo ia i mau kalo a moÿa, a paÿa pü aÿela me nä ÿoÿopu maloÿo i pülehu ÿia, a ÿimi akula iä Kauhiakama. Ma Kawaihae ÿo ko Hïnau hiki mua ÿana, a ma laila aku a hiki i Kaiÿöpae, ÿike mua akula ÿo Hïnau iä Kauhiakama, a laila, kähea akula: “E Kauhiakama ë! Ma laila iho ÿoe a loaÿa aku iaÿu.”

I ÿalawa aÿe ka hana o Kauhiakama, e hele aku ana ÿo Hïnau, a laila, manaÿo aÿela ÿo Kauhiakama: “Make, eia ka lanakila.”

A laila pälulu aÿela ua ÿo Kauhiakama i nä lima i ke poÿo me ka manaÿo kaumaha i ka make, e uë ana. Akä, hele akula ÿo Hïnau a honi akula i ka ihu o Kauhiakama, a uë ihola, me ka ÿï aku: “Ua noho au me ka aloha iä ÿoe, a no laila, pülehu mai nei i nä wahi kalo, a me nä wahi ÿoÿopu maloÿo, a ÿimi mai nei iä ÿoe.”

A no këia ÿölelo a Hïnau, ÿakahi nö a ÿoluÿolu ihola ÿo Kauhiakama, a manaÿo aÿela nö hoÿi i ke alo.

I ia manawa, ÿo ke kalo a Hïnau i hoÿomäkaukau ai, ÿai ihola ÿo Kauhiakama.

A pau ia, hoÿomahuka akula ÿo Hïnau iä Kauhiakama, a hala akula i Maui, a pëlä i pakele ai ÿo Kauhiakama i nä lima o kona poÿe ÿenemi.

Iä Kauhiakama i hoÿi ai a Maui, häpai nui aÿela ÿo ia iä Hïnau, a kapa aÿela i ka inoa o ka hale o Hïnau, nä ÿumeke a me nä ipukai, ÿo Hïnau. A kapa akula i ka inoa o nä mahinaÿai köÿele ÿo Hïnau. Ua kapa ÿia nä mea a pau a Kauhiakama ÿo Hïnau; he mau mea e hoÿomanaÿo ana i nä mea a pau a Hïnau i hana maikaÿi aku ai iä iä (Kauhiakama).

A he mau makahiki he nui ma ia hope mai, kuÿi akula ka lono iä Lonoikamakahiki, a lohe ÿo ia i këia mau hana a Kauhiakama, ma ke kapa ÿana i nä mea a pau äna, ma muli o ka inoa Hïnau. No laila, hoÿouna ÿia akula kekahi

72

mau ÿelele mai ke alo aku o Lonoikamakahiki, e holo i Maui, e kiÿi iä Hïnau. Ma mua o ka holo ÿana a na luna kiÿi iä Hïnau, ÿölelo akula ÿo ia i ua mau luna nei: “E kiÿi ÿoukou iä Hïnau, ma muli o kuÿu kauoha, a i häläwai ÿoukou me ia, e ÿölelo aku ÿoukou, e hoÿi mai i Hawaiÿi nei, e hoÿoponopono ai i ka ÿäina, no ka mea, ke holo nei wau i Kauaÿi, i ÿike aku au i ka läÿau koa kumu ÿole o Kahikikolo.

A, e noho ÿo ia e pani ma kuÿu hakahaka; pëlä ÿoukou e ÿölelo aku ai. A, i kau mai këlä ma luna o nä waÿa o ÿoukou, a laila, e lawe mai a ka moana o ÿAlenuihähä, e moku ola aku iä ia i loko o ke kai, no ka mea, ua hewa käna hana ÿana no kona hoÿomahuka ÿana iä Kauhiakama, ka mea aÿu i ÿölelo ai, ÿaÿole e koe i hoÿokahi pua aliÿi o Maui.”

A pau kä Lonoikamakahiki ÿölelo ÿana i nä luna äna e hoÿouna ai, holo akula ua mau luna nei i Maui.

A, i ka häläwai ÿana o ua mau luna nei me Hïnau, ÿike akula naÿe ua mau luna nei, ÿo Hïnau ke kanaka koÿikoÿi o Maui i mua o Kauhiakama, a ÿo ia hoÿokahi nö ka punahele ÿoi i mua o ko Kauhiakama alo. Akä, ma nä mea i kauoha ÿia iä läkou nä luna e hana aku, a laila, hana akula nö läkou e like me kä Lonoikamakahiki ÿölelo.

A, i ka lohe ÿana o Hïnau i këia mau ÿölelo a Lonoikamakahiki ma ka waha aku o ua mau luna nei, a ÿike maila ÿo Hïnau, ua ÿano ÿoiaÿiÿo nä ÿölelo a pau i haÿi ÿia aku iä ia, a laila, hoÿoholo aÿela ÿo ia i kona manaÿo aÿe no nä mea i haÿi ÿia aku ai. Akä, ÿaÿole naÿe i manaÿo ÿo Kauhiakama e hoÿokuÿu aku iä Hïnau e holo i Hawaiÿi, me ka manaÿo ona, ÿaÿole e hoÿi hou mai ana i Maui. Akä, ma ko Hïnau manaÿo, he hoÿoponopono wale nö no ka manawa e holo ai ÿo Lonoikamakahiki a hoÿi mai, a laila hoÿi mai i Maui. Akä, i ke kau ÿana o Hïnau ma luna o nä waÿa a holo aku i Hawaiÿi ua moku ola ÿia ÿo Hïnau i ka moana, e like me kä Lonoikamakahiki kauoha. A make akula ÿo Hïnau. A make akula ÿo Hïnau, hoÿi akula nä luna a haÿi akula i ka make ÿana o Hïnau. A laila, ua loaÿa ka ÿoluÿolu iä Lonoikamakahiki.

73

MOKUNA XIV KA HOÿOPONOPONO HOU ÿANA O LONOIKAMAKAHIKI I KE AUPUNI; KONA HOLO ÿANA I KAUAÿI; HAÿALELE ÿIA ÿO LONOIKAMAKAHIKI E KA LEHULEHU. A pau ke kaua ÿana me Kamaläläwalu ma Waimea, a ma hope iho o ka make ÿana ÿo Hïnau, i ia manawa, hoÿomaopopo hou aÿela ÿo Lonoikamakahiki e holo i Kauaÿi. ÿO ia hoÿi i ÿike aku ai ÿo ia iä Kahihikolo, i kahi o ke koa kumu ÿole. A no ia mea, hoÿomäkaukau aÿela ÿo Lonoikamakahiki i käna huakaÿi. Lawe aÿela ÿo ia i kona poÿe punahele, a me kona poÿe hoa hele, kona mau püÿali, a me kona poÿe lawelawe.

Akä ÿo Kaikilani, hoÿonoho ÿia ihola ÿo ia ma ke ÿano hoÿoponopono ÿäina, a e mälama hoÿi i nä makaÿäinana. A mäkaukau ko ke aliÿi holo i Kauaÿi, a laila, holo akula. I ia holo ÿana, hiki akula ÿo Lonoikamakahiki i Kauaÿi, i ia manawa e koe, ÿäkoakoa ana nö kona lehulehu a pau. Akä, ma ka hoÿomaka ÿana e ÿike i ke koa kumu ÿole o Kahihikolo, ÿo ia ka manawa i haÿalele ai ko Lonoikamakahiki lehulehu, a koe ÿo Lonoikamakahiki wale nö. Akä, hoÿokahi kanaka kamaÿäina i ukali pü ma ia huakaÿi a ke aliÿi, no Kauaÿi nö, ÿo Kapaÿihiahilina kona inoa. I ka manawa o ke aliÿi e hele ana, a i ka huli ÿana aÿe i hope, e nänä i kona lehulehu, aia hoÿi, hoÿokahi kanaka e ukali ana ma hope ona (Lonoikamakahiki) he kanaka ÿë wale nö, ÿaÿole ÿo ia ÿike; a ÿo kona nui i hele pü mai ai mai Hawaiÿi mai, ÿaÿole hoÿokahi i koe, ua pau loa i ka haÿalele.

I ka manawa o ke aliÿi i ÿike mai ai iä Kapaÿihiahilina e ukali ana, ÿaÿole ÿo ia i ÿekemu mai, akä, hoÿomau akula nö ÿo Lonoikamakahiki i ka hele i mua, me ka mea ÿole näna e kuhikuhi i kahi äna i hilinaÿi nui ai e ÿike. Akä, i ka ÿalawa hou ÿana aÿe o Lonoikamakahiki i hope, e ukali ana nö ÿo Kapaÿihiahilina ma hope ona. I ia manawa, ÿakahi nö a kamaÿilio aku ÿo Lonoikamakahiki iä ia, me ka nïnau aku: “E hele ana ÿoe i hea?” ÿÏ akula ÿo Kapaÿihiahilina: “I ukali wale mai nei nö wau iä ÿoe, no ka mea, lohe aÿe nei wau i ou känaka i hoÿi aÿe nei, ua pau i ka haÿalele iä ÿoe, no laila, aloha iä ÿoe, ukali mai nei.”

A ÿo ua ÿo Kapaÿihiahilina, i loko o kona manawa i lohe ai ua haÿalele ÿia, no laila, lawe aÿela ÿo ia i ÿumeke poi, me nä käuna ÿoÿopu, a ÿimi akula i ke 74

aliÿi. He mea mau hoÿi iä Kapaÿihiahilina i nä lä a pau o käna ukali ÿana iä Lonoikamakahiki, ka mälama ÿana i nä känäwai o ke kapu aliÿi. ÿO ia hoÿi, i ka manawa kakahiaka nui, ka manawa e löÿihi ana ke aka o ke aliÿi, ÿaÿole ÿo Kapaÿihiahilina i ÿike i ko läua kökoÿolua ÿo läua wale aÿe aku i ke aka, akä, mälama mau nö ÿo ia i ke kapu aliÿi.

A he mea mau hoÿi iä Lonoikamakahiki ka nänä mau ÿana iä Kapaÿihiahilina ma kona ÿano menemene aliÿi. A i loko o kekahi lä o kä läua hele ÿana, i ka manawa e hoÿokaÿawale ÿana o Kapaÿihiahilina iä ia iho, ma ka hele ÿana, ma ka noho ÿana a me ka moe ÿana, ÿï akula ÿo Lonoikamakahiki iä ia: “Mai hoÿokapukapu mai ÿoe iaÿu, no ka mea, ÿo koÿu wahi moe, ma laila mai ÿoe, mai hoÿokaÿawale ÿoe iaÿu, no ka mea, ua pale ka pono, eia käua i ke au akua kahi i hele ai.”

A no laila, ua hoÿokö ÿia kä ke aliÿi ÿölelo, a noho pü ihola läua.

I kä läua hele ÿana ma nä kuahiwi o Kauaÿi i loko o ka lipo nahele loloa, ua nui ko läua pilikia i ka ÿai, ÿo ka hala käÿao kä läua ÿai. A pilikia nö hoÿi läua i ke kapa ÿole, ÿo ka laukï ko läua kapa; a nele läua i ka malo ÿole, ÿo ka palai i hili ÿia ko läua malo. Pëlä mau ko läua hele ÿana a hiki i kahi a ua ÿo Lonoikamakahiki i ÿake nui ai e ÿike, ÿo ia hoÿi ÿo Kahihikolo, a hiki wale i ka hoÿi ÿana mai i kai.

Akä, i ko läua wä e hele ana i loko o nä pilikia he nui, pilikia ÿai, pilikia kapa, pilikia malo, pilikia i ka ua, aia nö naÿe i loko o ko Lonoikamakahiki manaÿo ka mea e hiki ai iä ia ke hana aku ai iä Kapaÿihiahilina. A, i ka hoÿi ÿana o läua mai kä läua huakaÿi hele mauna aÿe, lilo aÿela ÿo Kapaÿihiahilina i punahele nui, a i kuhina nui hoÿi. ÿO nä mea a pau a Lonoikamakahiki, nä mea nui, nä mea liÿiliÿi i waiho aku ai i nä känaka a me kaukau aliÿi. ÿO nä ÿäina hoÿi a pau, aia nö ia ma ko Kapaÿihiahilina lima ka hoÿoponopono. ÿAÿole he mea nui ÿë aÿe ma ko Lonoikamakahiki alo, ÿo Kapaÿihiahilina wale nö, a ÿo ia nö ke poÿo kiÿekiÿe ma ka mokupuni o Hawaiÿi a puni. A, i ko Lonoikamakahiki hoÿi ÿana i Hawaiÿi, ma hope iho o käna huakaÿi hele mauna, lawe aÿela ÿo ia iä Kapaÿihiahilina i Hawaiÿi, i hoÿokohu aku ai ÿo ia iä Kapaÿihiahilina, ma kona ÿano kuhina nui, a punahele nui hoÿi.

Ma ko Lonoikamakahiki wahi moe, ma laila ÿo Kapaÿihiahilina e moe ai, ma kona wahi e noho ai, ma laila pü nö me Kapaÿihiahilina. ÿO ka püloÿuloÿu kapu aliÿi, hiki ÿole i nä punahele mua äna ke komo aku, ma laila ÿo Kapaÿihiahilina e noho ai. Akä, i ka hiki ÿana o Lonoikamakahiki i Hawaiÿi me Kapaÿihiahilina, 75

ÿike maila nä ilämuku a me nä käkäÿölelo a Lonoikamakahiki, ua kela aku ka punahele o Kapaÿihiahilina, no ka mea, ÿaÿole i hana ÿia kekahi mau punahele ma mua e like me këia.

I kekahi lä, hoÿäkoakoa aÿela ÿo Lonoikamakahiki i kona mau kaukau aliÿi a pau, a me kona mau käkäÿölelo, a höÿike akula i ko Kapaÿihiahilina lilo ÿana i poÿo kiÿekiÿe ma ka ÿäina a puni ÿo Hawaiÿi. Akä, he mea ÿoluÿolu ÿole naÿe ia i ko nä aliÿi manaÿo, a me ko Lonoikamakahiki alo aliÿi a pau.

76

MOKUNA XV HOÿONOHO ÿIA ÿO KAPAÿIHIAHILINA I KUHINA NUI; KA ÿIMIHALA ÿIA ÿANA; KÄNA MELE ALOHA. Ma hope iho o ko Kapaÿihiahilina lilo ÿana i kuhina nui no Lonoikamakahiki, häÿawi aÿela ÿo Lonoikamakahiki i hoÿokahi ahupuaÿa, ÿo Hihiu nui, he wahi ahupuaÿa nö ia e waiho ana ma Kohala. A noho aÿela ÿo Kapaÿihiahilina ma ka noho kuhina nui, ÿimi aÿela nä luna ma lalo ona i hewa no Kapaÿihiahilina. Ua loaÿa nö ka hewa, he hewa nui nö, akä, no ka punahele nui launa ÿole nö, no laila, ÿaÿole e manaÿo ana ÿo Lonoikamakahiki he hewa ia no Kapaÿihiahilina.

A no ka hewa ÿole o Kapaÿihiahilina ma nä mea o ke aliÿi, ÿimi hou aÿela nä luna ma lalo ona i mea e hewa ai. No laila, loaÿa aÿela ka hewa o Kapaÿihiahilina ma ka moe kohole ÿana me Kaikilani kä Lonoikamakahiki wahine ponoÿï, ma muli o ka hoÿoweÿaweÿa ÿia e nä luna näna e ÿimihala nei. A no ka ÿike ÿana o nä luna ma lalo o ua ÿo Kapaÿihiahilina ua hewa me Kaikilani, no laila, hele akula ka poÿe näna e manaÿo ÿino nei ÿo Kapaÿihiahilina, he hewa ia nona e hewa ai. A no laila, haÿi ÿia akula iä Lonoikamakahiki këia hewa ÿana o Kapaÿihiahilina me Kaikilani. Akä i ko Lonoikamakahiki lohe ÿana i këia mea, ÿaÿole ia he hewa i ko ke aliÿi manaÿo.

A no ka loaÿa ÿole o ko Kapaÿihiahilina hewa, ma këia mau mea, i mua o ke aliÿi, a laila, ua maopopo i ua mau luna nei, päkela loa ka punahele o Kapaÿihiahilina, no laila, hoÿopau aÿela ua mau luna nei i ko läkou manaÿo ÿimihala.

Hoÿokahi paha makahiki o Kapaÿihiahilina ma ka noho kuhina nui, a laila, holo akula ÿo ia i Kauaÿi, me ka manaÿo nö e hoÿi hou mai ma kona noho kuhina nui. I këlä manawa o Kapaÿihiahilina i Kauaÿi, manaÿo aÿela ke alo aliÿi e ÿimihala hou i mea e hewa ai ÿo Kapaÿihiahilina ma kona noho kuhina nui, mai ka punahele aÿe a Lonoikamakahiki. No laila, lawe aÿela ke alo aliÿi a pau i nä ÿölelo ÿakiÿaki he nui, ma ka ÿölelo kü i ka hoÿowahäwahä ÿia. No laila, loaÿa i ke aliÿi ka manaÿo e hoÿokaÿawale aÿe mai ko Kapaÿihiahilina noho ÿana ma ka noho kuhina, a hoÿopau aÿela i kona punahele.

77

A hoÿohiki ihola ÿo Lonoikamakahiki i ÿölelo paÿa ÿaÿole e ÿike hou i nä maka o Kapaÿihiahilina. Ma muli o nä ÿölelo ÿakiÿaki a ke alo aliÿi, pau aÿela ka punahele nui o Kapaÿihiahilina iä Lonoikamakahiki.

Ma ia noho ÿana o Kapaÿihiahilina i Kauaÿi, ÿaÿole i liÿuliÿu, hiki aku ka lohe iä Kapaÿihiahilina, ua pau kona punahele, a me kona noho kuhina nui ÿana. No laila, holo maila ÿo Kapaÿihiahilina i Hawaiÿi, i ÿike aku ai ÿo ia i ka pau ÿiÿo ÿana o kona punahele. Iä Kapaÿihiahilina i kau mai ai i luna o nä waÿa a holo mai i Hawaiÿi, ÿo ia nö ka hoÿomaka ÿana o Kapaÿihiahilina e haku i mele, e pili ana i ko läua hele mauna ÿana, ko läua ÿalo ÿana i këlä pilikia, këia pilikia he nui. I ia holo ÿana a i ÿaneÿi (Kapaÿihiahilina) ma Kohala kona hiki mua ÿana, i ÿike aku ai ÿo ia i kona ÿäina i häÿawi lilo ÿia aku ai. A i kona hiki ÿana aku, ÿike akula ÿo ia he konohiki hou e noho ÿana i ka ÿäina, a ÿo käna konohiki i hoÿonoho aku ai, ua paÿi ÿia aÿela. I ia manawa nö ko Kapaÿihiahilina hoÿomaopopo ÿana i kona päÿü. A no laila, holo akula ÿo ia (Kapaÿihiahilina) i Kona e ÿike pono i ko ke aliÿi manaÿo nona.

I ia manawa, e noho ana ÿo Lonoikamakahiki ma Kahaluÿu, no ka mea, he kapu heiau käna i ia wä. A, i ka hiki ÿana aku o Kapaÿihiahilina ma waho o Kahaluÿu, ÿike mua ÿia maila ÿo Kapaÿihiahilina ma nä waÿa. A, no ia mea, kënä koke aÿela ÿo Lonoikamakahiki e pani ka puka o ka hale, akä, ÿaÿole naÿe i pani koke ÿia ka puka i ia manawa, a i ka manawa i pae aku ai nä waÿa i uka, a i ka hoÿomaka ÿana aku o Kapaÿihiahilina e hele aku e ÿike i ke aliÿi. Iä ia i hoÿokokoke aku ai ma waho o ka paehumu o ka hale, i ia wä ke pania ÿana mai o ka puka. A ÿike akula ÿo Kapaÿihiahilina ua paÿa ka puka, hele akula këia a kü ma waho o ka pä, i nä koa e kü ana, a laila, häpai akula ÿo ia i ke mele, e like me kä läua hele ÿana: ÿO Lonoikamakahiki kapu a Kalani, ÿO Kalani kapu a Keawe i hänau, Hänau Kalani he aliÿi kü hälau, He lau kapaÿahu nehe e Lono, Mai ka papa aku, Ka ÿahuÿula kapu a Kumalana.

Ua hewa!

Ua hewa iä ia ala he hoÿomauhala, 78

ÿAÿohe ÿano hala i hoÿomau ai e Kalani.

Kuÿu makua a kalani, Kaÿina i honua, Hele ÿana i honua, I ÿOpikananuÿu, i ÿOpikanalani.

I kahua a Kanuÿukewe, Ka papa o ka moku, ka honua, Ke au ÿäina o Wäkea i noho ai. ÿO Wäkea ke aliÿi kapu, A Keawe i hänau ai, Hänau mai ma mua ka pono, Ukali aku ma muli ka hewa. ÿOi hele mai ka wä nui a hune, A mehameha kanaka ÿole, Hele koÿolua i ka nahele, I ka läÿau koa kumu ÿole, Ma uka o Kahihikolo.

Hili aku i ka malo pau palai, Hahaki i ka lauÿï peÿa ma ke kua.

Hala ia ma ÿö a ka ua i laila, e ke hoa ë, Hele aku a ÿai i ka pua pala o ka hala, Hala ia lä pöloli o ka ua i laila, e ke hoa, He hoa i ka nahele lauhala loloa, Mai Kïlauea a Kalihi lä ÿO ka hala i ÿäina kepa ÿia ÿO Poÿokü i Hanalei lä.

Hala ia ma ÿö a ka ua, e ke hoa ë.

He ua käÿëÿë, ua makani, Ua hoÿokinakina e puni e ka ua.

Inu aku i ka ÿawa o Koukou, I ka ÿawa lau hïnano o Mämalahoa.

E ke hoa ë!

He hoa, he kaÿupu e Lono, he kanaka, He hoa lä hoÿi no ka ua, paÿia, 79

Hele ka ua ma uka o Hanalei iki, A Hanalei nui, Ma uka mai kekahi ua, Ma kai mai kekahi ua, Ma naÿe mai kekahi ua, Ma lalo mai kekahi ua, Ma ka lae hala o Puÿupaoa, I laila ka ua hoÿowalea i ke one, I ke one, ÿai a kïnaÿu, Ke kïnaÿu ÿai hala pala i Hanalei, Ua hoÿopala ÿöhiÿa o Waiÿoli.

He ÿoliÿoli e ke aliÿi e pono ai, Ka haku hä.

Ka Haku hana o Kanänänuÿu, ÿO ka maka laÿi o Kükalaea, Kälai aku hoÿoneÿenuÿu he ana, A ke koa lau kani.

Kani kua kë ka ua, Ke kaupaku hale o Maoea, I laila ka ua kïkë haÿa i ka nahele.

Haÿahaÿa ka ua i ka nahele.

Haÿaÿula ka ua i ka nahele.

Haÿaleÿa ka ua i ka nahele, Noe a ka ua i ka nahele, Lauwili ka ua i ka nahele, Kuawaÿa ka ua i ka nahele, I ka uka o Läÿauhaele, O hele a.

Walea kanaka i ka hele, Hoÿi mai, he lalo ÿino, he lalo hewa, Eia ma muli ka ÿalele, Ke paÿi au ka hoÿokuke, He nani nei hele näu, Ua hoÿokuke ÿoe ka mea hale, 80

Eia lä ka hewa o ka noho hale, He noho a pauaho, Kü aÿe hele.

Loaÿa koÿu kïnä, Ko ka hoa ukali ÿino, O noho.

Haÿalele iä ÿoe e ke hoa ke hele nei, Hele kïkaha ana ka ua, ÿO Hopukoa o Waialoha, Ei ala ë, Aloha wale ana iä ÿoe, I loko o ka uahoa.

81

MOKUNA XVI KA HELE ÿANA O KAPAÿIHIAHILINA; KA ÿIMI ÿANA O LONOIKAMAKAHIKI IÄ IA; KO KAPAÿIHIAHILINA HOÿI ÿANA MAI A NOHO HOU I KUHINA NUI A pau kä Kapaÿihiahilina kähea ÿana iä Lonoikamakahiki ma ke mele, a laila, huli hoÿi akula ÿo ia, me ka uë pü i ke aloha i ke aliÿi, a kau i luna o nä waÿa, a holo akula. I ka manawa i pau aÿe ai kä Kapaÿihiahilina kähea ÿana i ka inoa o Lonoikamakahiki, a ma hope iho, kupu maila ko Lonoikamakahiki aloha no Kapaÿihiahilina, no kona hoÿälohaloha ÿana mai, ma ke ÿano o kä läua pili ÿana, a me ko läua hele ÿana. A he mea maopopo hoÿi, ua haku ÿo Kapaÿihiahilina i ke mele ma ke ÿano ÿoiaÿiÿo. No laila, ÿölelo aÿela ÿo Lonoikamakahiki i nä kiaÿi puka o ka hale aliÿi, e wehe aÿe ke pani, a e hoÿokomo aÿe iä Kapaÿihiahilina i loko o ka hale. Akä, i ka wehe ÿana aÿe o ke pani o ka hale aliÿi, aia ÿo Kapaÿihiahilina e holo ana ma waho o Laÿaloa.

A, i ka ÿike ÿana o Lonoikamakahiki, e holo ana ÿo Kapaÿihiahilina, a laila hoÿouna akula ÿo ia i nä ÿelele, e kiÿi aku iä Kapaÿihiahilina. A, i ke kiÿi ÿana o nä ÿelele ma muli o ka ÿölelo a ke aliÿi, a häläwai akula me Kapaÿihiahilina, me ka ÿölelo aku: “I kiÿi mai nei mäkou iä ÿoe e hoÿi. Ua hoÿouna mai nei iä mäkou e ÿölelo aku iä ÿoe e hoÿi, no ka mea, ua nui loa ke aloha o ke aliÿi iä ÿoe i ko kaukau ÿana aÿe ma ke mele, e like me kä ÿolua hele ÿana. Haÿalele akula mäkou, aia nö ke aliÿi (Lonoikamakahiki) ke uë lä.”

A lohe ÿo Kapaÿihiahilina i këia leo, a laila, ÿölelo akula ÿo ia i nä ÿelele, me ka ÿï aku: “E hoÿi ÿolua a i ke aliÿi, e haÿi aku i kuÿu aloha iä ia, ÿaÿole au e hoÿi aku, no ka mea, ua hoÿolohe aku ia i nä ÿölelo a ka poÿe ÿakiÿaki o kona alo. Maliÿa paha ÿo ua poÿe lä nö kekahi i hele pü me ia, a ÿai i ka pua pala o ka hala o Poÿokü, a hume pü i ka malo läkï, a me ka palai. A no laila, ke hoÿi nei au a waiho aku nä iwi iä Kauaÿi. A, inä he make noÿu, ÿaÿole hoÿi ÿana, akä, inä he make nona no kuÿu hoa ukali ÿino, i Kauaÿi nö hoÿi au, uë mai. O hoÿi ÿolua.”

A pau kä Kapaÿihiahilina ÿölelo ÿana i ua mau luna nei, a laila , hoÿi akula läua, a häläwai me ke aliÿi (Lonoikamakahiki), a haÿi akula i nä mea a pau a Kapaÿihiahilina i ÿölelo mai ai.

A ma këia mea a ua mau ÿelele nei i ÿölelo mai ai, he mea pono ÿole loa ia iä Lonoikamakahiki. A no laila, hoÿolale aÿela ÿo Lonoikamakahiki i käna mau hoe 82

waÿa ÿelua, iä Kapahi a me Moanaikaiaiwa, ÿo Kipunuiaiakamau mä, ÿo ke keiki hoÿokama o Kamaläläwalu. A ma mua o kona (Lonoikamakahiki) holo ÿana, kauoha aÿela ÿo ia iä Kaikilani, Kealiÿiakalani, Kalanioÿumi, a me Keäkealani: “Eia wau ke hele nei, e noho ÿoukou i ka ÿäina, e nänä kekahi o ÿoukou i kekahi, mai kekëue ÿoukou. Inä hoÿi i hele au a i maliu mai kuÿu hoa hele iaÿu, a laila, hoÿi mai mäua, akä hoÿi, maliu ÿole mai këlä a laila, ukali aku nö au ma muli ona (Kapaÿihiahilina), a maliÿa paha o maliu mai i ka ukali löÿihi ÿia aku. Oi ë, he mäkole ka huhü, o hele a ka lihi pepeiao.”

A pau kä Lonoikamakahiki ÿölelo ÿana i këia mau ÿölelo, kau akula ÿo ia i luna o nä waÿa a holo akula. I ia ÿimi ÿana a Lonoikamakahiki, häläwai akula ÿo ia me Kapaÿihiahilina ma ÿAnaehoÿomalu, ma ke kaha, ma ka palena o Kona a me Kohala. A penei nö ka moÿolelo o ia ÿimi ÿana a Lonoikamakahiki.

I ka manawa i ÿimi aku ai ÿo ua ÿo Lonoikamakahiki, ua pae mua aku ÿo Kapaÿihiahilina i ÿAnaehoÿomalu a ma hope aku läkou nei (Lonoikamakahiki mä).

A, i ka manawa i ÿike aku ai ÿo Lonoikamakahiki iä Kapaÿihiahilina e noho mai ana i kaha one, ma kahi e kau ana nä waÿa o läkou (o Kapaÿihiahilina mä), a laila, uë akula ÿo Lonoikamakahiki, ma ka uë helu ÿana, e like me kä läua hele ÿana.

A, ÿike maila nö hoÿi ÿo Kapaÿihiahilina i ka uë helu aku a ke aliÿi, a laila, uë helu maila nö hoÿi ÿo ia.

A, iä läua i häläwai ai, a pau kä läua uë ÿana a me kä läua kamaÿilio ÿana, a laila, kau ihola ÿo Lonoikamakahiki i ÿölelo hoÿohiki ma waena o läua, ÿaÿole e loaÿa hou kekahi küÿë. ÿAÿole hoÿi e hoÿolohe i nä ÿölelo ÿakiÿaki a kona mau ÿaialo. Akä, i mea e paÿa ÿiÿo ai kä läua hoÿohiki, no laila, kükulu ihola ÿo Lonoikamakahiki i wahi ahu pöhaku (heiau), i wahi no läua e pule ai me ka hoÿohiki i mua o ke akua o Lonoikamakahiki, no ka hoÿopaÿa ÿana i ko läua hoÿohiki ÿana.

A, ÿike akula ÿo Kapaÿihiahilina, ua höÿoiaÿiÿo mai ÿo Lonoikamakahiki i käna hoÿohiki ÿana, i ia manawa ko Kapaÿihiahilina ÿae ÿana aku e hoÿi me Lonoikamakahiki. A pau kä läua kapu heiau ÿana ma laila, hoÿi aku läua i Kona, a noho ihola ma Kaÿawaloa, ma Kona Hema.

(Ua ÿölelo ÿia ma ka moÿolelo o ko läua hana ÿana i ÿölelo hoÿohiki no ke kükulu ÿana i ke ahu pöhaku ma ÿAnaehoÿomalu, ua kapa ÿia ka inoa o ia palena ma waena o Kohala a me Kona “ ÿO Keahualono”. ÿO ka inoa mau ia o ia wahi a hiki mai i këia manawa, ÿo ia hoÿi ke kükulu ÿana o Lonoikamakahiki i ahu pöhaku).

83

A i ka hoÿi ÿana o Lonoikamakahiki me Kapaÿihiahilina, noho hou ihola ÿo Kapaÿihiahilina ma kona noho kuhina nui e like me ka noho mua ÿana. A ma hope mai o ko Kapaÿihiahilina noho kuhina hou ÿana, a laila, kükäkükä aÿela ÿo Kapaÿihiahilina me Lonoikamakahiki, i mea e kaÿawale aku ai ka poÿe näna i niÿaniÿa wale iä Kapaÿihiahilina mai ke alo aliÿi aku. No ka mea, ua höÿole aku ua ÿo Kapaihiailina iä Lonoikamakahiki i ko läua häläwai ÿana ma ÿAnaehoÿomalu. A penei ka ÿölelo ÿana: “ ÿAÿole au e hoÿi hou aku me ÿoe, aia a kaÿawale aku ka poÿe näna i niÿaniÿa wale iaÿu mai kou alo aku, a laila, hoÿi aku au me ÿoe.”

A no ia mea, i kükäkükä ai ÿo Lonoikamakahiki me Kapaÿihiahilina. Akä, ua nïnau aku ÿo Lonoikamakahiki i ko Kapaÿihiahilina manaÿo no ka poÿe näna i niÿaniÿa wale ÿo ia, inä paha, ÿo ka make ko Kapaÿihiahilina makemake, ÿo ia nö. A laila, ÿo ko Lonoikamakahiki makemake nö ia. A, inä ÿo ke kïpaku ko Kapaÿihiahilina makemake, a laila, pëlä nö, ÿo ko Lonoikamakahiki manaÿo nö ia.

E like me kä Kapahiahilina mea e koi ai, ma laila aku nö ÿo Lonoikamakahiki.

A, no laila, ma këla kükä ÿana a läua ma këia mau mea, ua hoÿoholo ko Kapaÿihiahilina manaÿo, e pau i ka make ka poÿe näna i niÿaniÿa aku. Akä hoÿi, i mea e pau ko läkou make mäinoino ÿana ma ka pepehi maoli aku, no laila, ua waiho ÿia ko läkou make ma loko o ke kaua ÿana. A pau ihola ka poÿe näna i niÿaniÿa wale iä Kapaÿihiahilina i ka make. A ma hope iho o ia manawa, kau pono ihola ÿo Kapaÿihiahilina ma kona noho punahele ÿana, ma ka ÿaoÿao kuhina nui a hiki i kona make ÿana.

Ma ia hope mai a hiki i ko Lonoikamakahiki make ÿana, ÿaÿole he mau kaua ÿana, ÿaÿole nö hoÿi he kipi, he maikaÿi wale nö. A hala ÿo Lonoikamakahiki i ka make, ua ÿölelo ÿia, ua lilo ke Aupuni o Hawaiÿi iä Keäkealani. A mai ka manawa i lilo ai ÿo Hawaiÿi iä Keäkealani a hiki i nä aliÿi ÿai moku ma hope mai ona, a hiki iä Kamehameha, ÿaÿole i ÿike ÿia ma këia moÿolelo nä kaua nui i ia manawa. Akä, i ko Keöua manawa i noho ai ke kipi ÿana o nä aliÿi ÿai ÿokana.

84