Alba, Tadeusz Bernatowicz

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Departament Dziedzictwa Narodowego Kulturowego

Tadeusz Bernatowicz

Alba

Od renesansowej willi do kompozycji krajobrazowej Z badań źródłowych nad architekturą ogrodów na Kresach

alba-okladka-plecy.indd 1

7/26/09 4:09:48 PM

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Departament Dziedzictwa Narodowego Kulturowego

alba_ksiazka.indd 1

7/29/09 12:17:45 AM

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Departament Dziedzictwa Narodowego Kulturowego

alba_ksiazka.indd 2

7/29/09 12:17:46 AM

Tadeusz Bernatowicz

Alba

Od renesansowej willi do kompozycji krajobrazowej Z badań źródłowych nad architekturą ogrodów na Kresach

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Warszawa 2009

alba_ksiazka.indd 3

7/29/09 12:17:46 AM

Redaktor Jolanta Różalska Współpraca redakcyjna Dorota Janiszewska-Jakubiak Projekt graficzny serii Andrzej Tomaszewski Projekt graficzny okładki, projekt typograficzny Piotr Janiszewski Tłumaczenie streszczenia na język angielski Thaddeus Mirecki Tłumaczenie streszczenia na język białoruski Katarzyna Garncarek

© Copyright by Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Departament Dziedzictwa Kulturowego, 2009 ISBn 978-83-929227-4-2

Przygotowanie do druku Piotr Janiszewski Druk Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN Sp. z o.o. ul. Lelewela 4, 53-505 Wrocław

alba_ksiazka.indd 4

7/29/09 12:17:47 AM

Spis Treści Wstęp Kształtowanie się i przemiany Alby w xvI-xx w.

1 Renesansowa willa i vivarium 2 Czasy kanclerza Karola Radziwiłła (1681-1720) 3 We władaniu Michała Radziwiłła „Rybeńki” (1720-1762) A Pałac w Albie B Ogród francuski C Pomarańczarnia D Figarnia E Maneż F Holendernia – pałacyk z oborą i ogródkiem G Altana z 7 pawilonami i promienisty zwierzyniec H Psiarnia I Eremitorium 4 Działalność Karola Radziwiłła „Panie Kochanku” (1762-1790) A Osiem kanałów i egzotyczny pawilon na wyspie B Zwierzyniec i nowa altana C Wiejskie chatki D Oranżeria i Łazienka E Twórcy Alby 5 Schyłek świetności i destrukcja w XIX w.

Materiały źródłowe Wstęp Kryteria wyboru źródeł do druku Zasady wydawnicze 1 Regestr drzewa różnego… z 1738 r.

2 Inwentarz generalny pałaców w Albie… z 1758 r.

3 N. 63. Weryfikacya w Nieświżu Pałaców, Halby, Fabryk… z 1776 r.

4 Podanie zwierzyńca albieńskiego… z 1782 r.

5 Regestr spisanych memblów w Albie, w Chatce… z 1783 r.

6 Regestr tak memblów jako też kommestybiliów (…) w Chatkach Albieńskich… z 1785 r.

7 Podanie wszelkich remanentów ogrodu albieńskiego… z 1821 r.

7 8 8 14 16 18 20 22 23 24 24 25 26 26 34 34 38 40 43 43 46 55 55 60 60 61 63 95 109 111 114 116 [5]

alba_ksiazka.indd 5

7/29/09 12:17:47 AM

Wykaz skrótów Spis ilustracji Indeks osób i miejscowości Summary Cкарочаны пераказ

120 121 122 125 131

[6]

alba_ksiazka.indd 6

7/29/09 12:17:47 AM

WSTĘP Dzieje rezydencji magnackich epoki baroku na obszarze dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, mimo postępujących w ostatnich latach badań, nadal pozostają mało znanym rozdziałem polskiego dziedzictwa kulturowego. Szczególnie nierozpoznane są barokowe ogrody zakładane przy zamkach i pałacach. Jako dzieła nieomal ulotne, urządzane okazjonalnie i dynamicznie zmieniające swe formy, szybko ulegały destrukcji. Proces ten spotęgowały najpierw zabory, a następnie czasy komunizmu na Białorusi i Litwie. Próbę przywrócenia wiedzy o ogrodach i związanych z nimi rezydencjach można podjąć na podstawie źródeł rękopiśmiennych (inwentarze, relacje, listy), ikonograficznych i kartograficznych. Niewątpliwym utrudnieniem w prowadzeniu kwerend do tych zagadnień jest rozproszenie źródeł po różnych krajach europejskich (Polska, Litwa, Białoruś, Ukraina, Rosja i Niemcy). Jednym z najokazalszych zespołów rezydencjonalnych na Kresach był radziwiłłowski Nieśwież, a w jego obrębie zespół pałacowo-ogrodowy w Albie. Należący od XVI do XX w. do Radziwiłłów stanowi znakomity przykład ewolucji zespołu od renesansowej willi z ogrodem, poprzez barokowy pałac z ogrodem francus­kim po parki-zwierzyńce i wielkoprzestrzenną kompozycję krajobrazową z promienistym układem ośmiu kanałów. Najważniejszą rolę w ukształtowaniu królewskiego wręcz charakteru ogrodu odegrali Michał Kazimierz „Rybeńko” oraz Karol Stanisław „Panie Kochanku” Radziwiłłowie.

Terytorium Alby zapełniono wtedy kilkudziesięcioma obiektami: pałacem, Eremitorium, Holendernią, Łazienką, pomarańczarnią, figarnią, altaną orientalną oraz pawilonami w formie wiejskich chatek.

Nie będzie nadużyciem, jeśli stwierdzimy, że Alba stanowi modelowy przykład programu pałacowo-ogrodowego na tle XVIII-wiecznych realizacji tego typu, a porównywać można ją jedynie z fundacją hetmana Jana Klemensa Branickiego w Białym­stoku.

W pełni potwierdza to zebrany w tej książce materiał archiwalny, jak też badania uzupełniające w terenie.

Prezentowane materiały stanowią efekt kwerend prowadzonych od wielu lat w archiwach i instytucjach polskich oraz zagranicznych. Podziękowania za wieloraką pomoc w badaniach kieruję do Departamentu Dziedzictwa Kulturowego w osobach Dyrektora Departamentu Jacka Milera oraz Michała Michalskiego. Wdzięczny jestem także pracownikom i dyrekcjom Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie oraz Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas w Wilnie za stworzenie przyjaznej atmosfery i życzliwe udostępnienie wspaniałych zbiorów.

[7]

alba_ksiazka.indd 7

7/29/09 12:17:47 AM

KSZTAŁTOWANIE SIĘ I PRZEMIANY ALBY w XVI-XX W. 1 RENESANSOWA WILLA I VIVARIUM W pobliżu Nieświeża, od strony północno-zachodniej, w odległości około trzech kilo­metrów od miasta znajduje się kompleks leśno-bagienny nad rzeką Uszą (il. 1, 3).

Początki zagospodarowywania tego obszaru, nazywanego Albą, nastąpiły prawdopodobnie w czasach Mikołaja Radziwiłła „Czarnego” (zm. 1565), który założył tu folwark.

Mikołaj Radziwiłł „Sierotka” sprowadził do Alby osadników holenderskich, zapewne w celu osuszania terenów, ale również do produkcji i bielenia płótna. Z tego też powodu utrwaliła się nazwa folwarku, charakterystyczna dla miejsc związanych z tym rzemiosłem. Książę przekształcił także część opisywanego tu terenu w zespół rekreacyjny, składający się z renesansowej willi z niewielkim ogrodem oraz zwierzyńca. Ich obecność została odnotowana na rycinie Tomasza Makowskiego Nesvisium z ok. roku 1604, na której widnieje napis: Alba praedium et vivarium Ducis (il. 2). Znajdowała się tam figarnia, zapewne w formie ocieplanych inspektów, jak to ówcześnie praktykowano. Że rosły tam egzotyczne owoce, jak figi i melony, wiemy z korespondencji.

W 1605 r. Lew Sapieha dziękował za nie Radziwiłłowi „Sierotce”: „Iż WKsMć z Mciwej łaski swej owocami nieświeskiemi, figami i melonami obesłać nas raczył uniżenie WKsMci dziękujemy i zasługiwać tę Mciwą łaskę WKsMci naszemu Mciwemu Panu winni jesteśmy”1.

Centrum założenia albieńskiego stanowiła drewniana willa, której plan, być może Giovanniego M. Bernardoniego, zachował się w zbiorze rysunków znajdującym się w Biblio­tece Kijevsko-Sofijskovo Sobora w Kijowie2. Rysunek został opisany: „fundamenta tego domu pana Radziwiłła woyewodi trockiego ten yest uroboni fwolwarku yego ktori naziwaią Alba zdrwia iest urobieni Ale ya turisował yako murowani” (il. 4). Wynika z niego, że drewniana, parterowa willa założona była na planie nieznacznie wydłużonego prostokąta z dwutraktowym i trójdzielnym układem izb. Wejścia z dziedzińca i od ogrodu prowadziły do oddzielnych sieni, wokół których rozmieszczono po dwie izby. Główne sienie były skomunikowane z piętrem drewnianymi schodami. Wypełniał je belweder z jedną salą, posiadającą trzy okna wychodzące na różne strony świata.

Budowla ta istniała w 1. ćw. XVII w. Najwcześniejszy znany nam inwentarz Alby, pochodzący z lat 1628-1629, gdy ordynacja nieświeska należała do Albrychta Władysława 1 Archiwum domu Radziwiłłów, Scriptores rerum Polonicarum, t.VIII, Kraków 1885, wyd. Marian Szyszko­‍‑Bohusz, s. 130; list Lwa Sapiehy do Mikołaja Radziwiłła „Sierotki” z 6 września 1605 r., ze Słonimia.

2 T. Bernatowicz, Miles Christianus et Peregrinus. Fundacje Mikołaja Radziwiłła „Sierotki” w ordynacji nieświeskiej, Warszawa 1998, s. 37-39; L’architetto Gian Maria Bernardoni sj. Tra l’Italia e le terre dell’Europa Centro-Orientale, a cura di S. Graciotti e J. Kowalczyk, Roma 1999, s. 104-105.

[8]

alba_ksiazka.indd 8

7/29/09 12:17:47 AM

Il. 1 Nesvisium. Widok Nieświeża i okolic. Rycina T. Makowskiego z ok. 1604 r. Wg Taurogińskiego

Il. 2 Nesvisium. Fragment ryc. T. Makowskiego z ok. 1604 r. z oznaczeniem Alba praedium et vivarium Ducis. Wg Taurogińskiego

Radziwiłła (1625-1636), zawiera opis tego budynku: „Wszytek dylowaniem w szutach porządnie odylowany, do niego wrót dwoje, pierwsze od Nieświeża wrota nowe – nad nimi ganek ze wschodem, gontami pobity (…). Dom pokojowy dla przyjachania księcia JeMci z salą porządny, na wierzchu miasto wietrzników, rogów jelenich cztery i w koło ściany także gontami opierzany, w którem domie pomieszkanie na dole izb białych dwie, z nich kownat dwie, sieni dwoje, z nich kownata jedna dla pokoju księcia JeMci, oponami wewnątrz ściany obite. W tych izbach, sieniach i kownatach drzwi stolarskiej roboty, wszytkich dziewięć (…) wszytkich w izbach dolnych i komorach z błonami szklanemi w ołów wprawionych ośm. (…) Z sieni dolnych na górę do drugiego piętra wschod z poręczem dobry, balaskami toczonemi, tam na śrzednim piętrze, na górze kownat z sieni przeciwne dla chowania rzeczy dwie, do nich drzwi (…) dwoje. Z tego śrzedniego piętra do piętra do sale wchod z poręczem i balaskami, (…)

[9]

alba_ksiazka.indd 9

7/29/09 12:17:48 AM

[10]

alba_ksiazka.indd 10

7/29/09 12:17:48 AM

na której sali okien z błonami szklanemi wolno w ołów wprawionemi z prętami żelaznemi po cztery kwatery (…) dwanaście. Kartyn na płótnie różne malowanie, przy ścianach dwanaście. W tem domie na dole i na śrzednim piętrze i na sali posadzka ceglana wymoszczona”3.

Drugie, nieznane dotąd, źródło rękopiśmienne, inwentarz sporządzony w roku 1636, po śmierci Albrychta Radziwiłła, informuje nas, że na folwarku znajduje się dom drewniany, a w nim sień, kuchnia oraz dwa pokoje z komórkami4. Trudno jednoznacznie przesądzić, czy jest to ten sam budynek, o którym była mowa wcześniej, choć w przybliżeniu odpowiada to układowi wyżej opisanej willi. Na terenie wokół gumna rozmieszczono typowe budynki gospodarcze: dwa świronki, browar, piekarnię, dwie stajenki, słodownię i „syrnik”. Przy folwarku znajdował się sad z wiśniami, gruszami i jabłoniami, między którymi ustawionych było 68 pszczelich uli. Nieco odsunięte było drugie gumno folwarczne ze stodołą i oborą.

Architektura budowli, z parterowym korpusem i piętrowym belwederem, reprezentowała typ architektoniczny renesansowych willi podmiejskich. Spośród wielu analogicznych przykładów wymienić można choćby willę Lanckorońskich w Brzeziu (1. poł. XVII w.) inspirowaną Villą Moli pod Padwą, wzniesioną według projektu Vincenza Scamozziego5.

Rogi jelenie pojawiające się w dekoracji wnętrza willi albieńskiej i znajdujący się w pobliżu zwierzyniec („vivarium”) wskazują, iż pełniła ona także funkcję pałacyku myśliwskiego. Podobny program występował w Zwierzyńcu na Roztoczu, gdzie Jan Zamoyski zlokalizował drewniany pałacyk-willę. W obu przykładach występowały belwederki powią­zane osiami widokowymi z krajobrazem.

Wiadomo, że „Sierotka” kolekcjonował także egzotyczne zwierzęta, np. posiadał kameleona, którego zakupił podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej i przywiózł do Nieświeża6.

Willa Radziwiłła pełniła okazjonalnie jeszcze jedna funkcję, Eremitorium – miejsca 3 AGAD AR, dz. XXV, nr 2666, s. 8182.

4 AGAD AR, dz. XXV, nr 12, s. 5.

5 J. Kowalczyk, Wille w Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII stulecia, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. XXI, 1976, s. 313; L. Matławska-Patyk, M. Patyk, Renesansowa willa Zamoyskiego w Zwierzyńcu nad Wieprzem, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, t. XX, 1986, s. 199-211; J. Putkowska, Rezydencja w Ujazdowie w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. XXII, 1977, s. 89-207; T. Zarębska, Warszawskie rezydencje królewskie oraz ich ogrody w drugiej połowie XVI wieku, [w:] Pałac w ogrodzie, pod red. B. Wierzbickiej, Warszawa 1999, s. 35-83.

6 M.K. Radziwiłł „Sierotka”, Podróż do Ziemi Świętej Syrii i Egiptu 1582-1584, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1962, s. 25.

na sąsiedniej stronie: Il. 3 Gorod Neswiż. Plan Nieświeża i okolic z fragmentem Alby z 1822 r. Oryg. AGAD. Fot. ze zbiorów Autora

[11]

alba_ksiazka.indd 11

7/29/09 12:17:48 AM

Il. 4 Plan willi w Albie opisany jako „fundamenta tego domu pana Radziwiłła woyewodi trockiego ten yest uroboni fwolwarku yego ktori naziwaią Alba zdrwia iest urobieni Ale ya turisował yako murowani”.

Fot. ze zbiorów Autora

odosobnienia i modlitwy. Ten aspekt duchowości zyskał na popularności w czasach potrydenckich, także w kręgu rodziny książęcej. Brat, Stanisław Radziwiłł, zwany „Pobożnym”, w Puszczy Nalibockiej, na Górze św. Antoniego wzniósł eremitorium połączone z pałacykiem myśliwskim, w którym spędzał czas Wielkiego Postu medytując, modląc się i umartwiając7. Wzorce były jeszcze średniowieczne8, ale w nowej redakcji płynęły oczywiście z Rzymu. Jako przykład wymienić należy Villę Montalto na Eskwilinie, papieża Sykstusa V, pełniącą właśnie funkcję eremitorium9. Casino papieskie 7 B.K. Zalewski, Dokonanie pobożne przy pańskim pożyciu (…) Albrychta Stanisława Radziwiłła…, Wilno 1637, k. nlb: „Oświadczają pobożność jego pustynie nalibockie postami i bogomyślnością jego poświęcone i łzami nabożnemi przy ustawicznym o męce zbawicielowej rozmyślaniu gęsto polane”. Por. Radziwiłł Stanisław, [w:] PSB (H. Lulewicz), t. XXX/2, s. 365.

8 Najstarsze europejskie eremitoria dla osób świeckich znane są od XIV w. Były to miejsca usytuowane przy kościołach, a jeszcze częściej w lesie poza miastem z przeznaczeniem dla religijnych medytacji. Pustelnię obok kościoła ukazał w Trattato dell’architettura (1464) Filarete.

9 T. Magnuson, Rome in Age of Bernini, t. I, Stocholm 1982, s. 12‑13, ryc. na s. 13.

[12]

alba_ksiazka.indd 12

7/29/09 12:17:49 AM

otoczone było terenami zielonymi, ze zwierzyńcem, ogrodami i winnicami, których podziwianie umożliwiał belweder z tarasem. „Sierotka” znany był z żarliwej religijności, praktyk ascetycznych i medytacyjnych10. Potwierdzają to współcześni księciu kaznodzieje, Marcin Widziewicz oraz Jan Aland. „Discipliny częste, ciało swoje biczując na Pawła ś. przykład pamiętając czynił” (1 Kor. 9,27)11 oraz „za zdrowia duższego co piątek się disciplinował i kamieniem w piersi bijał przykładem św. Hieronima”12. Nie przypadkiem w XVIII-wiecznym Eremitorium „Rybeńki” znaleźli się patroni „Sierotki” – św. Mikołaj i św. Krzysztof, o czym będzie mowa w dalszej części pracy.

10 K. Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986, s. 156‑171.

11 M. Widziewicz, Kazanie na pogrzebie Jaśnie Oświeconego Pana Jego Mci Pana Mikołaja Chrzisztofa Radziwila…, Wilno [1616], k. nlb.

12 J. Aland, Pamiątka JO sławnej pamięci Panu Jegom. P. Mikołaju Chrzysztofowi Radziwiłłowi…, Wilno 1617, s. 126.

Por. Zalewski, op.cit., k. nlb.

[13]

alba_ksiazka.indd 13

7/29/09 12:17:49 AM

2 CZASY KANCLERZA KAROLA RADZIWIŁŁA (1681–1720) Kanclerz Karol Stanisław Radziwiłł należał w działalności fundacyjnej do najaktywniejszych przedstawicieli rodu, ale swoją uwagę skupiał głównie na Białej na Podlasiu13. Skromny program rekreacyjny renesansowej willi został w 2. poł. XVII w. nieco rozszerzony. W inwentarzu z 1692 r. , prócz budynku wzniesionego jeszcze przez „Sierotkę” występuje już drugi, z dwoma pokojami. Pojawia się również modny ówcześnie pawilon „łaźnia niedokończona, włoskiej roboty, z salami i innemi pokojami, poprawy potrzebujące”. Obok dworu rozciągał się „ogród włoski z różnemi ziołami, kwater w nim rysowanych sześć”. W ogrodzie znajdowała się także figarnia wzniesiona z drewna. Cały zespół ogrodowy położony był nad trzema basenami, określanymi jako sadzawki. Większej zmianie nie uległa pozostała zabudowa folwarku, w którym jedynie niektóre drewniane budynki i szopy zastąpiono nowymi. Nadal funkcjonowały tam dwa ogrody warzywne. Nieco późniejszy, bo z 1706 r. list książęcego zarządcy, Jerzego W. Tauryłowicza, opisujący zniszczenia w Albie, poczynione przez Szwedów, potwierdza istnienie tam zwierzyńca, w którym hodowanych było kilkadziesiąt danieli i łosi.

Od 22 marca 1706 r. w Nieświeżu stacjonowały wojska szwedzkie i wołoskie grabiąc i niszcząc dobra. Dnia 22 kwietnia spalili miasto Nieśwież z przedmieściem Kazimierz, folwarki Hanusowszczyzna i Zarzecze, wsie Wojniłowicze i Pochabowszczyzna. Tragiczną sytuację podczas ich pobytu najpełniej oddaje list Jerzego W. Tauryłowicza do Karola Radziwiłła: „Na noc poszli do Alby gdzie nieszczęśliwą zapędzając bębnem, stąd danielki strzelając odprawowali rekreacyją. Nazajutrz mając dość zwierzyny, zjadszy obiad, wychodząc wprzódy folwark z oborą, budynkami, owo ze wszystkim zapalili, tandem figarnia, pałac wszytek i budynki przed pałacem i stajnią popalili, owo nic zgoła nie zostało, osieć jedna w polu została próżna. Danielków na 12 podwodach po kilkoro zabitych zesłali do obozu pod Lachowicze i łosiów 4 na wozach powieźli (…).

Zwierzyniec na pięciu miejscach rozgrodziwszy drewno spalili, jednak zebrawszy z biedą ludzi po lasach chrustami musiałem kazać zagrodzić (…). W sadzie albieńskim szczepy wszystkie pościnali, stare jabłoni słomą obłożywszy popalili”14. Spustoszenia radziwiłłowskich włości dopełniło otwarcie przed Szwedami fortecy nieświeskiej (21 maja), której umocnienia przez kilka tygodni wysadzano. Dopiero 3 lipca Szwedzi opuścili Nieśwież, choć wojenne niszczenie nie zakończyło się wraz z ich odejściem.

W listopadzie 1707 r. w pojawiły się wojska moskiewskie pod dowództwem Bellinga, 13 Radziwiłł Karol Stanisław, [w:] PSB (A. Rachuba), t. XXX/2, 1987, s. 240-248.

14 AGAD AR, dz. V, nr 16163, nlb.; list Jerzego Wojciecha Tauryłowicza do Karola Radziwiłła z 24 kwietnia 1706 r., z Nieświeża.

[14]

alba_ksiazka.indd 14

7/29/09 12:17:49 AM

grabiąc i niszcząc, także Albę. „W zwierzyńcu co było danielków zabitych po Szwedach wygubił i łosia ostatniego zabił” – donosił Tauryłowicz15.

Po odejściu najeźdźców Tauryłowicz – wedle dyspozycji księcia – przystąpił do porządkowania zniszczeń. Na terenie folwarku wzniesiony został nowy dom, choć nie odbudowano z ruin pałacyku. Uporządkowane i połączone zostały trzy sadzawki przed dawnym pałacykiem16. Po ustabilizowaniu się sytuacji polityczno-militarnej na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego Tauryłowicz kontynuował prace porządkowe w Albie. Latem roku 1708 radziwiłłowski zarządca potwierdzał istnienie wzniesionych wcześniej w Albie budynków, jak też „spłycenie i wyszlamowanie sadzawek w sadzie alias ogrodzie albieńskim”17. Już wkrótce, bo w październiku dowiadujemy się, że „w Albie gdzie folwark był, budynki jedne pańskie, drugie mniejsze ze wszystkim gotowe, piwnica, kuchnia, stajnia i nowa figarnia, gotowe. Sadzawki do zagłębienia tamże dokończone wszytkie trzy spłycone i z ulicy od bywszego pałacu z ogrodu most przez nie dany do zwierzyńca”18.

15 AGAD AR, dz. V, nr 16163, nlb.; list Tauryłowicza do Karola Radziwiłła z 4 listopada 1706 r., z Nieświeża.

16 AGAD AR, dz. V, 16163, nlb.; list Tauryłowicza do Karola Radziwiłła z 3 marca 1707 r., z Nieświeża: „albieński budynek na folwarkowym miejscu poczynam, niezajmując rumu ad faciem przysad bywszego pałacu z inemi rumami; sadzawki trzy co przed pałacem były, że już przedniej jesieni z woli WKsM. Dobrodzieja jam nadprzątnął i za jedno złączył. Most z ogrodu do zwierzyńca przez ten nowy (z sadzawek) stawem miał być porządnie wystawiony, jeśli tak one kontinuować”.

17 AGAD AR, dz. V, nr 16163, nlb.; list Tauryłowicza do Stanisława Radziwiłła z 7 czerwca 1708 r., z Nieświeża.

18 AGAD AR, dz. V, nr 16163, nlb.; list Tauryłowicza do Stanisława Radziwiłła z 17 października 1708 r., z Nieświeża.

[15]

alba_ksiazka.indd 15

7/29/09 12:17:49 AM

3 WE WŁADANIU MICHAŁA RADZIWIŁŁA „RYBEŃKI” (1720-1762) Po śmierci Karola Stanisława Radziwiłła w 1720 r. spadkobiercą rozległych dóbr stał się jego syn Michał Kazimierz „Rybeńko” (1702-1762). Do czasu przejęcia zarządu dóbr w 1724 r., podkreślonego uroczystym wjazdem do Nieświeża, ordynacją zarządzała jego matka Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, której aktywność fundacyjna skupiona była na Białej19. Dopiero jednak „Rybeńko”, władając dobrami przez 38 lat, stworzył w Albie wielkoprzestrzenny zespół rezydencjonalny godny księcia S.R.I. Na znacznym obszarze powstało kilka, powiązanych ze sobą, kompozycji rekreacyjnoogrodowych. Najokazalszym był pałac z maneżem oraz tarasowym, regularnym ogrodem z figarnią i oranżerią. Mniej okazale, ale w niezwykle interesujących formach, prezentowały się kameralne pałacyki Eremitorium i Holendernia. Ukształtowane zostały również aż trzy zwierzyńce i bażantarnia. Nieomal w pełnej okazałości kształt Alby opisany został w inwentarzu z roku 1758, choć jeszcze przez następne cztery lata prowadzono prace w Albie, co odnotowuje korespondencja Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do „Rybeńki”. Materiałem uzupełniającym jest inwentarz z 1776, który – choć sporządzony po zniszczeniach konfederackich – wnosi ważne szczegóły do obrazu przemian Alby.

W związku z podróżami księcia po Europie Zachodniej, przed 1724 r. prace w Albie i Nieświeżu nadzorowała jego siostra, Konstancja Sapieżyna z Radziwiłłów; koncentrowała się ona przede wszystkim na otoczeniu willi, w miejsce której wzniesiono później okazały pałac. W roku 1723 informowała ona matkę, Annę z Sanguszków, że „ogród w Albie jest niepoznany w piękności; pomarańczarnia – już mury wszystkie gotowe, tylko z wierzchu ponakrywać”20.

W tym samym czasie (1723-1724) powstał w Albie maneż. O zaawans­owaniu robót donosił Radziwiłłowi dworzanin książęcy Wojciech K. Ancuta: „maneż z łaski Bożej znacznie w robocie w górą idzie, ściany już stanęli i za pomocą Bożą na śrzódpoście ze wszytkim będzie skończony (…) gontami będzie pobity, gdyż dranice srodze wielki ciężar; rozumiem, że ksi[ąż]e Imć Dobrodziej, jak z maneżu i źrzebców tych co w Albie są piękne (…) do roboty maneżu ze wszystkich majętności dodają pomocy”21. W rok później Ancuta donosił, że „maneż w Nieświeżu alias w Albie gotowy, skończony ze wszystkim i z oknami płóciennymi”22. Przy ujeżdżalni znajdowała się 19 W. Karkucińska, Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676-1764). Działalność gospodarcza i mecenat, Warszawa 2000, s. 58-63.

20 Karkucińska, op.cit., s. 69.

21 Karkucińska, op.cit., s. 69.

22 Karkucińska, op.cit., s. 69-70.

[16]

alba_ksiazka.indd 16

7/29/09 12:17:49 AM

Il. 5 Le Plan d’Alba. Plan sytuacyjny ogrodu w Albie pod Nieświeżem z ok. 1758 r. Fot. ze zbiorów Autora

stadnina, w której w roku 1735 znajdowało się 75 koni, a w poblis­kiej oficynie przechowywano 10 karet i 7 sanek23.

Na pocz. lat 40. XVIII w. nastąpiło znaczne ożywienie w rozwoju przestrzennym Alby.

W 1743 r. przebudowane zostały pomarańczarnia, maneż i Eremitorium. Po śmieci w 1746 matki, Anny z Sanguszków, „Rybeńko” – już nie ograniczany jej indywidualnością – z pełnym rozmachem zajął się kształtowaniem nowych budowli. Aktywizacja prac na zamku i w Albie w latach 1746-1747 wiąże się z kilkoma ważnymi uroczystościami. Wspomnieć należy o urodzinach i imieninach pary książęcej. Z tej okazji odbyły się przedstawienia teatralne i festyny dla licznie zaproszonych gości. W następnym roku zorganizowano uroczysty pogrzeb Anny z Sanguszków i jej wnuka; trwał on od 11 do 13 września 174724.

23 NGAB, f. 694, op. 2, d. 2., 1-3v; Zinwentaryzowanie rumaków i źrzebców w Halbie zostających przy odebraniu od Imć Pana Konstantego podkoniuszego, będącego z różnych rzeczy stajennych jako się specyfikuje, 19 septembris 1735.

24 J.A. Chrościcki, O antykizujących pogrzebach Radziwiłłów, [w:] Radziwiłłowie XVI-XVIII wieku. W kręgu polityki i kultury, „Miscellanea historico-archivistica”, t. III, Warszawa-Łódź 1989, s. 251-268.

[17]

alba_ksiazka.indd 17

7/29/09 12:17:55 AM

Il. 6 Planta Gurney Kondynacyi Pałacu Albienskiego. Rzut piętra pałacu w Albie.

Proj. Franciszek A. Wołodźko z ok. 1750 r. Fot. w zbiorach Autora

Kolejny okres intensywnych prac budowlanych w Albie przypada na poł. lat 50.

Prace przygotowawcze rozpoczęto w roku 1755 od zwożenia gliny i gruzu25. Zachowany Regestr mularzów, strycharzów, dachowników, stolarzów, cieślów i pomocników w fabrykach nieświeskich… z lat 1756-1758 wskazuje na rozmiar prac budowlanych prowadzonych w zamku nieświeskim i „fabryce albieńskiej”, gdzie pracowano przy Eremitorium, Holenderni, przy altanie w zwierzyńcu oraz psiarni26.

A Pałac w Albie Decyzja o budowie okazałego pałacu w Albie zapadła zapewne na pocz. lat 50. XVIII w., w okresie intensywnej działalności budowlanej „Rybeńki”. Wydaje się, że wpływ na szczególne zainteresowanie Albą miała druga żona księcia, Anna z Mycielskich, którą poślubił on w roku 1754. Jak wynika z jej listów do męża, często odwiedzała Albę i zdawała relacje z postępu prac. To właśnie ona relacjonując mężowi działalność „fabryki albieńskiej” podała w liście z 7 lipca 1754 r. informację o rozpoczęciu budowy: „w Albie pałac się zaczął i byłam tam jak fundamenta założyli, ale z drugi strony jak zaczęli kopać wody dokopali”27. Z kolei z rachunków i relacji Johna Hilla wiemy, że 25 AGAD AR, dz. V, nr 5194, s. 18; list kapitana Johanna Hilla do Radziwiłła „Rybeńki” z 12 maja 1755 r., z Nieświeża.

26 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4972, cz.II; NGAB, f. 694, op. 2, d. 4995.

27 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 613, nr 59; list Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 7 grudnia 1754 r., z Nieświeża.

[18]

alba_ksiazka.indd 18

7/29/09 12:17:57 AM

w 1755 r. zwożono glinę i gruz, oczywiście nie tylko do pałacu, ale i do Eremitorium28.

Szczegóły procesu inwestycyjnego (wynagrodzenia murarzy, skład ekip budowlanych, czas pracy etc.) w Albie także ujęte zostały w Regestrze mularzów, strycharzów, dachowników, stolarzów, cieślów i pomocników w fabrykach nieświeskich…29.

Dwa lata po rozpoczęciu wznoszenia pałacu, w grudniu 1756 r. budynek był już gotowy w stanie surowym i przystąpiono do wykonywania dekoracji. Relacjonowała to Radziwiłłowa: „byłam w Albie teraz sztukateryjne robią się, sekretny pokoik zastałam gotowy, ale mi się niepodobał i przerobiony będzie według białostockiego”30. W następnym roku kończono wnętrza, m.in. sień i któryś z pokojów oraz salę31. Podsumowując, jasno klaruje się czas wznoszenia i dekorowania pałacu w latach 1754-1757. Dysponujemy też szczegółowym inwentarzem z roku 1758. Oczywiście ozdabianie trwało i później, o czym świadczy pomysł „Rybeńki” udekorowania tarasu pałacowego od ogrodu. Zadysponował on, aby przewieść z Niechniewicz do Nieświeża „statuę, na której kompas stoi” i aby „na balkonie pałacu ją postawili”32.

Radziwiłłowa polecenie wykonała, ale zgłosiła kilka wątpliwości natury estetycznej, co warto przy tej okazji szerzej zacytować: „Z Niechniewicz tę osóbkę, na której stał kompas według Twego rozkazu sprowadzili, która w pałacu stoi, ale jej do przyjazdu Twego nie kazała na balkonie stawiać bo wiem, że Ci się niepodoba, bo nie tylko, że jest barzo brzydko, chropowato zrobiona, ale trupią głowę ma pode nogami, więc nie barzo by był piękny widok dla nas, bawiących się, na tym balkonie, ale ja rozumiem, że tam w Warszawie łatwo z kilka osób niewielkich według proporcyi tego balkonu dostaniesz”33.

Sygnatura „Franciszek A. Wołodzko Architek[tu]s” na rysunku rzutu piętra pałacu Planta Gurney Kondynacyi Pałacu Albienskiego wskazuje, że projektantem pałacu był architekt Franciszek Wołodźko, postać znana z licznych wzmianek archiwalnych przy okazji prowadzonych przez Radziwiłłów inwestycji.

Odkryty przez nas rzut piętra pałacu w Albie, Planta Gurney Kondynacyi Pałacu 28 AGAD AR, dz. V, nr 5194, s. 18; list kapitana Johanna Hilla do Radziwiłła „Rybeńki” z 12 maja 1755 r., z Nieświeża.

29 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4972, cz. II; NGAB, f.694, op. 2, d. 4995.

30 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 614, nr 148; list Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 17 grudnia 1756 r., z Nieświeża.

31 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 614, nr 190; list Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 30 czerwca 1757 r., z Nieświeża: „W Albie zaś jeszcze nie byłam alem się dowiadywała od Pana Majora, który tam był dziś. Powiadał, że sień kończą malować, pokój ze wszystkim i z kominem skończony. W sali posadzkę kończą i drugi pokój robią”.

32 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 619, nr 359; listy Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 31 sierpnia 1761 r., z Bielicy.

33 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 619, nr 360; listy Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 4 września 1761 r., z Nieświeża.

[19]

alba_ksiazka.indd 19

7/29/09 12:17:58 AM

Albienskiego, skonfrontowany z inwentarzem z roku 1758, pozwala na wyrobie wyobrażenia o kształcie i programie architektonicznym budowli (il. 6).

Piętrowa budowla z wypiętrzoną, trójosiową częścią centralną, założona została na planie wydłużonego prostokąta z wydatnym ryzalitem od ogrodu. Pałac pokryto dachówką. Zaprojektowano go na planie trójdzielnym i trójtraktowym. W centrum siedmioosiowych elewacji od strony dziedzińca i ogrodu znajdowały się trójosiowe ryzality zwieńczone trójkątnymi „gipsaturowymi” tympanonami, zawierającymi herby książęce. Na parterze znalazła się duża sień, której sklepienie wsparto na czterech filarach. Drzwi na wprost prowadziły do „sali dolnej”, pełniącej funkcję salonu, z trzema oknami otwierającymi się do ogrodu. Symetrycznie, po dwóch stronach sieni i salonu, rozmieszczone zostały trójizbowe apartamenty: po dwa pokoje (jeden od ogrodu, drugi od dziedzińca) przedzielone garderobami, które posiadały z boku dodatkowe wyjścia na dziedziniec. Ściany salonu zostały pomalowane w czerwone pasy i ornamenty (prawdopodobnie rocaille), a sufit pokryty sztukateriami; nad kominkiem wisiał portret króla „Augusta 2go”, czyli Augusta II. Pozostałe cztery pokoje i dwie garderoby dekorowane były obiciami z motywami chińskimi, a sufity pokryte sztukateriami. Układ izby na piętrze odbiegał od schematu parteru, co wynika z Planty… Schody prowadziły do wąskiej sieni o trzech oknach skierowanych na dziedziniec, a dalej do dużej sali z oknami od ogrodu. Symetrycznie po obu stronach sieni znajdowały się pokoje mniejsze, zaś do sali przylegały pokoje duże, sypialnie z wnękami na łóżka oraz alkowami po bokach, przy czym alkowy od strony sali były przejściowe, zaś od zewnętrznej strony miały okna i w inwentarzu nazywane są gabinetami. Najbardziej ozdobnym wnętrzem na piętrze była sala, w której znajdowały się dwa kominki czarno marmoryzowane, nad którymi umieszczone były, w ramach ze stiuku, portrety Augusta III i królowej Marii Józefy. Odnotowano również, że sufit był „z gipsatury”, ściany zostały pomalowane „w cienie”. Zapewne była to dekoracja ornamentalna chiaroscurro. Nad drzwiami prowadzącymi z sali do sypialni księcia i księżnej znajdowały się supraporty z „portretem z ekspresyją kwiatów i fruktów”.

Obie sypialnie także miały bogatą dekorację, bo „sufity z gipsatury w sztukateryje”; stiuki były również na kominkach.

B Ogród francuski Szczegółowa chronologia kształtowania ogrodu regularnego przy pałacu albieńskim jest trudna do rekonstrukcji. Nie odbiega to od typowej sytuacji badawczej historycznych założeń zielonych. Dysponujemy jedynie sporadycznymi wzmiankami w korespondencji lub rozporządzeniach „Rybeńki”. Na szczęście mamy dwa szczegółowe, [20]

alba_ksiazka.indd 20

7/29/09 12:17:58 AM

uzupełniające się inwentarze, z lat 1758 i 1776. Na terenie, na którym ukształtowano ogród barokowy, wcześniej już, bo od końca XVI w., znajdował się renesansowy ogród kwaterowy. Przechodził on zmienne koleje losu, na przemian ulegając zapuszczeniu i odnawianiu. Kwaterowy ogród regularny w latach 30. XVIII w. został przekomponowany. W 1732 r. w Nieświeżu przebywał architekt i ogrodnik Johann Georg Knackfuss. „P. Ogrodnik w Nieświeżu będący, aże nie chciał rysować tu, odjechał do Ołyki i miał przysłać odrysowawszy, którego i dotychczas nie masz, a wszelka gotowość jest”34. Informacje tę Zdanowicz podaje w związku z pracami na zamku nieświeskim, ale pobyt tego ogrodnika, projektanta ogrodów w Ołyce (Faschonbourg, Turczyn) związany był również z przekomponowaniem ogrodu w Albie. Johann Georg Knackfuss należał do najważniejszych postaci artystycznego dworu „Rybeńki”, rezydując przede wszystkim w Ołyce35.

W październiku roku 1745 odnotowano, że „kanał we zwierzyńcu jest wszystek wykopany i wodę wkoło z rzeki ta kępa opuszczona podług informacyi WKsMci Dobrodzieja”36. Nieobecny wtedy w Nieświeżu „Rybeńko” zażyczył sobie, aby architekt Wołodźko przysłał mu „delineacyję tego kanału jak jest zakończony”. Prawdopodobnie informacja ta odnosiła się do kanału-basenu, znajdującego się między regularnym ogrodem a zwierzyńcem, widocznego na Le Plan d’Alba. Bez wątpienia wraz z budową (1754-1757) pałacu prowadzone były prace ogrodnicze. Kilka wzmianek znajdujemy w ówczesnych korespondencjach. Radziwiłłowa w roku 1756 donosiła, że „Groblę lipami obsadzili, także lipiny do wysadzania ulicy do Alby okopują”37.

W latach 1758‑1759 trwało ozdabianie ogrodu rzeźbami, o czym donosił „Rybeńce” jego ekonom Kalepiński: „postumenta alias kolumny tak snicerską robotą jako i stolarską zrobione i rozkazałem do albińskiego ogrodu zawieźć. Nie mam informacyi jak mam onych postawić”38.

Nieznany dotąd plan sytuacyjny, zatytułowany Le Plan d’Alba, choć jest dość schematyczny, to zawiera szczegółową legendę dającą wyobrażenie o kompozycji zespołu

34 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb.; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 17 lipca 1732 r., z Nieświeża.

35 T. Bernatowicz, Die Familie Knackfuss. Eine Studie über das Wirken deutscher Gärtner und Architekten in Polen, [w:] Barock. Geschichte-Literatur-Kunst. Deutsch-polnische Kulturkontakte im 16.-18. Jahrhundert, Warszawa 2006, s. 203-215.

36 AGAD AR, d z. V, nr 18919, nlb; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 5 października 1745 r., z Nieświeża.

37 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 614, nr 148; list Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 17 grudnia 1756 r., z Nieświeża.

38 AGAD AR, dz. IV, nr 6772, s. 105; list Jana Kalepińskiego do Radziwiłła „Rybeńki”, [b. d. i m.]. Zawarta w tym liście informacja dotycząca śmierci Makucia, jednego z majstrów wskazuje, iż list napisany został w 1758 lub w roku następnym.

[21]

alba_ksiazka.indd 21

7/29/09 12:17:58 AM

pałacowo-ogrodowego, którego kształtowanie zakończyło się ok. 1758 (il. 5)39. Składał się on z trzech głównych części: pałacu z dziedzińcem i oficynami, regularnego ogrodu, łączącego się z wielkim kanałem oraz rozciągającego się za nim zwierzyńca.

Wokół dziedzińca pałacowego skoncentrowane zostały budynki mieszczące kuchnię, mieszkanie służby, mieszkanie ogrodnika, stajnię, maneż. Tuż obok pałacu znajdowała się piwnica. Na wysokości dziedzińca pałacowego, od strony głównej alei, założone zostały inspekty kwiatowe, figarnia, a dalej 7 kwater sadu. Na osi pałacu, w kierunku zwierzyńca znajdowało się 10 parterów na 3 tarasach, schodzących do basenu.

Przylegały do niej boskiety przecięte ośmioma gwiaździstymi alejami. Nad basenem, przy przedłużeniu alei wjazdowej znajdowała się oranżeria. W obrębie ogrodu regularnego założone były bersa. Przez duży, podłużny basen przerzucony został most, którego przedłużenie stanowiła Wielka Aleja biegnąca przez zwierzyniec; równolegle do niej wytyczona została Mała Aleja.

Oba inwentarze z lat 1758 i 1776 znakomicie uzupełniają pewne szczegóły związane z wyposażeniem ogrodu. Oba wyodrębniają „wielką ulicę”, zapewne na osi pałacu, z perspektywą na kanał i zwierzyniec. Obsadzona była ona „kępami jedłowymi”, czyli strzyżonymi szpalerami. Właśnie przy niej stały cztery drewniane cokoły, pomalowane popielato (na kolor kamienia) z rzeźbami z metalu, które w 1776 r. złożone zostały w pałacu. Dwie kwatery przy pałacu nazywane są „fontannowe”, co wskazywałoby na istnienie wodotrysków, ale nic nam nie wiadomo o tego typu pracach hydraulicznych.

Może były to baseny napełniane wodą, gdyż na nich rosły też lawenda i zioła.

Z barokowych form ogrodowych odnotować należy gwiaździsty, ośmiopolowy boskiet („szpalery trójgraniaste z lipiny i grabiny”), wewnątrz których – zasłonięte od wiatru – rosły drzewka owocowe.

C Pomarańczarnia Latem 1743 r. Zdanowicz przygotował drewno na przebudowę pomarańczarni, ukończonej ostatecznie dopiero w październiku40. W korespondencji informował on 39 Plan de Nieswiz, Le Plan d’Alba: „1. Le Palais [pałac] / 2. La Cour du Palais [dziedziniec pałacowy] / 3. Le Jardin [ogród] / 4. L’Orangerie [oranżeria] / 5. Figuerie [figarnia] / 6. Le Couché et Fleuristes [inspekty kwiatowe ] / 7. Boccage sombre ou L’Etoile [zacieniony w kształcie gwiazdy] / 8. Vergers [sadu] / 9. Parteres [partery] / 10. Grand Berceau [wielkie berso] / 11. Petit Berceau [małe berso] / 12. La Porte du Jardin du Coté de la Grande Aleé [brama do ogroodu od strony Wielkiej Alei] / 13. La Grande Aleé qui Condut vers la ville [Wielka Aleja prowadząca do wsi] / 14. Le vivier / 15. Le Pont qui traverse le vivier / 16. Le Parc / 17. La Grande Aleé du Parc [Wielka Aleja przez zwierzyniec] / 18. La petite Aleé du Parc [Mała Aleja przez zwierzyniec] / 19. Jardin Potager [ogród warzywny] / 20. autre Jardin Potager [inny ogród warzywny] / 21. Preries [łąka] / 22. la Cave [maneż] / 23. la Cuisine [kuchnia] / 24. habitation du Pigneur [mieszkanie służby] / 25. habi­ tation du Jardiner [mieszkanie ogrodnika] / 26. Les Ecuries [stajnia] / 27. Le Manage [maneż]”.

40 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb.; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 20 czerwca 1743 r., z Nieświeża.

[22]

alba_ksiazka.indd 22

7/29/09 12:17:58 AM

szczegółowo księcia o swoich dokonaniach: „pomarańczarnia de novo ze wszystkim zreparowana, już skończona i drzewka pownoszone już dalej jak od tygodnia, taż pomarańczarnia z dwuma piecoma, okienek w niej 28 podług zdania obudwuch ogrodników korelickiego i albińskiego”41. W kolejnych latach prace remontowe prowadzono w miarę potrzeb, zwłaszcza że drewno i szkło narażone były na ciągłe uszkodzenia.

O jednym z remontów wspomina Anna Radziwiłłowa w roku 1757: „ramy na pomarańczarnię robią, do której pomarańczarni mojego sadzenia pomarańczek coraz więcej przybywa”42. A już z opisu z 1776 wynika, że budowla wykonana została z cegieł i nakryta gontowym dachem. Zgodnie z zasadami wznoszenia tego typu budynków, ściana skierowana na południe została całkowicie przeszklona, a wnętrze ogrzewano dwoma zwykłymi piecami.

Interesującym zagadnieniem jest rodzaj roślin hodowanych w pomarańczarni i ich ilość, bo był to przecież jeden z wyznaczników prestiżu właściciela oranżerii. Choć w dalszej części tej książki prezentowane są in extenso inwentarze roślin, to warto sformułować choćby kilka uwag ogólnych. W roku 1738 w Albie (w pomarańczarni oraz wystawionych do ogrodu) znajdowało się zaledwie ok. 59 drzewek pomarańczowych i 152 drzewka cytrynowe. W mniejszych ilościach przechowywano w niej inne, rzadkie rośliny, jak jaśmin, laur, rozmaryn, mirt, fiołki i inne. Dwadzieścia lat później, w 1758, liczba drzewek pomarańczowych i cytrynowych osiągnęła optymalną, w historii Alby, ilość, bo aż 343 sztuki, co w polskich warunkach chyba przewyższało zbiory królewskie. Pozostałych roślin przybyło nieznacznie. Po zniszczeniach lat 60. ostało się sporo roślin, bo 268 oraz 90 „dzikich pomarańczowych i cytrynowych”.

D Figarnia W ogrodzie przy pałacu w Albie istniała również figarnia. Jej istnienie potwierdzone jest już w 1738, ale zapewne istniała znacznie wcześniej. W tym roku przechowywane były m.in. drzewka figowe (26 sztuk), sadzonki winorośli, orzechy tureckie i włoskie, brzoskwinie oraz melony. W figarni również uprawiano owocujące drzewka pomarańczowe i cytrynowe. Zasób figarni 20 lat później, prócz większego zróżnicowania roślin, nie uległ zmianie. Zapewne wtedy, tak jak później (informuje nas o tym inwentarz z 1776), skromny pawilon wzniesiony był z drewna i nakryty gontem. Podobnie jak oranżerię, ogrzewano go piecem.

41 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 3 października 1743 r., z Nieświeża.

42 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 614, nr 190; list Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 30 czerwca 1757 r., z Nieświeża.

[23]

alba_ksiazka.indd 23

7/29/09 12:17:58 AM

E Maneż Latem 1743 r., Zdanowicz przygotował drewno na remonty i przebudowę maneżu, który w październiku był prawie skończony43. Powstał on w wyniku rozbudowy wcześniej istniejącego, urządzonego w latach 1723-1724. W sprawozdaniu przesłanym „Rybeńce” Zdanowicz szczegółowo poinformował o stanie prac przy ujeżdżalni44. Częściowo drewniana, częściowo murowana budowla założona została na planie wydłużonego prostokąta i pokryta dachówką. W dłuższych ścianach wstawiono po 6 okien; brak było jeszcze tynków zewnętrznych. W maneżu – prócz wielkiej sali przeznaczonej do ujeżdżania koni – znajdowały się loże, otwierające się arkadami, przeznaczone do oglądania popisów jeździeckich. Na marginesach sprawozdania książę Radziwiłł poczynił kilka dyspozycji: kazał oszklić okna, sprowadzić gips z Grodna do dekoracji sufitu, usunąć kominek ze starszej części budowli oraz wysypać maneż piaskiem, „ażebym mógł jeździć jak przyjadę i cieszyć się pracą WMPana”. Prace wykończeniowe trwały w następnych latach. Dopiero jednak w 1747 r. Radziwiłł rozporządził, aby „Galeryję maneżu skończyć”45. W inwentarzach z lat 1758 i 1776 maneżu nie uwzględniono, choć na planie Le Plan d’Alba został odnotowany, a stadnina nadal znajdowała się na terenie Alby.

F Holendernia – pałacyk z oborą i ogródkiem Kolejnym zespołem rekreacyjnym występującym w Albie była tzw. Holendernia, służąca, zgodnie z ówczesną modą, do połączenia zabawy w wiejskie zajęcia z hodowlą krów holenderskich, dumą Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, a później jej dzieci.

Z listu Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 1745 r. wynika, iż „Olendernia we zwierzyńcu, już zręb stanął, koło wierzchu będziem robić”. Stąd wniosek, że pałacyk powstał w tym czasie, choć nie można wykluczyć budowy tylko obory o tej nazwie46. Z całą pewnością nową Holendernię-pałacyk wznoszono latem 1757 i 175847.

W świetle inwentarza z 1758 r. Holendernia była pałacykiem wzniesionym z drewna, z piętrem z muru pruskiego, nakrytym gontem. Integralną częścią była przylegająca do niego obora holenderska, w której urządzono 30 miejsc na krowy holenderskie. Do sieni na parterze przylegały symetrycznie po dwie izby z piecami, pełniące funkcje gospodarcze (zapewne związane z hodowlą krów), o czym świadczą obite deskami ściany i sufity oraz brak wyposażenia mieszkalnego. Obok sieni głównej, przy schodach, znajdowały się ponadto komórka i komora.

43 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb.; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 20 czerwca 1743 r., z Nieświeża.

44 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb.; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 3 października 1743 r., z Nieświeża.

45 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb.; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 26 maja 1757 r., z Nieświeża.

46 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb.; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 5 października 1745 r., z Nieświeża.

47 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4995, k. 2-11.

[24]

alba_ksiazka.indd 24

7/29/09 12:17:58 AM

Piętro, na które prowadziły schody z sieni dolnych, posiadało charakter reprezentacyjny, z typowym układem pomieszczeń. Głównym wnętrzem była sala poprzedzona sienią, a przylegały do nich, symetrycznie, po dwa pokoje. Uzupełnienie stanowiło niewielkie wnętrze mieszczące „prywet”.

Bogactwo podkreślały ściany, otynkowane i oklejone ornamentalnymi tkaninami („obicia półatłasowego”). Dwa pokoje udekorowane zostały tkaninami o motywach „chińskich”; w jednym, sypialni, był to „pawilon kwadrasty, chiński, z materyi (…), w osóbki malowany”, czyli baldachim nad łóżkiem, w drugim zaś ściany ozdobione „obiciem półatłasowym, granatowym, roboty chińskiej w osóbki i drzewa”. W obu pokojach znajdowały się materace nakryte „bagazyją chińską”. Na skromne wyposażenie wnętrz składały się ówcześnie trzy stoliki (w tym jeden chiński) i dwa tapczany.

Bardziej interesujący jest zestaw sprzętów i naczyń znajdujących się w pomieszczeniach parteru, związanych z obsługą obory holenderskiej. Prócz powszechnych przedmiotów służących do wytwarzania produktów mlecznych – jak cebry i donice – znajdowały się tam porcelanowe misy, półmiski, kubki, tace oraz wazy, wykorzystywane niewątpliwie podczas rekreacyjnych pobytów księstwa w Holenderni.

Okna pokojów wychodziły na regularny ogródek z kwaterami „w cyfry grabiną sadzony”. Dla porządku, a i dla podkreślenia użytkowego znaczenia tego zespołu, napisać trzeba, że znajdowały się tam także drewniane syrnik i chlew.

G Altana z 7 pawilonami i promienisty zwierzyniec W bezpośredniej bliskości Holenderni znajdował się zwierzyniec, do którego prowadziła droga przez groblę i kanał. Na urozmaiconym terenie przeciętym strumykiem i porośniętym brzeziną wytyczonych zostało osiem alei w układzie promienistym, zbiegających się na placyku z altaną. Inwentarz z 1758 r. opisuje ją jako piętrowy, drewniany pawilon założony na planie koła i nakryty gontowym dachem. Kręte schody prowadziły na górną kondygnację, gdzie znajdował się „sufit wyrażający wewnątrz zwierzęta z ośmią perspektywami”. Owe „perspektywy” to otwory wychodzące na każdą aleję zwierzyńca. Posiadały one zasłonki płócienne, osłaniające przebywających w altanie przed słońcem. Na końcach alei ustawione były słupy z namalowanymi obrazami zwierząt: niedźwiedzia, jelenia, daniela, bajwoła (żubra), wielbłąda, rysia i łosia.

Zapewne te same wyobrażenia znajdowały się na suficie altany. Altana w zwierzyńcu powstawała od kwietnia do września 1758. Najpierw pracowali tam „mularze przy altance w zwierzyńcu”, później cieśle48.

48 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4995, k. 3-5.

[25]

alba_ksiazka.indd 25

7/29/09 12:17:58 AM

Uzupełniających szczegółów dotyczących zagospodarowania tego zespołu albieńskiego dostarcza nam inwentarz z roku 1776, który podaje, że „koło tej altanki było pałacyków seu pokoików z alkierzykami i sionkami drewnianych w cegłę malowanych siedm, teraz tylko cztery i te popsute, porujnowane, ani stel, ani podług, ani okien, ani pieców, ani drzwi w żadnym, pokrycie gontowe stare. Trzy zaś pokoiki wzięte do folwarku Ferberkowa, tam na reparacyją”. Oznaczałby to, że wokół altanki rozmieszczono niewielkie pawiloniki przeznaczone do pobytów, może nawet z noclegiem, o czym świadczyłyby znajdujące się tam pokoiki, alkierzyki i sionki, ogrzewane piecami.

Promienisty układ alei zwierzyńca z altaną w centrum i pawilonami wokół wskazuje na charakterystyczną barokową kompozycję gwiaździstą, stosowaną powszechnie w zakładanych od XVII w. parkach-zwierzyńcach europejskich49.

Cały teren ogrodzony został 800 „prząsłami” i 808 „szułami” (rodzaj płotu) oraz 330 prząsłami wyplecionymi z chrustu. Zwierzyniec ten określony został jako „do forsowania łosiów”.

H Psiarnia Na terenie Alby hodowano i trzymano także psy książęce, niezbędne podczas polowań i gonitw. Jak ogromną przywiązywano do nich wagę, świadczy korespondencja Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do męża, w której ze szczegółami i wielką troską opisuje ona perypetie i radości związane z chowem zwierząt. Choć rasa i ilość psów stanowiły o prestiżu książęcym, to budynki psiarni nie wyróżniały się spośród zabudowy gospodarczej, folwarcznej. Były to drewniane pawilony podzielone sektorami i nakryte gontem. Wiadomo, że w lipcu 1758 r. czterech cieśli wykonało psiarnię, „za młynem Dawidowskim”50. Ponadto w otoczeniu znajdowały się: budynek z piekarnią, kuchnia, świron, chlew, budynek zwierzynnika.

I Eremitorium Eremitorium w Albie powstało zapewne w latach 30. XVIII w., a jego istnienie w roku 1739 potwierdzone zostało wzmianką w tzw. Księdze rozporządzeń Radziwiłła „Rybeńki”51. Inwentarz z 1741 prezentuje nam wygląd zespołu przed przebudową w późniejszych latach52. Do powiększenia pawilonu przystąpiono w lecie 1743 r., bowiem wtedy budowniczy Kazimierz Antoni Zdanowicz zgromadził drzewo przeznaczone 49 T. Bernatowicz, „Entre éventail et étoile”. Zwierzyńce w osiemnastowiecznej Polsce i ich europejskie związki, „Barok”, t. IV/1(7), 1997, s. 105-118.

50 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4972, cz. II; NGAB, f. 694, op. 2, d. 4995.

51 AGAD AR, dz. VI, nr 80a, s. 987.

52 AGAD AR, dz. XXV, nr 2703/1a: Inwentarz Eremitorium pod Halbą będącego sporządzony 1741 aprilis.

[26]

alba_ksiazka.indd 26

7/29/09 12:17:58 AM

do prac z nim związanych53. Kilka miesięcy później, w październiku, prace zakończono. Dobudowano pokoik między kaplicą a tokarnią, zawierający piec i kominek „podług wyraźnej woli WKsMci Dobrodzieja”, jak doniósł księciu Zdanowicz. Ponadto, pisał dalej, „Remitorium wszystkie wkoło kazałem kawałkami cegły ćwikować, gdzie się popsuło i oprawić z wapno”54. Ponieważ teren i okolica, na którym stało Eremitorium, były podmokłe, pojawił się problem z błotem na dziedzińcu. Zdanowicz dopilnował wybrukowania rynsztoków do odprowadzania wody. Książę osobiście śledził prowadzone prace, wydając szczegółowe zalecenia związane z przeznaczeniem wnętrz.

Przykładem może być dyspozycja przeniesienia sypialni do izby przeznaczonej na tokarnię. Akceptując działania Zdanowicza podkreślał, że Eremitorium „musi się pięknie wydawać”, co miała podkreślać decyzja „galeryją pomalować”, której wykonanie zlecił nadwornemu malarzowi Heskiemu55.

Zestawienia wydatków budowlanych z lat 1756-1758 wskazują, że również w tych latach prowadzone były intensywne prace budowlane przy Eremitorium. Intensyfikacja przypadała na okres od maja do września 175656, następnie od kwietnia do września 175757. W czerwcu 1757 r. „w Eremitorium trzy sufity pobili, facjatę podmurowali i wytrynkowali i mur z podwórza tynkują” – donosiła w korespondencji mężowi Anna Radziwiłłowa58. W roku następnym, w kwietniu i maju 1758, w Eremitorium pracowali murarze i brukarze, a w już maju i czerwcu 1758 cieśle, co wskazuje na nakrywanie pawilonu dachem59.

Plan de Eremitorium de Nieswiez, znajdujący się w St. Petersburgu, ukazuje sytuację topograficzną tej części Alby (il. 7). Pałacyk położony był w pobliżu Uszy, która w tym miejscu uformowała dwie wyspy, na których założono trawniki oraz zasadzono drzewa.

Na pierwszą wyspę prowadziły dwa mostki, a w środku dzieliło je, dające cień, berso.

Szeroki most, z okrągłym basenem w środku, zasilanym przepływającą w strumyku wodą, prowadził na drugą, mniejszą wyspę. Do Eremitorium wiodła aleja od strony omówionego wyżej, promienistego zwierzyńca z altaną w środku.

53 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb.; list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 20 czerwca 1743 r., z Nieświeża.

54 AGAD AR, dz. V, nr 18919, nlb. (ODZ, ZŁ, AR, t. III, s. 86); list Kazimierza A. Zdanowicza do Radziwiłła „Rybeńki” z 3 października 1743 r., z Nieświeża.

55 Ibidem.

56 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4972, cz. II, k.513-517; Regestr mularzów, strycharzów, dachowników, stolarzów, cieślów i pomocników w fabrykach nieświeskich a die 12 septembra 1756.

57 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4995, k. 17-22; Specyfikacyja zapłaty fabrycznej in Anno 1757.

58 AGAD AR, dz. IV, teka 42, kop. 614, nr 190; list Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do Radziwiłła „Rybeńki” z 30 czerwca 1757 r., z Nieświeża.

59 NGAB, f. 694, op. 2, d. 4995, k. 1-14v.

[27]

alba_ksiazka.indd 27

7/29/09 12:17:59 AM

Il. 7 Plan de L’Eremitorium de Nieswiez. Plan sytuacyjny Eremitorium i ogrodu z ok. 1758.

Fot. w zbiorach Autora.

Odkryty przez nas w St. Petersburgu rzut Eremitorium przedstawia kształt, jaki uzyskało ono podczas ostatniej przebudowy (il. 8), co potwierdza konfrontacja z inwentarzami z lat 1758 i 1776. Przy czym podkreślić należy, iż o ile program ogólny wynikający z rzutu i odczytany z inwentarza jest zgodny, to nie sposób w pełni precyzyjnie zidentyfikować poszczególne pomieszczenia planu z opisem inwentarzowym.

Można przypuszczać, że rysunek prezentuje wstępną i generalną koncepcję, której szczegóły były modyfikowane w trakcie budowy.

[28]

alba_ksiazka.indd 28

7/29/09 12:18:00 AM

Il. 8 Rzut pawilonu Eremitorium w Albie z ok. 1758. Fot. w zbiorach Autora.

Na rzucie widzimy Eremitorium jako zespół parterowych oficyn zgrupowanych z dwóch stron dziedzińca przedzielonego murem, oddzielającym część gospodarczą od mieszkalnej. Ich elewacje frontowe pomalowane zostały farbami w kolorze „ceglastym” i czerwonym. Namalowane zostały także gzymsy, co może wskazywać na markowanie form architektonicznych.

[29]

alba_ksiazka.indd 29

7/29/09 12:18:00 AM

poniżej: Il. 9 Plan sytuacyjny terenów, przez które zaplanowano przepędzenie łosi do zwierzyńca w Albie, fragm. Fot. ze zbiorów Autora

po prawej: Il. 10 Plan sytuacyjny terenów, przez które zaplanowano przepędzenie łosi do zwierzyńca w Albie. Fot. ze zbiorów Autora

[30]

alba_ksiazka.indd 30

7/29/09 12:18:01 AM

Parawanowe mury z drzwiami zamykały także dziedzińczyki od frontu. W głównej części widoczne są z dwóch stron jednotraktowe, trójizbowe pomieszczenia, składające się, jak czytamy w inwentarzu z 1776 r., z sionek, pokoju i refektarza. Wcześniejszy opis z roku 1758 wymienia w tym miejscu sionki, pokój dla kapelana i alkierz, zatem w tej części znajdowało się mieszkanie goszczącego okazjonalnie księdza, prowadzącego rekolekcje. Zrozumiałe, że jadalnia musiała znajdować się z tej strony, gdyż stykała się z zespołem pomieszczeń kuchennych, wychodzących na drugi dziedzińczyk.

Wewnątrz pokryto „ściany z różnym pustelniczym malowaniem”, zapewne tym, które polecił Heskiemu wykonać „Rybeńko”.

Po przeciwnej stronie trzy izby, identycznej wielkości jak naprzeciwko, mieściły w 1776 r. babiniec, kaplicę i sypialnię księcia. Niemniej jednak wcześniejszy opis z roku 1758 mówi nam o istniejących tam pokoju sypialnym, sali i kaplicy. Podaje także szczegóły związane z wyposażeniem. We wszystkich trzech wnętrzach znajdowały się kominki, a dekorację stanowiły „ściany około różnemi farbami malowane”. W sypialni widniały „persony śś. Pustelników jako i różne drzewa wyobrażone” i krucyfiks nad kominkiem, co stanowiło oczywiste podkreślenie pustelniczej funkcji wnętrza. Nie wiemy, jaką tematykę posiadały polichromie pozostałych izb. W kaplicy istniał ołtarz z obrazem Najświętszej Marii Panny, udekorowanym koroną oraz szlachetnymi kamieniami. Niewykluczone, iż była to srebrna sukienka. Inwentarz z 1758 r., szczegółowo omawiający wyposażenie kaplicy, wymienia typowe elementy wyposażenia kościelnego jak paramenty oraz sprzęty liturgiczne. Skromnie prezentował się zbiór rzeźb; z kości słoniowej wykonany został krucyfiks oraz figurki św. Jana Nepomucena i św. Michała Archanioła. Rzeźbiarski charakter miały dwie kapliczki z umieszczonymi w nich Narodzinami Jezusa oraz woskową figurką Dzieciątka Jezus. W kaplicy znajdowało się zaledwie kilka obrazów: Św. Jan Ewangelista, Chrystus między uczonymi w Piśmie, a ponadto dwadzieścia osiem rycin, których tematów inwentarz nie wymienia.

Większy zbiór obrazów, 18 sztuk, znajdował się w sypialni księcia. Były one malowane na płótnie, blasze, desce, pergaminie i papierze. Prócz obrazów maryjnych (NMP Kodeńskiej, NMP Virgo Amabilise) i chrystologicznych (Ecce Homo, Pan Jezus Ukrzyżowany Milatyński) bogato reprezentowane były wizerunki świętych, w przeważającej mierze patronów księcia i jego rodziny: św. Michał, św. Antoni, św. Franciszek, św. Józef, św. Tadeusz, św. Katarzyna, św. Franciszek Ksawery oraz św. Łukasz.

Na wyposażenie użytkowe pokoju składały się niezbędne meble: tapczan, taboret, szafy duża i mała (malowana w motywy chińskie), stoliki do gry w warcaby i do pisania oraz świeczniki, zegar (drugi znajdował się w sali) i skrzynka z przyborami do pisania. Miejsce medytacji i modlitwy podkreślała obecność różańca z kości słoniowej, [31]

alba_ksiazka.indd 31

7/29/09 12:18:01 AM

pojemnik porcelanowy ze święconą wodą oraz „obicie pustelnicze z trzciny morskiej”, będące zapewne rodzajem stroju do umartwień i medytacji.

Tematyka książek odzwierciedla duchowość religijną Radziwiłła „Rybeńki”. Wśród przechowywanych dzieł obecne są żywoty świętych połączone z charakterystyczną dla nich religijnością: św. Jana Nepomucena, bł. Jana z Dukli, św. Filipa Nereusza, św. Stanisława Kostki, św. Onufrego. Znalazły się również pobożne medytacyjne, kazania, pisma moralne, polemiki z herezjami, modlitewniki (godzinki, Droga Krzyżowa, koronki [różańce], Psałterz) oraz rozważania Męki Pańskiej.

Przy większości z 61 książek religijnych znajdujących się w sypialni księcia, a wymienionych w inwentarzu z 1758, odnotowano rok wydania. W podręcznej biblioteczce znajdowały się jedynie trzy egzemplarze z XVII w., pozostałe zaś pochodziły z 1. poł.

XVIII w. Po zestawieniu ilościowym według lat wydania wynika, że najwięcej woluminów (po cztery lub pięć sztuk) wydrukowanych zostało w latach 1741-1744. Pozostałe egzemplarze powstawały od poł. lat 20. do 1740. Z późniejszego okresu, po 1744, odnotowane zostały jedynie cztery obiekty, z których najpóźniejszy pochodził z 1752 r. Ta komasacja zakupów na pocz. lat 40. zdaje się potwierdzać wspomnianą już generalną przebudowę Eremitorium zakończoną w roku 1745. Oczywiście większość książek pochodziła z biblioteki zamkowej lub była specjalnie zakupiona do Eremitorium.

Również przy drugim dziedzińczyku znajdowały się naprzeciw siebie dwie podłużne, trzyizbowe oficynki. Jedna z nich, w tym przypadku oba inwentarze i rzut historyczny są zgodne, zajmowana była przez piekarnię i kuchnię poprzedzone sionkami. Z kolei w pawilonie naprzeciwko, w 1758 r. znajdowały się sionki, korytarz i refektarz. Ich dekoracja także odzwierciedlała sakralny charakter budowli. Najokazalej ze wszystkich wnętrz zespołu ozdobiony został refektarz, który miał „sufit, ściany farbami adumbrowane, na lewej wizerunek Wieczerzy Pańskiej, na prawej stronie effigies Zbawiciela naszego uczniom chleb rozdawającego”, nad kominkiem zaś namalowano „hostyję ś. z kielichem”. Jak powiedziano wcześniej, w 1776 r. refektarz wymieniony został w pawilonie przy głównym dziedzińcu, a tu mówi się o jedynie o sionkach, izbie i komorze. Prawdopodobnie po 20 latach uległy one zniszczeniu, jak to zapisano na początku inwentarza: „sufity i ściany z malowaniem różnym obrazowym i pustelniczym popsute”. Zapewne dlatego przeniesiono jadalnię książęcą do alkierza, należącego pierwotnie do mieszkania księdza.

Interesująco wyglądało zagospodarowanie obu dziedzińców, choć nie mamy pewności, co na nich się znajdowało i w którym miejscu.

Na rzucie Plan de Eremitorium de Nieswiez na środku głównego dziedzińca widzimy drzewo, a wokół cztery partery haftowe. Inwentarz z 1776 r. sporządzony już po konfederackich zniszczeniach, potwierdza, że na środku rosła lipa, natomiast na drugim [32]

alba_ksiazka.indd 32

7/29/09 12:18:01 AM

podwórzu stał na środku „kompas kamienny, szary”, czyli zegar słoneczny, ustawiony na cokole murowanym ze stopniami drewnianymi. Ponadto rosły tam: brzoskwinia, jabłoń i grusza. Natomiast w inwentarzu z roku 1758 sytuacja jest odwrócona. Na podwórzu przed kaplicą i pokojem księcia wymieniany jest i dokładnie opisany „kompas słoneczny”. Ustawiony został na murowanym cokole, pomalowanym na kolor kamienia; składał się z marmurowego blatu, ze złoconymi (mosiężnymi?) cyframi i żelaznym wskaźnikiem. Na tym samym dziedzińczyku, przy wejściu, uformowane zostały „kwatery murowane z drewnianymi ramami”, w których posadzono jakieś rośliny. Zaś na podwórzu gospodarczym znajdujemy na środku lipę otoczoną czterema kwaterami, obsadzonymi kwiatami i ziołami, a przy ścianach cztery cokoły do „stawania różnych fruktów”. Trudno przesądzić o słuszności którejś z wersji, gdyż przy obecnej wiedzy obie koncepcje posiadają równoważne uzasadnienie.

Wszystkie pawilony jednokondygnacyjne wzniesione zostały z cegieł i nakryte gontem. Ważnymi elementami programu ideowego były rzeźby drewniane z parami waz, polichromowane na kamienne. Św. Mikołaj znajdował się nad wejściem na dziedziniec główny, zaś św. Krzysztof nad drugą bramą, prowadząca na podwórze gospodarcze.

Poprzez umieszczenie patronów Radziwiłła „Sierotki” „Rybeńko” oddał hołd założycielowi Alby i jednemu z ważniejszych twórców potęgi rodu.

Na zakończenie należy wspomnieć jeszcze o jednym wnętrzu – „korytarzyku od sadzawki”, którego zlokalizowanie na planie Eremitorium sprawia trudności; być może został on dodany nieco później. Służył jako miejsce przechowywania najcenniejszych sprzętów podczas nieobecności właściciela. Na ich podstawie możemy wnioskować, czym oprócz modlitw i medytacji zajmował się książę podczas pobytów w Eremitorium. Znajdowały się tam m.in. warsztat tokarski z całym zestawem narzędzi (piłki, dłuta, wiertła, cyrkle etc.), jakiś „instrument do rysowania sposoby” oraz „instrument do robienia zegarka”. Prócz tego wędka do łowienia ryb. Z przedmiotów bardziej typo­ wych składowane tam były nakrycia stołowe (talerze, filiżanki, miseczki).

[33]

alba_ksiazka.indd 33

7/29/09 12:18:01 AM

4 DZIAŁALNOŚĆ KAROLA RADZIWIŁŁA „PANIE KOCHANKU” (1762-1790) Karol Stanisław Radziwiłł „Panie Kochanku” (zm. 1790), wkrótce po objęciu w 1762 r. ordynacji musiał opuścić Polskę60. W roku 1764 miasto zostało zajęte przez wojska rosyjskie oraz zwolenników Stanisława Augusta Poniatowskiego61. W kilka lat później (1767) rezydencja ponownie dostała się w ręce Rosjan, dowodzonych przez gen. Izmaiłowa. Okupacja, trwająca nieomal do roku 1775, spowodowała daleko idące zniszczenia zamku, miasta i Alby. Sporządzony w 1776, cytowany dalej in extenso inwentarz zniszczeń, ukazuje skalę zniszczeń, a opracowany kilka lat później, w 1783 r., kosztorys strat prezentuje skalę finansową szkód, jakie poniósł Radziwiłł podczas kilkunastoletniej nieobecności w Nieświeżu62.

Choć w budowlach ogrodowych, pałacu, Eremitorium, Holenderni odnotowano dużo zniszczeń, głównie dachów, częściowo sufitów i ścian, to nadawały się one do remontu. Znaczniejszemu uszkodzeniu, niekiedy zaś całkowitej degradacji, uległy urządzenia i zaplecze gospodarcze wykonane z drewna, jak choćby wyposażenie wspaniałego zwierzyńca. „Opadłe i porujnowane” były domki ogrodnika, „bajwolnika”, „zwierzynników”, altanki i mosty, a nawet ogrodzenie i drzewa. Podczas nieobecności księcia zabito ok. 40 sztuk zwierząt (jelenie, daniele, łosie, żubry, świnie japońskie).

Po powrocie w roku 1778 do Nieświeża, Radziwiłł „Panie Kochanku” przystąpił do porządkowania i odnawiania zniszczonych budowli. Szczególnie intensywne działania prowadzono w latach 1780-1786. Ich tempo i natężenie wyznaczały daty uroczystości odbywających się w Nieświeżu: obchody stulecia odsieczy wiedeńskiej (1783), czy pogrzeby – brata Hieronima i matki Franciszki z Wiśniowieckich (1786). Głównym powodem zmian była jednak wizyta króla Stanisława Augusta (1784), która miała usankcjonować zgodę między nim a magnatem63.

Prócz wyremontowania pałacu, Eremitorium i Holenderni, rozszerzono program przestrzenny Alby o nowe kompozycje, jak promienisty układ kanałów czy rustykalną wioskę parkową. Alba w tym kształcie stała się wielkoprzestrzenną i wielkoskalową kompozycję krajobrazową, nie mającą analogii w Polsce i Europie.

A Osiem kanałów i egzotyczny pawilon na wyspie Radziwiłł założył jeden z największych zwierzyńców w Polsce [il. 11, 12] zbiegających 60 Radziwiłł Karol Stanisław zwany Panie Kochanku, [w:] PSB (J. Michalski), t. XXX/2, 1987, s. 248-262.

61 B. Taurogiński, Z dziejów Nieświeża, Warszawa 1938, s. 111-112.

62 NGAB, f.694, op. 2, d. 5001, k. 21-24; Akt weryfikacyi (…) Karola, wojewody wileń. (…), Hieronima podkom. lit.

Radziwiłłów (…) o szkody, krzydwdy, dezdacyje (…) w roku 1783, na dniu 19 novembra ukończony i podpisany”.

63 T. Bernatowicz, Entre éventail et étoile…, s. 105-107.

[34]

alba_ksiazka.indd 34

7/29/09 12:18:01 AM

się promieniście w centrum, gdzie znajdował się okrągły basen z wyspą w środku.

W pełnej okazałości kompozycja jest widoczna na planach historycznych, Planie mysteczka Nesviża… z 1810 r. (il. 11)64 oraz na trochę późniejszym planie folwarku Alba z pocz. XIX w. (il. 12)65.

Kopanie gigantycznych kanałów w Albie rozpoczęto w końc. 1780 lub na pocz. 1781, a rok później (1782) część z nich, na odcinkach przy wyspie, była już wykopana; pięć z nich w części wyłożona została darnią w celu wzmocnienia brzegów. Rozpoczęto kopanie Kanału Wielkiego, łączącego układ wodny z rzeką Uszą, skąd doprowadzano wodę uzyskaną w wyniku spiętrzenia groblą pod wsią Wojniłowicze. Wodę, zapewne pitną, miało dostarczać źródło; w tym celu wykopano „krynicę” tzw. Dawidowską66.

Całkowite zakończenie budowy skomplikowanego systemu kanałów i śluz w Albie nastąpiło w lipcu 1785 r.

Na wyspie, w centrum promieniście zbiegających się kanałów, ustawiono imponującą altanę. Jej wygląd znamy z rysunków zachowanych w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego67. Jej autorstwo, inwencyjne i architektoniczne, odnotowane zostało w górnym rogu rysunku ukazującego elewację budowli; widnieje tam napis: „Faciata Altany Abieńskiej inwentowana przez Xcia Karola Radziwiłła Wdę Wileń. Rysowana przez Lutnickiego Chorążego y Architekta” (il. 13).

Parter okazałego pawilonu o malowniczej bryle założony został na typowym dla parkowych budowli zwierzyńcowych planie molino da vento (il. 14). Dwie wyższe kondygnacje, znacznie mniejsze – na planie koła (il. 15). Bryłę wzbogacono ośmioma okrągłymi wieżyczkami w formie minaretów, dostawionymi z czterech stron parteru i piętra. Zwieńczeniu nadano oryginalna formę monumentalnej kolumny korynckiej, a każdą kondygnację uzupełniono 0 tarasy z balustradami.

Altana wzniesiona została z okazji wizyty Stanisława Augusta Poniatowskiego w Nieświeżu, która miała miejsce w dniach 15-22 września 1784 r. Anonimowy autor opisu pobytu króla w stolicy ordynacji podaje, że kanały „ściągały się na kształt promieni gwiazdowych do jednego centrum, to jest krągłego placu, na którym była zbudowana altana arcypiękna, zrobiona na model kościoła św. Zofii w Stambule, ozdobiona meczetami architektury i inwencyi samego księcia gospodarza, naokoło której ośm 64 CGWI, f. 846, op. 16, d. 22223; Plan mysteczka Neswiża w minskoj guberni 1810go goda. W archiwum moskiewskim znajdują się jeszcze inne plany Alby, m.in. Plan mysteczka Neswiża (…) 1798 goda (CGWI, f. 22222, k.1, nr 1-4). Nie wnoszą one jednak nowych informacji do omawianego zagadnienia. Panu Waleremu Barawemu z Mińska dziękuję za zwrócenie uwagi na ten zbiór.

65 NGAB, f. 694, op. 16, d. 5144, k. 1.

66 LVIA, f. 459, op. 1, nr 861; Wymiar i kalkulacyja roboty i maystra grabarza Maxima Jarmołowicza z ludźmi jego w zwierzyńcu kopanej Ru 1782. Za prace ziemne zapłacono 35 225 złp.

67 GR BUW, Zk. król. P. 188, nr 1-3.

[35]

alba_ksiazka.indd 35

7/29/09 12:18:01 AM

Il. 11 Plan mysteczka Neswiża w minskoj guberni 1810go goda. Oryg. CGWI. Fot. w zbiorach Autora

oficyn żadnej nie czyniąc przeszkody prospektowi na tyleż otaczających kanałów”68.

Po obejrzeniu iluminacji, zaaranżowanej przed pałacem w Albie, król udał się do altany „ponad kanałami suto iluminowanymi w rozmaite figury; po obu stronach stały 68 Bytność Stanisława Augusta w Nieświeżu, [w:] Obraz Polaków i Polski w XVIII wieku, wyd. E. Raczyński, t. 16, Poznań 1842 (1843), s. 60.

[36]

alba_ksiazka.indd 36

7/29/09 12:18:02 AM

Il. 12 Plan Alby z pocz. XIX w. Oryg. NGAB. Fot. Autor

[37]

alba_ksiazka.indd 37

7/29/09 12:18:02 AM

girydony z lampami. Reperkuskussya ze świateł tych nadbrzeżnych podwajała w wodzie, co wspaniały i piękny czyniło widok, aż do podziwiania”69. Przybywszy do altany „bardzo wspaniałej, w kolorowe ognie iluminowanej, która między kanałowemi światłami jak twierdza stojąc, bawiła niewymownie”70. Stanisław August wziął udział w tańcach, które odbywały się w centralnej sali pawilonu.

Z fragmentarycznych zapisów w Kalkulacyi P. Adama Lutnickiego pisarza fabrycznego od roku 1781… wynika, że prace przy budowie altany rozpoczęto w czerwcu 1782 r. od zwożenia piasku, a w grudniu tego roku sprowadzono 36 sztuk „brusów”71. Kolejna wzmianka pochodzi z sierpnia 1783 r. i dotyczy zakupu cyny do „litowania galeryi blachą w altanie” oraz zakupu „sadzy angielskiej do malowania altany”. W rok później, w sierpniu 1784 odnotowano zakup gwoździ „do przybijania blachy na altanie w Albie”, co można uznać za prace zamykające przy wznoszeniu pawilonu.

B Zwierzyniec i nowa altana Szczególną troską otoczył Radziwiłł zwierzyniec, uformowany jeszcze przez jego ojca „Rybeńkę”, zniszczony przez okupantów. Został on uporządkowany i zapełniony zwierzyną przed spodziewaną wizytą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który należał do entuzjastów polowań. Podanie zwierzyńca albieńskiego… z 1782 r., sporządzone przez chorążego milicji nieświeskiej Henryka Wobbe, informuje nas o ilości dzikich zwierząt, znajdujących się w Albie w latach 1780-1782. Najwięcej zgromadzono zajęcy (122), danieli (113), dzików (68), saren (88), łosi (24) oraz kuropatw (50)72. Były też niedźwiedzie, na które urządzono polowanie, gdy król gościł w Nieświeżu. Do nowego zwierzyńca, zgodnie z instrukcją księcia, spędzano dzikie zwierzęta ze wszystkich dóbr książęcych, m.in. aż z Żółkwi na Ukrainie. W marcu 1782 r. zwierzynnik Karol Jezierski przyprowadził do Nieświeża z Ołyki aż 78 danieli73. Innym razem Radziwiłł w liście do podłowczego ołyckiego Packiewicza nakazywał, aby łapać młode łosie, wykarmiać przy pomocy kóz i krów, a następnie skierowywać je do Alby.

Zwierzyniec był ogrodem otwartym dla wszystkich, i to zarówno szlachty, jak też poddanych, w tym także Żydów, co należało w tym czasie do wyjątków. W dyspozycjach przekazanych podłowczemu Biełłce książę nakazywał wpuszczenie do zwierzyńca 69 Ibidem, s. 61.

70 Ibidem, s. 62.

71 LVIA, f. 459, op. 1, nr 857, k. 1-5. Kalkulacyja P. Adama Lutnickiego pisarza fabrycznego od roku 1781, miesiąca septembra, dnia 1 po rok 1786 miesiąca julii dnia 2go.

72 LVIA, f. 459, op. 1, nr 861, k. 9-10; Podanie zwierzyńca albieńskiego (…) Hryszkowi Biełłce podłowczemu z opisem tak zwierza różnego rodzaju jako też rozmaitych rzeczy skarbowych w nim najdujących się, sporządzone 1782 roku, 30 decembris.

73 AGAD AR, dz. XXIX, nr 15, s. 283.

[38]

alba_ksiazka.indd 38

7/29/09 12:18:02 AM

Il. 13 Widok pawilonu na wyspie w Albie. Proj. L. Lutnicki i K. Radziwiłł „Panie Kochanku”. Oryg. GR BUW

wszystkich chętnych, bowiem „nie tylko dla mojej własnej uciechy i ochoty mieć chcę, ale też nawet dla powszechnego widoku i ukontentowania”74. Zatem prywatny park­ ‍‑zwierzyniec w Albie zaczął pełnić także funkcję publicznego ogrodu zoologicznego.

74 AGAD AR, dz. XXIX, nr 15, s. 274.

[39]

alba_ksiazka.indd 39

7/29/09 12:18:05 AM

W tym miejscu wspomnieć trzeba jeszcze o innej „altanie” w Albie, którą można by pomylić z pawilonem na wyspie. W korespondencji marszałka dworu książęcego Chrzanowskiego nazywana jest „salą”. Prace przy jej wznoszeniu trwały od września 1785 r., a w połowie sierpnia – jak podaje Chrzanowski – 22 drwali pod kierunkiem cieśli wycięło 40 drzew z 300 potrzebnych na ten cel75. Pojawił się jednak problem z transportem belek do Alby, ponieważ zwykłymi wozami, nawet zaprzężonymi w trzy konie, nie można było drzew przewieźć. W końcu miesiąca Chrzanowski pisał: „Altana murowana nad fundament wyniesiona półtora łokcia, co do sali nie wiem czy będę mógł drzewo z lasu sprowadzić, gdyż po trzy konie do jednej sztuki dawałem złp.

6 i tak ludzie nie chcieli się nająć”76. Problem transportu drewna na altanę zajmował Chrzanowskiego również we wrześniu: „do sali drzewo w lesie wypuścili ale ciężko dostać powód (…) nie chcą ludzie najmować się, że drzewo bardzo ciężkie, to [drzewo] do samego fundamentu, na salę, co filary to chyba zimą sprowadzi się, bo ani wozów takich nie ma, a chcę aby przynajmiej fundament zrobić tego roku, cegłę kupujem”77.

W źródłach nie znajdujemy sugestii, gdzie ten pawilon został wzniesiony, ale najbardziej prawdopodobnym miejscem był plac w centrum promienistego zwierzyńca leśnego, w miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się altana wzniesiona przez „Rybeńkę”.

C Wiejskie chatki Nad jednym z kanałów w Albie Radziwiłł „Panie Kochanku” wybudował zespół drewnianych domków krytych słomą78. W relacji z wizyty króla Poniatowskiego znajdujemy opis tego zespołu określanego jako „Chatki Albieńskie”: „Książę wojewoda wileński jako głowa familii i dziedzic miejsca, rozdał w tej Albie plan rozmierzony dla swoich imienników i krewnych, domki im wiejskie ze wszystkiemi wygodami pobudował z drzewa po prostu, a na tych wszystkich były malowane zwierzęta różne (…).

Wszystkie domki były stawione rzędem jednym nad największym i najobszerniejszym kanałem obok innych wielu, mniejszych”79.

Z Kalkulacyi… sporządzonej przez Lutnickiego wynika, że zespół wiejskich pawilonów ogrodowych wzniesiono między marcem a czerwcem 1783 r.80 Odnotowano 75 AGAD AR, dz. V, t. 51, nr 2223 (KOBiDZ TŁ, AR, t. IV, nr 182).

76 AGAD AR, dz. V, t. 51, nr 2224 (KOBiDZ TŁ, AR, t. IV, nr 183).

77 AGAD AR, dz. V, t. 51, nr 2223 (KOBiDZ TŁ, AR, t. IV, nr 184).

78 T. Bernatowicz, Alba w czasach Karola Radziwiłła „Panie Kochanku”, [w:] In atrium hortis. Studia i szkice z dziejów sztuki, konserwacji zabytków i muzealnictwa. Wojciechowi Fijałkowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1997, s. 121-129.

79 Bytność Stanisława Augusta w Nieświeżu…, s. 59-60.

80 AGAD AR, dz. XXIX, nr 15, s. 178-179.

[40]

alba_ksiazka.indd 40

7/29/09 12:18:05 AM

Il. 14 Plan parteru pawilonu na wyspie w Albie. Oryg. GR BUW

Il. 15 Plan piętra pawilonu na wyspie w Albie. Proj.

L. Lutnicki i K. Radziwiłł „Panie Kochanku”.

Oryg. GR BUW

[41]

alba_ksiazka.indd 41

7/29/09 12:18:14 AM

tam liczne transporty cegieł, co wskazuje, że w części były one murowane. W czerwcu budyneczki musiały być gotowe, bowiem zakupiono „ugier do malowania chatek albieńskich” i „lejce do uwiązywania lustrów”. W 1783 r. superintendent huty szkła w Nalibokach Fiederkiewicz (Fiodorkiewicz) tłumaczył się księciu z niedostarczenia dobrego szkła do Chatek Albieńskich, ponieważ popsuł się piec w hucie81. Drobne prace wykończeniowe prowadzono jeszcze w roku następnym.

Najokazalszym budyneczkiem była Chatka Radziwiłła „Panie Kochanku”. W relacji z wizyty króla czytamy: „Oglądał Pan Miłościwy z ciekawością wszystkie pokoiki gustownie i bogato przyozdobione, ogródek mały i dziką promenadą w niej różne altany, a pod niemi podziemnemi kuchniami i lodowniami, wszystko dokoła wodą oblaną, oraz ptaki w klatkach różnego gatunku”82. Pełniejsze opisy znajdujemy w późniejszych inwentarzach. Inwentarz zwierzyńca i ogrodu albieńskiego… z 1816 r. podaje, że „Chatka ś.p. księcia Karola z drzewa brusowego, sosnowego długości arszynów 25, szerokości 12, słoma kryta, do niej sień, sala i pokojów 4, gabinecików 2, podłoga w jednym pokoju tarciczna, a w dalszych posadzka taflowa; obicie na ścianach poobdzierane, stare, sufity opadłe, pieców kaflowych dwa, porujnowane, kominków 3 opadłych, drzwi stolarskiej roboty (…) pojedynkowych drzwióch 8”83. Z inwentarzy powstałych tuż po wybudowaniu zespołu domków, Regestru spisanych memblów w Albie w Chatce… z 178384 oraz Regestru tak meblów jako też kommestybiliow… z 1785 r.85 wynika, że wyposażenie Chatki tworzyły przedmioty niezbędne podczas krótkich pobytów księcia. Odnotowane zostały: meble, zegary, świeczniki, przybory do pisania oraz astrolabium. Znajdowały się tam tylko dwa obrazy: Pan Jezus Milatyński oraz Najświętsza Panna Maria w „sukience srebrnej”. Zastawę stołową, około 25 sztuk porcelany, określano jako „chińską”, 58 sztuk jako zwykłą.

W ogródku, bezpośrednio przy chatce księcia, prócz drzewek morelowych, morwowych, brzoskwiniowych czy migdałowych zasadzone były róże, goździki, lewkonie oraz fiołki. Uzupełnienie ogrodowo-rustykalnego programu stanowił sad z gruszami, czereśniami, kasztanami i brzoskwiniami, założony z drugiej strony pałacyku. Była 81 AGAD AR, dz. V, t. 81, nr 3727 (KOBiDZ TŁ, AR, t. VI, nr 112); list superintendenta huty szkła w Nalibokach S. Fiederkiewicza do Radziwiłła „Panie Kochanku” z 17 czerwca 1783 r., z Nalibok.

82 Bytność Stanisława Augusta w Nieświeżu…, s. 63.

83 AGAD AR, dz. XXV, nr 2693/2, s. 5; Inwentarz zwierzyńca i ogrodu albieńskiego w 1816 roku sporządzony.

84 LVIA, f. 459, op. 1, nr 856; Regestr spisanych memblów w Albie, w Chatce (…) Karola Radziwiłła (…) oddanych w dozór i pilność Franciszki Górskiej, gospodyni nowo przyjętej i Grzegorza Biescieyki , dnia 29 septembris 1783 roku.

85 LVIA, f. 495, op. 1, nr 856, k. 4v-11v; Regestr tak meblów jako też kommestybiliow i innych rzeczy w chatkach albieńskich (…) Karola Radziwiłła (…) będących w dozór Biescieykowi oddanych po uczynionej rewizyi r[ok.]u 1785, m[iesią]ca januarii, 12 dnia na nowo sporządzony.

[42]

alba_ksiazka.indd 42

7/29/09 12:18:14 AM

także ptaszarnia z gołębiami (ponad 600 sztuk), przepiórkami, żurawiami, sowami oraz pawiami. Źródła z epoki nie zawierają jednoznacznych informacji o liczbie chatek. W cyto­ wanym wcześniej opisie wizyty króla odnotowano, że Stanisław August prócz chatki „Panie Kochanku” odwiedził jeszcze cztery domki86. W literaturze popularnej podaje się czasem liczbę kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu, ale w źródłach brak potwierdzenia i nie wydaje się to prawdopodobne z punktu widzenia kompozycji ogrodowych87.

W 1791, w rok po śmierci księcia, wyposażenie pawilonu przeniesiono do zamku, a domki w Albie uległy zniszczeniu. Jedynie Chatka Radziwiłła, zapewne wykonana najsolidniej, przetrwała do roku 181688.

D Oranżeria i Łazienka Odnotować należy także, iż w czasach, gdy Alba należała do Radziwiłła „Panie Kochanku”, wzniesione zostały tam nowe oranżeria i Łazienka. Powstały one między lipcem a wrześniem roku 178589. Nie wiemy nic bliższego o położeniu i kształcie tych budynków. Oranżeria zapewne znajdowała się w ogrodzie regularnym przy pałacu, pewnie w miejscu wcześniejszej.

E Twórcy Alby Ogromny zespół parkowo-rezydencjonalny, jakim była Alba (około 300 ha), ukształtowany w latach 1778-1786, był dziełem zbiorowym, w którego tworzeniu decydującą rolę odegrał sam fundator. Jego pomysły, wzorowane na przykładach europejskich (m.in. podparyskiej Bagatelle), które Radziwiłł widział osobiście podczas podróży, realizowane były przez grupę architektów, geometrów, ogrodników i rzemieślników.

Zgodzić się należy z dotychczasowymi ustaleniami, że projektantem altany i chatek był Leon Lutnicki, autor koncepcji przekształcenia zamku nieświeskiego w czasach „Panie Kochanku”90.

86 Bytność Stanisława Augusta w Nieświeżu…, s. 64.

87 T. Bernatowicz, Sentymentalne idee i wiejskie chatki w ogrodach „picturesque” czasów stanisławowskich, [w:] Obraz i natura, pod red. M.U. Mazurczak, J. Patyry, M. Żak, s. 117-155.

88 LVIA, f. 495, op. 1, nr 856, k. 16-18v.; Weryfikacyja meblów, sprzętów i różnych rzeczy w chatkach albieńskich po J.P.J.O. księciu wojewodzie wileńskiemu pozostałych Mikołajowi Turowskiemu w r[ok.]u 1790 podanym, w roku 1791 czyniona.

89 AGAD AR, dz. V, t. 51, nr 22223; (KOBiDZ TŁ, AR, t. VI, nr 179, 184); listy Chrzanowskiego do Radziwiłła „Panie Kochanku” z 24 lipca i 4 września 1785 r., z Nieświeża.

90 B. Taurogiński, Dane archiwalne o artystach na dworze książąt Radziwiłłów XVI-XIX w., „Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie”, t. III, Wilno 1938/1939, s. 21.

[43]

alba_ksiazka.indd 43

7/29/09 12:18:14 AM

W Rozporządzeniach gospodarczych i prawnych księcia Karola Radziwiłła znajdują się instrukcje określające obowiązki najważniejszych osób związanych z prowadzonymi budowami: „budowniczego”, „architekta fabrycznego” i „kasjera fabrycznego”91.

Do zadań budowniczego, którym był Gosławski, należała strona organizacyjno-zaopatrzeniowa prowadzonych fabryk. „Kasjer”, Adam Lutnicki, zajmował się sprawami finansowymi. Natomiast bezpośrednie prowadzenie budów należało właśnie do chorążego i „architekta fabrycznego” Leona Lutnickiego.

Pomysły ukształtowania Alby pochodziły niewątpliwie od samego Radziwiłła, co potwierdza choćby wspomniana już adnotacja pod projektem altany. Ale należy pamiętać, że przez dwór nieświeski w tym czasie przewinęło się wielu architektów, którzy mogli odegrać znaczącą rolę w kształtowaniu rezydencji i parku. Interesującą postacią był włoski architekt Carlo Spampani, goszczący w Nieświeżu w latach 1775-1778, biegły w „ogrodowej fabryce”92. W źródłach odnotowano również obecność architekta Michała Florjanowicza (Floranowicza), który prowadził bliżej nieznane prace budowlane w Albie i Nieświeżu w latach 1761-1765, 1775, 1776-177893. Ponadto wzmiankowani są Michał Jakimowicz (1760-1778) oraz Daniel Ludwikiewicz (1776-1800)94.

W związku z szeroko zakrojonymi pracami ogrodniczymi w Nieświeżu zatrudniano także ogrodników. Nie zawsze możemy stwierdzić, który z nich był projektantem, a który zajmował się jedynie uprawą warzyw czy pielęgnacją zieleni. W roku 1776 był zatrudniony w Albie ogrodnik Franciszek Harbutowicz95. W tym czasie rośliny do Nieświeża dostarczał ogrodnik z Warszawy Franciscus [Franciszek] Boem, któremu za pośrednictwem Gautura przekazano w 1782 r. pieniądze za „ogrodniny”96. Z usług tego ogrodnika korzystano jeszcze w 1810 r., gdy przebywał już w Wiedniu97. W lutym 1782 „Panie Kochanku” zatrudnił [Macieja] Schoellnera98. Do jego obowiązków 91 AGAD AR, dz. XXIX, nr 15, s. 178-179.

92 W. Kieszkowski, Carlo Spampani, architekt radziwiłłowski czynny w Polsce w XVIII w., „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, t. I, 1932/1933, s. 27.

93 M. Morelowski, W sprawie artystów radziwiłłowskich XVIII w. polskiego pochodzenia i ocalałych dzieł ich ręki, „Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie”, t. III, Wilno 1938/1939, s. 24; E. Łopaciński, Nieznane dane archiwalne i wiadomości źródłowe do historii sztuki Wilna i b. W. X. Litewskiego od XVII do początków XIX w., „Prace i Materiały Sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie”, t. III, Wilno 1938/1939, s. 75.

94 Kieszkowski, op.cit., s. 33.

95 AGAD AR, dz. XXI, teka 12, H. 16; Franciszek Harbutowicz pobrał 16 zł. pol. za okres od 1 września do 1 grudnia 1776 r.

96 AGAD AR, dz. XXI, B 74; kwit podpisany przez Boema, poświadczający odbiór 59 złp. 1 grudnia 1782.

97 AGAD AR, dz. XXI, B 74; poświadczenie odbioru 1000 flor. reń. wystawione w Wiedniu. Ogrodnik podpisał się „Franciscus de Boem” i przystawił pieczęć z herbem, co świadczyłoby o jego nobilitacji.

98 AGAD AR, dz. XXIX, nr 15, s. 268-269; Rozporządzenia gospodarcze i prawne księcia Karola Radziwiłła; kontrakt z 12 lutego 1782 r., na podstawie którego Schoellner miał otrzymać 96 złp.

[44]

alba_ksiazka.indd 44

7/29/09 12:18:15 AM

należała nie tylko opieka nad ogrodem i oranżerią w Albie, ale również nauka ogrodnictwa oddanych mu pod opiekę pomocników. Radziwiłł zastrzegł w kontrakcie, że w przypadku zakładania nowych ogrodów Schoellner powinien dostarczyć „abrysy”, a zatem zajmował się on projektowaniem ogrodów i parków. Nie wiemy, jak długo przebywał w Nieświeżu, bowiem już w 1783 r. wzmiankowany jest Marcin Josna99, a w lipcu tegoż roku odnotowano przyjazd nowego pracownika, Frantza [Franciszka] Bollmana100. Jego działalność potwierdzona została ponadto w latach 1791-1794101.

Ten pobieżny tylko katalog materiałów wydobytych ze źródeł rękopiśmiennych nie wypełnia całkowicie rejestru twórców kreujących to niezwykłe założenie rezydencjonalno-ogrodowe.

99 AGAD AR, dz. XXI, teka 15, J 101. Josna jako ogrodnik albieński odnotowany został w latach 1783 i 1806.

100 AGAD AR, dz. V, teka 51, nr 2223 (KOBiDZ TŁ, AR, t. IV, nr 184); list Chrzanowskiego do Radziwiłła „Panie Kochanku” z 4 września 1785 r., z Nieświeża.

101 AGAD AR, dz. XXI, teka 3, B 83.

[45]

alba_ksiazka.indd 45

7/29/09 12:18:15 AM

5 SCHYŁEK ŚWIETNOŚCI I DESTRUKCJA W XIX W. Śmierć Radziwiłła „Panie Kochanku” zamknęła faktycznie okres świetności Alby. Następni właściciele traktowali dobra nieświeskie jako ziemskie źródło dochodu, a nie miejsce rekreacji. W roku 1790 ordynacja nieświeska stała się własnością jego bratanka księcia Dominika, syna Hieronima i Zofii Turn und Taxis102. W ciągu trzynastu lat jego pobyty w Nieświeżu były rzadkością. Niepokoje polityczne, w których książę uczestniczył pośrednio i bezpośrednio, nie sprzyjały rozrywkom. Radziwiłł wyróżniał się patriotyczną postawą, którą w znacznej mierze ukształtowało środowisko Czartoryskich w Puławach, gdzie często przebywał. Wspierał finansowo Insurekcję Kościuszkowską, armię Księstwa Warszawskiego i inne działania patriotyczne. Jako pułkownik wziął udział w wyprawie Wielkiej Armii na Rosję. Zginął w 1813 r. od ran poniesionych w bitwie pod Lautrecken nad Renem.

W 1814 r. decyzją cara Aleksandra I spadkobiercą olbrzymiej fortuny radziwiłłowskiej, w tym Nieświeża i Alby, został Antoni Radziwiłł (1775-1833), namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, reprezentujący króla pruskiego. Przebywał on głównie w Berlinie, Poznaniu, własnej ordynacji przygodzickiej (Antonin) oraz Ciszycy w Kotlinie Jeleniogórskiej. Do Nieświeża przyjeżdżał sporadycznie, traktując dobra białoruskie i litewskie przede wszystkim jako źródło zysków103. Podobny stosunek do spuścizny miał jego syn Wilhelm, który przejął własność po śmierci ojca w 1833 i zarządzał nią do 1870 r.104 Proces deprecjacji zespołu rezydencjonalnego na rzecz użytkowego folwarku trwał do poł. XIX w. W 1. ćw. XIX w. w Albie nadal znajdował się zwierzyniec, a raczej las ze zwierzyną. Potwierdzają to wzmianki o występowaniu służby łowieckiej.

W roku 1804 w Albie odnotowany został podłowczy Tomasz Dubicki opiekujący się danielami105, a w 1815 zwierzynnicy Ignacy Szuciński106 i Wasyl Tyndyk107. Jeszcze w 1829 r. w Albie przebywali administrator z obowiązkami łowczego podłowiectwa księstwa nieświeskiego Ignacy Peliksza, podłowczy Antoni Kuczyński i zwierzynnicy: Wincenty Tyndyk, Ignacy Szuciński, Antoni Dębowski, Krzysztof Łukaszewicz oraz 102 Radziwiłł Dominik Hieronim, [w:] PSB (Z. Anusik, A. Stroynowski), t. XXX/1, z. 124, s. 176-178.

103 Taurogiński, op.cit., s. 163; A. Galos, A. Nowak-Romanowicz, Radziwiłł Antoni Mikołaj, [w:] PSB (A. Galos, A. Nowak-Romanowicz), t. XXX/1, z. 124, Wrocław-Warszawa 1987, s. 155-160.

104 Taurogiński, op.cit., s. 163; Radziwiłł Wilhelm, [w:] PSB (A. Galos, Z. Zacharewicz), t. XXX/2, z. 125, Wrocław­ ‍‑Warszawa 1987, s. 375­‍‑377.

105 NGAD, f. 694, op. 2, d. 6, k. 6v.

106 NGAD, f. 695, op. 2, d. 1, k. 6.

107 NGAD, f. 695, op. 2, d. 1, k. 19.

[46]

alba_ksiazka.indd 46

7/29/09 12:18:15 AM

il. 16 Alba. Widok na fragment ogrodu w 2008 r. Fot. Autor

Michał Łazarewicz108. W 1748 r. wzniesiono „Dom Wrzosowy” dla podłowczego, nieznanego z nazwiska109.

Nadal w Albie uprawiane były ogrody warzywne oraz utrzymywana oranżeria.

W roku 1804 w pracował tam ogrodnik Leon Leszukowski110. W 1807 zatrudniony był ogrodnik „wiedeński” Michael Haeussler (Michał Heysler; Mikael Haeusler), który sprzedał do sadu 579 drzewek owocowych (grusze, jabłonie, wiśnie, czereśnie, morele, brzoskwinie, śliwy, winorośl) oraz 30 krzaków róż111. Prowadził on, niezależnie od pracy dla Radziwiłłów, szkółkę z drzewkami. Również w późniejszych latach w Albie odnotowani zostali ogrodnicy: Jan Szulc (1816)112 oraz Piotr Tyndyk (1829)113. W 1848 r. zarządca Alby, Hilary Okołonia sprawozdawał Zarządowi Dóbr, że „rozkazał zbić szczątki starej oranżeryi w Albie, stamtąd otrzymałem cegły 9000 z górą”114.

108 NGAD, f. 694, op. 3, d. 2606, k. 61.

109 NGAD, f. 694, op. 3, d. 2642, k. 36. Koszt wynosił 646 rubli srebrnych.

110 NGAD, f. 694, op. 2, d. 6, k. 1-1v, 10-11.

111 AGAD AR, dz. XXI, t. 12, H. 20.

112 NGAD, f. 695, op. 2, d. 1, k. 12.

113 NGAB, f. 694, op. 3, d. 2606, k. 61-62.

114 NGAB, f. 694, op. 3, d. 2666.

[47]

alba_ksiazka.indd 47

7/29/09 12:18:19 AM

il. 17 Plan sytuacyjny kompozycji Alby w 2000 r. Rys. ze zbiorów Autora

Ten proces przekształceń Alby w tereny rolniczo-leśne obrazuje także zmiana charakteru zabudowy. Na przykład w maju 1808 r. wznosi się domek gospodarczy. Budowle w Albie, nieużywane, stopniowo popadały w ruinę, choć jeszcze w 1838 r. planowano [48]

alba_ksiazka.indd 48

7/29/09 12:18:21 AM

il. 18 Alba. Widok na fragment ogrodu. Fot. z ok. 1895 r.

remont „pałacu letniego”115. Jednak już w roku 1848 zarządca Alby zaproponował roze­ branie reszty pałacu, argumentując to złym stanem budowli: „bo i tak Żydzi i włościanie rozbiorą”116.

W następnych dziesięcioleciach zniszczeniu uległy wszystkie budowle i urządzenia ogrodowe, choć zachowała się sieć kanałów i ich powiązań z rzeką Uszą. Na przeł.

XIX i XX w., szczególnie gdy w Nieświeżu rezydowała Maria de Castellane, fragmenty Alby zostały uporządkowane, zyskując charakter parku krajobrazowego, wykorzystywanego doraźnie na pikniki i przejażdżki. Z tego okresu pochodzą zdjęcia parku umieszczone w Albumie 1894 (il. 18) przechowywanym w Dziale Ikonografii Muzeum Narodowego w Warszawie. Współcześnie – mimo zapuszczenia – wywiera ona nadal duże wrażenie (il. 16-17, 19-24), nie tylko na zwiedzających, ale również w widokach lotniczych i satelitarnych.

115 NGAB, f. 694, op. 3, d. 2642, k. 35. Kosztorys obejmował „reparacyję pałacu letniego w ogrodzie albieńskim długości łokci 38, szerokości łokci 24, na którym dach płaski”. Przewidziana suma wynosiła 1882 ruble srebrne i 10 kop.

116 NGAB, f. 694, op. 3, d. 2666.

[49]

alba_ksiazka.indd 49

7/29/09 12:18:39 AM

[50]

alba_ksiazka.indd 50

7/29/09 12:18:40 AM

na sąsiedniej stronie: il. 19 Aleja w Albie w 2007 r. Fot. Autor

il. 20 Aleja wzdłuż Wielkiego Kanału w Albie w 2007 r. Fot. Autor

[51]

alba_ksiazka.indd 51

7/29/09 12:18:42 AM

il. 21 Widok z 2007 r. na wyspę w centrum gwiaździstej kompozycji kanałów, na której znajdował się pawilon proj. L. Lutnickiego i K. Radziwiłła „Panie Kochanku”. Fot. Autor

[52]

alba_ksiazka.indd 52

7/29/09 12:18:43 AM

il. 22 Widok z 2008 r. na wyspę w centrum gwiaździstej kompozycji kanałów, na której znajdował się pawilon proj. L. Lutnickiego i K. Radziwiłła „Panie Kochanku”. Fot. Autor

il. 23 Wielki Kanał w Albie w 2007 r.

il. 24 Aleja w Albie w 2007 r. Fot. Autor

Fot. Autor

[53]

alba_ksiazka.indd 53

7/29/09 12:18:49 AM

alba_ksiazka.indd 54

7/29/09 12:18:50 AM

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE WSTĘP W zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas w Wilnie oraz Nacjonalnym Gasudarstwiennym Istoriczeskim Archiwie Biełarusi w Mińsku zachowało się kilkadziesiąt inwentarzy pochodzących z okresu od XVII do XX w., a związanych z Albą i znajdującym się tam pałacem, pawi­ lonami ogrodowymi, ogrodami, zwierzyńcami i folwarkiem.

[1] AGAD AR, dz. XXV, nr 11.

Inwentarz albieńskiej majętności Jaśnie Oświecone[go] Ks[ię]cia Je[g]o Mści Pana a Pana Albrychta Władysława Radziwiła ks[ię]cia na Ołyce i Nieświeżu, hrabi na Szydłowcu i Miru, kasztelana wileńskie[go], szereszowskie[go], etc., etc. starosty, to jest budowania dwornego. gumna, obór, bydła rogatego i nierogatego, ptastwa dwornego, tamże wsi do tej majętności należących, poddanych i wszelakich innych pożytków do tej majętności należących przez mię Stanisława Mogilnickie[go] wojskie[go] mielnickiego, sługi księcia Je[g]o Mci Pana me[go] miłościwe[go] spisany w roku teraźniejszym 1630, miesiąca aprila, 23 dnia.

[2] AGAD AR, dz. XXV, nr 12.

Inwentarz folwarku Jaśnie Oświeconego Ks[ię]cia Je[g]o Mści Albrychta Władysława Radziwiłła, ks[ię]cia na Ołyce i Nieświeżu, hrabie na Szydłowcu i Miru, kastelana wileńskie[go], starosty szereszowskiego Alba nazwanego w księstwie nieświskim a nowogrodzkim województwie leżącego, to jest budowania dwornego, gumna, obór, bydła rogatego i nierogatego, ptastwa domowego, także wsi do tego folwarku należących, poddanych, synów i dobytków ich danego, i wszelakich innych pożytków do tego folwarku Alby należących przy podaniu w dzierżawie i spokojnie na używanie arendowym sposobem na lat pięć po sobie idących od dnia trzynastego julii w roku tym tysiąc sześćset trzydziestym szóstym aż do takowego dnia trzynastego julii w roku tysiąc sześćset czterdziestym pierwszym przypadającego, tej majętności albieńskiej Je[g]o M[o]ści Panu Mikołajowi Swinarskiemu za własnym rozkazanie Je[g]o Ks[iąż]ęcej Mści Pana Wileńskiego Pana naszego M[iło]ściwego przez nas Macieja Samuela Strubicza ekonoma i Stanisława z Leżenic Leżeńskiego, namiestnika Je[g]o Ks[iążę]cej Mści nieświzkiego spisany w Albie dnia szesnastego julii, roku tysiąc sześćset trzydziestego szóstego. [kopia nieomal identyczna jak: AGAD AR, dz. XXV, nr 11]

[55]

alba_ksiazka.indd 55

7/29/09 12:18:50 AM

[3] AGAD AR, dz. XXV, nr 13.

Inwentarz folwarku i włości albieńskiej spisany w roku 1660.

[4] AGAD AR, dz. XXV, nr 2683/1.

Inwentarz sporządzony folwarków trzech księstwa nieświeskiego i włości do nich należących to jest Zarzecza, Alby i Zausza w roku teraźniejszym 1685, dieb[us] augusti…

[5] AGAD AR, dz. XXV, nr 2693/2.

Inwentarz miasta, folwarków, ziemian, bojar (…) w roku 1687.

[6] NGAB, f. 694, op. 2, d. 2.

Zinwentaryzowanie rumaków i źrzebców w Halbie zostających przy odebraniu od Imć Pana Konstantego podkoniuszego, będącego z różnych rzeczy stajennych jako się specyfikuje, 19 septembris 1735.

[7] LVIA, f. 459, op. 1, nr 861.

Regestr drzewa różnego w ogrodzie albińskim roku 1738.

[8] AGAD AR, dz. XXV, nr 2703/1a.

Inwentarz Eremitorium pod Halbą będącego sporządzony 1741 aprilis.

[9] AGAD AR, dz. XXV, nr 2703/2.

1756, aprila 13 inwentarz Eremitorium przy podaniu w dozór Pu Jerzemu Saczkowskiemu Anno 1756, die 13 aprilis spisany ode mnie niżej wyrażającego przez J.P. Kałuckiego archiwistę podpisany.

[10] NGAB, f. 694, op. 2, d. 4972/III. Podanie generalne księs[twa] nieświeżskiego przez J.P.P. Wojciecha Kuczewskiego kapi­ tana J.Ks.Mci komisarza, Koszczeya i Głowackiego rewizorów podpisana 1757 oktobra 6.

[11] AGAD AR, dz. XXV, nr 14.

Inwentarz generalny pałaców w Albie, mieście, Konsolacyi, Zauszu, Eremitorium oraz zwierzyńców trzech i ogrodów włoskich i innych rzeczy w tym inwentarzu specifice opisanych przez nas od J.Ks.Mci wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego W.Ks.Lit. destynowanych podany J.Panu Ćwirkowi superintendentowi albieńskiemu Anno 1758, 7ma oktobris.

[56]

alba_ksiazka.indd 56

7/29/09 12:18:50 AM

[12] AGAD AR, dz. XXV, nr 2703/1.

Opisanie pałacu zwanego Eremitorium. [kopia analogiczna do: AGAD AR, dz. XXV, nr 14] [13] AGAD AR, dz. XXV, nr 2703/3.

1758, junii 1, inwentarz pałacu w Eremitorium przy podaniu w dozór Pu Stanisławowi Harmankiewiczowi dziesiątnikowi chorągwi janczarskiej roku 1758, die 1ma junii sporządzony przez J.P. Kałuckiego, archiwistę podpisany. [identyczny jak: AGAD AR, dz. XXV, nr 14] [14] AGAD AR, dz. XXV, nr 2703/4.

Podanie Eremitorium.

[15] AGAD AR, dz. XXV, nr 2694/1.

Inwentarz pałaców i ogrodów w Albie, Zauszu oraz Holenderyi (…) 1758.

[16] AGAD AR, dz. XXV, nr 2694/2.

Inwentarz generalny pałaców idquem: Albie, Zauszu, Konsolacyi (…) 1762. [prawdopodobnie kopia XXV, nr 14] [17] NGAB, f. 694, op. 2, d. 3.

Weryfikacyja w Nieświeżu pałaców, Halby, fabryk, etc., jak są od praesens di[ebus] 2 apr[ilis] 1776 zaczęta przez JP. Koszczeja rewizora podpisana.

[18] LVIA, f. 495, op. 1, nr 861.

Podanie zwierzyńca albieńskiego z woli Jaśnie Oświeconego Pana Hryszkowi Biełłce podłowczemu z opisem tak zwierza różnego rodzaju jako też rozmaitych rzeczy skarbowych w nim najdujących się, sporządzone 1782 roku, 30 decembris.

[19] LVIA, f. 495, op. 1, nr 856.

Regestr spisanych memeblów w Albie w Chatce Jaśnie P. Oświeconego książęcia Je. Mści Karola Radziwiłła w[ojewo]dy wil[eńskiego] Pana i Dobrodzieja i oddanych w dozór i pilność Franciszki Górskiej gospodyni nowo przyjętej o Grzegorza Biescieyki, dnia 29 septembris 1783 roku.

[20] LVIA, f. 495, op. 1, nr 856.

Regestr tak memblów jako też kommestybiliów i innych różnych rzeczów w Chatkach [57]

alba_ksiazka.indd 57

7/29/09 12:18:50 AM

Albieńskich Jaśnie Oswieconego ks[ię]cia Je.Mści Karola Radziwiłła w[ojewo]dy wileńskiego, Pana i Dobrodzieja będących w dozór Pieścieykowi oddanych po uczynionej rewizyi r[o]ku 1785 m[miesią]ca januarii, 12 dnia na nowo sporządzony.

[21] NGAB, f. 694, op. 2, d. 6.

Podanie ogrodu albiańskiego a die[bus] 1 julii 1804 ad uttm junii 1805 r[ok.]u.

[22] AGAD AR, dz. XXV, nr 2693/1.

Inwentarz zwierzyńca zwanego Alba w r[ok]u 1808 sporządzony.

[23] NGAB, f. 694, op. 2, d. 8.

Podanie kwiatów, roślin, drzewa, oranżeryi i sadu albieńskiego oraz rekwizytów przy ogrodniku znajdujących się, roku 1811, m[iesią]ca junii, 24 dnia sporządzone.

[24] AGAD AR, dz. XXV, nr 2699/1.

Inwentarz zamku nieświeskiego i zwierzyńca albieńskiego, dziedzicznych dóbr JO ks[ię] cia Dominika Radziwiłła, nieświeskiego i ołyckiego ordynata, orderów kawalera przy zajęciu konfiskatę na mocy najwyższego ukazu na skarb monarszy sporządzone in decembris 1813 roku.

[25] AGAD AR, dz. XXV, nr 2693/2 Inwentarz zwierzyńca albieńskiego w 1816 roku sporządzony.

[26] AGAD AR, dz. XXV, nr 15.

Inwentarz Alby nieświezkiej w roku 1818m. in nowembris spisany.

[27] AGAD AR, dz. XXV, nr 2693/3.

Podanie wszelkich remanentów ogrodu albieńskiego, dnia 1-go julii 1821 roku sporządzone.

[28] AGAD AR, dz. XXV, nr 15 a/1.

Opisanie folwarku pod Albą Uroczyskiem po ustałym dożywociu Filipa Kisielewskiego dn. 11 oktobra 1825 R[ok]u uczynione.

[29] AGAD AR, dz. XXV, nr 15 a/2.

Opisanie folwarku pod Albą Uroczyskiem Płócienna zwanego po ustałym dożywociu

[58]

alba_ksiazka.indd 58

7/29/09 12:18:50 AM

Filipa Kisielewskiego dn. 18 oktobris 1825 R[ok]u uczynione. [kopia: AGAD AR, dz. XXV, nr 15 a/1] [30] AGAD AR, dz. XXV, nr 16.

Podanie remanentów ogrodu albieńskiego r[ok]u 1829, junii 12 dnia sporządzone.

[31] AGAD AR, dz. XXV, nr 15.

Inwentarz podawczy młynu albiańskiego w dzierżawie W[ielmożneg]o komornika Szumbowskiego za prawem wydanym przez jeneralnego pełnomocnika dóbr i interesów JO księcia Wittgenstejn 1 października 1840 roku do 24 czerwca 1852 roku. [w:] Inwentarz Alby nieświezkiej w roku 1818m. in novembris spisany.

[59]

alba_ksiazka.indd 59

7/29/09 12:18:50 AM

KRYTERIA WYBORU ŹRÓDEŁ DO DRUKU ZASADY WYDAWNICZE Przy przygotowaniu materiałów archiwalnych do druku kierowano się zasadami zawartymi w Instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych od XVI do XIX w. opracowanej pod kierunkiem Kazimierza Lepszego (Wrocław 1953). Teksty inwentarzy przytoczono in extenso. Teksty oryginalne, jak to było w ówczesnym zwyczaju, pisano bez orzeczeń i z dowolnie stosowanymi znakami interpunkcyjnymi. W publikowanych tekstach starano się je uczytelnić poprzez interpunkcję i akapity. Również dla większej czytelności i identyfikacji opisanych wnętrz z materiałami pomiarowymi wyróżnione zostały nazwy poszczególnych pomieszczeń.

[60]

alba_ksiazka.indd 60

7/29/09 12:18:50 AM

1 REGESTR DRZEWA RÓŻNEGO… Z 1738 R. Regestr drzewa różnego w ogrodzie albińskim roku 1738 CVIA, fond 459, opis 1, numer 861 (k. 3) Pomarańczowych drzew więtszych .......................................................................

Pomarańczowych śrzednich ..................................................................................

Pomarańczowych mniejszych ................................................................................

Cytrynowych drzew więtszych ..............................................................................

Cytrynowych małych ..............................................................................................

Pomarańczowych i cytrynowych drzewek dzikich alias bardzo małych . ...........................................................................................

Pomagranatów drzew ..............................................................................................

Bobkowego drzewa ..................................................................................................

Myrtus nazywającego się drzewa ...........................................................................

Bukszpanu w wazie drzewo ....................................................................................

Jazminu białego krzaczek . ......................................................................................

Laurus cerasus nazywającego się drzewa . ............................................................

Juca indicia gloriosa nazywającego się drzewa ....................................................

Flos passionis nazywającego się drzewa ...............................................................

Arbor vitae nazywającego się drzewa ....................................................................

Kupresu drzewo . ......................................................................................................

Hisnista hispanica nazywającego się drzewa . ......................................................

Capsicum ..................................................................................................................

Fiołki żółte, pełne krzaków . ...................................................................................

Rozmaryny wielkiego krzaków ..............................................................................

Rozmarynu mniejszego krzaków . .........................................................................

Rozmarynu krzaków ...............................................................................................

Tutbozów (sic!) zagonek . ........................................................................................

8.

24.

7.

25.

25.

25.

3.

15.

2.

1.

1.

3.

4.

4.

1.

2.

13.

4.

10.

32.

90.

19.

1.

W pomarańczarni Pomarańczowych drzew .........................................................................................

Cytryny drzewa ........................................................................................................

Cytrynowego drzewa małego .................................................................................

Cytrynowego drzewa w roku 1738 okulizowanych . ...........................................

20.

2.

50.

50.

[61]

alba_ksiazka.indd 61

7/29/09 12:18:50 AM

W figarni Drzewa figowego ......................................................................................................

Tureckich orzechów na kwaterze ...........................................................................

Wina krzaków na różnych miejscach ....................................................................

Sabin na ulicach w ogrodzie ...................................................................................

Orzechów włoskich z jednego korzenia w jednym miejscu krzaków ..................................................................................................

Brzoskwiń drzew . ....................................................................................................

Melonów grzęd . .......................................................................................................

Tykw krzaków 4, z których jedna syto urosła . .....................................................

Na krzakach pomarańczowych pomarańcz żółtych . ..........................................

Na drzewach cytrynowych cytryn żółtych i zielonych dużych eksepto małych, które mogą zimować . ...............................................................................

Szczepów jabłonowych i gruszkowych .................................................................

29.

83.

Regestr naczynia ogrodowego Zydlów drewnianych ...............................................................................................

Zydlów .......................................................................................................................

Motyk ........................................................................................................................

Grac ........................................................................................................................... (k. 3v.) Nożyc starych – jedna tylko bez szruby ...................................................

Konewek żeścianych trzy, jedna bez druszlaka ....................................................

7.

2.

2.

20.

4.

3.

26.

15.

25.

27.

6.

3.

8.

4.

8.

Podług tego regestru wszystko w całości odebrawszy pospisuję się, Jan Chyteński.

[62]

alba_ksiazka.indd 62

7/29/09 12:18:50 AM

2 INWENTARZ GENERALNY PAŁACÓW W ALBIE… Z 1758 R. Inwentarz generalny pałaców w Albie, mieście, Konsolacyi, Zauszu, Eremitorium oraz zwierzyńców trzech i ogrodów włoskich i innych rzeczy w tym inwentarzu specifice opisanych przez nas od JKsMci wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego WKsLit. destynowanych podany JPanu Ćwirkowi superintendentowi albieńskiemu Anno 1758, 7ma oktobris.

AGAD AR, dz. XXV, nr 14. (s. 2) Opisanie Halby i zwierzyńców Naprzód psiarnia przy samym zwierzyńcu, do której międzyparkanu przęseł dwóch wrota z tarcic nadpsute na biegunach podwójne. Z nich w prawo zaraz budynek duży z drzewa w kostkę ciosanego stawiony, pod nakryciem dranicznym, do sieni, które obszerne, drzwi na biegunach, z zakrętką, tam jest piec kaflowy z kominem laskowanym i oblepionym nad dach, także sąsiek (sic!) zamczysty, tarciczny i koryto niewielkie. Z sieni w prawo do izby drzwi na biegunach, tam podłoga i stel tarciczna, ława jedna i przy piecu, okien taflowych trzy; piec szary, zielony, zamazywany, z kominkiem szarym, murowanym. Do alkierza drzwi na biegunie, z zasuwką, tam podłoga i stel tarciczna, okienko jedne. Ex opposito izba duża piekarniana , do niej drzwi na biegunie z zakrętką; tam ław dwie, piec ceglany, piekarniany; okien w drewnie dwie, a trzecie maleńkie, podłogi niema, stel tarciczna na belkach.

Przy tym budynku w poprzek podwórza chlew podługowaty, z drzewa okrągłego, dach spuścisty pod dranicami i słomą reparacyi potrzebny. Wrota małe z tarcic, na biegunie; wewnątrz na boku przegródka z tarcic stara.

Ex opposito budynku psiarnia w kwadrat zbudowana, z drzewa okrągłego, dranicami pobita, do niej były wrota podwójne teraz tylko połowa z tarcic na biegunie. Wewnątrz wciąż podłoga na śrzodek spuszczona, przy ścianach jazła dla leżenia psom i furtka na tył ku zaparkanieniu. Po drugiej stronie takoż chlew duży, z podłogą i furtką na tył ku zaparkanieniu. Do niego wrót małych z tarcic, dwoje ale już popsute, reparować trzeba.

W końcu tego chlewa od dziedzińca szpiklerzyk w jednymże zabudowaniu, mający drzwi na biegunie. Za tą psiarnią zagrodzenie z parkanu wysokiego długie wewnątrz, na dwoje przerznięte dla przebiegania się psom każdym z osobna.

Stołów z obnóżem większy i mniejszy.................................................................... 2.

Stołek do siedzenia .................................................................................................. 1. Łóżko do spania........................................................................................................ 1.

[63]

alba_ksiazka.indd 63

7/29/09 12:18:50 AM

Wiadro do wody .......................................................................................................

Konewka do wody maleńka ...................................................................................

Ceber jeden . ............................................................................................................. (s. 3) Koryto dla psów . ............................................................................................

Baryłka na smarowidło ...........................................................................................

Dzieża z wieczkiem . ................................................................................................

1.

1.

1.

1.

1.

1.

Dalsze naczynia ruchome w posiadaniu J. Panu łowczemu specificat. Od tej psiarni idąc zwierzyniec nowy, potężny, z zapustem osowym i brzozowym na koło pomiędzy słupy, żerdziami wysoko zagrodzony; do niego w przysadach lipowych wielkich pod linię od miasta idących wrota podwójne z tarcic na biegunie, z zaszczepką, kruczkiem i skoblami, z których w prawo zaraz budynek dla zwierzennika z drzewa pięknego stawiony, pod dachem dranicznym. Do sieni drzwi na zawiasach, z zakrętką. Do izby takoż na zawiasach, z zaszczepką, kruczkiem i skoblami; tam piec zielony, komin murowany nad dach, ława jedna, podłogi niema, stel na belkach z tarcic, okien taflowych, potłuczonych, w ramach trzy, jedne, to jest jedne z kratą drewnianą a dwie niemal zamurowane; tamże komórka z tarcic z drzwiczkami na biegunie.

Naprzeciw piekarnia; do niej drzwi na zawiasach, tam ławy dokoła ścian; piec na standarach piekarniany, stel na belkach, okien maleńkich, starych cztery. Podwórze płotami wysokiemi ostawione.

Stąd idąc na druga stronę przypad, tamże w zwierzyńcu, na polu olendernia wielka, z drzewa, w kostkę ciosanego stawiona, gontami pobita; idąc do sieni wrota z tarcic podwójne, na zawiasach sztabowych, w których furtka takoż na zawiasach z antabką i probojem; w tych sieniach stel z tarcic na belkach, podłogi niemasz; z wrót w prawo izba dolna, do niej drzwi na zawiasach z klamką, zaszczepką i kruczkiem, tam podłogi niema, stel z tarcic na belkach, komin szafiasty, murowany, szeroki, piec zielony, zamazywany i drugiej izbie służący; okien taflowych bez okiennic dwie, obydwa potłuczone. Idąc z sieni do drugiej izby drzwi na zawiasach z klamką, zaszczepką i kruczkiem; tam piec wyż wspomniany, kominek szary murowany, nadpsuty, podłogi niema, stel z tarcic, okno taflowe w ramach, szyb 5 potrzaskanych, okiennica złamana. Idąc z sieni dalej, drzwi ku wschodom na drugie piętro, na zawiasach z klamką, antabką, zaszczebką i skoblami. Tam pod wschody komórka mająca do siebie drzwi na zawiasach z kruczkiem i skoblami; (s. 4) stel z tarcic. Z tej komórki drzwi do komory dużej na zawiasach z kruczkiem tam stel na belkach tarciczna, okienko bez szkła i drzwi do sieni na zawiasach z kruczkiem i skoblami, klamki nie ma. Idąc na drugą stronę sieni i takoż zaczynając od wrót w lewą, izba pierwsza mała, do niej drzwi na zawiasach

[64]

alba_ksiazka.indd 64

7/29/09 12:18:50 AM

z kruczkami i skoblami, klamki nie ma; tam piec zielony, kominek szafiasty, murowany, podłogi niema, stel z tarcic, ław dwie i przy piecu, okien taflowych w ramach dębowych dwie, w jednym szyb 4 rozbite, a w drugim całkiem kwatery nie ma i szyb kilka. Idąc z sieni do drugiej izdebki drzwi na zawiasach z kruczkami i klamką; w tej okien dwie, kwater 5, reperacyi nowej potrzebuje, podłogi niema, stel z tarcic, piec murowany piekarniany z kominem. Z tej izby są drzwi do komory tylko z zawiasami, tam okienko bez szkła, stel tarciczna i drzwi do sieni na zawiasach z zaszczepką. Idąc na drugie piętro wschody wyżej namienione, sosnowe, należyte. Pokoje górne wszystkie pruską murowane z otynkowaniem, które od podwórza po trosze osypywać się zaczęło. Najpierw od wschod sionki, tam nad wschodami okno jedne taflowe, szyb cztery potrzaskanych mające, stel z tarcic, a nad samemi sieniami sufit tarciczny bez otynkowania wraz z ścianami, w którym suficie są drzwiami spuściste pod dach; okienek taflowych dwie, jedne ze szkłem całe, a drugie wybite ze wszystkim. Z sieni idąc do sali drzwi na zawiasach, z klamką i antabą tu podłoga z tarcic, sufit biały śrzodkiem rozkłuł się reperacyi potrzebuje; kominów szafiastych dwa, okien dużych dwie, taflowych w drewno oprawnych z zasuwkami, kruczkami i kołeczkami dwie, szyb 3 jest rozbite.

Obicia papierowego płótnem podklejonego w osóbki brytów nr 17, ale podarte znacznie. Idąc ode drzwi, w lewo do pokoju pierwszego drzwi na zawiasach, z klamka i antabką, tam podłoga z tarcic, sufit biały okno taflowe w drewnie z zawiasami i zaszczepkami dwoma. Obicia półatłasowego płótnem podszytego w słupy białe i błękitne brytów krótkich no 21. Przy oknie firanek rąbkowych dwie, piec zielony, rozkłuty z kominem kapturowym. Idąc z sali do drugiego pokoiku, drzwi na zawiasach z klamką, tam podłoga z tarcic i sufit biały, okien taflowych w drewnie trzy, szyb 5 potrzaskanych, przy których firanek rąbkowych par 3. Piec wyżej wspomniany, kominek kapturowy pokłuł się. Obicia szafirowego z grodyturu płótnem podszytego, brytów no 11, a między niemi słupów szychowych no 7. Materac dymowy biały, śrzodkiem bagazyją (sic!) chińską nakryty. (s. 5) Pawilon kwadrasty, chiński z materyi, w osóbki robiony, stary już o trzech tylko stronach, a czwarta w głowach z płótna, w osóbki malowana i płótnem podszyta. Ex opposito tego drugi pokój drzwi na zawiaskach, z klamką i antabką; tam okien taflowych trzy, szyb siedm jest potrzaskanych a jedna wybita; sufit biały, podłoga z tarcic, firanek przy oknach rąbkowych par trzy; obicia półatłasowego granatowego roboty chińskiej w osóbki i drzewa szytego brytów dziewięć no 9; miedzy nim słupów białych półatłasowych dziewięć no 9, wszystkie płótnem podszyte. Materac dymowy, biały, z bagazyją chińską; pawilon atłasu białego z popielatym, na którym

[65]

alba_ksiazka.indd 65

7/29/09 12:18:51 AM

kwater wyszywanych dwanaście no 12; od ściany zaś i wierszek, kitajka różowa, stara płótnem podszyta grubym. Piec zielony rozkłuł się i drugiemu pokojowi służący. Kominek kapturowy potrzaskał się.

Idąc z sali do czwartego pokoju drzwi na zawiasach, z klamką i antabką. W tym podłoga nadpsuta, sufit biały takoż nadpsuł się, piec wyżej wspomniany, kominek kapturowy murowany; okno taflowe w drewnie, szyb pięć rozbito przy którym oknie firanek rąbkowego płótnem podszytego brytów dwadzieścia.

Z tego pokoju idąc, do piątego, małego drzwi na zawiasach z antabką i probojem, klamki nie ma tam; okno taflowe w drewnie; podłoga z tarcic; sufit biały; obicia rąbkowego, białego płótnem podszytego, brytów siedm i pół, na nim wstążki czerwonej, starej łokci cztery a niebieskiej łokci pięć tylko. Stąd drzwi do sieni pisanych na zawiasach, z klamką i antabką przed, któremi poręcza wiązane bez tarcic.

Z tych sieni pod dach, nad komory dolne są drzwi na zawiasach ale jedna z tych zawias złamana. Zszedszy na dół stajnia. Olendernia, w której z obu stron przegrody z podłogami podniesionymi, bowiem reperacyi potrzebują, (s. 6) na krów no 30.

W końcu tej olenderni wrota drugie z tarcic na biegunie.

Przed tą olendernią, z tej samej strony jak pokoje ogródek okrągłowaty w cyfry grabiną sadzony, która grabina, że nie wszystka przyjęła się rzadka jest. Śrzodkiem altanka na ośmiu słupach z daszkiem gontowym, okrągłym w niej ławek tylko pięć.

Tuż obok olenderni syrnik na słupach 4 z tarcic robiony pod daszkiem dranicznym mający u drzwi zaszczepkę ze skoblami. Za olendernią chlew z drzewa okrągłego, o jedenastu przęsłach pod słomą, do niego wrót z tarcic dwoje. Przed chlewem od przysad studnia z ocembrowaniem i krukiem.

Obora olenderska Krowa siwo perysta, łeb biały, uszy po końcach białe .........................................

Krowa czarna, grzbiet gniady, łeb strokaty ...........................................................

Krowa biała, cętki po niej gniade i po końcach usz gniado .....................................................................................

Krowa gniado perysta, między rogami gwiazdka . ..............................................

Krowa gniada, łysa pęciny u prawej i lewej nogi białe ........................................

Krowa gniada, łysa, centkami czerwonemi rzucana, rogi kręte . .............................................................................................

Krowa gniada, łysa, pod łopatą lewej strony łatka biała .....................................

Krowa gniada, bez odmiany ...................................................................................

Krowa gniada, łysa pod brzuchem biało, rogi małe ............................................

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

[66]

alba_ksiazka.indd 66

7/29/09 12:18:51 AM

Krowa czarna, podłasa (sic!) na nogach zadnich i na ogonie biało . ..................................................................................

Krowa płowa, perysta, róg lewy przypiłowany ....................................................

Krowa czarna, łysa, podłasa, przednie pęciny i ogon biały ..............................................................................................

Cielica czarna, łysa, od spodu strokata .................................................................

Cielica gniada, łysa podłasista . ..............................................................................

Cielica gniada podłasista, łeb biały . ......................................................................

Cielica gniado perysta, łysa, przez krzyż pręga biała ..........................................

Cielica czarna, między rogami gwiazdka biała ....................................................

Cielica łosiowata, perysta, łysa, na nogach 3 biało ..............................................

Cielica czarna, bez odmiany ...................................................................................

Cielica płowa, gniada, trochę łysa, rogi kręte małe .............................................

Buha Dzieża z wieczkiem . ......................................................................................

Koryto do pojenia ptastwa . ....................................................................................

Przynóg do chust . ....................................................................................................

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

Kury wołoskie w olenderni.

Kur wołoskich, starych ............................................................................................

Kogutów starych ......................................................................................................

Kurek młodych .........................................................................................................

Kapłonów młodych . ................................................................................................ (s. 8) Kogutków starych wołoskich u zwierzennika od danielów . ....................

Kur starych, wołoskich ............................................................................................

Kurek młodych .........................................................................................................

2.

7.

8.

5.

2.

5.

7.

U zwierzennika co przy olenderni.

Kur prostych, kogutów, bez ogonów .....................................................................

Kogutów młodych tego rocznych ..........................................................................

Kur samiczek, starych . ............................................................................................

Kurka samiczka młoda ............................................................................................

2.

2.

2.

1.

1.

1.

Dalsze opisanie Halby Idąc od olenderni do altany, grobla prosta pod linią kanałem z obydwu stron śrzodkiem mostek z poręczami mającą. Altana w cyrkule na słupach o dwu piętrach, zielona wraz z dachem gontowym z wietrznikiem malowana; wschody kręte z poręczem od spodu; drzwi na zawiasach z skoblami; w pół altany podłoga tarciczna i sufit wyrażający [67]

alba_ksiazka.indd 67

7/29/09 12:18:51 AM

wewnątrz zwierzęta malowane z ośmią perspektywami, w każdej perspektywie firanka płócienna drążkami i sznurem dla cienia od słońca. Brzegi u firanek krajkami obszywane, dobre, całe wszystkie. Ulic perspektywowych naokoło tej altanki pod liniami miedzy brzeziną ośm, po końcach których ulic były filary na tarcicach malowanych z ekspreszyją zwierząt ośmiu to jest: niedźwiedzia, jelenia, daniela, dzika, bajwoła, wielbłąda, rysia i łosia ale od wiatrów to się teraz popsuło dlatego reparować potrzeba.

Mostków na ulicach trzy, dobrych z poręczami do siebie należącymi. Kamieni sprowadzonych na podmurowanie tej altany kucz ośm.

Od tej altany, idąc ulicą stoi pałac Eremitorium, którego opisanie ze wszystkimi attinencyjami specyfikuje się (s. 9).

Opisanie Eremitorium Jadąc od Nieświeża, przez pierwsze wrota drogą prostą do Halby prowadząca, lipami wysadzoną, minąwszy nieco budynek olendernii, po lewej ręce sytuowany, a udawszy się w prawą rękę dróżka około płotu utorowana pałac nowy kamieńmi w kwadrat murowany na jedne piętro, gontami pokryty; z jednej strony do połowy czerwoną farbą malowanemi pokryty, a którego wewnątrz z obudwu stron wzdłuż dziedzińca na kształt facyjata ceglana farbą z gzymsikami malowana. Takowy pałac rowem zewsząd otoczony, przed samymi zaś drzwiami mostek z tarcic zbity, nieco wygięty z drewnianymi poręczami. Podle tego mostku, tuż drugi, przy samym murze z poręczem drewnianym nad rowkiem, w którym żelazna krata wprawiona dla spłyniania wody z dziedzińca wyprowadzonym. Po prawej stronie tego pałacu studnia sosnowym drzewem w kostkę ocembrowana. Nad tą studnią ganek na ośmiu słupach gontami pokryty; winda do takowej studni na końcach z żelaznemi obręczykami i takowemiż szpieniami; na tej windzie do ciągnienia wody łańcuch żelazny, siedmiosążniowy, do niego wiader z żelaznemi antabami i kruczkami takoż obrączkami z wierzchu i dołu dwoje; ryna okrągłowata jedna.

Za tym pałacem, ku sadzawce także przy murze mostek z tarcic zbity nad rowkiem dla spłynienia wody wykopanym. Pod tym mostkiem krata żelazna w samym rowku wprawiona. Do sadzawki takoż idąc, nad rowem mostek z tarcic zbity, nieco wygięty z drewnianymi z obu stron poręczami, niedaleko tego mostku także nad rowem podobnym sposobem urobiony.

Obszedszy pałac, przechodząc do niego od przyjazdu nieświeskiego ściana przednia farbami odumbrowana. (s. 10) W górze, blisko dachu przy rogach ścianach spacia na okna za żelaznemi kratami.

Wchodząc zaś do tego pałacu drzwi podwójne, tarciczne na żelaznych krukach i zawiasach, zewnątrz z antabką żelazną a wewnątrz z zamkiem wnętrznym angielskim, [68]

alba_ksiazka.indd 68

7/29/09 12:18:51 AM

z zasuwką żelazną, jako w górze tych drzwi będącą tak i u dołu. Nad temi drzwiami statua ś. Mikołaja biskupa, po prawej ręce krzyż, w lewej ręce księgę trzymającego, z drzewa snicerskiej roboty kamiennym kolorem malowana. Na obu stronach tej statui dwa wazony z gliny robione, takoż kamienną farbą odumbrowane. Ściany zaś z obu stron koło tej statui dachówką kryte. A idąc prosto temi drzwiami na dziedziniec kamieńmi brukowany z rowami około takiemiż kamieniami wysadzony mostek z tarcic zbity. Po rogach tegoż dziedzińca dla lepszego dostępu do pokojów takowych mościków cztery. Po bokach tego dziedzińca postumentów murowanych na stawianie fruktów cztery; nad niemi rynek blaszanych półokrągłych takoż cztery.

Na śrzodku tego dziedzińca słupik murowany, trzema w kratkę robionemi, kamienną farbą malowanemi, gradusami okrążony. Na nim kamień marmurowy z kompasem słonecznym i indeksem żelaznym godziny numerami wyrytemi w tym marmurze, a złotem nabijanemi skazującym; do niego nakrywka z blachy żeścianej w kwadrat zrobiona. Wróciwszy się od tego słupka ku drzwiom przychodnim, u których z obu stron kwatery murowane z drzewnianemi ramami i przypadami w nich wysadzonemi są zrobione.

A udawszy się w lewą stronę ku kątowi pokoik mały, do niego wchodząc drzwi tarciczne, pojedyncze na żelaznych krukach i zawiaskach, z klamką, zaszczepką i probojem żelaznym, nad drzwiami okienko małe z kwaterami piąćmi, szkła białego w drewno oprawnemi; w tym pokoiku stel z tarcic robiona. Wychodząc z niego, postępując dalej na tejże lewej stronie drzwi dziedzińca, a wewnątrz z zasuwką w wierszchu i w dole z klamką żelazną nade drzwiami, okienko z kwaterami białego szkła w drzewo oprawnemi. Wszedszy takowemi drzwiami przez sionki, drzwi także podwójne na pokój dla kapelana bez podłogi, tarcicami nadstelony; okien w nim dużych białych szkła w kwadrat, w drzewo oprawnych na cztery kwatery otwierających się z żelaznemi kruczkami, zawiaskami i zakrętkami dwie; piec świerżeńskiej roboty, kawowego koloru z kominem na dach wywiedzionym, przy nim kominek szfiasty.

Z tego pokoju alkierz bez podłogi; do niego okno jedne podobnym fasonem jak i w pokoju ze wszystkiemi rekwizytami do niego należącymi. Powracając się przez pomieniony pokój, po lewej stronie drzwi pojedynkowe z żelaznemi krukami i zawiaskami, zaszczepką i probojem Za niemi spatium małe dla palenia w piecu. (s. 11) Stamtąd idąc sionki , w nich spatium na okno w górze zostawione. U tychże sionek drzwi tarciczne na żelaznych krukach i zawiasach. Przez te sionki przechodząc do pokoju sypialnego drzwi tarciczne, malowane, z zamkiem angielskim; po prawej stronie łóżka podobnych szafek z takemiż zamkami, kruczkami dwie; okno jedne na cztery kwatery otwierających się szkła białego w drzewo oprawne, na zawiasach, kruczkach z zakrętkami osadzone; [69]

alba_ksiazka.indd 69

7/29/09 12:18:51 AM

kominek szafiasty nad nim, nad nim Effigies Ukrzyżowanego Pana Jezusa; piecyk maleńki, świerżeński w murze wprawiony; ściany około różnemi farbami malowane, na których tak persony śś. Pustelników jako i różne drzewa wyobrażone; sufit biały; podłoga tarciczna.

Stąd postępując do sali drzwi na dwoje otwierające się, takoż malowane do nich zamek angielski, żelazny, zawiasy, kruki i dwie zasuwki z antabką takoż żelazne. W tej sali ściany malowane; sufit biały; podłoga tarciczna; okien szkła białego w kwadrat w drzewie osadzonych do otwierania się na cztery, kwatery na kruczkach i zawiasach żelaznych dwie. Od których zakrętek ze śrzodka cztery; piec manufaktorowy, świerżeński, kawowy z kominem w górze wyprowadzonym; kominek szafiasty.

Przez tę salę przechodząc, drzwi podwójne, tarciczne, malowane, u których zamek wnętrzny angielski, zawiasy, kruczki, antabka, zasuwki takoż żelazne, któremi wchodząc kaplica, w niej ołtarz. Tu ściany takoż różnemi farbami koloryzowane; sufit biały; podłoga z tarcic robiona; okno jedne podobne salnym ze wszystkiemi do siebie należącymi rekwizytami.

Wychodząc z kaplicy, przez salę na dziedziniec ku drzwiom z tarcic na dwoje otwierającym się. Z zamkiem angielskim, żelaznym i antabką na kruczkach i zawiasach żelaznych osadzonym. Wyszedszy przez nie mostek z tarcic zbity. Z tego mostku postępując, dziedziniec kamieńmi wysadzony z rowkami, ściekanie wody zrobionemi. Na śrzodku tego dziedzińca drzewa lipowe darniem obłożone. Kwater cztery, różnemi kwiatami i ziołami osadzonych. Postumentów murowanych przy ścianach na stawanie różnych fruktów cztery, nad niemi rynek blaszanych cztery.

Z tego dziedzińca wychodząc ku sadzawce mościk z tarcic zbity, drzwi tarciczce podwójne z zamkiem angielskim żelaznym u nich zawiasy i kruki, zasuwek dwie.

Nad takowemi drzwiami statua drewniana ś. Krzysztofa snicerskim kunsztem robiona, kamiennym kolorem malowana. Koło tej statui wazony gliniane podobnąż farbą ozdobione; ściany dachówką pokryte, pod którą ścianą okienko dla ściekania wody.

Stąd wróciwszy się do mostku z tarcic robionego, na której wszedszy drzwi podwójne, takoż zamkiem angielskim wnętrznym z zasuwkami dwiema to jest z wierzchu i dołu z krukami i zawiasami żelaznemi (s. 12).

Nad niemi okienko małe w drzewo oprawne, za któremi sionko z sufitem, z posadzką ceglaną. U tychże sionek, po lewej ręce korytarz ze drzwiami podwójnemi, z zamkiem, zasuwkami, zawiasami i krukami innym drzwiom podobne; z sufitem białym, ścianami malowanemi; z podłoga tarciczną, z piecem kawowego koloru także manufaktury świerżeńskiej, z kominem na dach wywiedzionym; tuż i kominek szafiasty, nad którym twarz Zbawiciela naszego wyrażona. Szafa jedna na oboje otwierająca [70]

alba_ksiazka.indd 70

7/29/09 12:18:51 AM

się z zawiasami, zamkami wnętrznymi, z kluczami okien takowegoż szkła i fasonu ze wszystkimi rekwizytami tak jako we wszystkich pokojach dwie.

Z tego korytarza prosto udawszy się do refektarza drzwi na dwoje otwierające się, z zamkiem angielskim, z zasuwkami, kruczkami żelaznemi. W tym refektarzu sufit, ściany farbami adumbrowane, na lewej stronie wizerunek Wieczerzy Pańskiej, na prawej stronie Effigies Zbawiciela naszego uczniom chleba rozdawającego; szafa na dwoje otwierana z zamkami wnętrznymi angielskimi, zawiasami żelaznemi; piec kawowy manufaktury świerżńskiej z kominem wywiedzionym, kominek szafiasty, nad którym malowana Hostyja ś. z kielichem, okien dwie szkła białego w kwadrat w drzewo oprawnych ze wszystkiem do nich przynależnościami.

W ścianie prosto drzwi, okienko dla podawania jedzenia z kuchni z drewnianymi drzwiczkami. Z refektarza wyszedszy przez dziedziniec ściana w poprzek murowana dachówką pokryta, przy tej ścianie kwatery murowane na sześć spatia, w których przysadki wysadzone. Te kwatery drewnianymi ramami w białe szkło arkuszami w ołów oprawionemi, pokryte; okien na tych kwaterach sztuk dwanaście, przy tych sztukach pręcików żelaznych jako to z wierchu tych okien i ze śrzodka przybitych sztuk trzydzieści sześć. Spomiędzy tych kwater, na drugą pierzeję przechodząc drzwi tarciczne na dwoje otwierające się ze wszystkiemi należnościami tym co nad sadzawką i co z przychodu od Nieświeża podobne.

Z nich wyszedszy mostek zwyż pomienionym podobny. Przezeń przeszedszy, a udawszy się w lewa stronę, drugie drzwi, podwójne z tarcic robione, z klamką, antabką, zasuwkami dwoma w górze, w dole zawiasami i krukami żelaznemi; nad niemi okienko małe. Za takowemi drzwiami sionki tarcicami nadstelone z posadzką ceglaną; w tych sionkach na boku od studni dziura na dole, w ścianie dla wprawienia ryny zrobiona. U tych sionek, po prawej stronie drzwi do kuchni pojedynkowe na krukach i zawiasach z klamką takąż żelazną, któremi wszedszy kuchnia z kominem w górę wywiedzionym wzdłuż tej kuchni; sztaba żelazna w mur wprawiona, po bokach zaś w poprzek takoż kawałki sztaby w mur wpajane; blisko tej kuchni murek, w którym cztery spatia na gotowanie w rondlach (s. 13), okien dwie takowegoż fasonu jako i wszędzie; stel tarciczna robiona, podłoga ceglana.

Prosto przez kuchnię idąc piekarnia do niej drzwi takoweż co i do kuchni, w tejże piekani okno jedne, szkła i fasonu co i w kuchni. piec murowany z kominem na dach wywiedzionym, stel tarciczna posadzka cegłami wysadzona.

Powróciwszy nazad z piekarni przez kuchnię i wszedszy na dziedziniec, biorąc się na lewą stronę w tejże pierzei ku kątowi, drzwi tarciczne z klamką na zawiasach i kruczkach, nad niemi okienko małe w drzewo oprawne. Za takiemi drzwiami sekret z stelą tarciczną bez żadnej posadzki.

[71]

alba_ksiazka.indd 71

7/29/09 12:18:51 AM

Mobilia w tym pałacu znajdująca się a naprzód: Apartamenta kapliczne Ołtarz, w którym obraz Najświętszej Panny malowany na płótnie w ramki drewniane. pozłacane oprawy .........................................

Korona do tego obrazu kamyczkami białemi wysadzone w której kamyka jednego niedostaje .................................................................

Paciorki na piersz z pięcioma czerwonymi kamykami ad instar rubinów czterema w perłach białemi kamuszkami ........................

Paciorki na ręce takejże roboty i takowychże kamuszków jako to czerwonych w jednej sztuce dwa, w drugiej jeden, a białych w jednej dwa, po parze z boku, w drugiej pośrzodku ....................

Krucyfiks z kości słoniowej na drzewie czarnopokoszczanym na postumencie takowym, że śmierć pod nogami a inskrypcyja nad głową także słoniowa ..........................................................

Osóbka z kości słoniowej ś. Jana Nepomucena w prawej ręce krzyż trzymającego na postumencie drewnianym, pozłacanym ..................

Osóbka ś. Michała Archanioła nogami Lucyfera depczącego także z kości słoniowej na postumencie czarno pokoszczanym, drewnianym .............................................................................

Relikwiarz Agnus Dei nazwany za szkłem w szklanych ramach kwadratowych ..................................................................

Kielich srebrny ze śrzodka wyzłacany z patyną takąż wyzłacaną ze wszystkim ubraniem .........................................

Portatile marmurowe w ramkach drewnianych oprawne ..................................

Juwalnia wyszywana, stara na płótnie muślinowym ...........................................

Antepedium u którego z wierzchu biały kredytur, a w dole czerwony słomką w deseń wyszywane . ............................................

Obrus dymowy nieco na końcu podziurawiony w koroną ................................

Ornat biały, kornlotowy włóczka wyszywany z stułą, manipularzem takowegoż fasonu z paskiem białym nicianym .....................

Alba szwabskiego płótna z korunami szerokimi, tak w dole po bokach jako i koło rękawów kitajką zielona podszytemi . ........................ (s. 14) Sztuka karnlotowa do zaściłania gradusów wyszyta kolosem, włóczka . ................................................................................

Misale Romanum Antverpiae A[nn]o 1682 we czerwoną skórę oprawne . .............................................................................

1.

1.

1.

2.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

[72]

alba_ksiazka.indd 72

7/29/09 12:18:51 AM

Ampułek cynowych w jednej wierszka nie ma . ...................................................

Nalewka z czerwonego kamienia w owal szlufowana .........................................

Dzwonek maleńki ....................................................................................................

Lichtarzów ferfurowych, białych z blaszanemi ruskami . ...................................

Obrazek P. Jezusa Narodzenie, we śrzodku z floresikami w ramkach drewnianych per modum kapliczki robiony ..............................

Obrazek ś. Jana Ewangelisty, szkło rozbite po połowie .......................................

Obrazek P. Jezusa w Jeruzalem między doktorami znalezionego w ramkach białych, drewanianych ....................................................................

Obrazków kopersztychowych, wielkich i mniejszych . .......................................

Relikwiarz Agnus Dei w owal za szkłem . .............................................................

Pan Jezus w postaci dziecinnej z wosku białego z floresikami w ramkach szklanych per modum kapliczki . ..................................................

Katedr drewnianych czarno pokoszczanych ........................................................

Obrazy w pokoju sypialnym Obraz Pana Jezusa, na płótnie malowany z drączkami 2ma, gałkami ...................................................................................

Obrazki ś. Michała na blasze malowany w ramach pozłocistych, drewnianych . .............................................................

Obrazki ś. Antoniego w ramkach starych, pozłocistych, na płótnie malowane . .........................................................................................

Obraz ś. Franciszka na płótnie malowany ............................................................

Obraz za szkłem maluśki, inskrypcyją Ecce Homo, w ramkach czarnych . .....

Obraz kryształowy alias lusterka cum effigies ś. Józefa, z drugiej strony takież . .......................................................................................

Obraz nade drzwiami P. Jezusa umarłego na płótnie malowany, podługowaty ..................................................................

Obraz ś. Tadeusza na drzewie malowany, w ramkach ........................................

Obraz za szkłem z wyobrażeniem twarzy P. Jezusa w ramkach drewnianych, pozłacanych, za szkłem ..........................................

Obraz Najświętszej Panny de Gwadelupe Codnensis za szkłem, w ramkach czarne . ..............................................................................................

Obraz ś. Łukasza za szkłem potłuczonym ............................................................

Obraz ś. Katarzyny za szkłem stłuczonym, w ramkach białych ........................

Obraz ś. Franciszka Ksawiera na pargaminie malowany ...................................

Obraz Najświętszej Panny na płótnie malowany z inskrypcyją Virgo .............................................................................................

2.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

28.

1.

1.

2.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

[73]

alba_ksiazka.indd 73

7/29/09 12:18:51 AM

Obraz Najświętszej Panny na papierze malowany w ramach popsutych .........

Obraz Pana Jezusa umarłego na papierze, w ramkach malowany ....................

Obraz na płótnie malowany, bez żadnej inskrypcyi . ..........................................

Obraz Pana Jezusa Ukrzyżowanego Milatyńskiego, błękitną kitajką zasłoniony z stoliczkiem dla klęczenia, ze wstęgą błękitną . ..............................................................................................

1.

1.

1.

1.

Rzeczy w tym pokoju Tapczan, na którym materac stary, biały, karnlotowy, włóczką wyszywany . ........................................................................................... 1. (s. 15) Taboretów białych, karnlotowych, także wyszywanych . ........................ 1.

Obicie pustelnicze z trzciny morskiej . .................................................................. 1.

Decymka z kości słoniowej, na sznurku jedwabnym, czerwonym z kutasem i metalikiem srebrno pozłacanym . ................................................................... 1.

Wazka porcylanów na święconą wodę z dwoma osóbkami ............................... 1.

Zegarek mosiężny, godziny skazujący z dwoma wagami na jedwabnym, karmazynowym sznurku wiszącemi ....................... 1.

Zegarek w sali bijący, mosiężny z wagami na prostych sznurkach . .................. 1.

Szafa wielka, nowa z lipowego drzewa, z dwoma drzwiczkami . ....................... 1.

Szafa mała, drewniana, chińsko malowana z dziesięcioma szufladami . ......... 1.

Stolik w kostki robiony, na wierzchu warcabnica, na dwoje otwierający się, wewnątrz także z drzwiczkami i zamkiem mosiężnym, angielskim we śrzodku, którego szuflada z sześcią mniejszymi szufladkami, także z boku czterema, wewnątrz trzema szufladkami i zameczkami .................................................................... 1.

Stolik w koło obracający się, malowany zielono, na jednym słupku z pedesem, w skórę czarną obitym, na żelaznych pręcikach, do tego stolika szufladek dwie, w których kałamarz i piasecznik ................. 1.

Skrzynek drewnianych czarno pokoszczanych z zameczkami mosięznym, angiels[kim] z kluczykami żelaznemi ............... 1.

Szkrzyneczka pokoszczana z zamkiem angiels[kim] we śrzodku, z futeralikiem na zawiaskach mosiężnych, w której nożyczki małe, laku laska w kwiaty, papierków do robienia atramentu no 36, papieru na listy z brzegami wyzłoconemi w zeksternach (sic!) arkuszy dwadzieścia siedm, guma, czareczek kryształowych trzygraniastych dwie z tacą mosiężną do zamku wziętą die[bus] 3 mar[ti] 1762 . ......................................................................... 1.

Umbrakulum z nakrytą odłamaną, mosiężną z szczypcami .............................. 1.

[74]

alba_ksiazka.indd 74

7/29/09 12:18:51 AM

Lichtarzów stalowych z czterema rurkami do gaszenia świec z szczypcami ze spodu czerwono lakierownych . ............................................ 4.

Osóbek z kości słoniowej robionych w sukienkach czarnych, w bibliotece . ... 1.

Obicia starego, chińskiego malowania, na płótnie do zamku wzięto sztuk ....................................................................................... 3.

Księgi in folio [1] Morze miłosierdzia i dobroci Bożej przez Augustyna Wessela biskupa kamienie[ckiego] we Lwowie 1752 ............................................................... 1. (s. 16) [2] Mistyczne miasto boskie cud jego wszechobecności i przepaści łaski 1730 w Krakowie ................................................................ 1.

[3] Officia christianae pietatis per christianissimum regem Ludovicum XIII ordinata Parisiis 1643 ...................................................................................... 1.

Księgi in 4to [4] Stół duchowny albo medytacyja i nauki duchowne przy porankowych i wieczornych modlitwach przez ks[iędza]a biskupa i senatora polskiego, w Warszawie 1704, część druga i pierwsza, eksemplarzów ........................

[5] Heroina chrześciańska świątobliwemi aktami i wdzięczną rozmaitością modlitw najprzedniejszych uzbrojona 1733 .................................................

[6] Koronka niebieska różnemi nabożeństwy na cały rok rozdzielonemi wysadzona Bolesnej Matce Boskiej w cudownym obrazie zaprezentowana 1735 [lub 1731] . .....................................................

[7] Officia różne z krótkiemi nabożeństwami w jedno zebrane w drukarni Jasnej Góry Częstochowskiej 1731 . ...........................................

[8] Prospekt wesoły miłosiernych oczów Przenajśw[iętszej] Maryi na smutne ludzkiej niedoli przypadki z Góry Ś. Gostyńskiej, łaskawie obrócony 1726 A[nn]o ....................................................................

[9] Serdeczne do Boga i Matki jego wetschnienia i ŚŚ. Patronów, w Sandomierzu 1745 ........................................................................................

[10] Ambona Ducha Ś[więtego]o do serca mówiącego przez ks[iędz]a Jana Morawskiego Soc[ietatis] Je[su] w Poznaniu 1748 A[nn]o ................................................................................

[11] Wolny głos mów niedzielnych najdzielniejszym głosem oswobodzony od ks[iędz]a Athanazego Ludwika Kiersznickiego Soc[ietatis] Je[su], w Warszawie 1727 A[nn]o ..............................................................................

2.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

[75]

alba_ksiazka.indd 75

7/29/09 12:18:52 AM

[12] Jeruzalem jako było za czasów Ch[ryst]usa Pana, przedmieścia i przedniejsze miesca opisane przez Sebastyana Adrychomiusza w Warszawie 1726 ............................................................................................

[13] Żywot P[an]a Jezusa Chrystusa przez Ś[więteg]o Bonawenturę zakonu Ś. Franciszka w Krakowie . ...............................................................

[14] Fasciculus spinarum interpungentes et ad coranimae penetrantes tribulationes per Illus. et R.P. Thomam Wiśniowski doctorem canonicarum luceoriensis, Varsaviae 1732 ...................................................

[15] Ś[więteg]o Filipa Neryusza niektóre akty strzeliste bez liter R. od Łukasza Ignacego z Olszowy Olszowskiego, scholastyka kijowskiego ogłoszone, eksemplarzów . .............................................................................

[16] Quadrageimalne kontemplacyje oliwet (sic!) i Kalwaryja z Parnasem na których postne z muzami lamentują Dominik 1741 eksemplarzów ....

[17] Pierwsza część przysionek Kościoła ś[więteg]o, to jest ciała i zmysły powierzchowne doskonałego człowieka ......................................................

[18] Tarcza wiary Ś. Rzymskiej katolickiej przeciwko jej różnych nieprzyjaciół impetom wystawiona przez ks[iedz]a Wojciecha Pochabowicza S.J.D. do druku podana w Lublinie 1736 . ...........................

[19] Historyja życia, męczeństwa i cudów Ś[więteg]o Jana Nepomucena kanonika pra[skie]go w rzece Motławie utopionego, na Jasnej Górze Częstochowskiej wydrukowane 1740 . ..........................................................

[20] Przewodnia do nieba prowadząca droga nieomylna przez skuteczny sposób do dojścia zbawienia otwierająca, z francuskiego na polski język przez damę przetłumaczona 1744 w Lublinie do druku podana ..............

[21] Pobożna gorzkiej męki Jezusowej pamiątka, we Lwowie 1727 ..................

Księgi in duodecimo [22] Serdeczne do Boga, Matki jego i ŚŚ. Patronów westchnienia przez ks[iędz]a Albrychta Stawskiego do druku podane w Sandomierzu 1724 .

[23] Ustawy i zdania przeciwko wynikającym w sercu ludzkim zarazom 1724 . ..................................................................................................

[24] Myśli wyborne ks[iędz]a Boileau ordynaryją kaznodziei Wielkiego Ludwika i jego czternastu doktorów Akademiej Francuskiej w różnych materyjach służące przetłumaczone we Lwowie 1729 . ..............................................................................................

[25] Refleksyje albo myśli chrześciańskich na cały rok rozłożonych we Lwowie część 1, 2, 3, 4, eksemplarzów . ...................................................

1.

1.

1.

2.

2.

1.

1.

1.

2.

1.

1.

1.

1.

4.

[76]

alba_ksiazka.indd 76

7/29/09 12:18:52 AM

[26] Occupation interjeuse pour les ames associees quatreme edition a Paris 1713 ..........................................................................................

[27] Memoriał starożytnych ozdób Przenaj[świętszej]. ŚŚ Maryi P[anny] Obrazu de Guadeluppe Kodeńskiego przez Józefa Budzisza Wojuckiego, sekretarza J.Kr.Mci w Warszawie 1744 w futeraliku . ..................................

[28] O głos z cnót kardynalnych Wiary, Nadziei i Miłości to jest officium albo godzinki o Najś[więtszym] Sakramencie w Krakowie 1730 ..............

[29] Tydzień Maryi albo Psałterz imienia N. P. Maryi na tygodniowe nabożeństwo rozłożona z francuskiego na polski przetłumaczony w Warszawie 1742 a na Jasnej Górze Częstochow[skiej] 1721 (sic!), drugiej edycyi . ..............................................................................

[30] Prawda chrześciańska od nieprzyjaciela swego zeznana, to jest traktat rabina Samuela pokazujący błędy żydowskie z łacińskiego na polski język przetłumaczony przez ks[iędz]a Jakuba Radlińskiego S.J.D. w Lublinie, dwojakiej edycyi, eksemplarzów ....................................

[31] Zabawy nabożne koło Najś[więtszego] Sakramentu przez ks[iędz]a Kraszet jezuitę francuskim językiem wydane, potym na polski przetłumaczone, 1741 A[nn]o we Lwowie ....................................................

[32] Ostatnia chrześciańskiego człeka dyspozycyja to jest na śmierć dobrą przygotowanie we Lwowie 1728 A[nn]o . .....................................................

[33] Nabożeństwo ku czci Anny ś. w drukarni poczajow[skiej] OO. Bazylia[nów] 1742 A[nn]o .....................................................................

[34] Słońce w znaku lwa ukoronowanego rozlicznych łask i cudów promieniami jaśniejące, błogosławiony Jan z Dukli 1740 A[nn]o we Lwowie ........................................................................................................

[35] Ulga w krzyżykach albo pobudki do cierpienia przez ks[iędz]a Jana Piotra Pienamonte Soc. Je. podzielone w Sandomierzu 1741 A[nn]o...........................................................................

[36] Snopek mirrowy najsłodszego Drzewa Krzyża zbawiennego Pana Jezusa zakwitający 1744 A[nn]o ....................................................................

[37] Oktawa Bożego Ciała na cały rok rozporządzona przez ks[iędz]a Jakuba Radzińskiego S.J.D. w Lublinie 1731 A[nn] .....................................

[38] Prawda chrześciańska . ...................................................................................

[39] Głos synogarlicy na pustyni świata tego jęczący to jest nabożne duszy chrześciańskiej rozmyślania we Lwowie 1741 A[nn]o ..................... (s. 18)

1.

1.

1.

1.

2

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

[77]

alba_ksiazka.indd 77

7/29/09 12:18:52 AM

[40] Snopek mirry żałośnie gorzkiej męki Syna Bożego rozpamiętywanie w Warszawie, w drukarni Scholar[um] Piar[um] A[nn]o 1727 ................ 1.

Księgi in duodecimo minori [41] Offitium Rakotianum sive varia pietatis exercitia cultu Divino Magnae Matris Mariae S.S. Patronos honori debita, Cassoviae 1742 A[nn]o ........

[42] Suspirium animae paenitentis autore S.R. Imp. Principe Illmi Dno Alberto Radivillio C.M.D.Litt. Cracoviae 1652 A[nn]o .....................

[43] Bieg roku całego na chwałę Boga i cześć w Trójcy Jedynego Matki Najś[więtszej]. Wszystkich ŚŚ przepędzony albo modlitwy na wszystkie święta uroczyste przez ks[iędz]a Joachima Benedykta Chmielowskiego we Lwowie 1735 A[nn]o i 1738 edycyi .............................

[44] Nauka o spowiedzi i pokucie prowadzonej, w Wilnie 1751 A[nn]o..........

[45] Etrenes spirituales de dieces aux parres a Paris ..........................................

[46] Kalendarz rzymski, historyczny na rok 1742 przez ks[iędz]a Jana Poszakowskiego S.J. w Warszawie .................................................................

[47] Wieczerza Pańska albo nabożeństwo do Najś. Sakr., we Lwowie .............

[48] Skarb dobrej sławy ś. i chwalebny apostoł Judasz Tadeusz 1738, we Lwowie ........................................................................................................

[49] Uwagi chrześciańskie na cały rok całego miesiąca we Lwowie 1741 a w Warszawie 1744, edycyi dwojakiej ..........................................................

[50] Koronki Jezusa Ch[ryst]usa albo modlitwy według zwyczaju W.O. Kamedułów Romualdus, w Krakowie 1742, a we Lwowie 1739, edycyi dwojakiej ..............................................................................................

[51] Godzinek o błogosławionym Janie z Dukli . ................................................

[52] Lika z cnót SS. Zgromadzenia Bractwa Ś. Antoniego zebrana, w Zamościu ......................................................................................

[53] Arka pociechi albo Godzinki w pocieszeniu Najś[więtszej] Panny M. przez ojca Honorata Górnego we Lwowie 1742, w Krakowie dwojakiej edycyi ...........................................

[54] Zbawienie i pamięci godne nauki Ś[więtego]o Filipa Nerusza przedrukowane, w Poznaniu 1737 A[nn]o ...................................................

[55] Officium i summaryjusz z przedziwnego żywota S. Onufruyusza 1735, we Lwowie ...................................................................

[56] Droga w prawo do fortunnej wieczności i na krok niezdrogi, Droga Krzyżowa, w Wilnie 1739 A[nn]o, no 3 od myszy popsuta ............

[57] Godzinki o Boskiej Opatrzności ...................................................................

1.

1.

2.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

2.

1.

1.

2.

1.

1.

1.

1.

[78]

alba_ksiazka.indd 78

7/29/09 12:18:52 AM

[58] Wzór niewinności w ś. żywocie ś[więteg]o Stanisława Kostki Allojzego Gonzagi So. J. w Wilnie 1726 A[nn]o . ............................ 1.

[59] Dedemolium od S. Franciscum Ksaverium S. J., Vilnae 1738 Ao ............. 1.

[60] Stancyi na papierze drukowanych . ....................................................... sztuk 11.

Naczynia tokarskie i inne w korytarzyku od sadzawki sytuowanym, deponowane Warsztat tokarski ze wszystkimi należytościami swemi ..................................... 1.

Do niego sznur z nici białych, kręcony na dwa sążnie i łokcie długi ................ 1.

Sznur zielony, jedwabny tejże samej długości ...................................................... 1.

Piłka większa do piłowania drzewa w drzewo oprawna ..................................... 1.

Piłka mniejsza takoż ................................................................................................ 1.

Piłek trójgraniastych w drzewo oprawnych . ........................................................ 2.

Piłek płaskich w drzewo oprawnych ..................................................................... 2. (s. 19) Raszpla w drzewo oprawna .................................................................................... 1.

Dłut jedno mniejsze, drugie większe . ................................................................... 2.

Dłut półokrągłych większych ................................................................................. 2.

Dłutek takowych mniejszych i przydłuższe jedne ............................................... 4. Świder półokrągły, przyduży................................................................................... 1. Świder krótszy takowyż . ......................................................................................... 1. Świeder malutki . ...................................................................................................... 1.

Dłut na końcach pozaginanych . ............................................................................ 3.

Dłuto do rznięcia na długim drączku osadzone .................................................. 1.

Dłutek do fugowania ............................................................................................... 2.

Dłutko na kształt czółenka na końcu podługowate ............................................ 1.

Dłutek z czterema fugami po końcach . ................................................................ 2. Świder do drylowania dziurek w drzewo oprawnym . ........................................ 1.

Sztuk żelaznych do tejże roboty należących, nieoprawnych .............................. 2.

Dłutko per modum połki płaskie w drzewo oprawne ........................................ 1.

Cyrkel żelazny .......................................................................................................... 1.

Cyrkel drewniany . ................................................................................................... 1.

Sztuka w drzewo oprawna z kluczem żelaznym .................................................. 1.

Sztuk drewnianych toczonych do roboty należących, na końcach oprawnych mosiądzem ....................................................................................... 4.

Rączek do osadzania świdrów ................................................................................ 2.

Slaszka toczona ........................................................................................................ 1.

Cyrklów maluśkich drewnianych po końcach z żelaznemi wieczkami …....... 2.

[79]

alba_ksiazka.indd 79

7/29/09 12:18:52 AM

Sztuczka stalowa per modum rożka ...................................................................... 1.

Siekiera ...................................................................................................................... 1.

Pniak do cierania drzewa ........................................................................................ 1.

Futeralik drewniany zewnątrz kudzbajem zielonym wybity, w którym instrument czarno pokoszczany na czworo składający się mosiężnemi sztukami oprawny, do rysowania sposoby, do niego sztuk mosiężnych pięć ołowiana jedna, książka alias informacyja ............................................... 1.

Instrument stalowy per modum do robienia zegarka na czterech nóżkach stalowych z mosiężnym okręgiem obramującym się z kułaczkiem mosiężnym na wierzchu obracającym się ........................................................ 1.

Sztuk do tego instrumentu należących jako to kluczów, szrubek sztall ........... 21.

Sztuczek jeszcze mniejszych i malutkich mosiężnych i żelaznych .................... 33.

Kółek maluśkich żelaznych na rzemuszku związanych ...................................... 59.

Instrument mosiężny na drzewie osadzony także do zegarków ze wszystkiemi przynależytościami ....................................................................... 1. Łokieć dębowy do rozmierzania pola ................................................................... 1.

Trzcina z srebrną obrączką, której wędka do łapania ryb na końcu z skuwką mosiężną osadzona bez włosienia .................................................... 1.

Kagańczyk blaszany biały z postumencikiem ...................................................... 1.

Sikawka mosiężna z dwoma sztukami do śrzubowania należącymi . ............... 1. (s. 20) Taca mosiężna, okrągła w zamku do pokoju wzięta die[bus] 2 mart. 1762 A[nn]o ................................................................................ 1.

Nożów stołowych w róg oprawnych z widełkami ............................................... 10.

Item widelec . ............................................................................................................ no2.

Jaszcz wielki, biały, farfurowy, manufaktury świerżeńskiej z dwoma wierchami . ............................................................................................... 1.

Jaszczyk meleńki z nakrywką ................................................................................. 1.

Przystawek farfurowych .......................................................................................... 5.

Talerzy płytkich pod herbem orła . ........................................................................ 15.

Talerz z brzegami quasi fugowanemi .................................................................... 1.

Talerzy okrągłych z ząbkami . ................................................................................. 3.

Talerzy farfurowych potłuczonych z brzegów ...................................................... 7.

Filiżanek alias kubków do herbaty . ....................................................................... 6.

Miseczek do tychże należących .............................................................................. 8.

Imbryczek farfurowy z nakrywką .......................................................................... 1.

Urynałów farfurowych biało pokaszczanych z tych jeden nadtłuczony . ......... 2.

[80]

alba_ksiazka.indd 80

7/29/09 12:18:52 AM

Opisanie stołów, stołków w całej kondygnacyi znajdujących się.

Stół długi, czarno pokoszczany, w owal, w refektarzu ........................................

Stołków pojedynkowych do siedzenia ..................................................................

Stół długi, w kwadrat, nowy, w korytarzu ............................................................

Stół długi, w kwadrat drzewa olchowego . ............................................................

Sztuk stołowych na dwoje składających się w sali ...............................................

Stół długi, malowany ...............................................................................................

Stolik w kwadrat . .....................................................................................................

Stół długi, kuchenny ................................................................................................

Stół mniejszy . ...........................................................................................................

1.

8.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

OPISANIE TRZECH ZWIERZYŃCÓW Opisanie trzech zwierzyńców przez geometrów, prząseł i szuł.

Zwierzyniec do forsowania łosiów W tym zwierzyńcu w około, w którym altanka z ulicami i insygniami różnych zwierząt na słupach malowanemi znajduje się prząseł 800, szuła 808. Prząseł plecionych chrustem zacząszy od nieświeskich wrót około drogi do Alby idący, a potym w prawej ręce zostawując altankę z ulicami, a lewo Eremitorium, znajduje się tych prząseł bez szuł nr 330.

Zwierzyniec drugi, nowy, od Pochabowszczyzny, w którym znajdują się dziki, łosie.

W tym zwierzyńcu wkoło prząseł i szuł nr 821, szuł 832.

Trzeci zwierzyniec, w którym jelenie, bajwoły i daniele. W tym zwierzyńcu całym z poprzeczkami i przegrodzeniem, gdzie daniele chodzą z temi prząsłami co teraz w tym roku do zwierzyńca przyjęte, znajduje się 880 szuła 888. (s. 21) Pisanie żywiołów zacząwszy od łosi Łosi starych, rogalów . .......................................................................................... nr 6. Łosic samic, starych .............................................................................................. nr 6. Łosiąt młodych ...................................................................................................... nr 7. Świnie dzikie Świń dzikich [brak ilości, przyp. T.B.] Wielbłądy Wielbłąd samiec, młody ....................................................................................... nr 1.

[81]

alba_ksiazka.indd 81

7/29/09 12:18:52 AM

Samic wielbłądów .................................................................................................

Bajwoły Bajwolic dojnych ...................................................................................................

Bajwolic jałowych .................................................................................................

Bajwolica podcotek................................................................................................

Bajwołów pokładanych ........................................................................................

Bajwołów niepokładanych ...................................................................................

Bajwołów w Zauszu...............................................................................................

Bajwląt cieliczek ....................................................................................................

Bajwląt byczków ....................................................................................................

nr 3. nr 8. nr 2. nr 1. nr 2. nr 3. nr 3. nr 4. nr 4.

Bajwląt Anni 1757 w zwierzyńcu przy danielach buhajów .................................................................................................................. nr 4.

Bajwląt cieliczek także .......................................................................................... nr 2.

Jelenie Jeleni samic, starych ............................................................................................. nr 8.

Jeleni samców, staryczh......................................................................................... nr 8.

Jeleni młodych, tegorocznych........................................................................................................... nr 2.

Daniele Danielów samców, starych.................................................................................... nr 4.

Danielków młodych, tegorocznych........................................................................................................... nr 3.

Danielków samiczek, młodych................................................................................................................... nr 7.

Samic starych . ....................................................................................................... nr 26. Świnie japońskie Świń starych, maciorek.......................................................................................... nr 2. Świnek czarnych, małych ..................................................................................... nr 2.

Kiernoz.................................................................................................................... nr 1.

Prosię maleńkie ..................................................................................................... nr 1.

Kury angielskie Kur starych . ........................................................................................................... nr 3.

Kogut stary.............................................................................................................. nr 1.

Kurcząt młodych.................................................................................................... nr 18.

[82]

alba_ksiazka.indd 82

7/29/09 12:18:52 AM

(s. 22) Stada duńskie w Halbie stojące Klacz siwo goryczkowata z ogierem tureckim, kasztanowatym stanowiona ...............................................................................

Klacz takoż siwa z tymże ogierem stanowiona ....................................................

Klacz ciemno siwa z ogierem hiszpańskim karym stanowiona . .......................

Klacz wiszniowo gniada, kopyta zadnie białe z ogierem siwym wołpińskim stanowina ........................................................................................

Klacz światło gniada bez odmiany z ogierem barbaryjskim starogniadym stanowiona ..................................................................................

Klacz siwa bez odmiany, niestanowiona ...............................................................

Klacz gniada, kopyto zadnie białe, niestanowiona ..............................................

Klacz gniada, podpalata niestanowiona . ..............................................................

Klacz kara bez odmiany, niestanowiona ...............................................................

1.

1.

1.

1.

1.

Źrzebice w roku 4tym Źrzebica szpakowata . .............................................................................................. Źrzebica dropiasta . ..................................................................................................

Item źrzebica dropiasta ........................................................................................... Źrzebica cisawa ........................................................................................................

1.

1.

1.

1.

(s. 23) Źrzebice w roku 3cim Źrzebica dropiasta . .................................................................................................. Źrzebica skarogniada w 2gim roku .......................................................................

Item źrzebica skarogniada w tymże roku ............................................................. Źrzebic gniadych w roku 2gim .................................................................................

1.

1.

1.

2.

Stada zamorskie Klacz dereszowata ....................................................................................................

Klacz skarogniada, stara . ........................................................................................

Klacz skarogniada, podpalała . ...............................................................................

Klacz kara bez odmiany ..........................................................................................

Klacz kara, gniada podpalała . ................................................................................

Klacz dereszowata, dropiata ...................................................................................

Klacz kara bez odmiany .......................................................................................... Źrzebica w roku 1m., skarogniada ..........................................................................

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

[83]

alba_ksiazka.indd 83

7/29/09 12:18:52 AM

Źrzebica w roku 3cim kara ....................................................................................... Źrzebica w roku drugim kara .................................................................................

Klaczka kara w roku 1758 .......................................................................................

Koników małych, zamorskich ................................................................................

Koników gniadych ...................................................................................................

Bucefał cisawo gniady .............................................................................................

1.

1.

1.

7.

2.

1.

Klacze harmatne Klacz wiszniowo gniadych . .................................................................................... 2.

Klacz płowo gniada . ................................................................................................ 1.

Klacz kasztanowata, łysa ......................................................................................... 1.

Osły Oślic starych ............................................................................................................. 2.

Samczyk młody ........................................................................................................ 1. (s. 24) Opisanie pałacu Halbieńskiego Najprzód przed pałacem oficyna kredensowa, murowana, gontami czerwoną farbą malowanemi pobita; w tej okien taflowych nowych sześć, pięć, podwójne na zawiasach otwierających się, a szóste wpół zasuwane, całe, z zakrętkami wnętrznemi; tamże w sieniach nade drzwiami okienko ze szkłem taflowym.

Do niej sionki wąskie, drzwi na wylot dwoje, z zawiasami i klamkami; stel z tarcic; podłogi jeszcze nie ma.

Z tych sionek na prawą stronę izb dwie, cukiernia i kredens, do nich drzwi z sionek dwoje na zawiasach, z klamkami; tam podłogi jeszcze nie ma; stel z tarcic, piec zielony obydwom izbom służący z kominkami kapturowemi.

Po drugiej stronie sieni drzwi itidem izb dwie jednakowych do nich z sieni drzwi dwoje na zawiasach z klamkami, piec jeszcze nie ze wszystkim, tylko kominków kapturowych dwa; stel z tarcic; podług jeszcze nie ma.

Ex oposito dziedzińca oficyna kuchenna, murowana, gontami także czerwono malowanemi pobita. Do niej wejścia na wylot dwoje, przy oknach zakrętki żelazne, nad drzwiami okienko ze szkłem taflowym, ognisko przy ścianach podwójne z ankrami grubemi; izb dwie, jedna kuchenna , a druga piekarska, w piekarskiej okno jedne i drzwi jedne, piec podwójny, w drugiej izbie okien dwie i drzwi jedne, stel z tarcic.

Pomiędzy te oficyny, od ogrodu włoskiego pałac o dwóch piątrach murowany z malowaniem w cienie, dachówką pobity; faciaty po obu stronach trójgraniaste z gipsatury, [84]

alba_ksiazka.indd 84

7/29/09 12:18:52 AM

herbami akomodowane z obu stron parkanem w słupach murowanych biało zielonym malowanym ogrodzony.

Idąc do niego pierwej gradusy o trzech stopniach dębowych z wymostem tarcicznym. Drzwi podwójne, duże, dębowe, z tablicami na zawiasach ślusarskich, z zamkiem krytym i dwoma zasuwkami mające nad sobą okno taflowe w drewnie. Obok tych drzwi okien dwie w ramach snycerskich z okowaniem. W tych sieniach sklepienie na czterech filarach wsparte, posadzka ceglana. W lewo komórka do pieców grubych, bez drzwi jeszcze. Z tych sieni idąc w lewą stronę pokój z obiciem na płótnie chińsko malowanym z lisztwami drewnianemi około wybity, do niego drzwi dębowe pojedyncze na zawiasach ślusarskich z zamkiem krytym żelaznym; podłoga z tarcic; sufit biały, gładki; okien w ramach dębowych, zupełnych, szkła taflowego dwie; piec kaflowy, zielony; kominek kapturowy.

Stąd są drzwi do garderóbki dębowe, z tablicami na zawiasach ślusarskich, z zamkiem krytym, tu podłoga z tarcic; sufit biały, obicia circiter ścianek chińskie, cienkie na płótnie, same kwiaty malowane, z lisztewkami snycerskimi. (s. 25) Z tej garderóbki są drzwi jedne szklane, taflowe, podwójne na dziedziniec z okowaniem zupełnym, u których od spodu tablicy, dębowe, a drugie drzwi na pokój duży podwójne, malowane, z dwoma zasuwkami, bez zameczka; ten pokój obszerny, w nim podłoga z tarcic w esy robiona, a sufit z sztukateryją w kwiaty gipsowe, biały; kominek czarny, szafiasty, falszmarmurowy, nad nim gipsatura z floresami; obicia na kitajce żółtej, chińsko malowanego brytów nr 14 z lisztewkami drewnianemi, jeszcze w tym pokoju nie ze wszystkim zakończono, okien ku ogrodu w ramach dębowych z okowaniem zupełnym dwie.

Stąd idąc do sali dolnej drzwi dębowe, podwójne z tablicami na zawiasach ślusarskich, z zamkiem krytym i dwoma zasuwkami. W tej sali ściany naokoło w paski czerwone, cieniste z floresami malowane; kominek szafiasty, falszmarmurowy, czarny, nad nim portret króla Augusta 2go; podłoga z tarcic w esy układana; sufit biały z gipsatury w sztukateryje; okien okien taflowych na ogród w ramach dębowych, z okowaniem zupełnym trzy; piec w ścienie kafel białych, gładkich kominkowi korespondujący.

Z tej sali drzwi jedne dębowe, podwójne do sieni pisanych, na zawiasach ślusarskich, z zamkiem krytym i dwoma zasuwkami; w tym pokoju podłoga z tarcic w esy układana. Okien ku ogrodowi w ramach dębowych z okowaniem zupełnym dwie; sufit biały z gipsatury w sztukateryje, sciany w cienie malowane, obicia na kitajce chińsko malowanego takież jak w wyż pisanym pokoju, z lisztewkami snicerskiemi brytów nr 15; kominek falszmarmurowy, czarny, szafiasty, nad nim gipsatura w sztukateryje robiona, piec kaflowy.

[85]

alba_ksiazka.indd 85

7/29/09 12:18:53 AM

Stąd do garderóbki, sala in simili jak pierwsza, drzwi podwójne, biało malowane na zawiasach z dwoma zasuwkami bez zamku; tu podłoga z tarcic, sufit gadki, biały, obicie circiter ścianek na płótnie białym chińskie w kwiaty czerwone, malowane z lisztewkami snycerskimi.

Z tej garderóbki drzwi jedne, szklane w ramach dębowych, od spodu z tablicami podwójne, z okowaniem zupełnym na dziedziniec, z dwoma zasuwkami, a drugie drzwi pojedynkowe dębowe z tablicami na zawiasach ślusarskich, z zamkiem krytym do pokoju od dziedzińca stojącego; tam podłoga z tarcic, sufit biały, gładki okien w ramach dębowych z okowaniem dwie; kominek biały; piec kaflowy, zielony.

Z tego pokoju drzwi do sieni pisanych, pojedyncze, dębowe, z tablicami na zawiasach ślusarskich z zamkiem krytym.

Po prawej stronie komórka do pieców grubych, bez drzwi jeszcze.

Po opisaniu dolnej kondygnacyi, idąc na górną, z prawej strony z drzewa sosnowego na troje załamane w górę; koło nich poręcz pobielany z balasami, z tarcic rzniętemi; tam sieni górne z podłogą tarciczną, sufit biały, gładki, okien w górze w ramach dębowych trzy, (s. 26) a drugie trzy na dole z okowaniem zupełnym jedne, z których jedne ad instar drzwi potężne, z zamkami dwoma podwójne; ściany w cienie malowane.

Z tych sieni idąc w lewą stronę, pokój niewielki; do niego drzwi dębowe, pojedyncze z tablicami na zawiasach ślusarskich, z zamkiem gdańskim, mosiężnym, krytym; tam podłoga z tarcic; sufit biały gładki; okien w ramach dębowych z okowaniem zupełnym dwie; obicia płóciennego w kwiaty białe na dnie błękitnym, wybijanego brytów nr 17 ½; kominek szafiasty, murowany, biały, przy którym zaraz garderóbka mała do niej, drzwi dębowe z tablicami na zawiasach z zamkiem gdańskim, mosiężnym, krytym; tam podłoga z tarcic; sufit biały, płócienny; ścianki malowane, w których są drzwiczki płócienne, malowane z zawiaskami i zaszczepką.

Za któremi wschodki sosnowe na górę. Z tej garderóbki drzwi podwójne, biało malowane do pokoju, na zawiasach z dwoma zasuwkami. W tym pokoju podłoga z dębiny, kwaterami w kostkę układana; sufit biały z gipsatury w sztukateryje robiony.

Kominek szafiasty, falszmarmurowy, szary, nad nim sztukaryja z gipsatury biała; obicia na kitajce chińsko malowanego brytów no 17; okien ku ogrodu w ramach dębowych z okowaniem zupełnym dwie.

Z tego pokoju do gabinetu drzwi podwójne, malowane, na zawiasach, z dwoma zasuwkami; tam podłoga z tarcic; sufit biały; obicia circiter ścianek atłasowe, białe z kwaterami jedwabiem w cienie wyszywanemi, z lisztewkami snycerskimi; okno duże podwójne w ramach dębowych, z okowaniem zupełnym, za którym od spodu krata czarna, drewniana.

[86]

alba_ksiazka.indd 86

7/29/09 12:18:53 AM

Stąd przez pokój idąc do sali, nade drzwiami portret z ekspresyją kwiatów i fruktów; drzwi dębowe, z tablicami podwójne, na zawiasach mosiężnych, z zamkiem mosiężnym, krytym gdańskim i zasuwkami ślusarskimi przez całe drzwi danemi. tam w sali górnej posadzka dębowa, kwaterami w kostkę sadzona; kominków czarnych falszmarmurowych, szafiastych dwa; nad nimi portrety w sztukateryjach gipsowych króla i królowej polskich; sufit z gipsatury, w sztukateryjach; ściany wszystkie na koło w cienie malowane; okien na ogród wielkich trzy i w górze mniejszych trzy, w ramach dębowych z okowaniem zupełny, z których jeszcze podwójne z zasuwkami.

Z tej sali drzwi jedne do sieni pisanych, podwójne, dębowe, z tablicami na zawiasach mosiężnych, z zamkiem krytym, gdańskim, mosiężnym i zasuwkami ślusarskimi przez całe drzwi danemi, a drugie drzwi z podobnym okowaniem na pokój po drugiej stronie sali stojący, nad któremi portret z ekspresyją kwiatów w koszu; w tym pokoju posadzka dębowa kwaterami w kostkę sadzone; (s. 27) sufit z gipsatury w sztukateryje; kominek czarny takiż marmurowy, szafiasty nad nim sztukateryja z gipsatury; okien na ogród w ramach dębowych z okowaniem zupełnym dwie; obicie na kitajce żółtej chińsko malowanego brytów no 16.

Do gabineciku drzwi podwójne malowane na zawiasach z dwoma zasuwkami; tam podłoga z tarcic; sufit biały; obicie koło ścian na koło atłasowe, białe, jedwabiem w kwiaty cieniste chińsko wyszywane; okno duże w ramach dębowych podwójne, z okowaniem zupełnym i z dwoma zasuwkami, za któremi u spodu krata drewniana, czarna; w drugiej stronie tego pokoju garderóbka; w niej podłoga z tarcic; sufit biały drzwi do pokoju podwójne, malowane, na zawiasach z dwoma zasuwkami; ścianki płótnem malowanym obite.

Z tej garderóbki wychodząc drzwi do pokoju dębowe, pojedyncze z tablicami, na zawiasach mosiężnych, z zamkiem krytym, gdańskim, mosiężnym; tam podłoga z tarcic; sufit biały, gładki; kominek murowany; okien w ramach dębowych z okowaniem zupełnym dwie; obicia płóciennego na dnie błękitnym w kwiaty białe wybijanego brytów no 19.

Z tego pokoju wychodząc do sieni drzwi dębowe, pojedyncze, z tablicami na zawiasach, mosiężnych, z zamkiem gdańskim, krytym, mosiężnym.

Mobilia w pałacu halbieńskim W sali dolnej i pobocznych pokojach Stolik składany, suknem zielonym ze śrzodka wybity ....................................... no 1.

Stolików o trzech nóżkach lipowych, w tryanguł szarych, z szufladą i zameczkiem .................................................................................... no 1.

[87]

alba_ksiazka.indd 87

7/29/09 12:18:53 AM

Stolik o czterech nogach, falsznmurowy, w kwiaty wyrabiany, z szuf[ladą] .......................................................................................................... no 1.

Kanap w pokojach pobocznych rozkładanych, z katarami, kitajką żółtą wybitemi, do których firanki poboczne takowegoż koloru i białą kitajką podszyte, a z przodu firanki rąbku poleskiego żółto farbowane wstążeczką błękitną oblamowanme . .................................... no 2, no 1.

Stolików lipowych stolarsko rytych, płótnem woskowym obitych ............................................................................................ no 2.

Stolików sosnowych gładkich ............................................................................... no 2.

Stołów suknem niebieskim, z wierzchu obitych, a z dołu płótnem niebiesko malowanych, zapuszczonych, także materaców płóciennych cztery ............................................................................................. no 4. i sienników cztery ................................................................................................... no 4. (s. 28) Stołu składanego z obnóżem sztuk ....................................................................... no 3.

Kanap dużych, dębowych płótnem obitych ........................................................ no 3.

Taboretów suknem biało różowym nakrytych . .................................................. no 5.

Szafa orzechowa na czterech nogach toczonych, z drzwiczkami na dwoje otwierającymi się, na zawiasach ślusarskich, z zamkiem wnętrznym angielskim.

Za temi drzwiczkami szufladek większych no 19, a mniejszych no 16 . .............. no 1.

Szafa lipowa, stara, na czterech nogach toczonych, już nadpsowanych, z zamkiem wnętrznym ...................................................................................... no 1.

Zegarów stojących w heban oprawnych, srebrno pozłocistych, londyńskich jeden większy, drugi mniejszy trochę bijących z napisem Johan Buchsman dni jeden skazuje ............................................... no 2.

Zwierciadeł wielkich w tychże pokojach pobocznych, przy ścienie wiszących ....................................................................................... no 2.

Zwierciadeł mniejszych nad kominkami falszmarmurowymi, w gipsaturę wprawionych ....................................................................................................... no 2.

Luster w sali na ścianach, z gipsatury w tarcze robionych, z lichtarzami no 24 . ............................................................................................. no 8.

Stolec szkórą czarną obity, z misą ......................................................................... no 1.

Szczotka do zamiatania pokojów . ........................................................................ no 1.

W sali górnej Krzeseł gdańskich, skórą juchtową, wyzłacaną obitych ................................... no 12.

[88]

alba_ksiazka.indd 88

7/29/09 12:18:53 AM

Stolików o czterech nóżkach składanych, suknem zielonym wybijanych {które od myszy popsute}, z szufladami i zawiasami mosiężnymi . ............. no 2.

Stolik dębowy, składany, suknem zielonym wybity, z warcabnicą ................... no 1.

Luster w tarcze na ścianach z gipsatury robionych, w których lichtarzów snycerskich z rurkami blaszanemi no 56 ........................................................ no 20.

Lustra wisząca, kryształowa, biała, na świec no 12, u której rurki od essów popsute no 5 . ............................................................. no 1.

Pokój w sali w prawo Stolik tryangułowy o trzech nóżkach, z szufladką i zameczkiem . ...................... 1.

Stolik falszmarmurowy, czarny z kwiatami kolorów różnych z szufladką, na czterech nóżkach stojący . ....................................................... no 1.

Kanap atłasowych żółto gorących, z malowaniem chińskim ............................ no 2.

Kanapa rozkładana, z kotarą atłasem żółtogorącym wybita, z malowaniem chińskim, do której firanki poboczne takowegoż koloru białego, kitajką podszyte, a z przodu firanki rąbka poleskiego żółto farbowanych, chińskiemi farbami malowane .............................................................................................. no 1. (s. 29) Taboretów atłasu żółtego koloru w kwiaty . ......................................................... no 4.

Taboretów gredytowych, różowych sartynem niebieskim okładanych, na których i kanapy ............................................................................................ no 2.

Zegar na tarczy blaszanej, pozłacanej, roboty filigranowej bijący .................... no 1.

Luster spiżowych na ścianach, w których lichtarzów ośm ................................ no 4.

Kanapa do leżenia z materacem atłasowym, białym i wezgłowiem jedwabnym robotą chińską floryzowanym ..................................................... no 1.

Firanek białych koło okien rąbku siatkowego . ................................................... no 1.

Szafa dębowa, szara, na czterech rogach toczonych, z trzema półkami i dwoma szufladkami, trzema zameczkami .................................................... no 1.

Pokój w sali w lewo Stolik w tryanguł, lipowy, szary, na trzech nóżkach z szufladką i zameczkiem . ..................................................................................................... no 1.

Stolik falszmarmurowy czarny o czterech nóżkach z szufladką po śrzodku żółty ................................................................................................. no 1.

Kanapa rozkładowa atłasowa, żółtogorąca z kotarą roboty chińskiej, do której firanki poboczne takowegoż koloru, [89]

alba_ksiazka.indd 89

7/29/09 12:18:53 AM

podszyte kitajką różaną, a z przodu firanki rąbku poleskiego, farbowane żółto i malowane farbami chińskiemi ........................................ no 1.

Kanap dla samego tylko siedzenia, atłasu żółtogorącym wybitych, chińsko malowanych ...................................................................................................... no 2.

Zegar na tarczy blaszanej, pozłacanej, roboty filongowej, bijący . .................. no 1.

Luster spiżowych na ścianach, w których lichtarzów no 8 . .............................. no 4.

Kanapa do leżenia z materacem atłasowym białym jedwabnym z floresikami wyszyta, z wezgłowiem takiejże roboty chińskiej . ....................................... no 1.

Szafa dębowa na czterech nogach toczonych z półkami dwoma i szufladkami, przy której zameczków trzy wnętrznych . ............................ no 1.

Firanek białych około okien, rąbku siatkowego . .............................................. no 4.

Ogród włoski Zakończywszy zupełnie opisanie pałacu następuje za tym ogród włoski, potężny, w zagrodzeniu takowym. Od pałacu samego i od przyjazdu dwoma stronami parkanem zagrodzony, starym reparować trzeba. Od budynków zaś ogrodnickich częstokołem równym, a od zwierzyńców zwierzyniec ogradza. Na tym ogrodzie z pałacem, ulica szeroka, gracowana, wciąż (sic!) z perspektywą aż przez kanał, cyrkuł i zwierzyniec dana. Koło której z obu stron kwatery czyste. Najpierw od pałacu kwater dwie fontannowych, z których jedne lewandą, a druga ziołami z rzadka obsadzona. Poza temi kwaterami dalej aż sadzawce zarosłej item kwater 4, z których dwie lewandą wysadzone, a dwie gracowane (s. 30); od sadzawki agrestem obsadzone z obu stron tych wszystkich kwater śrzednich wyrażonych są ulice szpalerowe z lipiny dużej i grabiny, między któremi kwatery trójgraniaste z drzewem owocowym i różne. {Z tej strony jak budynek ogrodnicki, który omnino albo reparacyi należytej, albo z gruntu nowego potrzebuje}. Trzy kwatery laskami w kratę zagrodzone, do nich jest drzwiczek troje z zaszczepkami i skoblami.

Winograd na wzgórku takoż laskami w kratę zagrodzony bez drzwi. Obok winogradu piwnica murowana, stara, zawalona z dachem gontowym złym. Poza winograd, na róg idąc ogrodu kwatera, prosto przypad z lipy wysokiej dla cienia, w której ulic naokoło ośm. Obok tej lipy kwatery różne samemi porzyczkami poobsadzane.

Na tym ogrodzie całym ulic tak poprzecznych jako i podłużnych wszystkich in numero 19.

Gry w ogrodzie lokowane Gra nazywana Jeu-ces Passes jako informacyja na tablicy eksplifikuje. Przy niej żelaza owalnego na sztuk 13 i sztyftów 12; tablica między kolumnami na sznurze wisząca; [90]

alba_ksiazka.indd 90

7/29/09 12:18:53 AM

kul drewnianych 12, mosiężnemi sztyftami nabijanych; łyżek 12 i dzwonek mosiężny na pręcie żelaznym.

Gra druga blisko tej w kręgle z zieloną na kule szubieniczką.

Gra o czterech koniach z kulbakami 4 reperacyi potrzebującemi, musztuków 4, strzemion z posliskami par 4, podogni 3, napierszników 2; cztery żelazne pręty; cztery sztaby żelazne, na których konie biegają. Na tymże słupie cztery antaby do kręcenia żelaza; tamże słupów 4, przed końmi na dwóch słupach do pierścienia prętów podwójnych dwa, a w każdym po 12 pierścieni żelaznych, lansów cztery z grotami żelaznemi na drugich słupach mniejszych torb dwie, do nich piłek 56, a dwie tylko teraz podają się.

Gra kołyska o czterech krzesłach, wałek o czterech ryfach, dwóch sztyttach biegających, każda kołybka na swornie krukach zapinających.

Gra koszyk żelazny do rzucania piłek na dwu słupach i dwóch łańcuchach, na dole podwójnych z kagańcem, z hakami w górze do zawieszania.

Gra w ptaka spiżowego z ołowiem na sznurze jedwabnym, czerwonym z śrzubą żelazną.

Gra hajdaszka czerwona na słupie z sznurem i dwoma hakami, sukno stare, niebieskie na kształt kulbak.

Drzewa w tym ogrodzie Jabłoni rodzajnych ...................................................................................................

Szczepów jabłonnych mniejszych i większych......................................................

Gruszek rodzajnych .................................................................................................

Szczepów gruszkowych ........................................................................................... (s. 31) Śliwek domestynek, rodzajnych ................................................................. Śliwek wodzianych, rodzajnych .............................................................................

Winogradu koło piwnicy i pomarańczarni............................................................

Wiszni prostych ........................................................................................................

Szczepów wiszniowych ...........................................................................................

Czarnośliwek rodzjanych . ......................................................................................

Trześni rodzajnych ...................................................................................................

Brzoskwini szczepów dużych i małych .................................................................

Kasztanów gorzkich . ...............................................................................................

Buczyny z nasienia, krzaków ..................................................................................

Orzechów włoskich, nierodzajnych . .....................................................................

Pigwów szczepów . ...................................................................................................

Sawiny krzaków . ......................................................................................................

30.

70.

7.

11.

3.

3.

47.

32.

4.

24.

2.

7.

3.

40.

5.

3.

8.

[91]

alba_ksiazka.indd 91

7/29/09 12:18:53 AM

Bzu włoskiego z kwiatem białym, krzaków .......................................................... 3.

Orzechów laskowych przy parkanie ulica cała.

Piramid jedłowych w kolumny .............................................................................. 4.

Piramid jedłowych w wianki .................................................................................. 13.

Pomarańczarnia Drzewa pomarańczowego i cytrynowego, sztuk . ........................................... no 343.

Rozmarynu w wazach glinianych idem, krzaków ............................................... 123.

Koralowego drzewa w wazach glinianych, sztuk ................................................. 11.

Izyminu żółtego w wazie glinianej, sztuk ............................................................. 1.

Lewkonia kwiatu w wazach glinianych, sztuk . .................................................... 2.

Jeneotry w wazie glinianej krzaków, sztuk ........................................................... 3.

Lawrowego drzewa w wazie glinianej, sztuk ........................................................ 5.

Lawrowego drzewa w wazie drewnianej, sztuk . .................................................. 4.

Bukszpanu drzewa w wazach drewnianych, krzaków . ....................................... 4.

Kasztanów dobrych w wazach glinianych, sztuk ................................................. 3.

Mirtusa drzewa w wazie drewnianej 3, glinianej, sztuk . .................................... 5.

Laurystynu w wazie drewnianej 1, glinianej 2, sztuk .......................................... 3.

Klimatus w wazie glinianej, sztuk .......................................................................... 2.

Bobkowego drzewa w wazach glinianych, sztuk . ................................................ 15.

Pomagronu w wazach glinianych, sztuk ............................................................... 4.

Morwa biała 1, czerwona 2, sztuk . ........................................................................ 3.

Piguza (?) w wazach glinianych, sztuk .................................................................. 3.

Juca kwiatu w wazie glinianej, sztuk . .................................................................... 1.

Juca glorica canoindica w wazie glinianej, sztuk ................................................. 3.

Cudaku w wazie glinianej, sztuk . .......................................................................... 3.

Pinelli w wazach drewnianych, sztuk .................................................................... 2.

Cisowego drzewa w wazie glinianej, sztuk ........................................................... 1.

Morumberu w wazie glinianej, sztuk .................................................................... 16.

Goździków różowego koloru w wazach glinianych, sztuk ................................. 20.

Fiołków żółtych w wazach glinianych, sztuk . ...................................................... 4. (s. 32) Alikrytek kwiatu w wazach glinianych, sztuk .......................................... 4.

Alinestryi kwiatu w wazach glinianych, sztuk . .................................................... 4.

Nos speciones w wazach glinianych, sztuk . ......................................................... 3.

Figarnia Drzewa rodzajnego figowego, sztuk ...................................................................... 24.

[92]

alba_ksiazka.indd 92

7/29/09 12:18:53 AM

Rozmarynu w wazach glinianych krzaków, sztuk ...............................................

Rozmarynu w wazach drewnianych krzaków, sztuk ...........................................

Brzoskwiniowego drzewa młodego w wazach glinianych, sztuk ......................

Izminu w wazach glinianych, sztuk .......................................................................

Bobkowego drzewa w wazach glinianych, sztuk . ................................................

Pigwowego drzewa w wazach glinianych, sztuk ..................................................

Spinokrysów w wazach glinianych, sztuk . ...........................................................

Demianku w skrzynce tarcicznej, sztuk ................................................................

51.

7.

7.

26.

26.

26.

4.

2.

Naczynia ogrodu włoskiego Waz glinianych, próżnych .......................................................................................

Okien inspektowych, starych, potłuczonych .......................................................

Obręczów żelaznych od waz, sztuk . ......................................................................

Grac żelaznych .........................................................................................................

Graca żelazna, końska z łańcuszkami ...................................................................

Okiennic starych, z tarcic .......................................................................................

Waz drewnianych, próżnych . .................................................................................

Dzwonów szklanych, potłuczonych ...................................................................... Świder do świdrowania waz ...................................................................................

Kłódek do pomarańczarni i figarni .......................................................................

Konew blaszanych z druszlakiem w górze . ..........................................................

Ceber stary . ..............................................................................................................

Półek z tarcic do stawienia waz ..............................................................................

Stelugów na których tarcice leżą ............................................................................

Nożyc szpalerowych ................................................................................................ Łopatek żelaznych do naprawy............................................................................... Łopatek żelaznych, dobrych ...................................................................................

Sznur konopny do mierzenia kwater ....................................................................

Motyka żelazna do kopania ....................................................................................

Steluga do szpalerów ...............................................................................................

Taczki ogrodowe ......................................................................................................

17.

12.

12.

7.

1.

2.

6.

5.

1.

2.

1.

1.

16.

2.

4.

3.

4.

1.

1.

1.

1.

(s. 33) Naczynia w stajni stadnej Ceber mały . ..............................................................................................................

Wiadro do wody w studni . .....................................................................................

Stolik prosty ..............................................................................................................

Dzieża z nakrywką słomianą ..................................................................................

1.

1.

1.

1.

[93]

alba_ksiazka.indd 93

7/29/09 12:18:53 AM

Ćwierć do mierzenia ................................................................................................

Koryto przy studni ...................................................................................................

Koryto małe ..............................................................................................................

Wiader nowych ........................................................................................................

1.

1.

1.

2.

Naczynie w oficynie pałacowej co w kredensie Stołu sosnowego z obnóżem sztuka ......................................................................

Cebrów do wody i wapna . ......................................................................................

Drabin dużych ..........................................................................................................

Zydlów duży i mały . ................................................................................................

Stolik pod nogi .........................................................................................................

Stołków do siedzenia ...............................................................................................

Tapczanów . ...............................................................................................................

Szaragi .......................................................................................................................

Solanka do wapna ....................................................................................................

Korzec stary, popsuty z wapnem . ..........................................................................

Taczki ......................................................................................................................... (…)

1.

4.

2.

2.

1.

1.

2.

1.

1.

1.

1.

[94]

alba_ksiazka.indd 94

7/29/09 12:18:53 AM

3 N. 63. WERYFIKACYA W NIEŚWIŻU PAŁACÓW, HALBY, FABRYK… z 1776 R. N. 63. Weryfikacya w Nieświżu Pałaców, Halby, Fabryk , etc. iak są ad praesens die.

2 April. 1776 zaczęta przez JP. Koszczeja Rewizora podpisana Adnotacjena stronie tytułowej: „w Oryginal”, „Fasc: 3 sz. 27 Ogólnych Nieświezkich”, „No 10 Fascykuł 2gi Regestru Dodatkowego”, „do Alby”, „do Nieświeża”.

NGAB, f. 694, op. 2, d. 3. (k. 1v.)

Pałac Halbieński die 2 Aprilis 1776 weryfikowany.

Pałac halbieński, murowany, od niedawna, lecz mur przez te inkursyjne lata bez opatrywania zostając, tak od podwórza jako i we śrzodku znaczno się nadpsuł i nadsypał. Sufity i kominki z kosztem niemałym akomodowane i robione, popsute. Obicie chińskie gatunku przedniego, przez większą część poobdzierane, podarte i szmatami poginione. Gradusy przede drzwiami ze wszystkim zepsute, wygniły. Dachówka nad pałacem pourywała się i podziurawiła. W tym pałacu w dolnym piętrze sieni jedne, pokojów małych, pobocznych dwa, sala jedna, pokojów większych pobocz sali dwa, garderóbek dwie. Do nich drzwi podwójnych, dębowych z zawiasami, z zamkami żelaznemi krytemi, z klamkami i zasuwkami, czworo. Do gardrobek bez zamków, malowanych dwoje, a pojedynczych, takoż dębowych, z zawiasami, zamkami i klamkami czworo. Okien szkła białego, dużego 13, a podwójnych z okowem, z zawiaskami i zakrętkami trzy. W nich szyb wybitych najduje się teraz 40, a potrzaskanych 32. Pieców zielonych gładkich z kominkami dwa. Piec w sali kafel białych jeden, ale popsuty. Kominków szafiastych nadpsutych dwa, pieców w pokojach większych z kafel szarawych, wielkich dwa i kominków szafiastych nadpsutych dwa.

Wschody na górę do drugiego piętra z paręczem. Tam takoż sieni małe, jedne. Pokoików pobocznych dwa, sala jedna, pokojów większych pobocz sali dwa i gardrobek dwie. Tam drzwi podwójnych, na zawiasach, z zamkami, klamkami i zasuwkami troje.

Do gardrobek malowanych bez zamków dwoje, a pojedynczych z zawiasami, zamkami i klamkami czworo. Okien szkła białego, dużego wszystkich 22 w nich szyb wybitych najduje się teraz 38, a potrzaskanych 55. Kominków w pokoikach pobocznych szafiastych dwa; w sali kominków ale popsute dwa. W pokojach większych takoż kominków ale nadpsute dwa. Sufity poobsypywane, znacznie nadpsute.

Przy tym pałacu oficyn niewielkich, o jednym piętrze, z kamieni i cegły murowanych, dwie, funditero porujnowane, nie masz. Okien, ni pieców, ni podług, ni steli.

Mur potłukł się, we śrzodku porozwalało się. Dachy pod gontami złe, dziurawe, do reszty opadają.

[95]

alba_ksiazka.indd 95

7/29/09 12:18:54 AM

Dziedziniec kamieniami kładzionemi okrężony. Od ogrodu równo z pałacem był parkan porozwalany, bez zagrodzenia, tylko po kilka bierwion od ogrodu lada jakich najdują się.

Ten pałac, oficyny popsute i pogonione, większą częścią mobilia gdyby jak było restaurowane kosztu… [brak sumy].

Mobilia i sprzęt ad praesens w tym pałacu [1] Stołów obitych suknem niebieskim we 4rech pokojach.............................. 4.

[2] Miniatur z wyrażeniem kwiatów nade drzwiami ........................................ 2.

[3] a do pałacu mienią być miejskiego przez Moskałów wzięto . .................... 2.

[4] Luster gipsowych w tarcze, w sali dolnej 8, w górnej 20............................. 28.

[5] Lichtarzów do nich drewnianych, pobielanych, z wstawkami blaszanemi prócz wziętych ośmiu, na bal do plebanii i tam połamano najduje się ............................................................................ 67.

[6] Szafa dębowa, snycerska, na nogach toczonych, z okowem i zamkiem żelaznym, w sieniach dolnych..................................................... 1. (k. 2v.) Dalszy sprzęt pałacowy [7] Szafa tamże, szara, z zamkiem starym .......................................................... 1 [8] Szafa dębowa, snycerska, na nogach toczonych, od spodu szufladek dwie, we śrzodku z drzwiczkami, z okowem i z zamknięciem wnętrznym, z mosiędzem . ............................................... 1.

[9] Obicia na płótnie żółto malowanego, w osóbki we dwóch pokoikach dolnych koło ścian, z odartym, co osobno takiż leży, bretów ............................................................................................. 36.

[10] Obicia kitajki chińskiej atłas., złoto malowanej, w pokoju dolnym na połach płóciennych ośmiu i pół, do połowy odarte było, bretów 6, teraz tylko po połowie kitajki atłaskowej ..................................................... 1.

[11] Obicia druczku niebieskiego, na płótnie, we dwóch pokoikach na górze, bretów .............................................................................................. 37.

[12] Obicia kitajki chińskiej, atłas. żółto malowanej, we dwóch pokojach na górze, przy ścianach bretów ..................................................................... 29.

[13] Obicia takiegoż, podartego, tylko kawałami kitajka na połach płóciennych stołu osobno leży................................................................ [brak].

[14] Kraniec od łóżka, kitajki żółtej chińskiej malowanej kroszani (sic!) się różowy podszytej ....................................................................................... 1.

[96]

alba_ksiazka.indd 96

7/29/09 12:18:54 AM

[15] Firanek rąbkowych do okien na górze i dole par ........................................ 16.

[16] Kawałki od stłuczonych zwierciadeł co byli nad kominkami, zapieczętowane, złożone leżą . ................................................................ [brak].

[17] Kanap składanych na łóżka, kitajką żółtą, chińską, atłas. obitych, z malowaniem, z kotarami, do których firanki poboczne, takież białą kitajką podszyte, a z przodu firanki rąbkowe, malowane, u jednej kanapy skrzydeł 2, a u drugiej skrzydło jedne, obdarte i same kanapy nadpsute ................................................................... 2.

[18] Kanapa wielka, z paręczami, kitajka chińska obdarta, tylko z płótna obicie teraz ........................................................................................ 1.

[19] Kanapa mniejsza, stara, obdarta, tylko siedzenie i w plecach płótnem obito . ............................................................................ 1.

[20] Kanapa snicerska, z paręczami krzesłowemi, siedzenia kitajką chińską, żółtą, starą, naddartą już obita ....................................................... 1.

[21] Stolików lipowych, rogowych po 3 nóżki . .................................................... 2.

[22] Stołów sosnowych, z obnóżem jeden, większy, a 2 mniejsze ..................... 3.

[23] Stołu składanego z obnóżem sztuka .............................................................. 1.

[24] Obnóżów od stołów składanych . .................................................................. 2.

[25] Zydlów sosnowych . ......................................................................................... 2.

[26] Stołków sosnowych, starych .......................................................................... 2.

[27] Koni drewnianych z kulbakami, popsutych ................................................. 3.

[28] Kaganek duży z łańcuszkami żelaznemi . ..................................................... 1.

[29] Strzemion od kulbak karuzelowych . ............................................................ 1.

[30] Kręgli do grania ............................................................................................... 1.

[31] Model na fontannę z kratki drewnianej robiony, z rurami i flaszą miedzianą ............................................................................................ 1.

[32] Deska z żelazem do gry zudepas . .................................................................. 1.

[33] Tablica czarna malowana, pisana z regułą do tej gry . ................................ 1.

[34] Kółek drewnianych z ołowiem i mosiądzem do tej gry ............................. 8.

[35] Łyżeczek drewnianych do tej gry .................................................................. 10.

[36] Żelazek do tej gry ............................................................................................ 2.

[37] Kółek żelaznych do tej gry ............................................................................. 24.

[38] Dzwonek spiżowy na sprężynie do tej gry ................................................... 1.

[39] Kołysek do hajdajek popsutych ..................................................................... 2.

[40] Sienników płóciennych .................................................................................. 7.

[41] Kluczów do zamków pałacowych z 2ma zepsutemi ..................................... 14.

[97]

alba_ksiazka.indd 97

7/29/09 12:18:54 AM

(k. 3) Dalszy sprzęt pałacowy Na Ustroniu [42] Luster wiszących zwierciadlanych . ............................................................... 3.

[43] Kanap kitajką żółta, chińską malowaną, obitych ........................................ 3.

[44] Taborecików tąż kitajką chińską obitych . .................................................... 3.

[45] Stolik mozaikowy zielonym obitych ............................................................. 1.

[46] Stolik z warcabnicą . ........................................................................................ 1.

[47] Stolik w kwiaty czarno malowany ................................................................. 1.

[48] Szafa biała z 2ma szufladami i puszkami, zamczysta, z okowem zielonym ................................................................................. [brak].

[49] Prętów żelaznych, długich, płaskich z więtszym jednym do waluszu, dawniej na ryzę .......................................................................... 4.

[50] Prętów krótszych, płaskich, żelaznych . ........................................................ 4.

[51] Prętów okrągłych żelaznych . ......................................................................... 4.

[52] Kanapka podarta z materacem wełnianym ................................................. 1.

[53] Stolik składany zielonym suknem obity ....................................................... 1.

[54] Stolik takiż obicie zielone popsute................................................................. 1.

[55] Stolików klonowych czarną cyratą obitych . ................................................ 2.

[56] Stołu sałukowego z obnóżem sztuk .............................................................. 6.

[57] Szafa biała z szufladkami na nogach toczonych, zamczysta, z okowem żelaznym . ......................................................................................................... 1.

[58] Materaców płóciennych, wełnianych ............................................................ 6.

[59] Łóżeczko czarno malowane, z materacykiem płóciennym, wełnianym ........................................................................................................ 1.

[60] Lichtarzyków mosiężnych do kominków po 2 świecy wstawion . ............ 8.

[61] Taborecików suknem czerwonym obitych jeden cały, 2gi popsuty ........... 2.

[62] Zwierciadło lustrzane, duże ........................................................................... 1.

[63] Wanienka miedziana ...................................................................................... 1.

[64] Stołu składanego z obnóżem sztuka ............................................................. 1.

[65] Stolik falsmarmurowy . ................................................................................... 1.

[66] Stolik falsmarmurowy w kwiaty, z szufladką ............................................... 1.

[67] Kanap kitajką żółtą, chińską malowaną, obitych ........................................ 2.

[68] Łóżko składane z kotarą, z kitajką żółto malowaną, chińską, z firankami co w pokoju dolnym było . ........................................................ 1.

[69] Kanapa atłasem chińskim białym obita . ...................................................... 1.

[70] Taboret .............................................................................................................. 1.

[71] Portret n. króla co był nad kominkiem ........................................................ 1.

[98]

alba_ksiazka.indd 98

7/29/09 12:18:54 AM

[72] Portretów n.n. króla i królowej ...................................................................... 2.

[73] Stołu sztukowego sztuk . ................................................................................. 4.

[74] Siennik płócienny . .......................................................................................... 1.

[75] Strzemion karuzelowych par ......................................................................... 2.

[76] Uzdeczka karuzelowa . .................................................................................... 1.

[77] Gra dojka z rekwizytami ................................................................................ 1.

[78] Krzesła za kuratorów do pałacu nieświeskiego wzięte ........................ [brak].

[79] Krzesło sekretne z basenem cynowym ......................................................... 1.

[80] Taboret grodytorem różowym obity ............................................................. 1.

[81] Krzesło sekretne z basenem miedzianym .................................................... 1.

[82] Taboret godytorem rózowym obity .............................................................. 1.

[83] Materac płócienny, wełniany ......................................................................... 1.

[84] Materac płócienny, wełniany ......................................................................... 1.

[85] Osób miedzianych co w ogrodzie stali, z pokrowcami z kiru ................... 4.

[86] Stolików jeden falsmarmurowy nadpsuty, a drugi czerwono na dnie czarnym malowany ......................................................................................... 2.

[Na marginesie wykazu naniesiono adnotacje informujące gdzie niektóre z przedmiotów są przechowywane. Poz nr [42-47 ] „w plebanii”; [48] „u WMP Przybory Sty”; [49-63] „za wiadomością u komisarza”; [64] „u P.Koryanowicza”; [65-71] „Graf major do pałacu miejskiego”; [72-73] „Moskale do pałacu”; [74-77] „Baranuw porucz”.;[78] „W pałacu”; [79-80] „JOXżna Jejmość”; [81-82] „JWJP Murawska”; [83] „u Feliksa”; [84] „u Franciszki”; [85] „do zamku wzięte”; [86] „w Dyjampolu”.] (k. 3v.) Ogród włoski halbieński die 3 april. 1776 weryfikowany Ogród włoski za pałacem, ku zwierzyńcu bywszemu, staremu, z ulicą i kwaterami wielki; śrzednia ulica kępami jędłowemi obsadzona, na niej filarów drewnianych popielato, w cień malowanych, cztery, na których osoby miedziane stali. Kwatery koło tej ulicy pozapuszczane, puste, bez gracowania. Od sadzawki krzaki porzeczkowe są.

Pobocz ulicy wielkiej, szpalery trójgraniaste z lipny i grabiny wysadzane, duże, między któremi sadowina różna. Ulic wszystkich na tym ogrodzie no 16 zapuszczone, bez gracowania. W jednej kwaterze miedzy szpalerami sklep murowany, stary bez pokrycia; w drugiej kwaterze winogrady, a w dalszych inspekta i sadowina. Za ulicami lipą wysoką wysadzonemi jest ulica, takoż szpalerowa, poza budynek ogrodniczy, z ogrodem na włoszczyznę pobocz z sadowiną W tymże ogrodzie pomarańczarnia murowana, duża, gontami pobita; ma do siebie drzwi na zawiasach małe, z zaszczepką i skoblami. Wewnątrz pieców szarych, dwa, stel z tarcic na belkach; okna w całej ścianie w drewno oprawne całe.

[99]

alba_ksiazka.indd 99

7/29/09 12:18:54 AM

Dalej figarnia z drzewa stawiona, w ścianach porozbierana, piec rozwalony, drzwi mniemasz, dach gontowy podarty. Przy niej komora płaska, w której drzewo figowe; drzwi na zawiasach z zaszczepką wierzch deskami i gontem otulony.

Zagrodzenia około tego ogrodu było z parkanu, teraz opustoszono, żadnego niemasz, tylko od przysad po kilka bierwion jeszcze najduje się, a od budynku ogrodniczego po trochu.

Studnia w ogrodzie z ocembrowaniem starym i z żurawiem.

Budynek ogrodniczy z bierwion, stary znacznie, dach graniczny, stary, popadł drzwi do sieni i do izby dwoje, na zawiasach, przy nich klamek dwie i zaszczepek dwie; piec szary z chlebowym, stel na belkach podparta. Pomostu nie ma, ław dwie, okien dwie, szkło białe.

Stajenka z bierwion mała, pod nakryciem granicznym, starym. Świrem z bierwion stary, dach gontowy zły, stary, drzwi na zawiasach z zaszczepką Chałupa sionkami i z chlewikiem, piekarniana stara na polu, dranią nakryta, ze dworu dawniej stawiona. W niej zwierzynnik mieszka. Po drugim boku, na polu, takoż chałupa piekarniana z przybudowaniem gumiennym. Tę dozorca pałacowy sam postawił dla mieszkania sobie.

Kanały dawniej kopane w zwierzyńcu starym pozałazili i opustoszeli. Walusz na rzece był zabudowany, ze wszystkim zniesiony i znaku nie masz. Toż samo bajwolnia ze wszystkim zniesiona, nie ma. Sadzawki w końcu ogrodu włoskiego trzy, zarosły już dawno chaszczami trzciną i błotem zalazły. Zwierzyniec stary bywszy, ogrodzenia teraz żadnego nie ma, opustoszały i nadcięty.

Ten ogród opustoszony, zwierzyniec, kanały, walusz, mosty, bajwolnia, etc. gdyby do perfekcji jak było przywieść kosztu . .................................................... [brak sumy]. (k. 4) Drzewo w Aranżeryi i w ogrodzie włoskim ad praesens Drzewa pomarańczowego i cytrynowego dobrego ................................. sztuk 268.

Drzewa dzikiego pomarańczowego i cytrynowego sztuk . ................................. 90.

Drzewa laurowego waz . .......................................................................................... 1.

Drzewa bobkowego waz . ........................................................................................ 33.

Drzewa marumferum waz ...................................................................................... 8.

Drzewa criłosii [sic!] waz . ...................................................................................... 10.

Drzewa karalejki waz . ............................................................................................. 12.

Drzewa bukszpanowego waz................................................................................... 6.

Drzewa kuprusowego waz ...................................................................................... 3.

Kwiatu iranium waz ................................................................................................. 3.

[100]

alba_ksiazka.indd 100

7/29/09 12:18:54 AM

Drzewa lauru z tonus waz ....................................................................................... 2.

Drzewa pineula uschło w wazie jednej Drzewa cisowego waza ............................................................................................ 1.

Cudoki alias aloes waz . ........................................................................................... 2.

Drzewa cyprysowego waz ....................................................................................... 2.

Drzewa murwowego waz ........................................................................................ 2.

Drzewa mirtusowego waz . ..................................................................................... 2.

Drzewa pinelli waz . ................................................................................................. 3.

Drzewa climatus waz................................................................................................ 5.

Drzewa brzoskwiniowego waz ............................................................................... 3.

Drzewa morelowego waza ...................................................................................... 1.

Drzewa limonowego waz ........................................................................................ 2.

Drzewa ninistra waz ................................................................................................ 2.

Drzewa hiszpanik waz . ........................................................................................... 2.

Drzewa flosfationis waz . ......................................................................................... 2.

Drzewa pikusu waza ................................................................................................ 1.

Drzewa spina Christi waz ....................................................................................... 2.

Rozmarynu wazek . .................................................................................................. 57.

Kwiatów goździkowych waz 8.

Kwiatów romulk[…]sowych waz ........................................................................... 5 Kwiatów skoczek waz .............................................................................................. 2.

Kwiatów narcyz waz . ............................................................................................... 6.

Kwiatów rauncukis waz . ......................................................................................... 2.

Drzewa figowego w figarni krzaków ..................................................................... 16.

Winogronu krzaczków ............................................................................................ 30.

Jabłoni rodzajnych ................................................................................................... 12.

Trześni szczepów ...................................................................................................... 4.

Orzechów włoskich krzaków . ................................................................................ 4.

Drzewa wiszniowego jest podostołku ............................................................. [brak].

Kęp jendłowych koło ulicy wielkiej ....................................................................... 20.

Sawiny koło tejże ulicy krzaków ............................................................................ 9.

Naczynia ogrodowe Graca żelazna konsła z łańcuszkami .....................................................................

Grabki żelazne z eremitorium wzięte .................................................................... Łopatek starych żelaznych do naprawy . ...............................................................

Konewka laszana nowa z 3ma druszlakami .........................................................

2.

2.

4.

1.

[101]

alba_ksiazka.indd 101

7/29/09 12:18:54 AM

Konewka blaszana z 2ch starych zrobiona . .......................................................... 1.

Konewka blaszana stara popsuta ........................................................................... 1.

Nożyc szpalerowych .......................................................................................... 4 i 1/2.

Siekier popsutych . ................................................................................................... 4.

Okien inspektowych całych .................................................................................... 27.

Okien inspektowych u WJP. Przybery sty. w pożyczeniu . ................................. 3.

Kufer stary, czarny z eremitorium zamek i zawiaski połamane we śrzodku szufladki ogrodnik na składanie nasion używa............................................................................................................. 1. (k. 4v.)

Eremitorium die 4 april. 1776 Eremitorium blisko Halby w nowym bywszym zwierzyńcu z kamieni i cegły, we dwie pierzei murowane, z podwórzem małym, wewnątrz przepierzonym; dach już stare, gontami pobite. Poddasze w podwórzu czerwono w cegłę malowane. Murowanie tego eremitorium, tak od podwórza, jako też i ze śrzodka pokłuło się, podziurawiło i poobrywało się. Sufity i ściany z malowaniem różnym obrazowym i pustelniczym popsute. Piece kaflowe i kuchenne porozwalane i kafel wiele potłuczonych. Podwórze po końcach zamurowane, ale popsute rozwala się. Wrót podwójnych alias drzwi na wylot z zawiasami i zamkami wnętrznemi starych, nadpsutych dwoje. Nad nimi statuy dwie, jedna ś. Mikołaja, a druga ś. Krzysztofa. Ta teraz obalona na parach sztaby żelaznej, przechylonej wisi. Śrzodkiem, w przemurowaniu drzwi podwójne, stare, popsute, z zamkiem żelaznym. Mostki przede drzwiami pogniły i popsuły się. Na podwórzu pierwszym jest drzewo lipowe, posadzone jedne. Tam po lewej stronie sionki, pokój i refektarz, drzwi podwójnych, z zawiasami, zamkami i zasuwkami troje, podłogi z tarcic nadpsute, ściany z różnym, pustelniczym malowaniem częścią poobsypywana; szafka w refektarzu, w murze, z drzwiczkami na zawiasach, okien szkła białego, w drewnie cztery; nade drzwiami małe, jedne, w jednym z nich szyb trzy wybite.

Ex opposito babiniec, kaplica i pokój sypialny. Tam drzwi podwójnych, z zawisami i klamkami z zasuwkami troje; pomost, sufity i ściany nadpsute, piec rozwalony; szafek w pokoju, w murze trzy z drzwiczkami, na zawiasach i zameczkami; okien szkła białego, w drewnie cztery, nade drzwiami małe jedne.

Na drugim podwórzu kompas kamienny, szary, kapturem blaszanym nakryty. Filar pod nim murowany, osypał się, gradusy drewniane, popsute. Tamże z drzewa sadzonego broszkwinia jedna, jabłoń jedna i gruszka jedna. W lewej stronie sionki, kuchnia i piekarnia opustoszone, ognisko z kominem rozwalone. Do sionek drzwi podwójne z zawiasami, klamką, antabką, zaszczepką i zasuwką; do kuchni i piekarni [102]

alba_ksiazka.indd 102

7/29/09 12:18:54 AM

drzwi pojedynczych dwoje, z zawiasami i zaszczepką, posadzka z cegły, półek murowanych trzy. W piekarni piec ceglany, z kominem, komórką, za ścianą opustoszona, ma drzwi na zawiasach z zaszczepką, okien szkła białego trzy, nade drzwiami małych dwie; w piekarnianym szyb wybito trzy. Ex opposito sionki izba i komora do sionek drzwi podwójne, z zawiasami, klamką i antabką. W tychże sionkach poza ścianę jest drzwi pojedynczych troje, z zawiasami; do izby drzwi podwójne, na zawiasach, z zaszczepką do komory, pojedyncze na zawiasach z klamką. Za ścianą komórka mała ma drzwi na zawiasach, z zaszczepką i klamką, okien całych trzy nade drzwiami, małych dwie. Przy eremitorium studnia z ocembrowaniem stara znacznie popsuta.

Te eremitorium opuszczone, gdyby restaurować tak jak było, koszta.............................................................................. [brak sumy] (k. 5) Mobilia w Eremitorium ad praesens W kaplicy [1] Ołtarz z stołem z 3ma szufladami, bez zamków, tylko kółka żelazne, przy którym antepedium wyszywane na dnie białym, słomką i różnemi kolorami, stare, podarte . ..............................................................

[2] Obrusów tkacki i dymowy z korunkami wkoło ..........................................

[3] Tuwalnia w kwiaty wyszywana, stara ............................................................

[4] Ręczniczek dymowy z korunką ....................................................................

[5] Lichtarzów farfurowych na ołtarzu ...............................................................

[6] Relikwiarz za szkłem, w którym Pan Jezus maleńki . .................................

[7] Obraz wyrażający twarz P. Jezusa na ołtarzu ...............................................

[8] Relikwiarzyk za szkłem mały Agnus Dei .....................................................

[9] Obraz P. Jezusa na płótnie malowany ...........................................................

[10] Obraz P. Jezusa mały leżący w grobie na papierze ......................................

[11] Obraz P. Jezusa duży na płótnie, przy ramach . ...........................................

[12] Obraz N. Panny Brzeskiej ..............................................................................

[13] Obrazów sine titulis w różnej oprawie .........................................................

[14] Kopersztychów na papierze czarno wybijanych . .......................................

[15] Ornat z paskiem różnemi kolorami wyszywany, z stułą, manipularzem, bursą , korporałem, lelum i palkami 2ma, kitajka lelum podszyta ..........

[16] Suspedium wyszywana, stara . .......................................................................

[17] Ampułek cynowych jedna bez nakrywki para ............................................

[18] Taca kamienna .................................................................................................

[19] Dzwoneczek mały, spiżowy, do mszy ...........................................................

1.

2.

1.

1.

4.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

5.

11.

1.

1.

1.

1.

1.

[103]

alba_ksiazka.indd 103

7/29/09 12:18:54 AM

Księgi różne 1. Parwa christiana penitentialis S.Regis Ludov., in folio ..................................

2. Mistyczne miasto boskie, in folio .....................................................................

3. Stół duchowny, in 4to . ........................................................................................

4. Morze miłosierdzia, in folio ..............................................................................

5. Prospekt wesoły, in 4to .......................................................................................

6. Tarcza wiary ś. rzymskiej, in 4to .......................................................................

7. Pobożna męka chrystusowa, in 4to ...................................................................

8. Przewodnia do nieba, in 4to ..............................................................................

9. Fasciculus spinarum, in 4to ...............................................................................

10. Myśli wybornych, in 8vo . ..................................................................................

11. Kwadratezymalne kontempalcyje, in 4to dwie . ...............................................

12. Refleksyje na cały rok część 1 i 3a, in 8vo, dwie ..............................................

13.Tydzień Maryi, in 8vo .........................................................................................

14. Odrobiny stołu królewskiego, in 8vo ...............................................................

12. Snopek mirowy, in 8vo . .....................................................................................

16. Uwaga w krzyżach, in 8vo .................................................................................

17. Ś. Filipa Nereusza, in 4to dwie ..........................................................................

18. Odgłos z cnót kardynalnych, in 8vo . ...............................................................

19. Śrzodek dość słusznej do zbawienia, in 8vo ....................................................

20. Wzór niewinności, in 12mo ...............................................................................

21. Skarb dobrej sławy, in 12mo . .............................................................................

22. Godzinki o Boskiej Opatrzności, in 12mo .......................................................

23. Trwoga zbawienia, in 12mo . ..............................................................................

24. Uwagi chrześciańskie na cały rok, in 12mo . ....................................................

25. Koronki żywota najś. Jezusa, nie ma.

26. Arka pociechy, in 12mo, dwie ............................................................................

27. Nabożeństwo do Ś. Anny, in 8vo, n. 28 ...........................................................

28. Godzinki o Ś. Janie z Dukli, in 18mo, n.29 ......................................................

29. Droga w prawo, in 12mo, n.30 ........................................................................... (k. 5v.)

30. Nabożeństwo do Serca Jezusowego, in 12mo, n.31 . ......................................

31. Stopnie znaku lwa ukoronowanego, in 12mo, n.32 . .......................................

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

2.

2.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

1.

2.

1.

1.

1.

1.

1.

Dalszy sprzęt w Eremitorium [20] Katedr czarno malowanych w kaplicy ............................................................ 2.

[104]

alba_ksiazka.indd 104

7/29/09 12:18:55 AM

[21] Tapczan wkoło kamlotem białym obity, z kwiatami czarnemi, włóczkowemi w pokoju sypialnym ............................................................... 1.

[22] Materac na tymże tapczanie, tegoż kamlotu wełną białą wysłany ............ 1.

[23] Walik tegoż kamlotu z pierzem niedatrym .................................................. 1.

[24] Taboretów tymże kamlotem obitych szyte włóczką czarną ....................... 2.

[25] Obicie nad tapczanem z sitniku stare popsute . ........................................... 1.

[26] Oratorium czarno malowane seu stolik na zawiasach z podwóreczka żelazną z 2ma szufladami . ............................................................................... 1.

[27] Szafka chińska czarna żółto malowana, na stoliku stojąca, w niej szufladek 10, drzwiczki na zawiaskach, z zameczkiem wietrznym .......... 1.

[28] Stół duży czarno malowany co w refektarzu, z obnóżem . ......................... 1.

[29] Stół składany jedną stroną, na zawiaskach . ................................................. 1.

[30] Stół czworograniasty z obnóżem, w piekarni .............................................. 1.

[31] Stół z obnóżem, stary w kuchni . .................................................................... 1.

[32] Szafka bez krycia rogowa, o 3ch pólkach, w kuchni . .................................. 1.

[33] Szafka w refektarzu, w ścienie, z drzwiczkami ............................................. 1.

[34] Szafek w pokoju sypialnym, w ścienie, z drzwiczkami ............................... 3.

[35] Model do sporządzania harmat . .................................................................... 1.

[36] Forma drewniana na moździerze .................................................................. 1.

[37] Korda żelazna od toczydła w komórce . ........................................................ 1.

[38] Naczynia glinianego czarno poliwanego z 2ma lichtarzami ...................... 19.

[39] Łyżek drewnianych z herbami i wierszami (2 nadpsute) . .......................... 7.

[40] Kluczów różnych na kółku żelaznym ........................................................... 8.

[41] Trzcina wędkowa stara .................................................................................... 1.

Na Ustroniu [1] Mozal 1, patyna 1, kielich 1, kamień 1, ef. ...................................................... 4.

[2] Łańcuch od studni żelazny w sążni 6 . .......................................................... 1.

[3] Wiader okutych obręczami żelaznemi .......................................................... 2.

[4] Żelaza sztaba od kuchni ................................................................................. 1.

[5] Klamka od drzwi . ............................................................................................ 1.

[6] Prętów żelaznych od okien sztuk .................................................................. 18.

[7] Rychwa żelazna od studni . ............................................................................. 1.

[Na marginesie wykazu naniesiono adnotacje informujące gdzie niektóre z przedmiotów są przechowywane. Poz nr [1] „w Zauszu”; [2-7] „za wiadomością u komisarza”.

Naczynia różne jako to cyrkle, piłki, dłutka, napilniczki, etc. co dawniej było mienią byćże wzięte do zamku.

[105]

alba_ksiazka.indd 105

7/29/09 12:18:55 AM

(k. 6) Holendernia halbieńska di. 4 apr. 1776 Olendernia w bywszym zwierzyńcu nowym, z przychodu od altanki i pałacyków, ma mieszkanie o dwu piątrach; dolne, murowane z kamieni, a górna pruskim, lecz teraz funditus porujnowane, poobsypywało się, ściany częścią już rozwalonemi podlegaja. Izb w dolnym piętrze cztery. Z nich dwie, lepsze mają okien ze szkłem trzy.

W jednej piec zielony, z kominkiem, a w 2giej piekarniany, z cegły. Ex opposito dwie izby, ze wszystkim popsute, schody na drugie piątro, stare. Tam prywet popsuty, była salka i pokoików pięć z sufitami, teraz to wszystko porujnowało się, ni okien, ni ram, ni pieców, ni kominków, ni drzwi. Ogólnie wyrażając w dole i w górze najduje się tylko drzwi wszystkich ośmioro, z zawiaskami, a dziewiąta bez zawias. Przy nich zaszczepek 8, klamek 3, kruczków 5, antabek 2, Item na dole, komór drewnianych dwie, z drzwiami na zawiasach i z zaszczepakami. Tuż w jednym rumie szopa wielka dla krów holenderskich z drzewa dobrego, zabudowana stara. Dach tak nad izbami jako i nad szopą gontowy, ale już stary dziurawy, nic po nim opada . W tej olenderni Feliks mieszka.

Tę holendernie gdyby restaurować tak jak było, kosztu . ..................... [brak sumy].

Przed tą holendernią altanka murowana, znacznie popsuta, pobsypowała się, bez okien i drzwi. Na niej dach gontowy, stary, z wietrznikiem, blaszanym, szarym. Sufit osypał się. W nim strzała żelazna na zgadywanie wiatrów. Koło tej altanki było pałacyków seu pokoików z alkierzykami i sionkami drewnianych w cegłę malowanych siedm, teraz tylko cztery i te popsute, porujnowane, ani stel, ani podług, ani okien, ani pieców, ani drzwi w żadnym, pokrycie gontowe stare. Trzy zaś pokoiki wzięte do folwarku Felberkowa, tam na reparacyją. Od altanki do każdego pokoika są uliczki grabiną powysadzane, ale popsute teraz. Studnia blisko olenderni od przysad, mała, stara, zamulona, z ocembrowaniem popsutym.

Tę altankę i pokoiki gdyby restaurować na nowo kosztu . ................... [brak sumy].

Zwierzyniec nowy, bywszy, we śrzodku na kilkoro przegradzany, w obszerności wielkiej, funditus zniesiony, zagrodzenie zrujnowane i znaku mniemasz kędy grodzenie było i w zaroślach zapuszczonych, i konserwowanych, znacznie nadcięty. W tym zwierzyńcu altanka bywsza z gruntu zniesiona.

Ten zwierzyniec gdyby na nowo restaurować kosztu ........................... [brak sumy].

Dalej blisko wrót żywszych zwierzyńcowych jest budynek skarbowy, duży, z brusów, stawiany pod nakryciem gontowym, w którym cyratnik z woli pańskiej mieszka; w oknach, piecach, drzwiach, i w okowaniu zwyczajnym dobry i porządny. Przy nim szopa długa, z bierwion, dranicami pobita. Takoż ze skarbu stawiana. Inne zaś zabudowanie, jako to gumno, a z lewej piwniczki, etc., i ogrodzenie przez samego cyratnika [106]

alba_ksiazka.indd 106

7/29/09 12:18:55 AM

stawione, który i grunt tamże dworny, będący, w swoim używaniu trzyma, do dalszy woli pańskiej.

W olenderni Stół sosnowy, mały z obrusem, w piekarni . ......................................................... 1.

Stołków do siedzenie, sosnowych .......................................................................... 2.

Strzała w altanie u sufitu, żelazna .......................................................................... 1.

Wietrznik nad altanką, szary, duży ........................................................................ 1. (k. 6v.)

Psiarnia di. 5 apr. 1776 Psiarnia zaraz była za młynem Dawidowskim. w zabudowaniu obszernym. Ta funditus zrujnowana. Był budynek z piekarnią, kuchnia, świeren, studnia i oparkowanie.

To wszystko zniesione i znaku mniemasz. Został tylko jeden budynek z bierwion stawiany, z pokryciem dranicznym, wzręb dobry; w nim sieni z komorą i izbą po jednej stronie, z alkierzem; drzwi do nich troje z zawiasami; piec zielony, stary, z kominkiem murowanym, okien ze szkłem nadłuczonym dwie, a dwie puste, stel na belkach z tarcic. Naprzeciwko izba z komorą niedokończona dawniej; nic w niej we śrzodku mniemasz, okna bez szkła, puste. Tam opodal chałupa z sionkami piekarniana, stara, deskami nakryta, z piecem piekarnianym, w której stadnik teraz siedzi.

Tę psiarnię gdyby restaurować na nowo, koszta ................................... [brak sumy].

Bażantarnia di. 5 apr. 1776 Bażantarnia za prochownią i za błotami od Siejłowicz, między gajami była, w zabudowaniu porządnym. Teraz zdezelowana i porujnowana stoi, jeszcze budynek dawni duży, ale tylko wzrąb zdatny, a w dach, stele, okna, piece to popadali i opustoszało. Po drugiej stronie podwórza budynek drugi, z brusów na bażanty, ze wszystkim poopadał. Tam po rogach okien dwie, z zasuwkami dla wypuszczania bażantów do ogródku.

Ogródek ten był robiony przez pół, z brusów, teraz popsuł się. W tych dwóch opustoszonych budynkach drzwi 15, zawias par 15, kruków par 16, klamek 2, stół jeden, ława jedna, stołków trzy, piec jeden, biały, popsuty, a drugi zielony i chlebowy, jeszcze dobre.

Zwierzyńczyk na bażanty był ogrodzony, ze wszystkim ogrodzenie poopadało.

Zwierzyniec z gajami i lasami, w których ta bażantarnia circa circum ogrodzony był. Te ogrodzenie ze wszystkim z gruntu zniesione i lasy, i gaje znacznie nadcięte i nadpustoszone.

Blisko tego bażantarnego zwierzyńca, między kanałami rzniętemi błotnemi było folwarków zabudowanych dla konserwowania bydła w lecie dwa, ze wszystkim z gruntu z zniesione i znaku mniemasz. Kanały po błotach rznięte błotem pozałazili. Łąki na [107]

alba_ksiazka.indd 107

7/29/09 12:18:55 AM

błocie trzebione pozarastali. Most przez staw za prochową doszczętu zniesiony i grobla tamże, na błocie między kanałami bywszemi, na blisko pół mili moszczona, ze wszystkim zrujnowała się.

Tę bażantarnię, zwierzyniec etc. gdyby na nowo restaurować kosztu ............................................................................... [brak sumy].

W tej bażantarni da praesens Bażantów samców 7, samic 6 .................................................................................. 14.

Bażantów na lesie samic 1, samców 4 .................................................................... 5.

Indyczek w bażantarni . ........................................................................................... 2.

[108]

alba_ksiazka.indd 108

7/29/09 12:18:55 AM

4 PODANIE ZWIERZYŃCA ALBIEŃSKIEGO… Z 1782 R. Podanie zwierzyńca albieńskiego z woli Jaśnie Oświeconego Pana, Hryszkowi Biełłce podłowczemu z opisem tak zwierza róznego rodzaju jako też rozmaitych rzeczy skarbowych w nim najdujących się sporządzone 1782 roku, 30 decembris CVIA fond 459, opis 1, numer 861 (k. 9) Zwierza różnego rodzaju Świń w roku 1780-1781 wpuszczonych .................................................................. 59.

W roku 1782 m[ie]s[ią]ca decembra z Hrabowa świń.......................................... 3, z Czuczewicz 6, eff... 9. Łosi w roku 1780-1781 wpuszczonych .......................... 21.

Przypłodku . .............................................................................................................. 3.

W roku 1782 m[ie]s[ią]ca decembra wpuszczonych, złapanych ........................ 2.

Danielków z różnych miejsc sprowadzonych . ..................................................... 100.

Przypłodku . .............................................................................................................. 13.

Sarn w roku 1780 i 1781 wpuszczonych ................................................................. 85.

W roku 1782 przypłodku ......................................................................................... 1.

W tymże roku m[ie]s[ią]ca decembris z Woli . .................................................... 2.

Zajęców wpuszczonych ........................................................................................... 122.

Jarząbków par ........................................................................................................... 12.

Kuropatw par ............................................................................................................ 25.

Wabików ptasząt . ..................................................................................................... 7.

Takowe podaję ręką własną podpisuję Henryk Wobbe. (k. 10) Rzeczy skarbowe Sieci nazywanych gajówki par . .............................................................................. 4.

Sieci zwanych poły saskie par . ............................................................................... 2.

Siatka na chruściele ................................................................................................. 1.

Szatr z piącią kołkami żelaznemi ........................................................................... 1.

Parkanów płóciennych sztuk . ................................................................................ 17.

Do nich ołów ............................................................................................................ 172.

Koryt do karmienia zwierza ................................................................................... 2.

Cebrzyków sztuk ...................................................................................................... 17.

Kadź ........................................................................................................................... 1.

Stolik z szufladą . ...................................................................................................... 1.

Klatek do świń dzikich ............................................................................................ 10.

Klatek łosia . .............................................................................................................. 1.

[109]

alba_ksiazka.indd 109

7/29/09 12:18:55 AM

Klatek danielowych . ................................................................................................ 20.

Klatek ptaszych . ....................................................................................................... 4.

Rog贸w danielowych . ............................................................................................... 5.

Obicia papierowego od fagelhausu sztuk . ............................................................ 4.

Strzelb ........................................................................................................................ 2.

Kordelas . ................................................................................................................... 1.

Lichtarz贸w srebrnych .............................................................................................. 2.

[110]

alba_ksiazka.indd 110

7/29/09 12:18:55 AM

5 REGESTR SPISANYCH MEMBLÓW W ALBIE, W CHATCE… Z 1783 R. Regestr spisanych memeblów w Albie, w Chatce Jaśnie P. Oświeconego książęcia Je.Mści Karola Radziwiłła wdy wil. Pana i Dobrodzieja, i oddanych w dozór i pilność Franciszki Gorskiej gospodyni nowo przyjętej i Grzegorza Biescieyki, dnia 29 septembris 1783 roku CVIA, f. 459, op.1, nr 856. (k. 1) Cornetów angielskich .................................................................................... 1.

Landszaftów w czarnych ramkach za szkłem ....................................................... 4.

Zegar okrągły z pepetycyjami wyzłacany, na ścienie wiszący ............................ 1.

Zwierciadeł taflowych w ramy białe oprawnych .................................................. 1.

Zwierciadło taflowe nad kominem, w takiejże oprawie . .................................... 1.

Zwierciadeł mniejszych, okrągłych, w takiejże oprawie ..................................... 5.

Obrazek Pana Jezusa Milatyńskiego, nad łóżkiem .............................................. 1.

Takichże obrazkków na stoliku, na płótnie malowanych ................................... 5.

Lustro z trzęsawkami, garniturowych co stoją kompozycyją, oprawnych stojących z kogami gazowemi ....................................................... 2.

Szafek pokątnych, fornirowych, co stoją kompozycyją, oprawnych, marmur biały na wierzchu . .................................................................................... 2.

Stolików owalnych tegoż garnituru, marmurowych białych . ............................ 2.

Takiegoż garnituru stolik okrągły, marmurowy, biały . ....................................... 1.

Stolik przy łóżku czworograniasty, marmurowy ................................................. 1.

Stolik z wieszakiem marmurowym rozkładany z pokrywami z jednej strony, sukienną zieloną, z drugiej czarną skórą .............................. 1.

Stolik do rysowania, składany i wysuwany z kapą białą, sukienną ................... 1.

Kanapa chińskim kartuszem wybita, z kapą płócienkowa białą, sukienną . .............................................................................................................. 1.

Kanapa chińskim kartuszem wybita, z kapą płócienkową w paski ................... 1.

Tego garnituru krzeseł ............................................................................................. 8.

Tegoż garnituru taboretów, takoż z kapami . ........................................................ 3.

Ekran z kartuszu chińskiego z kapą i lichtarzem srebrnym ............................... 1.

Szkatuła wysadzana drzewem różnego koloru z antabami, a której kompozycyi z środka z zwierciadłami i szufladkami ....................... 1.

Szkatuła skórą czarną obitą, wewnątrz czerwona skórą wykładana, próżna . ............................................................................................. 1.

Pozytywek do uczenia kanarków ........................................................................... 1.

[111]

alba_ksiazka.indd 111

7/29/09 12:18:55 AM

Tablica marmurowa, czarna w oprawie drewnianej, zamykająca się z ołówkiem . ................................................................................... 1. (k. 1v.) Łóżko żelazne z firankami podwójnymi i płotkiem z kartunu białego i kartunu chińskiego w kwiaty błękitnego z fręzlami tegoż koloru na wierzchu ................................................................. 1 kit 3 z dwunastu piór strusich i kwiatów włoskich przybranych ....................... 1.

Do tegoż łóżka kołdra pikowa, biała, jedwabna z fręzlami garniturowa .......................................................................................................... 1.

Firanek do okien tegoż garnituru co łóżko . ......................................................... 3.

Wazoników szkła szafirowego w srebro oprawnych, na kominku stojących ......................................................................................... 4.

Na tymże kominku lichtarzów srebrnych . ........................................................... 4.

Kałamarz srebrny we trzech sztukach 1 ................................................................ 5.

Przy łóżku na stoliku lichtarzów srebrnych . ........................................................ 2.

Na tymże stoliku lampa srebrna ............................................................................ 1.

Na drugim stoliku pod zwierciadłem lichtarzów srebrnych, małych ............... 4.

Wanienka szkła szafirowego cała, srebrna do masła ........................................... 1.

Tacka hebanowa z dwoma kałamarzami i paseczkiem w srebro oprawna z tymże stoliku ..................................................................................... 1.

Pudełko okrągłe z wierzchem do mydła srebrne ................................................. 1.

Na stoliku do rysowania na tacy srebrnej kałamarz, piasecznik i dzwonek srebrny ............................................................................................... 1.

Astrolabiabium mosiężne na postumencie drewnianym . .................................. 1.

Sztuciec czyli reifecig geometryczny, mosiężny w czerwonej oprawie.............. 1.

Zwonek loretanski mosiężny .................................................................................. 1.

Szczypców stalowych angielskich .......................................................................... 1.

Lichtarzów szklanych, szafirowych w srebro oprawnych ................................... 2. (k. 2v.) Memble w sionku przed pokojem sypialnym . ........................................ 2.

Zwierciadeł taflowych, dużych w ramy białe oprawnych ................................... 2.

Zwierciadło taflowe nad kominkiem wprawione ................................................ 1.

Zwierciadeł mniejszych, okrągłych w takiejże oprawie, siennych . ................... 5.

Stolik z wierzchem marmurowym, rozkładany z pokrywkami z jednej strony sukienną, zieloną, z drugiej czarną skórzaną . ................................................. 1.

Stolików rozkładanych do kart . ............................................................................. 2.

Krzeseł płótnem czarnym obitych ......................................................................... 2.

Stolików pokątnych, okrągłych maleńkich na 3 postumentach z wierzchem marmurowym, z kapami białemi, sukiennemi . .............................................. 2.

[112]

alba_ksiazka.indd 112

7/29/09 12:18:55 AM

Wanieczek na postumentach do lodu . .................................................................. 2.

Tacek drewnianych z podspodu zielonym suknem podklejonych .................... 5.

Pokrowiec czarny z machiną geometryczną ........................................................ 1.

Zegar z repetycjami stojący na kominie w oprawie złotej .................................. 1.

Wazonów szklanych, szafirowych w srebrną kompozycyję oprawnych . .......... 1.

W tymże kominie lichtarzów szklanych w takiejże oprawie .............................. 2.

Lichtarzów dużych, potrójnych, złotej kompozycyi na stolikach pokątnych ....................................................................................... 2.

Wanienka duża, szklana oprawna w srebrną kompozycyją . .............................. 1.

Wanienek mniejszych, szklanych w takiejże oprawie . ........................................ 2.

Tablica marmurowa, czarna w drewnianej oprawie do pisania ......................... 1.

Solniczek szklanych, szafirowych w srebrną kompozycyję oprawnych . .......... 4.

Dzwonek do wabienia karpi ................................................................................... 1.

[113]

alba_ksiazka.indd 113

7/29/09 12:18:55 AM

6 REGESTR TAK MEMBLÓW JAKO TEŻ KOMMESTYBILIÓW (…) W CHATKACH ALBIEŃSKICH… Z 1785 R. Regestr tak memblów jako też kommestybiliów i innych róznych rzeczów w Chatkach Albieńskich Jaśnie Oswieconego księcia Je. Mści Karola Radziwiłła wdy wileńskiego, Pana Dobrodzieja będących, w dozór Piescieykowi oddanych po uczynionej rewizyi ru 1785 mca januarii, 12 dnia, na nowo sporządzony CVIA, f. 459, op. 1, nr 856. (k. 6) Meble w sali i pokojach pobocznych Latarni wiszących, kryształowych w oprawie złotej kompozycji i z kwiatami . ............................................................................. 5.

Zegarów ściennych, w złotej oprawie z repetycją ................................................ 2.

Zegarów stołowych na postumentach białych ..................................................... 4.

Portretów za szkłem w ramach wyzłacanych ....................................................... 12.

Luster okrągłych z lichtarzykami ........................................................................... 12.

Lichtarzów srebrnej kompozycyi ........................................................................... 12.

Lichtarzów złotej kompozycyi . .............................................................................. 14.

Jaszczyk kamienny do masła, n.b stłuczony ......................................................... 1.

Stołów jemielowych, składanych do jedzenia, dtolikow składanych z cyframi do kart suknem zielonym wybitych ................................................ 6.

Krzeseł materialnych z kapami płócienka w paski czerwone i zielone . ........... 30.

Krzeseł bez poduszek .............................................................................................. 30.

Taca duża, chińska, drewniana, czarna, lakierowana .......................................... 1.

Merkiszów płócienkowych od słońca ................................................................... 2.

Kanap kartunu chińskiego ...................................................................................... 2.

Krzeseł tegoż garnituru ........................................................................................... 8.

Machina geometryczna na kształt stolików z sztukami mosiężnymi 3 i perspektywą mosiężną ................................................................................... 1.

Obicia papierowego na dnie białym z kwiatami zielonemi i różowemi . ................................................................................ sztuk 4.

Obicia na dnie czerwonym z gryfami i baldach .................................................. 4.

Szlaków w kwiaty czerwone i białe . ...................................................................... 1. (k. 10) Drzewa ogrodowe przy Chatce Drzewek morelowych . ............................................................................................ 10.

Drzewek morwowych . ............................................................................................ 2.

[114]

alba_ksiazka.indd 114

7/29/09 12:18:56 AM

Drzewek brzoskwiniowych . ................................................................................... 2.

Drzewek migdałowych ............................................................................................ 6.

Róży białej i czerwonej krzaków ............................................................................ 6.

Jazu w jednej w wazie dużego . ......................................................................... szt. 3.

Goździków pełnych w różnych kolorach, wazonikach ....................................... 10.

Lewkonii letniej, dubeltowej . ........................................................................... waz 10.

Lewkonii zimowej .............................................................................................. waz 6.

Fiołków ordynaryjnych ..................................................................................... waz 6.

Wazonów do kwiatów z podstawkami .................................................................. 5.

Wazonów fajansowych, próżnych .......................................................................... 28.

Drzewa fruktowe za salą Kwater truskawkami obsadzonych 4, na których jabłonek ................................ 8.

Gruszkowych drzew ................................................................................................ 8.

Trześni ....................................................................................................................... 8.

Kasztanów dzikich ................................................................................................... 4.

Brzoskwiń w wazach . .............................................................................................. 4.

Cebulek narcyzowych ............................................................................................. 60. (k. 11v.) Ptastwo różne, dzikie Gołębi dachówek . .............................................................................................. par 300.

Wolaków .............................................................................................................. par 6.

Gołębi warszawskich z ogonami w górę zadatrymi, samców ............................ 3.

Gołębi warszawskich, czarnych . ...................................................................... szt. 5.

Synagarlic .................................................................................................................. 5.

Batalionów ................................................................................................................ 4.

Przepiórek ................................................................................................................. 4. Żórawiów .................................................................................................................. 4.

Puchaczów ................................................................................................................ 5.

Paw samiec . .............................................................................................................. 1.

Paw samic . ................................................................................................................ 6.

Królików . ............................................................................................................ para 1.

[115]

alba_ksiazka.indd 115

7/29/09 12:18:56 AM

7 PODANIE WSZELKICH REMANENTÓW OGRODU ALBIEŃSKIEGO… Z 1821 R. Podanie wszelkich remanentów ogrodu albieńskiego dnia 1-go julii 1821 roku sporządzone AGAD AR, dz. XXV, nr 2693/3 Hedera felix . ............................................................................................................. 5.

Hedera variegata ...................................................................................................... 1.

Lunicera caprifolium ............................................................................................... 4.

Puca Gloriosa ........................................................................................................... 3.

Pasi flora augustifolio .............................................................................................. 1.

Geranium rubertianum . ......................................................................................... 1.

Lorberus oficinalis ................................................................................................... 8.

Iris verzi color . ......................................................................................................... 5.

Bobkowych drzewek . .............................................................................................. 4.

Syrynga plocpiena . .................................................................................................. 2.

Iris verziolor . ............................................................................................................ 1.

Pinia barwinca . ........................................................................................................ 2.

Ficus rubiginosa ....................................................................................................... 3.

Morus papirifora ...................................................................................................... 2.

Augusti oficynalis ..................................................................................................... 1.

Colicaria .................................................................................................................... 8.

Coma judica . ............................................................................................................ 1.

Legustria oficinalis ................................................................................................... 6.

Kwiaty w wazonach drewnianych: Cytryn zdrowych ..................................................................................................... 40.

Cytryn niepewnych ................................................................................................. 5.

Pomarańczka niepewna .......................................................................................... 1.

Augusti oficinalis ...................................................................................................... 1.

Laurus cyrassus ........................................................................................................ 1.

Rutka salicifolia globosa . ........................................................................................ 1.

Morus papier fora .................................................................................................... 1.

Kwiaty w wazonach glinianych różnej wielkości: Cactus serpentis .......................................................................................................

2.

[116]

alba_ksiazka.indd 116

7/29/09 12:18:56 AM

Granatów . ................................................................................................................. 2.

Siringa tatarica ......................................................................................................... 2.

Rossa alba . ................................................................................................................ 2.

Geranium rubertianum . ......................................................................................... 1.

Oleja europea . .......................................................................................................... 3.

Ceneraria maldufica ................................................................................................ 2.

Russus augustifolia . ................................................................................................. 1.

Rusus grandifolia ..................................................................................................... 2.

Justilija pulchellum .................................................................................................. 1. (s. 3) Item kwiaty w wazonach glinianych: Geranium rossea ...................................................................................................... 1.

Bignonia radicans .................................................................................................... 1.

Cytrynowa dziczka .................................................................................................. 1.

Hibiscus flora alba . .................................................................................................. 1.

Jenistes hispanica ..................................................................................................... 1.

Jasiminus flora plena ............................................................................................... 2.

Jasiminus flora lutea . ............................................................................................... 2.

Jasiminus flora alba . ................................................................................................ 2.

Cordelasów różnych ................................................................................................ 21.

Hortensya .................................................................................................................. 1.

Cheyranthus ............................................................................................................. 4.

Rossa semper florcus ............................................................................................... 3.

Contapolia germanica ............................................................................................. 3.

Serenga rogalis ......................................................................................................... 1.

Santalina . .................................................................................................................. 1.

Ruta ............................................................................................................................ 1.

Laurus cyrossus ........................................................................................................ 1.

Merabium elisa ......................................................................................................... 1.

Geranium bina flora ................................................................................................ 1.

Aurula ........................................................................................................................ 1.

Folutea froet[...]cora ................................................................................................ 1.

Na nowej plancie: Jabłonie ...................................................................................................................... 81.

Gruszek ..................................................................................................................... 169.

[117]

alba_ksiazka.indd 117

7/29/09 12:18:56 AM

Drzewa różne po szpalerach: Spirea salicifolia......................................................................................................... 50.

Spirea opalifolia......................................................................................................... 20.

Lunicerya tatatrica ................................................................................................... 15.

Hippo de Castera ..................................................................................................... 12.

Sambucus flore pleno .............................................................................................. 1.

Barberis vulgaris ...................................................................................................... 12.

Populus cenadensis .................................................................................................. 80.

Populus carolina ....................................................................................................... 100.

Populus italica .......................................................................................................... 100.

Populus alba............................................................................................................... 20.

Carnus rubra . ........................................................................................................... 20.

Solidaco multiflora .................................................................................................. 16. (s. 4) Item drzewa różne po szpalerach: Aster grandiflora . ..................................................................................................... 5.

Aster multiflora . ....................................................................................................... 5.

Aquilea oficinalis ...................................................................................................... 4.

Asclefias europea ...................................................................................................... 7.

Flos flore plano ......................................................................................................... 15.

Winogradów ............................................................................................................. 6.

Spirea camodrifolia . ................................................................................................ 100.

Abulifolia ................................................................................................................... 14.

Rubus culoratus . ...................................................................................................... 8.

Flox flore pleno . ....................................................................................................... 8.

Flox paniculata ......................................................................................................... 9.

Hipode castena ......................................................................................................... 7.

Crategus oteacanta . ................................................................................................. 4.

Lomiera tatarica ....................................................................................................... 5.

Syringa orulia ........................................................................................................... 4. (s. 5) Naczynia ogrodowe: Wazonów drewnianych, starych okutych po dwa obręcze mających . .............. 19.

Wazonów drewnianych, starych, nieokutych ....................................................... 18.

Wazonów glinianych, z kwiatami i próżnych ....................................................... 125.

Wazonów glinianych, polewanych, zielonych ...................................................... 8.

[118]

alba_ksiazka.indd 118

7/29/09 12:18:56 AM

Obręczów żelaznych od wazonów ......................................................................... 8.

Zamek od oranżeryi, wiszący ................................................................................. 1.

Konewka blaszana do polewania ........................................................................... 1.

Siekiera ...................................................................................................................... 1.

Okiennic do okien oranżeryi ................................................................................. 30.

Okien do oranżeryi w części potłuczonych .......................................................... 30.

Okien inspektowych ................................................................................................ 7.

Okien od tyrolni . ..................................................................................................... 2.

Ram inspektowych . ................................................................................................. 16.

Takie samo podanie zostawione pod zawiadywanie Jakubowi Bukowskiemu ogrodniczkowi, 1 julii 1821.

[119]

alba_ksiazka.indd 119

7/29/09 12:18:56 AM

WYKAZ SKRÓTÓW AGAD Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie CGWI Centralnyj Wojenno-Istoriczeskij Archiw w Moskwie LVIA Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas GR BUW Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego KOBiDZ TŁ Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Teki Łopacińskiego NGAB Nacjanalyj Gasudarswiennyj Istoriczeskij Archiw Bełarusi w Mińsku PSB Polski Słownik Biograficzny BKSSK Biblioteka Kijevsko-Sofijskovo Sobora w Kijowie

[120]

alba_ksiazka.indd 120

7/29/09 12:18:56 AM

SPIS ILUSTRACJI 1 Nesvisium. Widok Nieświeża i okolic. Rycina T. Makowskiego z ok. 1604 r. Wg Taurogińskiego 2 Nesvisium. Fragment ryc. T. Makowskiego z ok. 1604 r. z oznaczeniem Alba praedium et vivarium Ducis. Wg Taurogińskiego 3 Gorod Neswiż. Plan Nieświeża i okolic z fragmentem Alby z 1822 r. Oryg. AGAD. Fot. ze zbiorów Autora 4 Plan willi w Albie opisany jako „fundamenta tego domu pana Radziwiłła woyewodi trockiego ten yest uroboni fwolwarku yego ktori naziwaią Alba zdrwia iest urobieni Ale ya turisował yako murowani”.

Fot. ze zbiorów Autora 5 Le Plan d’Alba. Plan sytuacyjny ogrodu w Albie pod Nieświeżem z ok. 1758 r. Fot. ze zbiorów Autora 6 Planta Gurney Kondynacyi Pałacu Albienskiego. Rzut piętra pałacu w Albie. Proj. Franciszek A. Wołodźko z ok. 1750 r. Fot. ze zbiorów Autora 7 Plan de L’Eremitorium de Nieswiez. Plan sytuacyjny Eremitorium i ogrodu z ok. 1758 r.

Fot. ze zbiorów Autora 8 Rzut pawilonu Eremitorium w Albie z ok. 1758 r. Fot. ze zbiorów Autora 9 Plan sytuacyjny terenów, przez które zaplanowano przepędzenie łosi do zwierzyńca w Albie, fragm. Fot. ze zbiorów Autora 10 Plan sytuacyjny terenów, przez które zaplanowano przepędzenie łosi do zwierzyńca w Albie.

Fot. ze zbiorówAutora 11 Plan mysteczka Neswiża w minskoj guberni 1810go goda. Fot. ze zbiorów Autora 12 Plan Alby z pocz. XIX w. Fot. ze zbiorów Autora 13 Widok pawilonu na wyspie w Albie. Proj. L. Lutnicki i K. Radziwiłł „Panie Kochanku”. Oryg. GR BUW 14 Plan parteru pawilonu na wyspie w Albie. Proj. L. Lutnicki i K. Radziwiłł „Panie Kochanku”.

Oryg. GR BUW 15 Plan piętra pawilonu na wyspie w Albie. Proj. L. Lutnicki i K. Radziwiłł „Panie Kochanku”.

Oryg. GR BUW 16 Alba. Widok na fragment ogrodu w 2008 r. Fot. Autor 17 Plan sytuacyjny kompozycji Alby w 2000 r. Rys. ze zbiorów Autora 18 Alba. Widok na fragment ogrodu. Fot. z ok. 1895 r.

19 Aleja w Albie w 2007 r. Fot. Autor 20 Aleja wzdłuż Wielkiego Kanału w Albie w 2007 r. Fot. Autor 21 Widok z 2007 r. na wyspę w centrum gwiaździstej kompozycji kanałów, na której znajdował się pawilon proj. L. Lutnickiego i K. Radziwiłła „Panie Kochanku”. Fot. Autor 22 Widok z 2008 r. na wyspę w centrum gwiaździstej kompozycji kanałów, na której znajdował się pawilon proj. L. Lutnickiego i K. Radziwiłła „Panie Kochanku”. Fot. Autor 23 Wielki Kanał w Albie w 2007 r. Fot. Autor 24 Aleja w Albie w 2007 r. Fot. Autor

[121]

alba_ksiazka.indd 121

7/29/09 12:18:56 AM

Indeks osób i miejscowości Aland Jan 13

Dubicki Tomasz 46

Alba 7-8, 12, 14-15,

Kalepiński Jan 21 Kałucki 57

16-21, 23-24, 26-27,

Faschonbourg 21

Katarzyna, św. 31

29-30, 34-41, 43-44,

Ferberkowa 26

Kazimierz 14

46-49, 51, 53, 55-59

Fiederkiewicz

Kijów 8

Aleksander I 46 Ancuta Wojciech K. 16 Antonin 46

(Fiodorkiewicz) S., 42 Florjanowicza (Floranowicza) Michał 44

Kisielewski Filip 58 Knackfuss Johann Georg 21 Kostka Stanisław, św. 32

Antoni, św. 31

Franciszek Ksawery, św. 31

Koszczej zob. Koszczey

August II 20

Franciszek, św. 31

Koszczey 56

August III 20

Krzysztof, św. 13, 33 Gautur 44

Kuczewski Wojciech 56

Belling 14

Głowacki 56

Kuczyński Antoni 46

Berlin 46

Gosławski 44

Bernardoniego Giovanniego M. 8

Góra św. Antoniego 12

Lachowicze 14

Górska Franciszka 57

Lanckorońscy 11

Biała 14, 16

Lautrecken 46

Białystok 7

Halba zob. Alba

Lepszy Kazimierz 60

Biełłka Hryszko 38, 57

Hanusowszczyzna 14

Leszukowski Leon 47

Biescieyko Grzegorz 57

Harbutowicz Franciszek 44

Leżeński Stanisław

Boem Franciscus [Franciszek] 44 Bollman Frantz [Franciszek] 45 Branicki Jan Klemens 7

Harmankiewicz Stanisław 57 Heski Ksawery Dominik, zw. Starym 27, 31 Hieronim, św. 13 Hill John 19

z Leżenic 55 Ludwikiewicz Daniel 44 Lutnicki Adam 38, 40, 44 Lutnicki Leon 35, 39, 43-44, 52, 53

Brzezie 11 Izmaiłow 34 Castellane Maria de 49

Łukaszewicz Krzysztof 46

Chrzanowski 40

Jakimowicz Michał 44

Ciszyca 46

Jan Ewangelista, św 31

Czartoryscy 46 Ćwirko 56 Dębowski Antoni 46

Łazarewicz Michał 47 Łukasz, św. 31

Jan Nepomucen, św. 31, 32

Makowski Tomasz 8, 9

Jan z Dukli, bł. 32

Maria Józefa 20

Jezierski Karol 38

Michael Haeussler

Josna Marcin 45

(Michał Heysler, Mikael

Józef, św. 31

Haeusler) 47

[122]

alba_ksiazka.indd 122

7/29/09 12:18:56 AM

Michalski Michał 7 Michał Archanioł, św. 31 Michał, św. 31

Radziwiłł Karol Stanisław 14, 16 Radziwiłł Karol Stanisław

Mikołaj, św. 13, 33

„Panie Kochanku” 7, 34,

Miler Jacek 7

38-40, 42-44, 46, 52-53,

Mińsk 55

57-58

Mir 55

Radziwiłł Michał

Szuciński Ignacy 46 Szulc Jan 47 Szumbowski 59 Szydłowiec 55 Tadeusz, św. 31 Tauryłowicz Jerzy W. 14, 15

Mogilnicki Stanisław 55

Kazimierz „Rybeńko”

Turczyn 21

7, 16-19, 21, 24, 26, 31,

Turn und Taxis Zofia 46

Naliboki 42

32, 33, 38, 40

Tyndyk Piotr 47

Radziwiłł Mikołaj

Tyndyk Wasyl 46

Nereusz Filip, św. 32 Nesvisium 8 Niechniewicze 19 Nieśwież 7-9, 11, 14, 16-17, 21, 27-28, 32, 34-36, 38, 44-46, 49, 55, 57

„Czarny” 8 Radziwiłł Mikołaj „Sierotka” 8, 11, 13, 33

Usza 8, 27, 35

Radziwiłłowa Anna z Mycielskich 16, 18-19,

Warszawa 7, 44, 49, 55

21, 23, 26-27

Widziewicz Marcin 13

Radziwiłłowa Anna Okołonia Hilary 47

Tyndyk Wincenty 46

z Sanguszków 16-17, 24

Wiedeń 44 Wilno 7, 55

Ołyka 21, 38, 55

Radziwiłłowie 19

Onufry, św. 32

Radziwiłł Stanisław

Wobbe Henryk 38

„Pobożny” 12

Wojniłowicze 14, 35

Packiewicz Jakub 38

Radziwiłł Wilhelm 46

Padwa 11

Ren 46

Peliksza Ignacy 46

Rzym 12

Pochabowszczyzna 14 Poniatowski Stanisław August 34, 35, 38, 40, 43

Saczkowski Jerzy 56 Sapieżyna Konstancja z Radziwiłłów 16

Władysław 8, 11, 55

A. zob. Wołodźko Franciszek A. Franciszek A. 18-19

Sapieha Lew 8

Puławy 46

Radziwiłł Albrycht

Wołodzko Franciszek

Wołodźko

Poznań 46 Puszcza Nalibocka 12

Wittgenstein Ludwig 59

Zamoyski Jan 11 Zarzecze 14, 56

Scamozzi Vincenzo 11

Zausze 56, 57

Schoellner Maciej 44, 45

Zdanowicz Kazimierz

Spampani Carlo 44

Antoni 21-22, 24, 27

Stambuł 35

Zofia, św. 35

Radziwiłł Antoni 46

St. Petersburg 27-28

Zwierzyniec 11

Radziwiłł Dominik

Strubicz Maciej Samuel 55

Hieronim 46-47, 58

Swinarski Mikołaj 55

Żółkiew 38

[123]

alba_ksiazka.indd 123

7/29/09 12:18:57 AM

alba_ksiazka.indd 124

7/29/09 12:18:57 AM

SUMMARY

ALBA. FROM RENAISSANCE VILLA TO A LANDSCAPE COMPOSITION From source studies on garden architecture of the Eastern Hinterlands Tadeusz Bernatowicz

1 Renaissance villa and game park About three kilometers from the city of Nieśwież is a forest on the banks of the Usza River, where Prince Mikołaj Radziwiłł “the Black” (d. 1565) established an agricultural enterprise. His son, Mikołaj Radziwiłł “the Orphan” brought in Dutchmen, who drained the land and engaged in the production of white linen—hence the name “Alba” (Latin for “white”). Radziwiłł “the Orphan” built a Renaissance villa (arch. G.M. Bernardoni) with a decorative garden and game park.

The single-story building was of wood, with a multi-story observation tower in the center. This villa lasted until the first quarter of the 17th century. An unusual feature, for the time, was the construction of a greenhouse in which exotic fruits were grown: figs and melons. In the game park, Radziwiłł collected exotic animals, for example, a chameleon which he obtained during a pilgrimage to the Holy Land.

2 The times of Chancellor Karol Radziwiłł (1681–1720) Chancellor Karol Stanisław Radziwiłł erected a garden pavilion called The Baths, beside which was an Italian Renaissance garden with flowers and herbs. Deer and moose were raised in the game park. In 1706, during the Northern Wars, the Swedish army totally destroyed Alba. Subsequently, a new house was buildt on the grounds of the farm, but the ruins of the original manor were not rebuilt.

3 Under the management of Michał Kazimierz Radziwiłł (1720–1762) After the death of Karol Stanisław Radziwiłł in 1720, his son Michał Kazimierz Radziwiłł “Little Fish” inherited the vast land holdings. He was the owner of Alba for 38 years, and built it into the largest Baroque garden in Poland.

A Palace in Alba The largest structure in the garden of Alba was a palace built in 1754–1758 according to the design of the Radziwiłłs’ architect Franciszek A. Wołodźko. The construction work was led by Captain John Hill, and supervised by the Prince’s second wife, Anna née Mycielska. The imposing palace, described in detail in inventory lists, was decorated in the years 1756–1758 with stuccos, fireplaces and tapestries with Chinese motifs (“chinoiserie”). In the largest rooms, portraits of Kings Augustus II and Augustus III hung over the fireplaces.

[125]

alba_ksiazka.indd 125

7/29/09 12:18:57 AM

B French garden In the 1730’s, the Renaissance garden began to be transformed into a Baroque one. Taking part in this effort was landscape architect Johann Georg Knackfuss, who came from Ołuka to Nieśwież in 1732. By 1754–1757, the French garden was spectacular, as shown on Le Plan Alba. It consisted of three main parts: the palace with courtyard and outbuildings, a regular quartered garden and a large basin. The courtyard of the palace was surrounded by outbuildings containing kitchens, staff quarters, stables and manège (equestrian center). On the side of the main driveway leading from Nieśwież were hotbeds with flowers, a fig house and orchard. This part was in a typical Baroque composition consisting of parterres, groves of trees and sections of orchards.

C Orangerie and fig house An orangerie was erected in 1723, enlarged in 1743 and remodeled in 1757. It was built of brick and covered with a tile roof. In 1738, there were about 59 orange trees and 152 lemon trees, with other rare plants grown in smaller quantities: jasmine, laurel, rosemary, myrtle, violets, etc.

Twenty years later, in 1758, the number of citrus trees reached a maximum of 343 specimens, which exceeded the number in the royal collections. Also in the garden next to the palace was a fig house; its existence was recorded as early as 1738. In it were grown, among others, fig trees (26 specimens), grapevine seedlings, Turkish and Italian nuts, peaches and melons. Also, some fruitbearing citrus trees were cultivated in the fig house.

D Manège In 1743, a manège (equestrian center) was constructed under the direction of Zdanowicz. It was an enlargement of an earlier facility from 1723–1724. This building contained a large arena for horseback riding, and lodges for viewing equestrian activities. Alongside was a stud farm, which in 1735 held 75 horses. A nearby carriage house held 10 carriages and 7 sleighs.

E Hollanderie—palace with cattle barn and garden.

Another recreational complex at Alba was the so-called Hollanderie. According to the custom of the time, this was a building fitted out like a small palace, next to which were kept cows imported from the Netherlands. The first such building was erected in 1745; a second wooden one was built in 1757–1758. The cattle barn housed 30 Dutch cows. Two rooms were decorated with tapestries with chinoiserie motifs.

F Game preserve and arbor with 7 pavilions Alongside the Hollanderie was a game preserve, crossed by eight radially arranged lanes, which

[126]

alba_ksiazka.indd 126

7/29/09 12:18:57 AM

converged on a little plaza with an arbor, built in 1758. The preserve was used for hunts and hunting competitions.

G Eremitorium In 1739, on two islands in the Usza River, there arose a garden pavilion called Eremitorium (from “hermitage”). Here the Prince would retire in complete isolation to devote himself to lathe work, reading of religious texts and prayer. In 1743, architect Kazimierz Antoni Zdanowicz enlarged the house, and Ksawery Dominik Heski decorated it with paintings. Another enlargement was performed in 1756–1758.

4 Activities of Karol Radziwiłł (1762–1790) In 1764, and again in 1767–1775, Nieśwież was occupied by Russian troops. The garden and buildings of Alba suffered much destruction. Their reconstruction began after the return of Karol Radziwiłł “Mr. Dearest” to Nieśwież in 1778, with the most intensive activities conducted in 1780–1786. Besides reconstruction of the palace, Eremitorium and Hollanderie, new sections of the garden were established. Alba became the largest garden not only in Poland, but in all of Europe.

A Eight canals and an exotic island pavilion In 1780–1785, Radziwiłł “Mr. Dearest” established one of the largest game preserves in Poland.

In the forests and fields of Alba, near the Usza River, eight canals were dug, arranged radially, converging on a round basin with an island in the middle. The full magnificence of this composition is depicted on historical maps, such as Plan of the town of Nesviż… from 1810, and on later plats of the farm at Alba from the early 19th C. On the central island, an imposing palacepavilion was erected, designed by the Prince himself along with architect Leon Lutnicki. It was built with an exotic shape tying to Islamic architecture. King Stanisław August Poniatowski was a guest there in 1784.

B Game preserve and new arbor Radziwiłł took particular care of the game preserve. In 1780–1782, it was stocked with large numbers of hares (122), fallow deer (113), boars (68), roe deer (88), moose (24) and partridges (50). The preserve was open to all, equally the landed gentry as the subject population, including Jews.

C Village huts Along one of the canals of Alba, Radziwiłł “Mr. Dearest” built a complex of wooden huts roofed with straw thatch. In the description of the visit of King Poniatowski, this complex is described as [127]

alba_ksiazka.indd 127

7/29/09 12:18:57 AM

“Alban huts”: “The Prince and Voyevode of Vilno, as the head of the family and heir of the estate, laid out in Alba plats intended for his namesakes and relatives, built for them simple wooden houses with all conveniences, on which were painted various animals (…) All the houses were arranged in one row along the largest and widest canal, among many other smaller ones.” Thus was formed a sentimental, very fashionable in those days, part of the Prince’s garden.

D Orangerie and Bath In 1785, new orangerie and bath pavilions were built.

E Creators of Alba The great park and residential complex of Alba (ca. 300 ha, 750 acres) created in 1778–1786 was a collective work, in which Radziwiłł “Mr. Dearest” himself played a deciding role. His concepts, based on European models which he saw during his travels, were realized by many architects, surveyors, gardeners and craftsmen. In the Administrative and legal directives of Prince Karol Radziwiłł are instructions describing the duties of the most important persons connected with the construction at Nieśwież. The duties of the “constructor,” Gosławski, included organizing supplies for the buildings under construction. The architecture of buildings and their erection was within the purview of “fabricating architect” Leon Lutnicki. Adam Lutnicki, “cashier,” was in charge of financial matters.

At the manor at Nieśwież at that time, there were many architects who designed for Radziwiłł.

Among them were Carlo Spampani (1775–1778) and Michał Florjanowicz (Floranowicz), who supervised construction work in Alba and Nieśwież in 1761–1765, 1775, 1776–1778. Other architects mentioned are Michał Jakimowicz (1760–1778) and Daniel Ludwikiewicz (1776–1800).

Many gardeners were employed in the extensive landscape work undertaken at Nieśwież, including Franciszek Harbutowicz hired in Alba in 1776. At that time, the gardener Franciscus Boem provided seedlings to Nieśwież from Warsaw, for which he was paid by a transfer of funds in 1782. His services were still being used in 1810, at which time he had moved to Vienna. In February of 1782, “Mr. Dearest” hired Maciej Schoellner, whose duties included not only taking care of Alba’s gardens and orangerie, but also the teaching of gardening skills to the assistants placed in his charge. He also participated in the design of the gardens. In 1783 there is mention of Marcin Josna, and in the same year, the arrival of Frantz Bollman, whose activities are also recorded in the years 1791–1794.

Of the several dozen known inventories of Alba from the 18–19th C. found in Warsaw, Vilnius and Minsk, those chosen for publication in their entirety are the most significant ones which best show the scale and grandeur of the residence and gardens. Among them are:

[128]

alba_ksiazka.indd 128

7/29/09 12:18:57 AM

1. Rejestr drzew różnych [Register of various trees], 1738 2. Inwentarz generalny pałaców w Albie [General inventory of palaces in Alba], 1758 3. Spis pałaców Alby, budów w Nieświeżu [Listing of palaces of Alba, buildings in Nieśwież], 1776 4. Spis zwierzyńca w Albie [Listing of game at Alba], 1782 5. Rejestr mebli w Albie, w Chatce [Register of furniture at Alba, in the hut], 1783 6. Rejestr mebli i wyposażenia w pawilonach ogrodowych w Albie [Register of furniture and furnishings in garden pavilions in Alba], 1785 7. Spis wyposażenia ruchomego ogrodu w Albie [Listing of movable garden equipment in Alba], 1821 In order to facilitate further research, a listing has been compiled of all known inventories and descriptions connected with Alba.

Translated by Thaddeus Mirecki

[129]

alba_ksiazka.indd 129

7/29/09 12:18:57 AM

alba_ksiazka.indd 130

7/29/09 12:18:57 AM

CКАРОЧАНЫ ПЕРАКАЗ

Тадэвуш Бернатовіч АЛЬБА. АД РЭНЕСАНСНАЙ ВІЛЛЫ ДА КАМПАЗІЦЫІ КРАЯВІДУ З крыніцазнаўчых даследванняў над паркавай архітэктурай на Крэсах 1 РэнесансAвая віла і звярынец Недалека ад Нясвіжа, каля трох кіламетраў ад горада, знаходзіцца лес над ракой Ушай. Мікалай Радзівіл Чорны (пам. 1565) залажыў тут фальварак. Яго сын, Мікалай Радзівіл Сіротка, наняў у Альбу галандцаў, якія асушылі мясцовасць. Яны займаліся таксама вырабам белага палатна, адсюль пайшла назва Альба („Белая”). Радзівіл Сіротка збудаваў там рэнесансавую віллу па праекце Г. М. Бэрнардоні [G.M. Bernardonі] з дэкаратыўным паркам і звярынцам. Гэта быў будынак на два паверхі, у сярэдзіне якога знаходзіўся аднапавярховы бельведэр для вартаўніка. Вілла захавалася да 1 чвэрці XVII стагоддзя. Надзвычайным як на тыя часы было збудаванне ў Альбе фігарні (род цяпліцы), дзе гадавалі экзатычныя садавіны: фігі і дыні. У звярынцы Сіротка калекцыяніраваў экзатычных звяроў. Трымаў, напрыклад, хамелеона, якога купіў падчас падарожжа ў Святую Зямлю і прывёз у Нясвіж.

2 Часы канцлера Караля Радзівіла (1681–1720) Канцлер Караль Станіслаў Радзівіл пабудаваў паркавы павільён Лазня. Каля павільёну быў закладзены італьянскі рэнесансны парк з кветкамі і зёлкамі. У звярынцы гадавалі ланяў і ласей. Пад час Паўночнай вайны ў 1706 г. шведскія войскі цалкам знішчылі Альбу. На тэрыторыі фальварку быў пабудаваны новы дом, але палац, ад якога засталіся толькі руіны, так і не быў адноўлены.

3 Часы Міхала Радзівіла Рыбанькі (1720­­–1762) Пасля смерці Караля Станіслава Радзівіла ў 1720 спадкаемцам вялізнага багацця стаўся ягоны сын Міхал Казімір Рыбанька (1702–1762). Альба належала да князя на працягу 38 гадоў. Дзякуючы гэтаму сталася самым велічным барочным паркавым комплексам у ольшчы.

A Палац у Альбе Самым вялікім будынкам у парку Альбы быў палац, збудаваны ў 1754–1758 гг. Аўтарам праекту быў архітэктар Францішак А. Валодзька [Franciszek A. Wołodźko]. Будаўнічымі працамі кіраваў капітан Джон Хіл [John Hіll] пад наглядам другой жонкі князя, Ганны з Мыцельскіх. Надзвычайнай прыгажосці палац, які дэталëва апісаны ў інвентарах, [131]

alba_ksiazka.indd 131

7/29/09 12:18:58 AM

аздаблялі алебастры, каміны, тканіны з кітайскімі матывамі [chіnoіserіe], вырабленыя ў 1756–1758 гг. Над камінамі самых вялікіх залаў віселі партрэты каралёў Аўгуста II і Аўгуста III. B Французскі парк У трыццатых гадах XVIII ст. рэнесансны парк пачалі ператвараць у барочны. У гэтым прымаў удзел архітэктар і садоўнік Джон Джорж Кнакфус [Johann Georg Knackfuss], які ў 1732 г. прыбыў з Олікі у Нясвіж. Ужо ў 1754–1757 гг. французскі парк выглядаў цудоўна. Відаць гэта ў „Le Plan d’Alba”. Складаўся ён з трох галоўных частак: палаца з дзядзінцам і флігелямі, французскага парку і вялікай паркавай сажалкі. Навакол палацавага дзядзінца знаходзіліся гаспадарчыя пабудовы: кухня, жылыя памяшканні для слуг, садоўніка, стайня і манеж. Уздоўж галоўнай алеі, што вяла з Нясвіжа на Альбу, былі закладзены цяпліцы з кветкамі, фігарня і фруктовы сад.

C Аранжарэя і фігарня Каля 1723 г. была закладзена аранжарэя, якая потым была разбудавана ў 1743 і адрэмантавана ў 1757 г. Яна была выканана з цэглы і пакрыта дахам з гонтаў. У 1738 г. у Альбе знаходзілася каля 59 апельсінавых і 152 лімонных дрэвак. Трымалі ў аранжарэі ў меншай колькасці і іншыя рэдкія расліны, такія як язмін, лаўр, размарын, мірт, фіялкі дый іншыя. Дваццаць гадоў пазней, у 1758 г., колькасць апельсінавых і лімонных дрэвак дасягнула найвялікшай ў гісторыі Альбы лічбы, а менавіта 343 штукі, што перавышала каралеўскую калекцыю. У парку каля палацу знаходзілася таксама фігарня. Яе існаванне было пацверджана ўжо ў 1738 г. Трымалі там, акрамя іншага, фігавыя дрэвы (26 штук), вінаградныя саджанецы, грэцкія арэхі, персікі а таксама дыні. У фігарні па-ранейшаму гадавалі пладаносныя апельсінавыя і лімонныя дрэвы.

E Манеж У 1743 г. пад кіраўніцтвам Здановіча [Zdanowicza] быў пабудаваны манеж. Ён быў створаны ў выніку пашырэння раней існуючай аб’язджальні коней з 1723–1724 гг. У склад пабудовы ўваходзіла вялікая зала, прызначаная да аб’язджання коней, а таксама ложа для аглядання коннага спорту. Пры манежы знаходзілася канюшня, у якой у 1735 г. было 75 штук коней, а ў сумежным флігеле трымана 10 карэт і 7 санак.

F Галанцкі палацык – палац з аборай і садам Чарговым аздобленыым ансамблям, які з’яўляецца у Альбе, быў так званы галандскі палацык. Згодна з тагачаснай модай, гэта была пабудова, уладкаваная як палац, а адначасова для дэкарацыі трымана там кароў, якія спецыяльна былі прывезены з Галандыі.

[132]

alba_ksiazka.indd 132

7/29/09 12:18:58 AM

Першы будынак паўстаў у 1745 г., другі галандскі палац з дрэва быў збудаваны ў 1757–1758 гг. У ім трымана 30 галандскіх кароў. Два пакоі былі ўдэкараваныя тканінамі з кітайскімі матывамі.

G Альтана з 7 павільёнамі і звярынец у кшталце праменняў У непасрэднай блізасці з Галанцкім палацам быў закладзены звярынец. Складаўся ён з асьмі алеяў, якія адыходзілі ад яго праменнямі. Алеі сыходзіліся на пляцы з альтанай, якая паўстала ў 1758 г. Звярынец служыў для ловаў і паляўнічых гульняў. І Эрэмітор’юм (Эрмітаж) Пачынаючы ад 1739 г. на двух выспах на рацэ Ушы існаваў паркавы павільён, які называўся Эрэмітор’юм. У поўным адасабненні князь займаўся там такарнай працай, чытаў рэлігіёзныя кнігі і маліўся. У 1743 г. архітэктар Казімір Антоні Здановіч [Kazіmіerz Antonі Zdanowіcz] павялічыў дом. Ксавэры Дамінік Хэскі [Ksawery Domіnіk Heskі] выканаў мастацкую дэкарацыю. Перабудова была праведзена ў 1756–1758 гг.

4 Дзейнасць Караля Радзівіла Пане Каханку (1762–1790) У 1764 г. і пазней у 1767–1775 гг. Нясвіж быў захоплены рускімі войскамі. Парк і пабудовы ў Альбе былі сур’езна пашкоджаны. Калі Радзівіл Пане Каханку вярнуўся ў Нясвіж у 1778 г. – распачаўся рамонт архітэктурна-паркавага комплексу. Найбольш інтэнсіўная дзейнасць праводзілася ў 1780–1786 гг. Былі адноўлены палац, Эрэмітор’юм, галандскі палацык, а акрамя гэтага паўсталі новыя часткі парку. Альба сталася самым велічным паркам у Польшы і Еўропе таго часу. А Восем каналаў і экзатычны павільён на востраве Радзівіл Пане Каханку у 1780–1785 гг. залажыў адзін з самых вялікіх звярынцаў у Польшы. У лесе і на палях Альбы недалёка ракі Ушы выканана восем промняў-каналаў, якія сыходзіліся да круглага возера з востравам па сярэдзіне. Усю веліч гэтай кампазіцыі можна ацаніць па гістарычных планах: „План горада Нясвежа” і на трохі пазнейшым плане фальварка Альба з пач. XIX ст. У цэнтры вострава быў узнесены імпануючы палацпавільён па праекту самаго князя і архітэктара Леона Лютніцкага [Leona Lutnіckіego]. Палац меў экзатычны выгляд і формай нагадваў мусульманскую архітэктуру. У 1784 г. гасціў у нім Кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі.

B Звярынец і новая альтана Асабліва клапаціўcя Радзівіл пра звярынец. У 1780–1782 гг. сабраў у ім вялікую колькасць зайцаў (122), ланяў (113), дзікаў (68), казуляў (88), ласёў (24) і курапатак (50). Звярынец [133]

alba_ksiazka.indd 133

7/29/09 12:18:58 AM

быў паркам, адчыненым для ўсіх: як для шляхты, так і для падданых, таксама для яўрэяў.

C. Вясковыя хаткі Над адным з каналаў у Альбе Радзівіл Пане Каханку збудаваў комплекс драўляных домікаў крытых саломай. У апісанні візіта Караля Станіслава Панятоўскага успамінаюцца яны як „Альбенскія хаткі”: „Князь ваявода віленскі як старшыня роду і спадкаемца гэтага месца, раздаў у той Альбе план, накрэсленны для сваіх іменнікоў і крэўных, дaмкі ім вясковыя са ўсімі выгодамі пабудаваў з дрэва звычайнага, а на ўсіх іх былі намаляваныя розныя звяры (…) Усе дaмкі былі пастаўлены ў адзін рад над самым вялікім і шырокім каналам каля шматлікіх іншых, меншых”. Так паўстала сельская, вельмі модная ў тыя часы частка княжацкага парку.

D. Аранжарэя і Лазня Таксама трэба зазначыць, што ў 1785 г. былі ўзнесены новыя павільёны аранжарэі і Лазні.

E. Стваральнікі Альбы Велічны архітэктурна-паркавы комплекс, якім была Альба (каля 300 гекта­­раў) сфар­ міраваўся ў 1778–1786 гг. Быў ён вынікам супольнай працы, галоўную ролю ўякой адыграў сам Радзівіл. Ягоныя праекты, узараваныя на еўрапейскіх прыклагах, якія князь убачыў пад час падарожжаў, былі рэалізаваныя шматлікімі архітэктарамі, геаметрамі, садоўнікамі і рамеснікамі. У „Гаспадарчых і юрыдычных распараджэннях князя Карaля Радзівіла” знаходзяцца інструкцыі, якія акрэсліваюць абавязкі галоўных асобаў, што бралі ўдзел у будоўлі ў Нясвіжы. Да заданняў „будаўніка”, якім быў Гаслаўскі [Gosławskі], належала арганізацыя дастаўкі матэрыялаў на месца будоўлі. Aсобай, адказнай за ўзнясенне бу­ дын­каў і архітэктуру, быў архітэктар („харунжы”, „архітэктар мануфактурны”) Леон Лютніцкі [Leon Lutnіckі]. У сваю чаргу фінансамі займаўся („касір”) Адам Лютніцкі [Adam Lutnіckі]. У тыя часы пры двары ў Нясвіжы было шмат архітэктараў, якія праектавалі для Радзі­віла. У Няс­віжы працавалі архітэктары Карло Спампані [Carlo Spampanі] (1775–1778) і Міхал Флар’яновіч [Mіchał Florjanowіcz], які праводзіў будаўнічыя працы ў Альбе і Нясвіжы ў 1761–1765, 1775, 1776–1778 гг. Акрамя таго, успамінаюцца архітэктары Міхал Якімовіч [Mіchał Jakіmowіcz] (1760–1778), а таксама Даніэль Людвікевіч [Danіel Ludwіkіewіcz] (1776­ ‍‑1800). У Нясвіжы з вялікім размахам праводзіліся паркавыя працы, таму было прынята на працу шмат садоўнікаў. У 1776 г. у Альбе працаваў садоўнік Францішек Гарбутовіч [Fran­cіszek Harbutowіcz]. Расліны ў Нясвіж дастаўляў садоўнік з Варшавы Францішак Боэм [Fran­cіscus Boem], якому ў 1782 г. праз пасрэдніцтва Гатіра [Gautura] былі перададзены [134]

alba_ksiazka.indd 134

7/29/09 12:18:58 AM

грошы за саджанцы раслін. Паслугамі гэтага садоўніка карысталіcя яшчэ ў 1810 г., калі ён ужо быў ў Вене. У лютым 1782 г. Пане Каханку ўзяў на працу Мацея Шэлнера [Macіeja Schoellnera]. Да яго абавязкаў належала не толькі дагляданне парку, але таксама навучанне садаўніцтву адданых пад яго надзор памочнікаў. Шэлнэр займаўся таксама праектаваннем паркаў. У 1783 г. успамінаецца Марцін Йосна [Marcіn Josna], а пасля ў тым самым годзе прыехаў Францішек Больман [Frantz Bollman]. Дзейнасць апошняга пацверджана, акрамя таго, ў 1791–1794 гг. З некалькіх дзесяткаў вядомых нам інвентароў Альбы (датаваных XVII–XIX ст.), якія знаходзяцца ў Варшаве, Вільне і Мінску, да публікацыі ў цэласці былі выбраны самыя важныя. Яны лепш за ўсë паказваюць веліч і хараство рэзыденцыі і парку. Да іх належаць наступныя спісы: 1. Рэест розных дрэваў… з 1738 г.

2. Галоўны інвентар палацаў у Альбе… з 1758 г.

3. Спіс палацаў у Альбе, будынкаў у Нясвіжы… з 1776 г.

4. Спіс звярынца ў Альбе… з 1782 г.

5. Рэестр мэблі у Альбе, у Хатцэ… з 1783 г.

6. Рэестр мэблі і маёмасці паркавых павільёнаў у Альбе… з 1785 г.

7. Спіс рухомай паркавай маёмасці ў Альбе… з 1821 г. Для аблягчэння далейшых даследванняў, быў зроблены таксама спіс ўсіх вядомых інвентароў і апісанняў, звязаных з Альбай. Перавод Кацярына Гарнцарэк

[135]

alba_ksiazka.indd 135

7/29/09 12:18:58 AM

Tadeusz Bernatowicz Adiunkt w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalizuje się w badaniach nad sztuką ogrodową, urbanistyką, mecenatem i krajobrazem kulturowym epoki baroku. Autor dokumentacji, która pozwoliła wpisać w 2005 r. rezydencję w Nieświeżu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO ( Architectural, Residential and Cultural Complex of the Radziwill Family at Nesvizh, 2005 ). Autor książek, m.in.: Miles christianus et peregrinus. Fundacje Mikołaja Radziwiłła Sierotki w ordynacji nieświeskiej ( 1998 ) oraz Monumenta variis Radivillorum. Wyposażenie Zamku Nieświeskiego w świetle badań archiwalnych ( 1998 ).

Ekspert do spraw zabytków Nieświeża zaangażowany w prace Polsko-Białoruskiej Komisji Konsultacyjnej ds.

Dziedzictwa Kulturalnego. Członek redakcji czasopisma Barok. Członek ICOMOS. Ze wstępu Jednym z najokazalszych zespołów rezydencjonalnych na Kresach był radziwiłłowski Nieśwież, a w jego obrębie zespół pałacowo-ogrodowy w Albie. Należący od XVI do XX w. do Radziwiłłów stanowi znakomity przykład ewolucji zespołu od renesansowej willi z ogrodem, poprzez barokowy pałac z ogrodem francus­kim po parki‑zwierzyńce i wielkoprzestrzenną kompozycję krajobrazową z promienistym układem ośmiu kanałów.

alba-okladka-plecy.indd 4

7/26/09 3:58:38 PM