сп. Обектив - бр. 197

Февруари 2012

МЕСЕЧНО ИЗДАНИЕ НА БЪЛГАРСКИ ХЕЛЗИНКСКИ КОМИТЕТ

Думи на редактора Ôåâðóàðñêèÿò áðîé íà ñïèñàíèåòî îòíîâî ïðåäñòàâÿ íà ÷èòàòåëèòå àêòóàëíè òåìè. Ñðåä òÿõ ñà : - Äàëè è êàê áúëãàðñêàòà äúðæàâà ùå çàòâîðè äîìîâåòå çà ñòàðè õîðà ñ ìåíòàëíè óâðåæäàíèÿ – åêñêëóçèâíî èíòåðâþ ñúñ çàì.-ìèíèñòúð Âàëåíòèíà Ñèìåîíîâà è êîìåíòàð îò àäâîêàò Àíåòà Ãåíîâà.

- Äåáàò çà äîñèåòàòà, ïðîâîêèðàí îò èñêàíåòî Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä äà ñå ïðîèçíåñå äàëè ÷ëåí 25 îò äåéñòâàùèÿ Çàêîí çà äîñèåòàòà èìà ïðîòèâîðå÷èÿ ñ Êîíñòèòóöèÿòà íà ÐÁúëãàðèÿ. Ðàçãîâîð ñ ïðåäñåäàòåëÿ íà Êîìèñèÿòà ïî äîñèåòà Åâòèì Êîñòàäèíîâ, áèâøèÿ äåïóòàò Òàòÿíà Äîí÷åâà è þðèñòà îò Ïðîãðàìà „Äîñòúï äî èíôîðìàöèÿ” Àëåêñàíäúð Êàøúìîâ.

- Çàùî, âúïðåêè ïðîòåñòèòå íà ãðàæäàíñêè îðãàíèçàöèè è îòäåëíè ëè÷íîñòè, áå ïðîâåäåí Ëóêîâìàðø - ñòàòèÿ íà èçâåñòíèÿ áëîãúð Ñâåòëà Åí÷åâà.

- Åâðîïåéñêèÿò ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà çàäàäå íîâ ñòàíäàðò çà ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî – êîìåíòàð íà àäâîêàò Ïîëèíà Ðóñèíîâà.

ÎÁÅÊÒÈ ÎÏÐÎÂÅÐÃÀÂÀ (4-5) Êàòî íà êèíî: ôëàøáåê ÌÍÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÅÊÑÏÅÐÒÀ (20-21) Èìà ëè ïîëèòè÷åñêà âîëÿ ñðåùó åòíè÷åñêàòà íåòúðïèìîñò è êñåíîôîáèÿòà ËßÂ È ÄÅÑÅÍ ÅÊÑÒÐÅÌÈÇÚÌ (24) Íàòèñêúò (29-31) Ðàïñîäèÿ â êàôÿâî ÈÍÒÅÃÐÀÖÈß ÍÀ ÌÀËÖÈÍÑÒÂÀÒÀ (32-33) Ðóìÿí Ðóñèíîâ: Îòðîâåíèòå îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ âúðíàõà èíòåãðàöèÿòà íà ðîìèòå 10-20 ãîäèíè íàçàä Âúïðîñèòå çàäàäå Þëèàíà Ìåòîäèåâà ÏÐÀÂÀ ÍÀ ÁÅÆÀÍÖÈÒÅ (34-38) Ñïåöèàëíèòå äîìîâå çà âðåìåííî íàñòàíÿâàíå íà ÷óæäåíöè - quo vadis? ÊÎËÎÍÊÀÒÀ ÍÀ ÑËÀÂÊÀ ÊÓÊÎÂÀ (39-40) Åêøúí èëè âîäåâèë èãðàÿò ðàçñëåäâàùè íàñèëèå íàä äåöà â Ðóñå?

- Êàê åäíà ðàçòúðñâàùà èñòîðèÿ çà êñåíîôîáñêî óáèéñòâî ñå ïðåâúðíà âúâ ôèëì è çàùî óíãàðñêèÿò ðåæèñüîð Áåíåäåê Ôëèãàóô ïîëó÷è „Ñðåáúðíà ìå÷êà“ íà Áåðëèíàëå’ 2012 – ðåöåíçèÿ îò ïîïóëÿðíèÿ êèíîêðèòèê Ïàâëèíà Æåëåâà.

ÑÂÎÁÎÄÀ ÍÀ ÑËÎÂÎÒÎ (41-44) Äîö. ä-ð Îðëèí Ñïàñîâ: Ñâîáîäàòà íà ìåäèèòå â Áúëãàðèÿ å â óïàäúê

- Äîêîãà ñåêñóàëíèòå ðàçëè÷èÿ ùå îòïðèùâàò õîìîôîáñêè ðåàêöèè ó íàñ – àâòîð Äåñèñëàâà Ïåòðîâà.

ÊÎËÎÍÊÀÒÀ ÍÀ ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐà (45-46) Êúäå ùå ìèãðèðà ÀÑÒÀ ÈÍÒÅÐÂÞ (47-49) Çà äà æèâåÿò âúçðàñòíèòå õîðà äîñòîéíî Åêñêëóçèâíî èíòåðâþ ñúñ çàì.-ñîöèàëíèÿ ìèíèñòúð ÂÀËÅÍÒÈÍÀ ÑÈÌÅÎÍÎÂÀ

ÃËÀÂÅÍ ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Þëèàíà Ìåòîäèåâà ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Æàíà Íèêîëîâà ÏÐÅÄÏÅ×ÀÒ: Äîíêà Ìàíãà÷åâà ÀÂÒÎÐÈ: Àíåòà Ãåíîâà, Äåñèñëàâà Ïåòðîâà, Çâåçäà Âàíêîâà, Ëåà Êîåí, Ëèëè Òîäîðîâà, Ëþáîìèðà Ìàðèíîâà, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ìèõàèë Èâàíîâ, Îðõàí Òàõèð, Ïàâëèíà Æåëåâà, Ïîëèíà Ðóñèíîâà, Ñâåòëà Åí÷åâà, Òàòÿíà Âàêñáåðã, Þëèàíà Ìåòîäèåâà ÑÍÈÌÊÀ ÊÎÐÈÖÀ: Àíäðåé Ãåòîâ ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÕÅËÇÈÍÑÊÈ ÊÎÌÈÒÅÒ Å ÍÅÇÀÂÈÑÈÌÀ ÍÅÏÐÀÂÈÒÅËÑÒÂÅÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈß ÇÀ ÇÀÙÈÒÀ ÍÀ ÏÐÀÂÀÒÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ. Îáðàçóâàí å íà 14 þëè 1992 ã.

Ñîôèÿ 1504 ï.ê. 146 òåë/ôàêñ: (02) 943 48 76 bhc@bghelsinki.org www.bghelsinki.org Ñîôèÿ 1504, óë. Âúðáèöà ¹7

Ïðåäñåäàòåë: Êðàñèìèð Êúíåâ Çàì-ïðåäñåäàòåë: Ìàðãàðèòà Èëèåâà ×ëåíîâå: Àíåòà Ãåíîâà, Àíòîàíåòà Íåíêîâà, Âàñèë ×àïðàçîâ, Âúëêî Ñòàíåâ, Ãåîðãè Áàíêîâ, Ãåîðãè Òîøåâ, Äàíèåëà Ôúðòóíîâà, Äåñèñëàâà Ïåòðîâà, Äåñèñëàâà Ñèìåîíîâà, Äèìèòðèíà Ïåòðîâà, Äèìèòúð Êàìáóðîâ, Åìèë Êîåí, Çåëìà Àëìàëåõ, Èëèàíà Ñàâîâà, Éîíêî Ãðîçåâ, Êàëèíà Áîçåâà, Êèðèë Èâàíîâ, Ìàðãàðèòà Èëèåâà, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ïëàìåí Áîãîåâ, Ðàäîñò Íèêîëàåâà, Ðàìàäàí Êåõàéîâ, Ñëàâêà Êóêîâà, Òàíÿ Ìàðèí÷åøêà, Þëèàíà Ìåòîäèåâà , ßíà Áþðåð Òàâàíèå

ËÈ×ÍÎ (57-58) Ìåæäó ÷åòèðè ñòåíè çà äâà ÷àñà. Èëè „Øîóøåíê“ ïî áúëãàðñêè... ÄÈÑÊÓÑÈß (59-65) Áúëãàðèÿ å ïî-ãîëÿìà îò ñâîèòå öàðå îò ïîñëåäíîòî ñòîëåòèå ÍÀÃÐÀÄÀ (66) Äàíèåëà Ãîð÷åâà ñïå÷åëè íàãðàäà çà æóðíàëèñòèêà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç (67-77) ÏÎ ÑÂÅÒÀ

06

Êëóá Îáåêòèâ

Законът за досиетата: защо им е важно да го съборят и кои изобщо са „те“

Снимка: Merlin1487 (flickr.com)

22

ÏÓÁËÈ×ÍÎÑÒ ÇÀ ËÃÒÁ

ОБРАТНАТА СТРАНА НА... ОБРАТНАТА СТРАНА

25

ËßÂ È ÄÅÑÅÍ ÅÊÑÒÐÅÌÈÇÚÌ

С ЛУКОВМАРШ КЪМ ДОБРЕ ОБЛЕЧЕН НЕОНАЦИЗЪМ

50

ÏÐÀÂÀ ÍÀ ÕÎÐÀÒÀ Ñ ÓÂÐÅÆÄÀÍÈß

ДЕИНСТИТУЦИАЛИЗАЦИЯТА НА ВЪЗРАСТНИТЕ С МЕНТАЛНИ ПРОБЛЕМИ В ОЧАКВАНЕ КАКВО ЩЕ СЕ СЛУЧИ

53

ÅÂÐÎÏÅÉÑÊÈ ÑÚÄ ÏÎ ÏÐÀÂÀÒÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ

СВОБОДАТА НА ПРЕСАТА СРЕЩУ ПРАВОТО НА ЛИЧНА НЕПРИКОСНОВЕНОСТ НА ИЗВЕСТНИТЕ ЛИЧНОСТИ - ДЕЛАТА „ШПРИНГЕР СРЕЩУ ГЕРМАНИЯ” И „ФОН ХАНОВЕР СРЕЩУ ГЕРМАНИЯ”

67 ÊÈÍÎ

БЕРЛИН ‘2012: SOS! УБИВАТ РОМИ!

„ОБЕКТИВ“ ОПРОВЕРГАВА

Юлиана Методиева, главен редактор

Като на кино: флашбек Ñëåä ïîãàçâàíåòî íà êëþ÷îâà çà Åòè÷íèÿ êîäåêñ íà æóðíàëèñòèòå äîãîâîðåíîñò (ò. 4) çà âçàèìîîòíîøåíèÿòà ìåæäó ìåäèèòå, êîèòî òðÿáâà äà ñå õàðàêòåðèçèðàò ñ âçàèìíî óâàæåíèå è ÷åñòíà êîíêóðåíöèÿ, âîäåùèÿò íà ñóòðåøíîòî ïðåäàâàíå „ÁÎäèëíèê” Íèêîëàé Áàðåêîâ ïîïàäíà ïîä ïîäîáàâàù îáñòðåë. Êîëåãèòå ìó ñîëèäàðíî çàñòàíàõà çàä â. „Òðóä”, òåàòðàëíî ðàçêúñàí â åôèð îò ïå÷àëíî èçâåñòíèÿ Áàðåêîâ. Ìíîçèíà îò òÿõ ñ óâëå÷åíèå çàãîâîðèõà çà ïîòúïêâàíå íà ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî, êàêòî è ÷å „äà ñå êúñà âåñòíèê â ÕÕI âåê å àáñóðäíî”(Â. Çàïðÿíîâ). Ðàçáèðà ñå, èìàøå è äðóãà ãëåäíà òî÷êà êúì ñëó÷èëîòî ñå. Ëèöåòî íà Íîâà òâ Ìèëåí Öâåòêîâ, íàïðèìåð ñìåòíà, ÷å ìåæäó ìåäèèòå íà Èðåíà Êðúñòåâà, êúì êîèòî ïðèíàäëåæè è Òâ7, è ãðóïèðîâêàòà, èçäàâàùà „Òðóä” è „24 ÷àñà”, ñå âîäè „êîðïîðàòèâíà âîéíà, â êîÿòî å íîðìàëíî äà ñå ñëó÷è òàêîâà íåùî”.

По-интересно е друго  èíòåðïðåòàöèèòå íà âîäåùè èìåíà îò ìåäèèòå ñå íàñòàíè äèñêóðñúò „èçãàðÿíå íà êíèãè, ôàøèçúì, õèòëåðèçúì, äèêòàòóðà”. Êàçàíî áå, ÷å áàðåêîâàòà àãðåñèÿ „íàïîìíÿ çà åäíè äðóãè âðåìåíà, êîèòî ÷îâå÷åñòâîòî òðÿáâà äà å çàáðàâèëî (Ò. Òîøåâ), êàêòî è ÷å ñòàíàëîòî å „îïèò çà ïîñòèãàíå íà öåëè

÷ðåç ÷îâåêîíåíàâèñòíà èäåîëîãèÿ, à ïî îáùî îïðåäåëåíèå ôàøèçìúò å âñÿêà äåéíîñò, êîÿòî ïðèëàãà ïðîïàãàíäíè öåíçóðíè òåõíèêè, çà äà ïîäòèñêà ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî è íåçàâèñèìîñòòà íà ìåäèèòå” (Á. Çþìáþëåâ). Ñàìàòà ðåäàêöèÿ íà â. „Òðóä” èçâúðøè îùå íà ïúðâàòà ñòðàíèöà îò ñúáîòíèÿ ñè áðîé îò 25 ôåâðóàðè òàêîâà ïðèïîçíàâàíå ñ íàöèñòêàòà èäåîëîãèÿ. Ïóáëèêóâàí áå êîëàæ íà âîäåùèÿ Áàðåêîâ, ôþðåðà Àäîëô Õèòëåð è ïðåäèçâèêàòåëíèÿ íàäïèñ „Íåãîâàòà áîðáà”. Ïîäîáíî ïðèïîçíàâàíå íå ñå ñëó÷âà çà ïðúâ ïúò. Äîñòàòú÷íî å äà ñå ðàçòâîðÿò òå÷åíèÿ íà âåñòíèöè îò ïîñëåäíî âðåìå. Óæàñåíèÿò âèê „òîâà å ôàøèçúì” ñå ÷ó ïî ïîâîä ïîñòàâåíèÿ âçðèâ â êîëàòà íà ïîïóëÿðíèÿ âîäåù Ñàøî Äèêîâ. Òàêà ñå ïèøå è ïðè âñÿêî ïîñåãàòåëñòâî íàä æóðíàëèñòè. Íàïðèìåð, ïî ïîâîä âçðèâà ïðåä ðåäàêöèÿòà íà â. „Ãàëåðèÿ” èëè íàïàäåíèÿòà íàä âîäåùèÿ Âàñèë Èâàíîâ îò Íîâà òâ, à â îùå ïî-ñòàðî âðåìå – ïî ñëó÷àÿ ñúñ çàëÿòàòà ñ êèñåëèíà ðàçñëåäâàùà æóðíàëèñòêà Àííà Çàðêîâà îò â. „Òðóä”. Èíà÷å êàçàíî, â àêñèîëîãè÷åí (öåííîñòåí) ïëàí íà æóðíàëèñòèòå îò ïðåõîäà âñå îùå èì ñå ñòðóâà àäñêè cool, ñóïåð ÿêî è àáñîëþòíî ñåêñè, àêî çàêëåéìÿò íÿêîãî êàòî ôàøèñò è äèêòàòîð. Ñúùî òàêà ñòðîãàòà äåôèíèöèÿ íà ìåæäóíàðîäíîòî ïðàâî

Обектив | Брой 197

5

„ãåíîöèä” (ïðåñòúïëåíèå ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî, èçâúðøâàíî îò äúðæàâàòà è íàñî÷åíî êúì ðàçëè÷íè åòíîñè èëè ðåëèãèîçíè ãðóïè) áèâà ìàñîâî óïîòðåáÿâàíà íå ñàìî îò æóðíàëèñòè, ñèíäèêàëíè ëèäåðè è ïåíñèîíåðè, íî è îò ïîëèòèöè. Çàùî ëè?

Има два възможни отговора Ïúðâèÿò å îáðàçîâàòåëíèÿò äåôèöèò. Êàòî öèâèëèçàöèîíåí áåêãðàóíä íà âñè÷êè ïîëçâàòåëè íà òåçè äóìè ñòîè âúðõîâíîòî çëî, ñòîðåíî îò íàöèçìà è Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà. Äîðè êîãàòî âúïðîñíèòå ïîëçâàòåëè ñà ðîäåíè â êðàÿ íà 80-òå ãîäèíè îò ìèíàëèÿ âåê è íÿìàò íèêàêâè ïðåêè ñïîìåíè çà ôàêëîíîñöèòå, ëàãåðèòå íà ñìúðòòà, ôàøèñòêèòå îðäè è ãîðåíåòî íà êíèãè.  òîçè ñìèñúë âèíà èìàò ëîøî íàïèñàíèòå ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ, ðàçêàçâàùè èçáèðàòåëíî íàöèñòêîòî ìèíàëî íà Åâðîïà, íî ïðåìúë÷àâàùè ãðîçíèòå èçìåðåíèÿ íà êîìóíèñòè÷åñêàòà èñòîðèÿ íà ñòðàíàòà íè. Îò äðóãà ñòðàíà, âèíàãè å äîáðå äà ñå ñëîæàò ìóñòà÷êèòå íà Õèòëåð è ïàðàíîè÷íèÿ ìó ïîãëåä íà ïúðâà ñòðàíèöà, à íå Áîãäàí Ôèëîâ, Õðèñòî Ëóêîâ èëè Áåêåðëå. Ïîñëåäíèòå ñà èçâåñòíè ñàìî êàòî ìåñòåí âèçàæ. À áúëãàðñêàòà æóðíàëèñòèêà ïàíè÷åñêè ñå ñòðàõóâà äà íå áúäå çàïîäîçðÿíà â ïðîâèíöèàëèçúì.

Вторият отговор е политически Òîé íåñúìíåíî å ïî-ñúùåñòâåíèÿò. Íàä 20 ãîäèíè îò ïàäàíåòî íà êîìóíèçìà áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ íå ïîäàâà íåîáõîäèìèòå ðåïëèêè íà ïîëèòèöè, êàêòî îò ëåâèÿ, òàêà è îò äåñíèÿ ñïåêòúð. Ñêëîííîñòòà êúì ïîïóëèçúì ïîçâîëÿâà íà Ñåðãåé Ñòàíèøåâ è íà Áîéêî Áîðèñîâ, êàêòî è íà ÷ëåíîâåòå îò äâàòà êàáèíåòà, ìúãëÿâî äà ñå ïðîèçíàñÿò ïî âúïðîñè çà ìèíàëîòî. Áèëà ëè å Áúëãàðèÿ êîìóíèñòè÷åñêà äúðæàâà, èëè íå? Èìàëî ëè å êîìóíèñòè÷åñêà äèêòàòóðà, ëàãåðè, íàðóøåíèå íà âñè÷êè ïðàâà íà ÷îâåêà îò 1944 äî 1989 ã. è àêî äà, çàùî íå ñå óïîìåíàâàò èç÷åðïàòåëíî ôàêòèòå è íå ñå ïðàâÿò ñúîòâåòíèòå èçâîäè çà îáùåñòâîòî? Êîãà ùå èìà êîíñåíñóñ ïî ïîëèòè÷åñêàòà ïðåöåíêà çà íàé-áëèçêîòî íè ìèíàëî? Çàùî ïðåç 2011-à Âèêòîð Îðáàí è óïðàâëÿâàùàòà ÔÈÄÅÑ ïðîìåíèõà êîíñòèòóöèÿòà íà Óíãàðèÿ, êàòî âíåñîõà òåêñò, ñïîðåä êîéòî ñå îñúæäà êîìóíèñòè÷åñêèÿò ðåæèì êàòî ïðåñòúïëåíèå ñðåùó ÷îâå÷íîñòòà, à â Áúëãàðèÿ

ñå ìúë÷è? Ìîæå áè çàùîòî íàðîäúò íå å ãîòîâ äà ñêúñà ñúñ ñâîåòî ìèíàëî? À êàêâî äà ãîâîðèì çà ïî-îòäàëå÷åíàòà èñòîðèÿ. Êàêâî çíàåì äîáðå, àäåêâàòíî, êàòî èñòèíñêè åâðîïåéöè çà ïîëèòè÷åñêèÿ õàðàêòåð íà Öàðñòâî Áúëãàðèÿ! Çàùî ñìå ñòàíàëè ñúþçíèê íà õèòëåðîâà Ãåðìàíèÿ è êàêâè ñà ïîñëåäèöèòå çà äåìîêðàöèÿòà ó íàñ? Êàêúâ å ïðîöåíòúò îò äíåøíèòå ïîëèòèöè, çíàåùè, ÷å íàä äâàäåñåò (20) ÄÅÑÍÈ, àâòîðèòàðèñòêè, íàöèîíàëèñòè÷åñêè îðãàíèçàöèè å èìàëî â Áúëãàðèÿ îò 1918 äî 1944 ã.?! ×å èçìåæäó òÿõ å Áúëãàðñêèÿò íàöèîíàëåí ñúþç (ÁÍÑ), êîéòî èìà ïðàâîïðèåìíèê äíåñ â ëèöåòî íà ñòîòèöèòå èçëèçàùè ïî óëèöèòå çà ñâîÿ ìåðçúê Ëóêîâìàðø âñÿêà ãîäèíà íà 18 ôåâðóàðè, çà äà ÷åñòâàò ðîæäåíèÿ äåí íà åäèí ôàøèñòêè ãåíåðàë? Êàêâà å ïðè÷èíàòà åâðîäåïóòàòè äà ñå ïðàâÿò íà óìðåëè ëèñèöè, êîãàòî ñúñåäíè Ìàêåäîíèÿ è Ãúðöèÿ ïóáëè÷íî çàäàâàò âúïðîñè çà îòãîâîðíîñòòà íà Áúëãàðèÿ çà äåïîðòàöèÿòà íà íàä 11 õèëÿäè åâðåè îò íîâîïðèñúåäèíåíèòå çåìè ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî íà öàð Áîðèñ Òðåòè! Âïðî÷åì ïðåñåí å ñïîìåíúò çà ïèàðñêèòå ìåòîäè íà Ñèìåîí Ñàêñêîáóðãîòñêè è êàáèíåòúò íà ÍÄÑÂ, êîãàòî ãðèæëèâî áå èçìåñòâàí ôîêóñúò íà îáùåñòâåíîòî âíèìàíèå îò ïîäîáíè íåóäîáíè âúïðîñè. Íàïðèìåð, áèë ëè å áàùà ìó àíòèñåìèò, ùîì å ïîääúðæàë àíòèåâðåéñêî çàêîíîäàòåëñòâî, è àêî äà, çàùî Áúëãàðèÿ ñå ïðåæèâÿâà äíåñ êàòî ðÿäúê åêçåìïëÿð ñðåä åâðîïåéñêèÿ ñâÿò, çàòúíàë â àäà íà öèòèðàíàòà âå÷å ÷îâåêîíåíàâèñòíà ðàñèñòêà èäåîëîãèÿ! Çàèãðàâàíåòî ñ ïîíÿòèÿ å îïàñíî íåùî. ×îâåê òðÿáâà äà ñå âðúùà ïî-÷åñòî íàçàä â èñòîðèÿòà ñè. Ïîëåçíî å äà ñå çíàå, çàùîòî èãíîðàíòèòå ñà ïî-îïàñíè îò öèðêàäæèéñêèòå æåñòîâå íà åäèí âîäåù. Òîé ñè èçêàðâà õëÿáà, êîëêîòî òàëàíòåöúò ìó ïîçâîëÿâà. Íåâåæåñòâîòî îáà÷å õðàíè íåäåìîêðàòè÷íîòî ìèñëåíå. Íåâåæèòå ïðèëè÷àò íà äåöà, êîèòî ñå êðèÿò ïîä ìàñàòà è ãàñÿò ëàìïàòà, çà äà èì ñòàíå ñòðàøíî. À êîãàòî íàèñòèíà ñå ñëó÷è àâòîðèòàðèçúì, êîãàòî òîòàëèòàðíîòî ðåàëíî ïðåâçåìå îáùåñòâîòî è ïîëèòè÷åñêàòà êëàñà çàïî÷íå íàñòúïëåíèå ñðåùó ìåäèèòå, ìàëöèíñòâàòà, ïàðëàìåíòàðèçìà è äðóãèòå íè ïðàâà è ñâîáîäè, èç÷åðïàíàòà ïóáëè÷íà ðåòîðèêà íÿìà äà âúðøè ãðàì ïîëåçíà ðàáîòà.

Разговора води Татяна Ваксберг

Законът за досиетата: защо им е важно да го съборят и кои изобщо са „те“ Днес обсъждаме едно искане до Конституционния съд. Ако бъде прието, то ще промени съществено Закона за досиетата. Онова, което се оспорва пред Конституционния съд, засяга самата дефиниция за това кой да се смята за работил за бившата Държавна сигурност, оспорва се критерият за оценка на това понятие. Искането идва в края на 5-годишния мандат на Комисията по досиетата и с това поражда сериозен конфликт – до този момент комисията се е ръководила от едни критерии, зададени от законодателя, а оттук нататък има риск да трябва да се съобразява със съвършено други критерии.

7

Искането е внесено от състав на Върховния административен съд, който е разглеждал дело, образувано по касационна жалба на бившия посланик Стоян Сталев. Тази жалба засяга включително и правото на комисията по досиетата да обявява принадлежността на гражданите към ДС, без да е необходимо да разполага с данни за това сътрудничество, изхождащи от самите засегнати. Сега това дело е спряно, защото съдийките по него молят Конституционния съд да обяви за противоконституционна последната част на чл. 25, т. 3 от Закона за досиетата. Моля за коментар.

ДС – подредена или хаотична организация?

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Íàñêîðî íèå çà âòîðè ïúò îáÿâèõìå â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî ðåøåíèå, çàñÿãàùî Ñòîÿí Ñòàëåâ. Ïúðâîòî îáÿâåíî îò íàñ ðåøåíèå íå áåøå îáæàëâàíî îò íåãî è òî âëåçå â ñèëà, ñëåä êàòî èçòå÷å íîðìàëíèÿò ñðîê. Âòîðîòî ðåøåíèå îáà÷å áåøå îáæàëâàíî îò Ñòîÿí Ñòàëåâ ïî ñúîòâåòíèÿ ðåä ïðåä Ñîôèéñêèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä. Íà ïúðâà èíñòàíöèÿ êîìèñèÿòà ñïå÷åëè äåëîòî, íî íà âòîðà èíñòàíöèÿ, âèäíî îò ðåøåíèåòî íà Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä, äåëîòî âúîáùå íå ñå ãëåäà ïî ñúùåñòâî, à ñå ïîñòàâÿ âúïðîñúò çà îáÿâÿâàíå íà òåêñòà ïî ÷ë. 25 îò Çàêîíà çà äîñèåòàòà çà ïðîòèâîêîíñòèòóöèîíåí. Òîçè òåêñò ðåãëàìåíòèðà êàðòîí÷åòàòà, ïðèäîáèëè ïîïóëÿðíîñò â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, ñúîòâåòíî è ðåãèñòðàöèÿòà â ðåãèñòðàöèîííèÿ äíåâíèê. Ïîñòàâÿò ñå ïîä ñúìíåíèå âñè÷êè ìàòåðèàëè, ñúçäàäåíè îò îïåðàòèâíèòå ñëóæáè (îò îïåðàòèâíèÿ ðàáîòíèê), àêî íå ñúùåñòâóâà îòìåòêà èëè ïîäïèñ îò ëèöåòî, ïðèâëå÷åíî çà ñúòðóäíèê, àãåíò è ò.í. Èñêà äà ñå âìåíè (âúâ âðúçêà ñ îòìåíåíîòî Ðåøåíèå ¹ 10 íà Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä îò 1997 ã.), ÷å ðåãèñòðàöèÿòà íà àãåíòè è ñåêðåòíè ñúòðóäíèöè â îïåðàòèâíèÿ îò÷åò å ñòàâàëî áåç ñúãëàñèåòî íà ñúîòâåòíèòå ëèöà.

Îò Äúðæàâíà ñèãóðíîñò â íàñòîÿùåòî è â ìèíàëîòî èñêàõà äà íè äîêàæàò êîëêî ñòðîéíà îðãàíèçàöèÿ ñà, ÷å ïðè òÿõ íå å ìîãëî äà èìà ïðîïóñêè è áåççàêîíèÿ, íî êàòî ÷å ëè ñåãà èñêàò äà íè âíóøàò îáðàòíîòî, äîðè ÷ðåç Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä – ÷å ñà ìîãëè äà áúäàò ðåãèñòðèðàíè êàòî àãåíòè õîðà áåç òÿõíîòî çíàíèå.  êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé, îñâåí ïúðâîòî è âòîðîòî ðåøåíèå çà Ñòîÿí Ñòàëåâ, èìà è òðåòè äîêóìåíò – ðàïîðò îò îïåðàòèâíèÿ ðàáîòíèê. Òîé äîêëàäâà íà ñâîÿ íà÷àëíèê, ÷å å íåîáõîäèìî Ñòîÿí Ñòàëåâ äà áúäå ñâàëåí îò îïåðàòèâåí îò÷åò ïîðàäè íÿêàêâè ïðè÷èíè.  òîçè ðàïîðò ñå ñïîìåíàâà, ÷å ëèöåòî å äîïðèíåñëî ñ äàäåíà èíôîðìàöèÿ çà èçïúëíåíèåòî íà ïîñòàâåíè çàäà÷è, íî êúì òîçè ìîìåíò âå÷å íÿìà äà èìà âúçìîæíîñò äà èçïúëíÿâà òåçè îïåðàòèâíè çàäà÷è, çà êîèòî å áèëî ïðèâëå÷åíî â ïúðâîíà÷àëíèÿ ìîìåíò. Êîìèñèÿòà íÿìà ïðàâî äà ðàçñúæäàâà âúðõó òåçè äîêóìåíòè. Òÿ òðÿáâà äà ãè âèäè, äà ãè ñúáåðå è äà ñå ïðîèçíåñå ñ ðåøåíèå „çà” èëè „ïðîòèâ”. Çàùî Âúðõîâíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí ñúä â òîçè òðè÷ëåíåí ñúñòàâ âçåìà ñúîòâåòíîòî ðåøåíèå, êîãàòî òðè ìåñåöà ïðåäè òîâà â àíàëîãè÷åí ñëó÷àé ñ äðóã ãðàæäàíèí, êîãîòî ñìå îáÿâèëè â ïðèíàäëåæíîñò êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò, ñúùî ïî ÷ë. 25 îò Çàêîíà çà äîñèåòàòà, ïîñòàíîâÿâà ñâîåòî ðåøåíèå â ïîëçà íà êîìèñèÿòà?! Âúçíèêâà âúïðîñúò: êîå íàëîæè Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä äà áúäå ñåçèðàí îò Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä òî÷íî çà ñëó÷àÿ Ñòîÿí Ñòàëåâ è òî÷íî îò òîçè òðè÷ëåíåí ñúñòàâ, êîéòî âå÷å èìà ñúîòâåòíàòà ïðàêòèêà?!

8

КЛУБ ОБЕКТИВ

Кое наложи това?

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Îòãîâîðúò çà ìåí å íåèçâåñòåí.

Вие казахте, че комисията няма право да разсъждава, а трябва да приложи съответната норма. Но това е споменато и в искането до Конституционния съд – че комисията няма избор, че тя трябва да приложи текст, подложен на оспорване за противоконституционност.

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Ðàäâàì ñå, ÷å â äèñêóñèÿòà ó÷àñòâà è ã-æà Òàòÿíà Äîí÷åâà. Ñïîìíÿì ñè, ÷å êîãàòî ñå îáñúæäàõà òðèòå çàêîíîïðîåêòà, îò êîèòî áå íàïðàâåí òîçè çàêîí, èìàøå åäèí îùå ïî-êðàòúê òåêñò – ÷å ïðè íàëè÷èåòî íà îòìåòêà â ðåãèñòðàöèîííèÿ äíåâíèê è íà òúé íàðå÷åíèòå „êàðòîí÷åòà”, êîìèñèÿòà å äëúæíà äà îáÿâè ïðèíàäëåæíîñò. Òîâà áåøå ïðîäèêòóâàíî îò çàêîíîäàòåëÿ, êîãàòî ñå ïðèåìàøå çàêîíúò, ïî íÿêîëêî ïðè÷èíè. Ïúðâàòà ïðè÷èíà áåøå, ÷å ãîëÿìà ÷àñò îò àðõèâíèòå äîêóìåíòè (îïåðàòèâíèòå äåëà) ñà óíèùîæåíè è òî íå ïî íÿêàêâà ïîñëåäîâàòåëíîñò, à ñóáåêòèâíî. Òîâà ïðîëè÷à è îò ïðàêòèêàòà. Óíèùîæåíè ñà äåëà íà ëèöà, çà êîèòî êúì íàñòîÿùèÿ ìîìåíò ìîæå äà ñå êàæå, ÷å ñà âîäåùè â åäíà èëè äðóãà ñôåðà, ïðèìåðíî â ïîëèòèêàòà, â îáùåñòâåíèÿ æèâîò èëè â íÿêàêâà ïðîôåñèîíàëíà îáëàñò. Âåðîÿòíî òîãàâà îïåðàòèâíèòå ðàáîòíèöè (ñúçíàòåëíî èëè íåñúçíàòåëíî) ñà óíèùîæèëè òåçè îïåðàòèâíè äåëà. Êîãàòî ñå îáñúæäàøå çàêîíúò, íàääåëÿ ìíåíèåòî,

÷å ïîëèòè÷åñêèÿò ðåêåò ñ „ðàçìàõâàíåòî” íà êàðòîí÷åòàòà (÷å äàäåí ÷îâåê èìà ñúïðè÷àñòíîñò êúì ñëóæáèòå íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò) òðÿáâà äà ñïðå. Ñ íà÷èíà, ïî êîéòî áåøå ïîäõîäåíî ñ Ðåøåíèå ¹ 10 íà Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä îò 1997 ã., áåøå îãðàíè÷åíî îïîâåñòÿâàíåòî íà êàòåãîðèèòå ëèöà, çà êîèòî èìàøå ñàìî ðåãèñòðàöèÿ â ðåãèñòðàöèîííèÿ äíåâíèê, êàðòîí÷å è ïðîòîêîë çà óíèùîæàâàíå. Ïî òîçè íà÷èí îáùåñòâîòî ñå ëèøàâàøå îò âúçìîæíîñòòà äà áúäå èíôîðìèðàíî öÿëîñòíî çà äàäåíî ëèöå, íåçàâèñèìî äàëè òî å â èçïúëíèòåëíàòà âëàñò, èëè â äðóãà ñôåðà íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò. Òîâà ëèöå îáà÷å, ïî åäèí èëè äðóã íà÷èí, ñ òå÷åíèå íà âðåìåòî âèíàãè ñå èçïîëçâàøå çà ïîëèòè÷åñêè ðåêåò ñ ðàçìàõâàíåòî íà òåçè êàðòîí÷åòà. Ïî òîçè íà÷èí ñå öåëåøå êàêâîòî èìà çà äàäåíî ëèöå, äà ñå ïðåäîñòàâè êàòî èíôîðìàöèÿ â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî. Ïîðàäè òîâà â çàêîíà íå âëåçå ëóñòðàöèîíåí òåêñò, çà äà ñå äàäå âúçìîæíîñò íà îáùåñòâîòî ñàìî äà ïðåöåíè êàê äà ïðîöåäèðà ñ òàçè èíôîðìàöèÿ.

Обектив | Брой 197

9

ЗАКОНЪТ ЗА ДОСИЕТАТА

Въпросът, който днес е поставен пред Конституционния съд, пред обществото стои от 20 години, а пред парламента от горедолу 15 – може ли да имаш картонче, че си работил за Държавна сигурност, без да знаеш за това. Г-жа Татяна Дончева е разисквала този въпрос по време на приемането на оспорвания текст през 2006 г. в Народното събрание. Тогава депутати от Коалиция за България – Георги Юруков и Георги Анастасов, оспорват необходимостта този текст да бъде гласуван от Народното събрание, като казват, че подобен текст би дал основание за злоупотреби впоследствие, тоест той би дал възможност да се обявят за агенти хора, които не са и подозирали, че са били агенти. Тогава думата взема Татяна Дончева. Казва, че този въпрос е проверяван, и то неведнъж, в Комисията за контрол над специалните служби. Позовава се на експертиза (и то не една), която е била провеждана. От нея и от разговори със специалисти, както тя казва, извежда един основен пример – всеки картон в архивите съществува не в един екземпляр, а в 5-6 екземпляра. „Не може да се правят картончета като тези за цените в плод-зеленчук” – казва тя тогава. Позовава се също на Инструкцията за оперативен отчет, откъдето изважда примери в подкрепа на своето твърдение и в защита на текста, който днес е оспорен. Тя бива подкрепена от депутата Веселин Методиев. Затова се обръщам към г-жа Дончева: как гледате днес на оспорването на този текст, който тогава е защитаван експертно от вас?

ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: Îñïîðâàíåòî ïðåä Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä â ìîìåíòà íà òîçè òåêñò

îò çàêîíà íå å þðèäè÷åñêè ïðîáëåì. Òîâà å ïñåâäîþðèäè÷åñêè ïðîáëåì, çàä êîéòî ñå êðèå æåëàíèåòî äà áúäå ðàçòóðåíà êîìèñèÿòà çà ïðèëàãàíå íà çàêîíà è äà áúäå çàòâîðåíà ñòðàíèöàòà ïî íà÷èí, ïî êîéòî òåçè õîðà ñè ïðåäñòàâÿò. Ñìÿòàì, ÷å ïðè÷èíà äà ñå íàïðàâè òîâà å, ÷å íÿêîè ñìÿòàõà äà íå èçïúëíÿâàò òîçè çàêîí. Àêî äîðè áÿõà ïðåäïîëîæèëè, ÷å ùå ñå íàëîæè äà èçïúëíÿâàò íåóäîáåí çà ñåáå ñè çàêîí, òå íÿìàøå äà ãî äîïóñíàò.

10

КЛУБ ОБЕКТИВ

Кого имате предвид, като казвате „те“?

ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: Ïîä „òå” èìàì ïðåäâèä áèâøàòà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è õîðàòà, âúðõó êîèòî òÿ èìà âëèÿíèå.

Исторически закон, роден от грешка, случайност и лудост Êàòî ñå âúðíåòå íàçàä âúâ âðåìåòî ùå âèäèòå, ÷å ñúçäàâàíåòî íà çàêîíà ñòàíà ñïîíòàííî. Ðóìåí Ïåòêîâ äîïóñíà ãðóáà ãðåøêà â ìíîãî íåïîäõîäÿù ìîìåíò. Òå áÿõà ðåøèëè â òåñåí êðúã (êîéòî òîãàâà ãî îáñëóæâàøå PR-ñêè), ÷å òðÿáâà äà ïîäãîòâÿò âòîðèÿ ìàíäàò íà Ãåîðãè Ïúðâàíîâ, êàòî èçâàäÿò ïðîáëåìà ñ íåãîâîòî äîñèå, çà êîåòî âå÷å çíàåõà, ÷å ïðîòèâíèöèòå íà ÁÑÏ è íà Ãåîðãè Ïúðâàíîâ çíàÿò. Äîñèåòî íà Ãåîðãè Ïúðâàíîâ å áèëî èçâåñòíî íà Êîìèñèÿòà „Àíäðååâ”. Ìîæå áè å áèëî èçâåñòíî è íà Êîìèñèÿòà „Áîíåâ”. Òå ðåøèõà, ÷å ïî òîçè íà÷èí ùå ðåøàò ïðîáëåìà, êàòî ïðåäâàðèòåëíî îáåçñìèñëÿò, ïðèíèçÿò è ïðèòúïÿò åôåêòà. Íå óñïÿõà äà íàïðàâÿò òîâà. Íå ñúì ñè ïðåäñòàâÿëà, ÷å ïðåç 2006-2007 ã. ùå áúäå âúçìîæíî Çàêîíúò çà îòâàðÿíå íà äîñèåòàòà äà áúäå âúðíàò êàòî äíåâåí ðåä. Ñìÿòàõ, ÷å òå íÿìà äà äîïóñíàò òîâà ïî íèêàêúâ íà÷èí. Òå îáà÷å íàïðàâèõà òàçè ãðåøêà. Èìàøå ëóäè ãëàâè îò ðàçëè÷íè ïîëèòè÷åñêè ñèëè, êîèòî âå÷å

áÿõà ðàçáðàëè, ÷å òàì å çàðîâåíî „ãîëÿìî êó÷å”, áëàãîäàðåíèå íà êîåòî å ñáúðêàí öåëèÿò áúëãàðñêè ïðåõîä. Êëþ÷îâè èãðà÷è ìàíèïóëèðàõà ïðåõîäà, èçòèêâàõà îò ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò îòêðîâåíî çàâèñèìè õîðà, ìîæåõà äà äúðæàò õîðàòà â ðúöåòå ñè. Êîãàòî ñå ñúçäàäå âúçìîæíîñò ïðîáëåìúò äà áúäå ðåøàâàí, ïúðâîòî ðàçêîâíè÷å áåøå Äîãàí. Áåñåí, ÷å ÄÏÑ ñå èçêàðâà ïàðòèÿ íà ÄÑ, òîé áåøå êàçàë, ÷å ÄÏÑ å òîëêîâà ïàðòèÿ íà ÄÑ, êîëêîòî è âñè÷êè îñòàíàëè. Òîâà íè îòâúðçà ðúöåòå. Îíîâà, êîåòî ñìå ïðàâèëè êàòî êîíñòðóêöèÿ íà çàêîíà è êàòî çàìèñúë, áåøå äà ñúáåðåì îïèòà îò ïðåäèøíèòå îòâàðÿíèÿ íà äîñèåòàòà, êîéòî áåøå íåãàòèâåí, çà äà èçÿñíèì çà ñåáå ñè çàùî òå íå ñà óñïåëè. Åäíàòà òåçà áåøå, ÷å íå ñà óñïåëè, çàùîòî íå ñà èñêàëè äà óñïåÿò. Âåðîÿòíî èìà è òàêúâ åôåêò, íî ãîëÿìàòà ÷àñò îò õîðàòà ñìÿòàì, ÷å äîáðîñúâåñòíî ñà ñå ìú÷èëè. Òîãàâà íàïðàâèõìå íÿêîëêî òúíêîñòè â çàêîíà. Åäíàòà îò òÿõ å ñêðèòà â çàãëàâèåòî, à äðóãàòà – â ÷ë. 25. Íèå íå êàçâàìå êîé êàêúâ å. Èìåòî íà çàêîíà å Çàêîí çà äîñòúï è ðàçêðèâàíå íà äîêóìåíòèòå çà îáÿâÿâàíå íà ïðèíàäëåæíîñò. Íå êàçâàìå äàëè ÷îâåêúò å äîáúð èëè ëîø, äàëè å èçêëþ÷èòåëåí øïèîíèí, èëè íàãúë èíòðèãàíò. Êàçàõìå, ÷å îáùåñòâîòî èìà íóæäà äà çíàå èñòèíàòà è äà ñè ñúçäàäå ìíåíèå çà âñåêè, çà êîãîòî èçëåçå íåùî. Òîâà ïðåäïîëàãàøå äà íÿìà ëóñòðàöèÿ.

Но и законът от 1997 г. се казваше Закон за достъп до документите на бившата Държавна сигурност и в заглавието също не се определяше кой какъв е.

ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: Ñòàðèÿò çàêîí áåøå äàë òðåòèÿ êëþ÷ – øåôîâåòå íà ñëóæáè äà ðåøàâàò êîå äîñèå äà îòâîðÿò è êîå íå. Çà òÿõ òîâà îçíà÷àâàøå äà ñå

ïàçè àãåíòóðà, äà ïðåâåðáóâàìå, òîåñò äà ïðîäúëæèì äåéíîñòòà íà ñúòðóäíèöèòå íà ñòàðàòà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò â íîâè âðåìåíà, ñ êîåòî äà îãðàíè÷èì

Обектив | Брой 197

11

ЗАКОНЪТ ЗА ДОСИЕТАТА

òÿõíîòî îòâàðÿíå, âñúùíîñò äà ãè íàïðàâèì îùå ïî-çàâèñèìè. Îêàçà ñå, ÷å çàìèñúëúò íà òîãàâàøíèòå îòâàðÿùè äîñèåòà å áèë äà äúðæàò îïîçèöèÿòà â øàõ.

Никакъв шанс за „случайни“ картончета Íèå ïðîâåäîõìå íÿêîëêî èçñëóøâàíèÿ ñ âñè÷êè äåéñòâàùè è ïðåäèøíè øåôîâå íà ñëóæáè, êîèòî áÿõà æèâè, ñ âñè÷êè øåôîâå íà àðõèâà, çà äà íè ðàçÿñíÿò êàêâà ÷àñò îò àðõèâà å çàïàçåíà, êàêâî îò íåãî å ñúõðàíåíî, êàêâî å óíèùîæåíî è êàêâî íå å óíèùîæåíî. Îñâåí òîâà ñ íàêàçàòåëíèòå òåêñòîâå èñêàõìå äà îãðàíè÷èì âúçìîæíîñòòà çà ÷åðåí ïàçàð íà äîñèåòàòà. Èçñëåäâàéêè òîçè ìåõàíèçúì, ñòúïèõìå íà Èíñòðóêöèÿòà çà îïåðàòèâåí îò÷åò, äåéñòâàëà ïî îíîâà âðåìå, âúç îñíîâà íà êîÿòî ñà ñúçäàâàíè àðõèâèòå. Íå çíàì äàëè òàçè èíñòðóêöèÿ å âå÷å ðàçñåêðåòåíà. ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Ðàçñåêðåòåíà å. ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: Òîãàâà ìåäèèòå, êîèòî èìàò æåëàíèå äà ðàáîòÿò â òàçè îáëàñò, áè òðÿáâàëî äà ðàçïðîñòðàíÿò îíàçè ÷àñò îò íåÿ, êîÿòî ïîêàçâà, ÷å íå ìîæåø äà èìàø ñàìî åäíî êàðòîí÷å, ÷å èìàø ðàçïðîñòðàíåíè íà 5-6 ìåñòà êàðòîí÷åòà, â ðàçëè÷íè îðãàíè íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò – îò ðåãèîíàëíàòà äèðåêöèÿ äî Öåíòðàëíèÿ àðõèâ, è ÷å çà äà òè ñúçäàäàò êàðòîí÷å, èìà äåñåòèíà ïðåäïîñòàâêè, ìåæäó êîèòî òâîåòî çàÿâëåíèå çà ñúãëàñèå è îùå öÿë êóï äîêóìåíòè, êîèòî âåðáóâàíîòî ëèöå èëè ëèöåòî, êîåòî ïðèâëè÷àò êúì ñúòðóäíè÷åñòâî, ïîäïèñâà. Çàòîâà íèå âå÷å ìîæåõìå äà êàæåì, ÷å ïúðâî íå êðúùàâàìå ÷îâåêà ñ îãëåä íà òàáåëàòà â êàðòîí÷åòî, à êàçâàìå, ÷å òîâà å ÷îâåê, èìàù ïðèíàäëåæíîñò êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò, êîåòî ñå âèæäà îò íåãîâî

êàðòîí÷å èëè îò ïðîòîêîë, â êîéòî ïèøå, ÷å íåãîâîòî äîñèå å óíèùîæåíî. Íèùî ïîâå÷å. Íå êàçâàìå äàëè òîé å äîáúð èëè ëîø.  ñâîÿòà ñúâêóïíîñò çàêîíúò å ïîä÷èíåí íà íÿêîëêî êëþ÷îâè åëåìåíòà. Ïúðâî, ñëóæáèòå äà íÿìàò ïðàâîòî íà ïðåöåíêà. È ïðåä íàøàòà êîìèñèÿ òå èñêàõà äà ñè ïîçâîëÿò ïðàâîòî íà ïðåöåíêà, íî ïðåäâàðèòåëíèòå èçñëóøâàíèÿ, êîèòî íàïðàâèõìå, ïîêàçàõà, ÷å áèâøèòå øåôîâå íà ñëóæáè ðàçáðàõà, ÷å íå ñà ñïàñèëè íàé-öåííèòå àãåíòè, à íàéãîëåìèòå íàòåãà÷è è íàé-ãîëåìèòå âðúçêàðè, êàòî áÿõà æåðòâàëè õîðà, êîèòî íàèñòèíà ñà ðàáîòèëè çà íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò, íî êîèòî íÿìàõà â ìîìåíòà ïîëèòè÷åñêè ãðúá, çà äà áúäàò èçâàäåíè îò îáðúùåíèå. Çàòîâà íèå êàçàõìå: àêî äàäåì ïðàâî íà ïðåöåíêà íà êîìèñèÿòà, ùå ñòàíå ñòðàõîòåí íàòèñê âúðõó íåÿ ïî âñÿêàêâè ëèíèè è òîâà ùå ÿ äèñêðåäèòèðà. Çàùîòî íå å âúçìîæíî ñ ìåòúð, ñàíòèìåòúð èëè ñ ãðàì äà ïðåöåíèø êîãà ôàêòèòå ñà ìàëêî ïîâå÷å èëè ìàëêî ïî-ìàëêî çà ðàçêðèâàíåòî íà åäèí èëè äðóã ÷îâåê. Çàòîâà íèå êàçàõìå: çàêîíúò ùå ñå ïðàâè ìíîãî ôîðìàëèñòè÷íî, çà äà ìîæå êîìèñèÿòà äà áúäå îñâîáîäåíà, à è äà íÿìà ëóñòðàöèÿ. Ñìÿòàì, ÷å â ëóñòðàöèÿòà ñúùî å çàðîâåíî ãîëÿìî êó÷å. Êîãàòî êàæåø íà ÷îâåêà, ÷å ãî çàïëàøâà èçõâúðëÿíå îò îáùåñòâåíèÿ æèâîò, òîé ñòàâà âàø ïðîòèâíèê, äîðè ïî îòíîøåíèå íà îíåçè, êîèòî äúðæàò äîñèåòî ìó è ãî èçíóäâàò ñ íåãî. Çàòîâà ñåãà, êîãàòî ñå ïîñòàâè âúïðîñúò çà êëèðà, êàçâàì, ÷å òðÿáâà äà ñå óñòèñêà äîêðàé – ñúñ ñúùåñòâóâàíåòî íà êîìèñèÿòà, ïðîäúëæàâàíåòî íà îòâàðÿíåòî è ëèïñàòà íà ëóñòðàöèÿ. Òîâà áè íàïðàâèëî ñúþçíèê íà îòâàðÿíåòî âñåêè ÷îâåê, êîéòî å ïðèåë äà ñúòðóäíè÷è îò íåìàé êúäå, çàùîòî å áèë øàíòàæèðàí, çàùîòî å áèë óïëàøåí è íå å ïðîÿâèë äîñòàòú÷íî ñìåëîñò è ìúæåñòâî.

Днес обаче ни е събрало конкретното искане към Конституционния съд относно чл. 25... ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: Êàðòîí÷åòàòà íå ñà ïðîèçâîëíî äåëî íà ÷èíîâíèöè îò ñèñòåìàòà íà áèâøàòà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò – ïèñà÷è íà êàðòîí÷åòà.

Ñúçäàâàíåòî íà êàðòîí÷åòàòà óâåí÷àâà åäèí ñëîæåí ôàêòè÷åñêè ñúñòàâ, êîéòî òå÷å â ïðîäúëæåíèå íà ìíîãî ìåñåöè, äîðè íà ãîäèíà. Ñïîðåä Èíñòðóêöèÿòà

12

КЛУБ ОБЕКТИВ çà îïåðàòèâåí îò÷åò å àáñîëþòíî çàäúëæèòåëíî äà èìà ïèñìåíè ìàòåðèàëè, èçõîæäàùè îò ñàìîòî ëèöå. Êàðòîí÷åòàòà ñà â 5-6 åêçåìïëÿðà, íàìèðàùè ñå â

ðàçëè÷íè ÷àñòè íà áèâøàòà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò – îò ðåãèîíàëíèòå çâåíà äî Öåíòðàëíèÿ àðõèâ.

Оспореният текст е във връзка с основно твърдение в Конституцията. Обръщам се към Александър Кашъмов. Как може да се обясни искането към Конституционния съд да се сметне този текст от Закона за досиетата за противоконституционен точно във връзка с чл. 56 и чл. 57 от Конституцията? Член 56 гласи: „Всеки гражданин има право на защита, когато са нарушени или застрашени негови права или законни интереси”, а чл. 57 гласи: „Основните права на гражданите са неотменими. Не се допуска злоупотреба с права, както и тяхното упражняване, ако то накърнява права или законни интереси на други лица”. В каква степен тези две твърдения на Конституцията могат да противоречат на текста, който обсъждаме? Аз не намерих никаква връзка.

За какво точно е питан Конституционният съд ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÊÀØÚÌÎÂ: Òîâà èñêàíå íà òðè÷ëåííèÿ ñúñòàâ íà Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä å óíèêàëíî. Òî ñå ïîçîâàâà íà Ðåøåíèå ¹ 10 íà Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä îò 1997 ã., íî íå ñî÷è ðàçïîðåäáàòà, êîÿòî òîãàâà å áèëà ìîòèâ íà Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä, çà äà îáÿâè òîãàâàøíèÿ çàêîí çà ïðîòèâîêîíñòèòóöèîíåí. Ñåãàøíîòî èñêàíå íå å ÿñíî ôîðìóëèðàíî. Òî ãëàñè, ÷å ñå èñêà îò Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä äà ñå ïðîèçíåñå ñ îãëåä ñòàðîòî ðåøåíèå è äà êàæå íå ïðîòèâîðå÷è ëè ÷ë. 25, ò. 3 îò ñåãàøíèÿ çàêîí íà ÷ë. 56 è ÷ë. 57 îò Êîíñòèòóöèÿòà.

Ñïîðåä ìåí Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä ùå áúäå ïîñòàâåí ïðåä òîâà äà îïðåäåëè ïðåäìåòà íà äåëîòî, òîåñò äà êàæå äàëè ñå ñî÷è, èëè íå ïðîòèâîðå÷èå ñ ÷ë. 32 îò Êîíñòèòóöèÿòà. Òåçè òåêñòîâå ìîãàò äà ðàáîòÿò ñàìî âúâ âðúçêà ñ íÿêîå êîíêðåòíî ïðàâî, à íå ñàìè çà ñåáå ñè. Òîâà, êîåòî å áèëî ïðåäìåò íà ðàçãëåæäàíå îò Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä ïðåç 1997 ã., å áèëî çà çàùèòàòà íà ëè÷íàòà íåïðèêîñíîâåíîñò (÷ë. 32).  ìîìåíòà îáà÷å çàùèòàòà íà ëè÷íàòà íåïðèêîñíîâåíîñò äîðè ôîðìàëíî íå å èçâåäåíà â èñêàíåòî íà Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä, êîåòî ïîñòàâÿ äîïúëíèòåëåí êàçóñ ïðåä Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä.

Обектив | Брой 197

13

ЗАКОНЪТ ЗА ДОСИЕТАТА

Твърдите ли, че в искането към Конституционния съд има някакво скрито искане? ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÊÀØÚÌÎÂ: Òîâà òðÿáâà äà èçòúëêóâà Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä.

Значи твърдите, че формално е оспорена противоконституционността на текста от Закона за досиетата във връзка с два текста на Конституцията – чл. 56 и чл. 57, но в действителност се визира трети текст от Конституцията – чл. 32. ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÊÀØÚÌÎÂ: Òî÷íî òàêà. Òåêñòîâåòå íà ÷ë. 56 è 57 íå ìîãàò äà ðàáîòÿò ñàìè ïî ñåáå ñè. Ñ òîâà èñêàíå Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä å îñòàâåí ñàì äà îïðåäåëè ïðåäìåòà íà äåëîòî ñè. Òàêà ìè ñå ñòðóâà. Íîâèÿò çàêîí îò 2006 ã. å ñúùåñòâåíî ðàçëè÷åí êàòî êîíòåêñò è ïðàâíà ñðåäà îò ïðåäõîäíèÿ çàêîí. Òîâà íå å â ðåäàêöèÿòà íà ÷ë. 25, ò. 3, êîÿòî â ìàêñèìàëíà ñòåïåí ïðèëè÷à íà ñòàðàòà ðåäàêöèÿ, íî êîíòåêñòúò å ìíîãî âàæåí. Ñòàðèÿò çàêîí å îò äâå ñòðàíèöè è ïîëîâèíà. Òîé íå ïðåäâèæäà ïðîöåäóðà çà ðàáîòà íà êîìèñèÿòà, à è ñàìàòà ñòàðà êîìèñèÿ, êàêòî êàçà Òàòÿíà Äîí÷åâà, ñå ñúñòîè îò ìèíèñòúðà íà âúòðåøíèòå ðàáîòè è øåôîâåòå íà ñëóæáè. Íå ìîæå äà ñå î÷àêâà, ÷å òÿ å íåçàâèñèìà. Êàòî ñå ïðîñëåäÿò îñîáåíèòå ìíåíèÿ ïðè ñòàðîòî êîíñòèòóöèîííî ðåøåíèå, ùå ñå âèäè, ÷å òîâà å áèëî îñíîâíî ïðèòåñíåíèå çà êîíñòèòóöèîííèòå ñúäèè, çà äà îáÿâÿò ñúîòâåòíè òåêñòîâå çà ïðîòèâîêîíñòèòóöèîííè. Íåçàâèñèìî, ÷å íÿêîè îò ðàçñúæäåíèÿòà íà Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä òîãàâà áóäÿò âúïðîñè, âñå ïàê èìà î÷åâèäíè íåùà – ëèïñàòà íà çàùèòà ïðåä ñúä, ëèïñàòà íà ãàðàíöèÿ çà íåçàâèñèìîñòòà íà êîìèñèÿòà, ëèïñàòà íà ïðîöåäóðà, ïî êîÿòî êîìèñèÿòà ðàáîòè. Òîâà ñà âñå íåùà, ïðîíèçàëè òîãàâà ðàçñúæäåíèÿòà è êîèòî

â ìîìåíòà íå ñà òàêà. Ïúðâî, èìàìå êîìèñèÿ, êîÿòî å ñúñòàâåíà ñ ó÷àñòèåòî íà âñè÷êè ïàðëàìåíòàðíî ïðåäñòàâåíè ïàðòèè (êîåòî ïî äåôèíèöèÿ ÿ ïðàâè íåçàâèñèìà). Ñåãà â íåÿ íÿìà ó÷àñòèå îò óïðàâëÿâàùàòà ïàðòèÿ, êîåòî ÿ ïðàâè îùå ïî-íåçàâèñèìà. Âòîðî, íàïúëíî î÷åâèäíî å, ÷å ñåãàøíèÿò çàêîí ðàçïèñâà ïðîöåäóðà, êîÿòî å äîñòà ÿñíà è äåòàéëíà. Òðåòî, êîìèñèÿòà ðàáîòè îñâåí â òàçè ïðîöåäóðà è ïðè óñëîâèÿòà íà Àäìèíèñòðàòèâíî-ïðîöåñóàëíèÿ êîäåêñ, êîéòî ñúùî ñå ïðèëàãà. Èìà ñúäåáåí ïðîöåñ íà äâå èíñòàíöèè – àäìèíèñòðàòèâåí ñúä è Âúðõîâåí àäìèíèñòðàòèâåí ñúä. Àêî Âúðõîâíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí ñúä èñêà äà áúäå ïîòâúðäåíî, ÷å ñîáñòâåíàòà ìó ïðàêòèêà ñúîòâåòñòâà íà Êîíñòèòóöèÿòà èëè äà áúäå êàçàíî, ÷å íå ñúîòâåòñòâà íà Êîíñòèòóöèÿòà, òîâà íå ìîæå äà áúäå âàëèäåí ïðåäìåò íà êîíñòèòóöèîííî ïèòàíå.  ñëó÷àÿ Âúðõîâíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí ñúä êàçâà â èñêàíåòî ñè: „Íèå ïðèëàãàìå áóêâàëíî çàêîíà, çàòîâà íè êàæåòå äàëè çàêîíúò ïðîòèâîðå÷è íà Êîíñòèòóöèÿòà”. Çà ìåí å àáñóðäíî Âúðõîâíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí ñúä, êîéòî å ïðèåë îïðåäåëåíà ïðàêòèêà ïî òúëêóâàíåòî íà çàêîíà, äà ïèòà êàêâî ùå êàæå ìèíèñòúðúò.

Това, което оспорвате в момента, е легитимността на самото обръщане към Конституционния съд, така ли?

14

КЛУБ ОБЕКТИВ ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÊÀØÚÌÎÂ: Âúðõîâíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí ñúä å êàçàë: „Íèå òúëêóâàìå çàêîíà ïî òîçè íà÷èí. Ñìÿòàìå, ÷å íå ìîãàò äà ñå ñúáèðàò ïîâå÷å äîêàçàòåëñòâà”. Íî òîâà å òÿõíî òúëêóâàíå! Îòêúäå íàêúäå ñëåä òîâà ùå îòïðàâÿò èñêàíå äî Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä, ïðè ïîëîæåíèå, ÷å ñà ïðèåëè íÿêàêâî òúëêóâàíå è íà áàçàòà íà ñîáñòâåíîòî èì ëîøî òúëêóâàíå èñêàò Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä äà ñå ïðîèçíåñå?! Êîìèñèÿòà ðàáîòè èçêëþ÷èòåëíî àêòèâíî è äîáðå, êîåòî å âèäèìî. Íå ìè å èçâåñòíî äà èìà îïîâåñòÿâàíèÿ íà îñíîâàòà íà åäèí äîêóìåíò. Èìà ñúäåáíè äåëà. Âúðõîâíèÿò àäìèíèñòðàòèâåí ñúä çà òåçè ñúäåáíè äåëà ïî ÷ë. 25, ò. 3 êàçâà, ÷å ôàêòè÷åñêèòå êîíñòàòàöèè ñå óñòàíîâÿâàò

ïî íåñúìíåí íà÷èí îò ïðåäñòàâåíèòå ïî äåëîòî äîêàçàòåëñòâà. Ñëåä òîâà îòáåëÿçâàò: „Äåéñòâèòåëíîñòòà íà èçáðîåíèòå äîêóìåíòè, âúç îñíîâà íà êîèòî å ïîñòàíîâåíî ðåøåíèåòî, íå ñà îñïîðåíè îò êàñàöèÿòà”. Òîâà ïîêàçâà, ÷å ñúùåñòâóâà ïðîöåäóðà ïî îñïîðâàíå. Ñúùåñòâóâà âúçìîæíîñò, àêî íÿêîé ñå ñúìíÿâà â òåçè äîêóìåíòè, äà ñè ïðîâåäå ïðîöåäóðà ïðåä ñúäà ïî òÿõíîòî ðàçñëåäâàíå. Íåêà äà ñðàâíÿâàìå íåùàòà. Òóê åäèí ÷îâåê å ãàðàíòèðàí ÷ðåç ïðîöåäóðà ïðåä íåçàâèñèìà êîìèñèÿ è äâå ñúäåáíè èíñòàíöèè ñëåä òîâà, à ïî ÇÓÒ èìà ñàìî åäíà ñúäåáíà èíñòàíöèÿ. Òóê òðè èíñòàíöèè ïðåãëåæäàò äîêóìåíòèòå.

Г-жо Дончева, вие същата дисекция ли направихте на това искане?

ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: Êîëåãàòà Êàøúìîâ å àáñîëþòíî êîðåêòåí â ðàçñúæäåíèÿòà ñè çà òîçè ïðåäìåò. Áèõ ïîä÷åðòàëà, ÷å çàêîíèòå ñà ìíîãî ðàçëè÷íè. Ñëåä êàòî êàðòîí÷åòàòà â çàêîíà îò 1997 ã. ñà îòõâúðëåíè â ðàìêèòå íà äðóã çàêîí, ñ äðóã îáõâàò, ñ äðóãî ñúäúðæàíèå (ìàêàð äà å çàêîí âñå çà äîñèåòàòà), íå ìîæå àíàëîãè÷íî äà ïðåíåñåø âúðõó ñåãàøíîòî

âðåìå ñúâñåì äðóã çàêîí, ñúâñåì äðóãà ïðîöåäóðà, ïðè ñúâñåì äðóãè óñëîâèÿ è ãàðàíöèè.

Скритият повод да започнеш война

От архивите на Народното събрание разбираме, че в деня, в който се гласува този текст и бива оспорен от двама депутати от Коалиция за България, Филип Димитров ги призовава да атакуват точно този оспорен текст пред Конституционния съд. Дори бива подкрепен в този си апел от Николай Свинаров, който по това време е председател на комисията. Това право на обръщане към Конституционния съд обаче не е било използвано. Имате ли хипотеза защо е това чакане от пет години?

Обектив | Брой 197

15

ЗАКОНЪТ ЗА ДОСИЕТАТА

ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: ×ëåí 3 íà çàêîíà ñúäúðæà íà íÿêîëêî ñòðàíèöè ñïèñúê íà îáùåñòâåíèòå è äúðæàâíèòå ïîçèöèè, êîèòî ïîäëåæàò íà îòâàðÿíå. Ñëåä êàòî íèå ñìå ñòèãíàëè ïî÷òè äî êðàÿ íà ñïèñúêà, ñ èçêëþ÷åíèå íà 4-5 ïîñëåäíè ïîçèöèè, ñëåä êàòî ñìå ìèíàëè ïðåç öÿëàòà äúðæàâíà àäìèíèñòðàöèÿ è ïóáëè÷åí ñåêòîð, ñìå ñòèãíàëè îïàñíî áëèçî äî ÷ëåíîâåòå íà óïðàâèòåëíè, êîíòðîëíè è íàäçîðíè îðãàíè, ïðîêóðèñòè íà áàíêè, çàñòðàõîâàòåëè è ïðåçàñòðàõîâàòåëè, íà ôîíäîâè áîðñè, íà àêöèîíåðíè äðóæåñòâà, îðãàíèçèðàùè íåîôèöèàëåí ïàçàð íà öåííè êíèæà, èíâåñòèöèîííè ïîñðåäíèöè è èíâåñòèöèîííè äðóæåñòâà, íà òúðãîâöè, êîèòî îðãàíèçèðàò õàçàðòíè èãðè, åäíîëè÷íè òúðãîâöè è äðóæåñòâà, êîèòî ñå çàíèìàâàò ñ îñúùåñòâÿâàíåòî íà åëåêòðîííè ñúîáùåíèÿ, ðàäèî- è òåëåâèçèîííè îïåðàòîðè. Íèå

ñìå ñòèãíàëè äî âúðõà íà ÷àñòíèÿ áèçíåñ. Ñåãà òðÿáâà äà îáÿñíèì êàêâà å ðîëÿòà íà áèâøàòà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò â ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêèÿ êàïèòàë îò ðàííèÿ ïðåõîä. Ïîçèöèèòå, äî êîèòî çàêîíúò å ñòèãíàë, íè äàâàò îòãîâîð íà òåçè âúïðîñè. Òî÷íî òåçè ïîçèöèè ñå çàåìàò îò õîðà ÷àñòíèöè, êîèòî íèêîé íå ìîæå äà ãè ìàõíå îò ðàáîòàòà èì. Âúîáùå íå ñòàâà äóìà çà ìîðàëíà óêîðèìîñò, íèòî çà ëóñòðàöèÿ, íèòî çà íÿêàêâà äðóãà çàïëàõà. Äàæå íå ðàáîòÿò â Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúíøíèòå ðàáîòè, òà äà ìîæå äà ãè óâîëíè Íèêîëàé Ìëàäåíîâ, áåç çàêîíúò äà ìó äàâà ïðàâî. Òî÷íî òåçè õîðà íå èñêàò äà èçëÿçàò òåçè ôàêòè. Òå ìîæàõà äà „ïðåãëúòíàò” öÿëàòà äúðæàâíà è îáùèíñêà ñòúëáèöà, íî òîâà íå ìîãàò äà ïðåãëúòíàò. Çàùîòî òîãàâà çàâåñàòà – êàê ñà ðàáîòèëè âñè÷êè çà äúðæàâàòà è íåéíàòà ñèãóðíîñò, ùå ïàäíå.

Хипотезата на г-жа Дончева звучи ли ви убедително?

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Ïîäêðåïÿì òàçè õèïîòåçà. Äîðè èìàìå îùå íÿêîëêî òî÷êè, êîèòî ñà îò çíà÷åíèå.  ìîìåíòà òå÷å ïîäãîòîâêà çà ïðîâåðêàòà âúâ âèñøèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ è èíñòèòóòè. Ìèñëÿ, ÷å ïðîâåðêàòà òàì ùå äàäå îòãîâîð íà ïîñòàâåíè

âúïðîñè è íà âúïðîñè, êîèòî ùå âúçíèêíàò.  ÷ë.

3, àë. 2 èìà îùå äëúæíîñòè, êîèòî ñà îò çíà÷åíèå çà îáùåñòâåíèÿ æèâîò çà ñòðàíàòà. Ìîæå òîâà äà å åäíà îò çàäêóëèñíèòå ïðè÷èíè çà òàçè ñèëíà àòàêà, êîÿòî ñå ôîðìèðà â ìîìåíòà.

Какъв е броят на лицата, които предстои да проверите?

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Ïðåäñòàâà çà âèñøèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ íÿìàì. Ìîãà äà ñïîäåëÿ çà ñïèñúêà îò ôèðìè, êîèòî ñìå çàïî÷íàëè äà óòî÷íÿâàìå. Íà ïðúâ ïîãëåä òå ñà íàä 10 500. Òðÿáâà äà óòî÷íèì óïðàâèòåëíèòå èì îðãàíè – íà åäíîñòåïåííà, äâóñòåïåííà ôîðìà, àêöèîíåðíè äðóæåñòâà, ÎÎÄ-òà. Àêî ñðåäíèÿò ñúñòàâ íà óïðàâèòåëíèòå

è êîíòðîëíèòå èì îðãàíè å ìåæäó 5 è 7 äóøè, ïðåäñòàâÿòå ñè çà êàêâà ãîëÿìà öèôðà çà ïðîâåðêà ñòàâà äóìà. Äðóã å âúïðîñúò ïî êàêúâ íà÷èí ùå ñå óñòàíîâÿâàò òåçè ëèöà, çàùîòî äàâíîñòòà å çàëè÷èëà äîñòà íåùà. Ãîëÿìà ÷àñò îò áàíêèòå ñà ïðåèìåíóâàíè, ñúñ çàêðèòà äåéíîñò èëè êóïåíè îò äðóãè, íî òîâà îïèðà äî ðóòèííà òåêóùà ðàáîòà.

16

КЛУБ ОБЕКТИВ

Но делото, за което говорим, стига до Конституционния съд въз основа на конкретно дело на Стоян Сталев. Подозирате ли, че отдолу текат процеси, които не са докрай видими?

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Èíòåðåñíî å, ÷å äåëîòî çàïî÷íà ñúñ Ñòîÿí Ñòàëåâ. Ïðåäè ãîäèíà è ïîëîâèíà èìàøå îïèò çà àòàêà êúì Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä ñ îìáóäñìàíà. Òîãàâà àòàêàòà íå ìîæà äà áúäå ðåàëèçèðàíà. Îïèòàõà ñå äðóãè ôîðìè è ìåòîäè. Òóê ñå ñïîìåíàõà íÿêîëêî èìåíà, íî òå ñà çàñåãíàòè îò çàêîíà. Êîìèñèÿòà ñå ïðîèçíåñå çà ñúïðè÷àñòíîñò

íà Ãåîðãè Þðóêîâ. Òåçè ëèöà íå ìîãàò äà ñå ïðèìèðÿò ñ ôàêòà, ÷å äîêóìåíòèòå ñúùåñòâóâàò, çàòîâà ñå îïèòâàõà äà âëèÿÿò òåçè òåêñòîâå äà íå áúäàò ïðèåìàíè â çàêîíà, ïî êîéòî ðàáîòè íàñòîÿùàòà êîìèñèÿ. Çà òÿõ òîâà ñà íåëèöåïðèÿòíè ôàêòè è äàííè.

Александър Кашъмов каза, че не му е известен случай, в който да сте оповестили дадено лице за принадлежност към Държавна сигурност, позовавайки се само на един документ. Така ли е?

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Çàêîíîäàòåëÿò íè å îãðàíè÷èë â èçèñêâàíåòî „ìèíèìàëíî íåîáõîäèìè äîêóìåíòè çà îïîâåñòÿâàíå”, òîåñò çà ñúïðè÷àñòíîñò. Òðÿáâà äà èìà ðåãèñòðàöèîíåí íîìåð â ðåãèñòðàöèîííèÿ äíåâíèê. Òîçè äíåâíèê å àâòåíòè÷åí, íàïèñàí íà ðúêà è ïî ðåä. Íÿìà ïðåñêà÷àíå. Ñëåä êàòî

äíåâíèêúò ñâúðøè ñ „ïðîøíóðîâàí, ïðåíîìåðîâàí”, çàïî÷âà ñëåäâàùèÿò äíåâíèê ñúñ ñëåäâàùèÿ íîìåð. Êàðòîí÷åòî íå ìîæå äà ñúùåñòâóâà áåç òîçè àâòåíòè÷åí íîìåð, çàïèñàí â ãîðíàòà ìó ÷àñò. Íÿìà äðóãè äíåâíèöè.

Изпитвам подтискащото чувство за „дежа вю”, защото този регистрационен дневник беше сниман и описван преди 15 години. Днес не само, че пак е на дневен ред, но се и оспорва нещо, което отдавна е показано като факт.

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Çà ïúðâè ïúò ðåãèñòðàöèîííèòå äíåâíèöè èçëÿçîõà îò ìèíèñòåðñòâîòî ïðåç 2008-2009 ã. Áÿõà çàñåêðåòåíè äî èçëèçàíåòî íà òîçè çàêîí. Ñúñ çàêîíà ñå ðàçñåêðåòèõà âñè÷êè äîêóìåíòè, ñúçäàâàíè îò

Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è îñîáåíî ïî îïåðàòèâíèÿ îò÷åò îò 1944 ã. äî 16.07.1991 ã., è ñà ïîä êîíòðîëà íà êîìèñèÿòà. Àêî íåùî å áèëî ñíèìàíî äî îíçè ìîìåíò, òî å áèëî ñàìî â äàëå÷èíà, â ïîêàçíîñò, íî íå ñà áèëè äîñòúïíè äî êîéòî è äà å ãðàæäàíèí.

Обектив | Брой 197

17

ЗАКОНЪТ ЗА ДОСИЕТАТА

Това, което казвате сега като защита на този текст, е изтъквано като аргумент за защита на подобни текстове или подобни схващания още преди 15 години. Периодично тази тема е възниквала в общественото пространство до днес.

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Äúðæàâíà ñèãóðíîñò àïåëèðà, ÷å å ñòðîãà è ñòðîéíà îðãàíèçàöèÿ, ÷å åäâà ëè íå ïðè íåÿ íÿìà íàðóøåíèÿ, âñè÷êî å îïèñàíî, ÷å èìà îïåðàòèâíà èíñòðóêöèÿ, ñ êîÿòî ñå ðåãëàìåíòèðà âñè÷êî îò „à” äî „ÿ” ïî äåéíîñòòà çà ïðèâëè÷àíå íà àãåíòóðíèÿ àïàðàò. Íå ìîæå íèêîé ñàì äà âïèøå èëè äà îòïèøå íåùî áåç ñàíêöèÿ íà ãîðåñòîÿù

íà÷àëíèê, ðåãèñòðàöèÿòà ñòàâà ïî êàíàëåí ðåä, ñ íåîáõîäèìèòå äîêóìåíòè. Ïðåç 1990 ã., êîãàòî èçëèçà ïðåäëîæåíèåòî îò Íàíêà Ñåðêåäæèåâà äî òîãàâàøíèÿ ìèíèñòúð Àòàíàñ Ñåìåðäæèåâ çà óíèùîæàâàíå íà àðõèâíèòå äåëà, íèêîé íå ïîñòàâÿ âúïðîñà çà óíèùîæàâàíå íà ðåãèñòðàöèÿòà è ðåãèñòðàöèîííèòå êàðòîí÷åòà.

Споделяте ли тезата, която застъпи и Татяна Дончева, че това не е просто искане до Конституционния съд, а по-мащабна акция срещу закона и най-вече срещу комисията, чийто мандат изтича съвсем скоро.?

ÅÂÒÈÌ ÊÎÑÒÀÄÈÍÎÂ: Ïúðâèòå àòàêè äîéäîõà ñëåä êàòî ïðîâåðèõìå ïðåçèäåíòñêàòà èíñòèòóöèÿ è ïðåçèäåíòà è ñëåä êàòî èçëÿçîõìå ñ ðåøåíèå. Àòàêèòå ñà ïîä íàé-ðàçëè÷íà ôîðìà – çàáàâÿíå çà ïðåäîñòàâÿíå íà ñãðàäåí ôîíä, ïðåäîñòàâÿíå íà ñãðàäåí ôîíä íà 20 êì è â ëîøî ñúñòîÿíèå (â áëèçêèòå äíè ùå ãî ïîêàæåì íà åäíà êîíôåðåíöèÿ). Äåéíîñòòà íà êîìèñèÿòà çàïî÷íà íà 5 àïðèë 2007

ã., à ïëàíèðàíèòå áþäæåòíè ñðåäñòâà áÿõà 900 õèë. ëâ. çà 2007 ã. ïî áþäæåòà. Êîãàòî ñå î÷àêâàøå òàçè äåéíîñò äà ñå ðàçðàñíå, çà êîåòî é òðÿáâàò ñðåäñòâà, áàçà è äðóãè ñïîìàãàòåëíè íåùà, òå çàëîæèõà åäâà 900 õèë. ëâ.

Какво може да се направи

Г-жо Дончева, като политик с голям опит бихте ли казали как според вас ще се развие по-нататък този конфликт, който очевидно не цели само оспорването на един текст? ÒÀÒßÍÀ ÄÎÍ×ÅÂÀ: Íà áàçàòà íà ìîÿ îïèò ñìÿòàì, ÷å êîãàòî ïðàâèì íåùî, òðÿáâà äà ñïðåì äà ñå

çàíèìàâàìå ñ âúïðîñà äàëè òîâà íåùî ùå èçäúðæè, äàëè èìà øàíñîâå. Òðÿáâà äà ïðàâèì âñè÷êî, êîåòî

18

КЛУБ ОБЕКТИВ çàâèñè îò íàñ êàòî äîáðîñúâåñòíè áúëãàðè, òà íåùàòà çà Áúëãàðèÿ äà âúðâÿò äîáðå. À ðàçâèòèåòî íà Áúëãàðèÿ ïðåç òåçè 20 ãîäèíè áåøå âúçëîæåíî íà íåäîáðîñúâåñòíè õîðà, êîèòî ñìÿòàõà íà áàçàòà íà çàâèñèìîñòè, ñúçäàäåíè ñ òîçè ìåõàíèçúì, äà òëàñêàò Áúëãàðèÿ êúì êðàéíî ëîøà ïîñîêà íà ðàçâèòèå, äîêàòî äîêàðàõà îðãàíèçèðàíàòà ïðåñòúïíîñò íà âúðõà íà äúðæàâàòà. Âñåêè äîáðîñúâåñòåí áúëãàðèí òðÿáâà äà ïðàâè òîâà, êîåòî çàâèñè îò íåãî.  åäèí èñòîðè÷åñêè ìîìåíò íèå áÿõìå õîðàòà, êîèòî ïèøåõà çàêîíè. Ñðåùó íàñ èìàøå ìíîãî ñúìíåíèÿ. Àêî â ÷åðâåíàòà ïàðòèÿ íÿìàøå ñåðèîçíè õîðà, òîçè çàêîí íèêîãà íÿìàøå äà áúäå ôàêò. Àêî íÿìàøå ñåðèîçíè õîðà â ÄÏÑ, êîèòî íà ñîáñòâåíèÿ ñè ãðúá áÿõà èçñòðàäàëè òîâà, çàêîíúò íÿìàøå äà áúäå ôàêò. Íà Åâòèì Êîñòàäèíîâ è íà ÷ëåíîâåòå íà êîìèñèÿòà òîãàâà ñúùî ñå ãëåäàøå ñ ãîëÿìî íåäîâåðèå. Âðåìåòî îáà÷å ïîêàçà, ÷å òå äîáðîñúâåñòíî èçïúëíÿâàò òîâà, çà êîåòî èñòîðè÷åñêèÿò ìîìåíò èì å äàë âúçìîæíîñò. Äàéòå äà ñúñðåäîòî÷èì óñèëèÿòà ñè äà îòáèåì òàçè àòàêà è äà íàïðàâèì îáùåñòâåíî äîñòîÿíèå êàêâî èñêàò äà ñïðàò òåçè õîðà. Çàùî ñëåä êàòî ñà ìèíàëè

50-60 ïîçèöèè íà âñÿêàêâè õîðà, èçâåäíúæ íÿêîé ñå ñåòè, ÷å òîâà òðÿáâà äà áúäå ñïðÿíî?! Çàùîòî òîé ìîðàëíà ðåàáèëèòàöèÿ îò íåãî íå ìîæå äà ïîëó÷è. Âúïðîñúò å êàê äà ñå ñúçäàäàò ïðåäïîñòàâêè, ñ êîèòî äà ñå îñóåòè îòâàðÿíåòî, äà ñå ñìåíè êîìèñèÿòà, âïîñëåäñòâèå äà ñëîæàò òàì ïîäõîäÿùè ïîñëóøíè õîðà, êîèòî äà íàïðàâÿò òàêà, ÷å çà íÿêîëêî ìåñåöà äà ñå çàáðàâè, ÷å ñúùåñòâóâàò è Áúëãàðèÿ äà ïðèêëþ÷è îòâàðÿíåòî íà äîñèåòàòà. À â äðóãèòå ñòðàíè îùå ïðåç 1990-1991 ã. ñè ðåøèõà âúïðîñà ñ åäèí çàìàõ, áåç äà âäèãàò ïóøèëêà.  Áúëãàðèÿ òîâà òðàå âå÷å 20 ãîäèíè, íî òîêîâà èçìú÷åíî, òîëêîâà íåùàñòíî! Äíåñ ãîëÿìà ÷àñò îò õîðàòà ñìÿòàò, ÷å àêî èçâàæäàíåòî íà äîñèåòàòà å ñòàíàëî ïî-ðàíî, ìíîãî íåùà ñà ùåëè äà ñòàíàò ïî ðàçëè÷åí íà÷èí. Äàéòå ñåãà äà ïðåäîòâðàòèì òîâà, êîåòî ìîæåì. Ìíîãî å âàæíî êîìèñèÿòà äà ïðîäúëæè äà ðàáîòè, àðõèâúò äà ïðîäúëæè äà ñå ïðåäàâà, äà ñå óâåëè÷àò õîðàòà, êîèòî, áèäåéêè ñ îòâîðåíè äîñèåòà, ùå íè ñúäåéñòâàò, êàòî èñêàò îòâàðÿíåòî íà äîñèåòàòà è íà äðóãè õîðà, çà êîèòî èìàò èíôîðìàöèÿ. Äîðè è â ïîçèöèèòå, ïðåç êîèòî êîìèñèÿòà å ìèíàëà, èìà ìíîãî íåîòâîðåíè äîñèåòà.

Мандатът на комисията изтича през месец април. За да се осуети неприемливо развитие на този въпрос, какво трябва да бъде извършено оттук нататък?

ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÊÀØÚÌÎÂ: Íîðìàëíî å, ÷å êîìèñèÿòà å èíñòèòóöèÿ ñ ìàíäàò. Ìèñëÿ îáà÷å, ÷å íÿìà íèùî ïî-òúæíî îò òîâà äà ñå âúðíåì â 1997 ã. Îòòîãàâà äîñåãà ñà èçìèíàëè 15 ãîäèíè, à 15 ãîäèíè îò 22 ãîäèíè ïðåõîä ñà òâúðäå äúëúã ïåðèîä îò âðåìå. Äà íå ãîâîðèì çà òîâà, ÷å ðàçïîðåäáàòà îò çàêîíà, çà êîÿòî ãîâîðèì, å ïðèåòà ñúñ 124 ãëàñà „çà” ñðåùó 3 ãëàñà „âúçäúðæàëè ñå”, êîåòî îçíà÷àâà ïî÷òè ïúëíî åäèíîäóøèå, äà íå ãîâîðèì, ÷å ïî òîçè çàêîí êîìèñèÿòà å ïðîâåðèëà íàä 117 õèë. äóøè äî ìîìåíòà è å îáÿâèëà ïðèíàäëåæíîñò êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò íà íàä 5 500 äóøè. Çàòîâà çà ìåí ïîëîæåíèåòî ñåãà è ïîëîæåíèåòî ïðåç 1997 ã. ñà êîðåííî ðàçëè÷íè. Òîãàâà äåëîòî å áèëî ïîêîðåêòíî, çàùîòî å áèëî ïðåäè äà áúäå ïðèëîæåí

çàêîíúò. Ñåãà çàêîíúò ñå ïðèëàãà âå÷å 5 ãîäèíè. Òîâà ñà ñúäáè íà õîðà, íåùà, êîèòî ñà ñå ñëó÷èëè, òîâà å íàïðåäúê, êîéòî îáùåñòâîòî å îñúùåñòâèëî. Êîãàòî åäèí çàêîí å ïðèëàãàí òîëêîâà äúëãî âðåìå, òîé ìîæå äà áúäå ãëåäàí çà êîíñòèòóöèîííîñò ñàìî çàåäíî ñ ïðàêòèêàòà ïî ïðèëàãàíåòî ñè. Òîâà íå ñà ñàìî àáñòðàêòíè òåêñòîâå, êàêâèòî ñà òåêñòîâåòå íà òîêó-ùî ïðèåò çàêîí. Íàìèðàì çà íîðìàëíî äà ñå ïîñòàâÿò òàêèâà êàçóñè (òîâà å áèëî ïðåäâèäåíî è îò Íàðîäíîòî ñúáðàíèå òîãàâà), ñòèãà äà íÿìà ïîäòåêñò çàä âñè÷êî òîâà. Èñêðåíî ñå íàäÿâàì, ÷å Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä ùå âçåìå ïðàâèëíî ðåøåíèå. Îñâåí òîâà ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè îáùåñòâåíîòî ìíåíèå ïî òåìàòà äîñòà ñå ïðîìåíè. Ìèñëÿ, ÷å òî ñå óñïîêîè è çàðàäè ðóòèííîòî

Обектив | Брой 197

19

ЗАКОНЪТ ЗА ДОСИЕТАТА

è ðåãóëÿðíî îïîâåñòÿâàíå ñâèêíà äà çíàå èñòèíàòà çà òîâà êîé ìó ãîâîðè, êîé ãî óïðàâëÿâà, êîé èñêà äà ãî

óïðàâëÿâà, êîé å äúðæàë ðåñóðñèòå è ïðîäúëæàâà äà ãè äúðæè. Òàêúâ å ñìèñúëúò íà òîçè çàêîí.

Според вас нагласата на общественото мнение има ли реално значение за вземането на решения в страната?

ÀËÅÊÑÀÍÄÚÐ ÊÀØÚÌÎÂ: Îáùåñòâåíîòî ìíåíèå â Áúëãàðèÿ èìà çíà÷åíèå. Òî îáà÷å íå ìîæå äà áúäå åäèíñòâåíèÿò ðåñóðñ, çà äà ñå ïðîèçíåñå Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä. Ïðåç 1997 ã. íÿêîëêî îò ñúäèèòå â Êîíñòèòóöèîííèÿ ñúä, êîèòî ñà íàïèñàëè

îñîáåíî ìíåíèå, ñà ñå âúçïðîòèâèëè íà òîâà, òîåñò Êîíñòèòóöèîííèÿò ñúä ñè å ïîçâîëèë äà âçåìå ïðåäâèä îáùåñòâåíîòî ìíåíèå. Íåêà è ñåãà äà ãî âçåìå ïðåäâèä!

УЧАСТНИЦИ

Татяна Дончева е юрист, народен представител от левицата в 38-ото, 39-ото и 40-ото Народно събрание. Бивш член на постоянните парламентарни комисии по правни въпроси, по вътрешна сигурност и обществен ред, както и на подкомисията за контрол върху работата на службите за сигурност и службите за обществен ред в 40-ото Народно събрание. Евтим Костадинов е юрист, председател на Комисията за разкриване на документите и за обявяване на принадлежност на български граждани към Държавна сигурност и разузнавателните служби на БНА. Бивш народен представител от левицата в 40-ото Народно събрание от 2005 до 2007 г. Александър Кашъмов е юрист. Ръководител на правния екип на програма „Достъп до информация”. Избран за адвокат на годината през 2008 г.

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА Ìèõàèë Èâàíîâ

Има ли политическа воля срещу етническата нетърпимост и ксенофобията

Снимка Борислав Николов

Íà 11 ÿíóàðè 2012 ã. Íàðîäíîòî ñúáðàíèå ïðèå ñ îãðîìíî çàêúñíåíèå Äåêëàðàöèÿ, îñúæäàùà îïèòà çà íàñèëñòâåíà àñèìèëàöèÿ íà áúëãàðñêèòå ìþñþëìàíè. Ïðåç èçìèíàëèòå 22 ãîäèíè òåìàòà çà „âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ” å îáñúæäàíà íåâåäíúæ â ïàðëàìåíòà. Ïîëèòè÷åñêè ñèëè è âîäåùè ïîëèòèöè ñå ðàçãðàíè÷èõà è îñúäèõà àñèìèëàöèîííàòà ïîëèòèêà íà êîìóíèñòè÷åñêàòà ïàðòèÿ. Íî çà ðåøåíèå îò çàêîíîäàòåëíèÿ îðãàí íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà, êîÿòî ïî Êîíñòèòóöèÿ å ïàðëàìåíòàðíà ðåïóáëèêà, íå ìîæåøå äà ñå êîíöåíòðèðà äîñòàòú÷íî ïîëèòè÷åñêà âîëÿ. Ó íàñ àêòúò íà ïàðëàìåíòà ìèíà ïî÷òè íåçàáåëÿçàíî. Ïî-ïîäðîáíî èíôîðìèðàõà çà ñúáèòèåòî íà ñâîèòå èíòåðíåò-ñòðàíèöè íÿêîè àãåíöèè. Íÿêîëêî âåñòíèêà, ðàäèîñòàíöèè è òåëåâèçèè íàïðàâèõà ëàêîíè÷íè ñúîáùåíèÿ. Ïî÷òè íÿìàøå êîìåíòàðè.  Òóðöèÿ äåêëàðàöèÿòà áåøå ïðèâåòñòâàíà. Ìóçàôåð Êóòëàé – ñïåöèàëèñò ïî áúëãàðî-òóðñêèòå îòíîøåíèÿ, ïóáëèêóâà â ñïèñàíèåòî „Òúðêèø óèêëè” îò 14 ÿíóàðè 2012 ã. ñòàòèÿ, îçàãëàâåíà „Èñòîðè÷åñêî ðåøåíèå íà áúëãàðñêèÿ ïàðëàìåíò”. Ãîëÿìà ÷àñò îò äåïóòàòèòå ñå îòíåñîõà ñ íåçàèíòåðåñîâàíîñò êúì ïðîáëåìà. Ïîêàçàòåëíà å ïðåäèñòîðèÿòà. Íà 28 îêòîìâðè 2009 ã. ãðóïà

íàðîäíè ïðåäñòàâèòåëè îò Ñèíÿòà êîàëèöèÿ, íà÷åëî ñ íåéíèÿ ñúïðåäñåäàòåë Èâàí Êîñòîâ, âíàñÿò ïðîåêòîòåêñò íà äåêëàðàöèÿ â êàíöåëàðèÿòà íà ïàðëàìåíòà. Ïðåäëîæåíèÿò äîêóìåíò ñå îáñúæäà â Êîìèñèÿòà ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà íà 11 ôåâðóàðè 2010 ã. Äåïóòàòèòå Èâàí Êîñòîâ è Éîðäàí Áàêàëîâ îò Ñèíÿòà êîàëèöèÿ è Þíàë Ëþòôè îò Äâèæåíèåòî çà ïðàâà è ñâîáîäè ïîäêðåïÿò âíåñåíèÿ òåêñò.  êðàòêî èçêàçâàíå Íèêîëàé Ïåòêîâ îò ÃÅÐÁ çàÿâÿâà, ÷å „ñà ñúãëàñíè ñ äåêëàðàöèÿòà”. Ñïîðåä Àëåêñàíäúð Ðàäîñëàâîâ îò Êîàëèöèÿ çà Áúëãàðèÿ: „ðåä äðóãè ïðîáëåìè ñà ïî-çíà÷èìè è ñà îò èíòåðåñ çà áúëãàðñêèÿ íàðîä”. Íàïðèìåð – ïðåñòðóêòóðèðàíåòî â çäðàâåîïàçâàíåòî èëè ïðèâàòèçàöèÿòà. Ïðè ãëàñóâàíåòî â êîìèñèÿòà 10 ñà „çà” è 2 ñà „âúçäúðæàëè ñå”. „Ïðîòèâ” íÿìà. Ñëåä áëèçî åäíà ãîäèíà ïðîòàêàíå ïðîåêòúò çà äåêëàðàöèÿ å âíåñåí çà ãëàñóâàíå îò Íàðîäíîòî ñúáðàíèå íà 8 äåêåìâðè 2010 ã. È å îòõâúðëåí. Äà âèäèì êàê ñòàâà òîâà. Îò ÃÅÐÁ ñà „çà” äâàìà äóøè, 5 – „ïðîòèâ”, „âúçäúðæàëè ñå” – 74 (îò îáùî 107 äåïóòàòè); Êîàëèöèÿ çà Áúëãàðèÿ - „ïðîòèâ” 20, „âúçäúðæàëè ñå” 5 (îò îáùî 40); ÄÏÑ - 22 „çà” (îò îáùî 37); Àòàêà – 12 ñà „ïðîòèâ” (îò îáùî 21); Ñèíÿòà êîàëèöèÿ – 10 „çà” (îò îáùî 14); íåçàâèñèìè

Обектив | Брой 197

21

– 8 „çà” (îò îáùî 11). Òàêà ïðè 158 äóøè, ó÷àñòâàëè â ãëàñóâàíåòî, ÃÅÐÁ îòõâúðëÿ äåêëàðàöèÿòà, „âúçäúðæàéêè ñå”. Çàùî? Çàùîòî ñìÿòàò, ÷å „âúçðîäèòåëíèÿò ïðîöåñ” å ïðàâèëåí êàòî öåë, íî íå è êàòî ìåòîäè, êàêòî òâúðäè òåõíèÿò ðúêîâîäèòåë Áîéêî Áîðèñîâ. Èëè çàùîòî Àòàêà, êîÿòî ïî òîâà âðåìå å êîàëèöèîíåí ïàðòíüîð â ñÿíêà íà óïðàâëÿâàùèòå, íå äàâà. Èëè è ïî äâåòå ïðè÷èíè. Ìèíàâà ïîâå÷å îò åäíà ãîäèíà ïðåäè ïðåäëîæåíèåòî äà âëåçå îòíîâî â ïëåíàðíàòà çàëà. Äîñàäàòà, ñ êîÿòî ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò äåïóòàòèòå ñå îòíàñÿò êúì „âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ” ïðîëè÷àâà è ñåãà. Ó÷àñòâàò â ãëàñóâàíåòî ñàìî 115 íàðîäíè ïðåäñòàâèòåëè. Äåêëàðàöèÿòà ñå ïðèåìà ñúñ 112 ãëàñà „çà” (ÃÅÐÁ – 74, ÄÏÑ -19, ÑÊ – 14 (öÿëàòà ãðóïà), ÊÁ – 3 è íåçàâèñèìè – 2). Âúçäúðæàò ñå 3 îò Êîàëèöèÿ çà Áúëãàðèÿ. Àòàêà ÿ íÿìà. Òÿ âå÷å íå ïîäêðåïÿ óïðàâëÿâàùèòå è òå ìîãàò äà ñè ïîçâîëÿò, ìàêàð è â ìíîãî íåïúëåí ñúñòàâ, äà îñúäÿò áåç÷îâå÷íàòà ïîëèòèêà íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì. Âïå÷àòëÿâà ëèïñàòà íà àíãàæèðàíîñò êúì òîçè åìáëåìàòè÷åí çà ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå ìþñþëìàíè âúïðîñ, ïðîÿâåíà îò ãîëÿìà ÷àñò îò äåïóòàòèòå íà ÄÏÑ. Êàêòî âèäÿõìå, íà ïúðâîòî ãëàñóâàíå íà 8 äåêåìâðè 2010 ã. íå ïðèñúñòâàò 15 äóøè îò ïàðëàìåíòàðíàòà ãðóïà íà òàçè ïàðòèÿ. Ïðè ðåøàâàùîòî ãëàñóâàíå íà 11 ÿíóàðè îò ÄÏÑ îòñúñòâàò Àëèîñìàí Èìàìîâ, Àõìåä Äîãàí, Ãþíàé Ñåôåð, Äåëÿí Ïååâñêè, Åìèë Èâàíîâ, Èñêðà Ìèõàéëîâà-Êîëàðîâà, Éîðäàí Öîíåâ, Êàìåí Êîñòàäèíîâ, Ìèòõàò Òàáàêîâ, Ìèòõàò Ìåòèí, Íèãÿð Äæàôåð, Òóíäæàé Íàèìîâ, Õàñàí Õàäæèõàñàí, ×åòèí Êàçàê è ßíêî ßíêîâ. Âúçìîæíî å íÿêîè îò òÿõ äà ñà èìàëè óâàæèòåëíè ïðè÷èíè – áèëè ñà òåæêî áîëíè èëè ñà áèëè â ÷óæáèíà. Íî ãîð÷èâàòà èñòèíà å, ÷å 12 îò ñïîìåíàòèòå äåïóòàòè íà ÄÏÑ ïðåç ñúùèÿ äåí ñà ïðèñúñòâàëè â ïàðëàìåíòà, çà äà ó÷àñòâàò â äðóãè ãëàñóâàíèÿ. Çàùî íå ñà îñòàíàëè äî êðàÿ íà ïàðëàìåíòàðíèÿ äåí å òðóäíî äà ñå êàæå. Âúïðåêè òåçè ïîêàçàòåëíè çà äåãðàäàöèÿòà íà áúëãàðñêèÿ „ïîëèòè÷åñêè åëèò” êîíñòàòàöèè, çíà÷åíèåòî íà ïðèåòàòà äåêëàðàöèÿ íå òðÿáâà äà ñå îìàëîâàæàâà. Òÿ êàçâà òðè âàæíè íåùà. Íà ïúðâî ìÿñòî, ÷ðåç íåÿ áúëãàðñêèÿò ïàðëàìåíò îñúæäà êàòåãîðè÷íî àñèìèëàöèîííàòà ïîëèòèêà íà

òîòàëèòàðíèÿ êîìóíèñòè÷åñêè ðåæèì. Âòîðî – òÿ îáÿâÿâà ïðîãîíâàíåòî íà ñòîòèöè õèëÿäè áúëãàðñêè ãðàæäàíè ïðåç 1989 ã. çà ôîðìà íà åòíè÷åñêî ïðî÷èñòâàíå.  íÿêîè îò èçêàçâàíèÿòà, ïðåäøåñòâàùè ãëàñóâàíåòî, ñå ïîä÷åðòàâà, ÷å ñòàâà äóìà çà äåïîðòèðàíå, çà íàñèëñòâåíî èçñåëâàíå. È òðåòî – äåêëàðàöèÿòà ïðèçîâàâà äåëîòî ñðåùó âèíîâíèöèòå çà èçâúðøåíèòå ïðåñòúïëåíèÿ íàéïîñëå äà áúäå ïðèêëþ÷åíî, êàòî íå ñå äîïóñíå íåãîâîòî ïîêðèâàíå ñ äàâíîñò. Ïîçîðíî çà áúëãàðñêîòî ïðàâîñúäèå è ïðîêóðàòóðà å, ÷å ïîâå÷å îò äâàéñåò ãîäèíè òàêà íàðå÷åíîòî Äåëî ¹ 1 ñðåùó ãëàâíèòå âèíîâíèöè çà „âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ” ñå ïðîòàêà, âúïðåêè èçîáèëñòâàùèÿ â àðõèâèòå äîêàçàòåëñòâåí ìàòåðèàë è ñâèäåòåëñêè ïîêàçàíèÿ. Ïðåç òîâà âðåìå ïî÷èíàõà ÷åòèðèìà îò òåçè, ñðåùó êîèòî ñà ïîâäèãíàòè îáâèíåíèÿ (Òîäîð Æèâêîâ, Äèìèòúð Ñòîÿíîâ, Ïåòúð Ìëàäåíîâ è Ïåí÷î Êóáàäèíñêè), ïåòèÿò îáâèíÿåì - Ãåîðãè Àòàíàñîâ, å íà ïðåêëîííà âúçðàñò. Íà 24 ñåïòåìâðè 2011 ã. â ðåçóëòàò íà âçåëèÿ ÷îâåøêè æåðòâè ñîöèàëåí êîíôëèêò ìåæäó åäèí ìåñòåí äåðèáåé îò ðîìñêè ïðîèçõîä è íåãîâèòå ñúñåëÿíè èçáóõíàõà åòíè÷åñêè âúëíåíèÿ â íÿêîëêî ãîëåìè ãðàäîâå íà ñòðàíàòà ñ ó÷àñòèåòî íà òàêà íàðå÷åíèòå ôóòáîëíè ôåíîâå è „óëòðàñè” è ïîäêëàæäàíè îò ïîïóëèñòêè ïîëèòè÷åñêè äåéöè. Íà 14 ôåâðóàðè òàçè ãîäèíà ðàñèñòè ïðåáèõà æåñòîêî â öåíòúðà íà Ñîôèÿ òàëàíòëèâèÿ ðîìñêè ïîåò Õðèñòî Õðèñòîâ. Òðè äíè ïî-êúñíî - íà 17 ôåâðóàðè, ïî óëèöèòå íà Ñîôèÿ íåîíàöèñòè ïðîâåæäàõà ñâîÿ Ëóêîâìàðø. Ìàðøúò áåøå ñúïúòñòâàí îò ìåæäóíàðîäíà êîíôåðåíöèÿ íà ïîïóëèñòè è íåîíàöèñòè â Ñîôèÿ. Íå å ëè ÿñíî, ÷å ñìèñúëúò íà äåêëàðàöèÿòà íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå íå å ñàìî äà ïðîèçíåñå ïîëèòè÷åñêà ïðèñúäà íà ïðåñòúïëåíèÿòà íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì, èçâúðøåíè ïî îòíîøåíèå íà áúëãàðñêèòå ìþñþëìàíè â ìèíàëîòî. Òÿ å ïðåäè âñè÷êî èçðàç íà ïîëèòè÷åñêà âîëÿ çà êàòåãîðè÷íî îñúæäàíå è ïðîòèâîïîñòàâÿíå ñðåùó åòíè÷åñêàòà íåòúðïèìîñò è êñåíîôîáèÿòà. Íåçàâèñèìî äàëè ñòàâà äóìà çà â÷åðà, èëè çà äíåñ.

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГТБ

Обратната страна на... обратната страна

Снимка: авторът

Десислава Петрова Êîãàòî ñè íà âúðõà íà êàðèåðàòà ñè, ëþáîâòà è ùàñòèåòî, íÿìà çíà÷åíèå äàëè ñè ãåé. Òîâà îñòàâà ìàëîâàæíî è êîãàòî ñè íà äúíîòî. Íàé-÷åñòèòå ìîìåíòè, â êîèòî „êîé ñè” å îïðåäåëÿùî, å òîãàâà, êîãàòî ñè íÿêúäå ïî ñðåäàòà, â ìàòðèöàòà íà æèâîòà. È ïîíåæå ëþáèìàòà ìè ÿïîíñêà ïîãîâîðêà ãëàñè, ÷å „îáðàòíàòà ñòðàíà ñúùî èìà îáðàòíà ñòðàíà”, ùå îáúðíà íåùàòà çà ïîòâúðæäåíèå íà ôîðìóëàòà. Àêî ñè ðàçëè÷åí, òî íå áè ìîãúë äà áúäåø ÷àñò îò òàçè ìàòðèöà - èëè ñå èçêà÷âàø, èëè ïðîïàäàø. Òÿ, ìàòðèöàòà, èëè äðóãîÿ÷å êàçàíî ìàñàòà, àâòîìàòè÷íî îòõâúðëÿ îò ñåáå ñè ÷àñòèöè, êîèòî òðóäíî ñå íàïàñâàò â ñõåìàòà. Òàì èìà ìÿñòî ñàìî çà îáùîïðèåòîòî èëè òàêà íàðå÷åíîòî „íîðìàëíî”, êîåòî àç îáèêíîâåíî íàðè÷àì ñèâî. È çà äà ñå âïèøà è àç çà ìîìåíò òàì, ùå öèòèðàì åäíà „îáùîïðèåòà” ôðàçà: „âñè÷êè ñìå ðàçëè÷íè”. Ïîâòàðÿíà è ïðåïîâòàðÿíà êàòî ìàíòðà è èçïîëçâàíà çà ñëîãàí îò íå åäíà è äâå îðãàíèçàöèè. È êàêâî êàòî ñìå ðàçëè÷íè, ïèòàì? Ñëåä êàòî ïîâå÷åòî ñå ñòðåìèì êúì åäíàêâîñò. À ðàçëè÷íèòå íàêàçâàìå ñ îìðàçà. Íàñêîðî ãëåäàõ åäíî ïîó÷èòåëíî âèäåî. Ìëàäåæ ðåøàâà äà ñè íàïðàâè çàáàâåí åêñïåðèìåíò: â ñíåæíèòå ïðåñïè ïðîêîïàâà çèãçàãîîáðàçíà ïúòåêà,

òîëêîâà óñóêàíà, ÷å ñâÿò äà òè ñå çàâúðòè, äîêàòî ìèíàâàø ïî íåÿ. Íå çíàì òî÷íî êîëêî ÷îâåêà ìèíàõà ïðåç íåÿ, áåç äà ñå óñåòÿò êàê ñà ñòàíàëè æåðòâè ñàìè íà ñåáå ñè è íà ëèïñàòà íà æåëàíèå äà òðúãíàò ïî ñâîé ñîáñòâåí ïúò. Ïî ëåñíî å äà âúðâèø ïî îòúïêàíèÿ, áèëî òî è êðèâ. Åäèíñòâåíèÿò ÷îâåê, êîéòî ñå îòêàçà îò ìàíåâðèðàíå ïî çàâîèòå è òðúãíà ïî ïðàâà òðàåêòîðèÿ ïðåç ñíåãà, áåøå çàãàäú÷íî è äàæå ñ íàñìåøêà îãëåäàí îò îñòàíàëèòå ïåøåõîäöè. Òîé ïðîäúëæè öåëåóñòðåìåíî íàïðåä. Òå îñòàíàõà íÿêúäå â ìàñîâêàòà. Ùå âè ðàçêàæà íåãîâàòà èñòîðèÿ â ìàëêî ïî ðàçëè÷åí âàðèàíò. Èñòîðèÿòà íà òîçè, äðúçíàë äà èçëåçå îò êðèâèÿ-ïðàâ ïúò.

Халил избяга от Египет Òîêó-ùî. Íÿìà äà ãî âèäèòå ïî òåëåâèçèÿòà, ïúê è íà íèêîãî íå ìó ïóêà çà íåãî.  Åãèïåò ðåâîëþöèÿòà ñâúðøè. Âèæ, àêî áåøå ñèðèåö, ìîæåøå è äà ñå ðàäâà íà ïîâå÷å âíèìàíèå. Âñúùíîñò òîé íå ñå ðàäâà íà íèêàêâî âíèìàíèå – î÷àêâà ãî ñìúðò ó äîìà, áåçáðîé óíèæåíèÿ ñúïúòñòâàõà áÿãñòâîòî ìó îò Åãèïåò, à ñåãà òóê íèêîé íå ãî èñêà. È íå çàùîòî ñà îò åäíàòà èëè îò äðóãàòà ñòðàíà íà áàðèêàäàòà.

Обектив | Брой 197

23

Õàëèë å îò òèÿ, äåòî ñà íåÆåëàíè – Õàëèë å ãåé. Ïåäåðàñò. Îòðåïêà. Ïîòåíöèàëåí íîñèòåë íà ÑÏÈÍ. Õàëèë, îêàçâà ñå, íå å îò òèÿ, äåòî ùå ñè êàæåø „Çäðàñòè” ñ òÿõ åé-òàêà, çàðàäè ñàìîòî ïîçäðàâÿâàíå. Åòî çàùî, ìàêàð è ñâîáîäåí, Õàëèë áÿãà ïàê, îòíîâî. Òúðñè äà íàìåðè ñâîåòî ïàð÷å ñâîáîäà, íî ìó å óæàñÿâàùî òðóäíî è ñ ìúêà òúðñè è íàìèðà îòãîâîðèòå. Ïîíÿêîãà ñå âðúùà â ìå÷òèòå ñè, ñðåùà ñïîìåíà çà ïúðâàòà ëþáîâ, íî áúðçî ãî èçòðèâà, çàòâàðÿ ãî ïîä êàïàêà..., çàùîòî ïðåä ïîãëåäà ìó å áëóæäàåùîòî óñåùàíå çà ñìúðò..., äðóã ïúò ïëà÷å òàéíî è áåç ñúëçè è ñå áîðè ñ íàïèðàùîòî âúòðå â íåãî ìàëîäóøèå: „Çàùî ìè áåøå âñè÷êî, ñëåä êàòî ïàê ñúì òàì, îòêúäåòî òðúãíàõ... è äîêúäå ùå ñòèãíà...”.

ÑËÚÍÖÅ Õàëèë ñå ñúáóäè ..., èìàøå êðåùÿùàòà íåîáõîäèìîñò äà ñè ïîãîâîðè ñ íÿêîãî, íî ñòàÿòà áåøå ïðàçíà. Õàëèë çàñïà íàñèëà è òî÷íî â òîçè ìîìåíò ìó ñå ïðèñúíè íåùî:

Халил е обезверен

Åäíî ÷èñëî â íÿêàêúâ ñïèñúê ñ íÿêàêâè äîêóìåíòè çà íÿêàêâè áåæàíöè?

Ñíîùè ñúíóâàøå, ÷å å òàíöüîð, êîéòî òàíöóâà íà íàé-áëÿñêàâàòà ñöåíà. Ïîñëå ñå ñúáóäè ñàì â òúìíîòî. Ñëåä òîâà çàñïà îòíîâî. Òîçè ïúò ñúíóâà, ÷å ìó àìïóòèðàò è äâàòà êðàêà... Ïàê ñå ñúáóäè. Âíåçàïíî è ñúñ ñúëçè. Ïîïèòà ñåáå ñè ñàì, Ãîñïîä è Íàäåæäàòà...

- Àìè ñåãà? Íàêúäå è äîêúäå? È ùå ìè ñòèãíàò ëè ñèëèòå... Ïîñëå ïàê çàñïà... Íà ñóòðèíòà õîðà ñ äîáðè î÷è ãî „ïðèáðàõà” ïðè äðóãè õîðà ñ äîáðè î÷è. Áåçìúëâíè, çàðàäè ðàçëè÷èåòî â êóëòóðíèòå èì ñðåäè. Ïðèáðàõà ãî åäíîâðåìåííî è îò ñúñòðàäàíèå, è çàðàäè ÷óâñòâîòî íà ñúïðè÷àñòíîñò, êîåòî èçïèòàõà êúì íåãî. Òîé íå çíàåøå êàê äà èì êàæå „Áëàãîäàðÿ” íà òåõíèÿ åçèê, íî ãî íàïðàâè ñ î÷èòå ñè..., ïîñëå ïàê çàñïà... Çàñïà, à â ñúíÿ ãî ñïîõîäèõà äóìè: ÐÅÂÎËÞÖÈß ÑÂÎÁÎÄÀ ÃËÀÑ ÏÐÈßÒÅËÑÒÂÎ ËÞÁÎÂ

Åäíè óñìèõíàòè ðîäèòåëè, çà êîèòî ïðèæèâå çíàåøå, ÷å ñà ñè îòèøëè â ñòðàøíè ìúêè... Åäíè ñúðäèòè óíèôîðìåíè, êîèòî ãî ãîíåõà çà äà ãî óáèÿò..., òîé íå âèæäàøå òåõíèòå ëèöà, íî ñåíêèòå èì îùå ãî ñòðÿñêàõà: „Ìðúñåí èçðîä, èç÷àäèå, ñåãà ùå òå îáåçêîñòèì...”.

Какъв е Халил?

Èëè Õàëèë å ïîðåäíèÿò ÍåÍàâðåìå è ÍåÍàìÿñòî ïîïàäíàë áåæàíåö, êîãîòî å ïî-ëåñíî äà ïîäõâúðëÿò êàòî ñíåæíà òîïêà ñ íàäåæäàòà äà ñå ðàçòîïè è ðàçìèå â íèùîòî, îòêîëêîòî äà ãî ïðèåìàò êàòî Æèâà òâàð – ñ ëèöå, ãëàñ, ìèñëè, ñúçíàíèå è áîëêà...

Как мислите: защо Халил избяга от Египет? Íå, òîé íå áåøå ðåâîëþöèîíåð, ðåâîëþöèÿòà ïîñêîðî áåøå â ñúçíàíèåòî ìó... Õàëèë îòíîâî ñïè è ñúíóâà. Î÷èòå ìó ñúëçÿò è îñòàâàò øèðîêî îòâîðåíè, ìàêàð è â ñúíÿ. Õàëèë ìå÷òàå. È íå èñêà äà ñå ñúáóäè – íèòî ñåãà, íèòî óòðå..., çàùîòî åäèíñòâåíî â ñúíÿ ìó îñòàíà ëþáîâòà, çàðàäè êîÿòî â Åãèïåò ùÿõà äà ãî ðàçñòðåëÿò, à òóê ñ áåçêðàéíè ìúêè ìîæå äà ñè íàìåðè ïîêðèâ..., çàùîòî å ÏÅÄÅÐÀÑÒ..., à òîâà íå å äèàãíîçà, òîâà å ñîöèàëíà ïðèñúäà, êîÿòî íåãîâîòî ñúçíàíèå è íåãîâàòà ìå÷òà çà ÐÅÂÎËÞÖÈß íÿìà êàê äà ñè îáÿñíè...

Десислава Петрова е координатор „Кампании и комуникации“ на БХК. Активист за правата на човека. Бори се за равни права на българската ЛГБТ общност от 2000 г.

ЛЯВ И ДЕСЕН ЕКСТРЕМИЗЪМ

Снимки Борислав Николов

Светла Енчева

С Луковмарш към добре облечен неонацизъм

„Ïúòíèêî îò ãðàäñêèÿ òðàíñïîðò õâàùàé òðàìâàé íîìåð 20 è íå íè ñå ìåðêàé ïðåä î÷èòå!“ (îðèãèíàëíèÿò ïðàâîïèñ å çàïàçåí). Òàêà ãëàñè àíîíèìíèÿò îòãîâîð â îôèöèàëíèÿ ñàéò íà Ëóêîâìàðø [1] íà ñúùî òîëêîâà àíîíèìíèÿ, íî [1] Âðúçêè êúì ñàéòîâå ñ íàöèñòêî ñúäúðæàíèå íå ïðåäîñòàâÿì. Öèòèðàíèòå ïàñàæè ìîãàò äà áúäàò íàìåðåíè ñ ïîìîùòà íà òúðñà÷êà.

äîáðîæåëàòåëåí, âúïðîñ-ìîëáà – ùå ñå ñâàëÿò ëè ëåïåíêèòå íà Ëóêîâìàðø îò ñïèðêèòå, êúäåòî ñà çàëåïåíè, çàùîòî ïúòíèöèòå íå ìîãàò äà âèæäàò ðàçïèñàíèåòî íà ïðåâîçíèòå ñðåäñòâà. Íî ÷àê ñëåä ïðîâåæäàíåòî íà ìàðøà, äà íå ïîìèñëèòå, ÷å ïðåäè? Àëà äà èñêàø äà âèäèø ðàçïèñàíèåòî íà ñïèðêàòà íå å ïàòðèîòè÷íî. Ïàòðèîòè÷íî å äà ñúçåðöàâàø ëåïåíêèòå ñ ëèêîâåòå íà ãåíåðàë Õðèñòî Ëóêîâ è Âàñèë Ëåâñêè. È äà íå íàñòîÿâàø äà çíàåø êúäå

Обектив | Брой 197

25

С ЛУКОВМАРШ КЪМ ДОБРЕ ОБЛЕЧЕН НЕОНАЦИЗЪМ

îòèâàø è êîãà ùå ñòèãíåø. Çàùî òðàìâàé 20, à íå, äà êàæåì, àâòîáóñ 306, áè ìîãúë äà ñå çàïèòà íÿêîé âúíøåí íàáëþäàòåë. Íå ñàìî òåçè, êîèòî ñëåäÿò ïðîÿâèòå íà íåîíàöèçúì â Áúëãàðèÿ îáà÷å ïîìíÿò – ïðåäè ïî-ìàëêî îò äâå ãîäèíè èìåííî â òðàìâàé 20 ãðóïà íåîíàöèñòè ïðåáèõà ñ æåëåçà ìëàäåæè, îòèâàùè íà ìèòèíã. Çàùîòî íå õàðåñâàò ïîëèòè÷åñêèòå èì óáåæäåíèÿ. Èëè çàùîòî íå èñêàò äà èìà ìèòèíãè çà çàùèòà íà ïðàâàòà íà íÿêàêâè ñè ÷óæäåíöè [2]. Íàé-âåðîÿòíî è çàðàäè äâåòå. Ðàçáèðà ñå, ñïîìåíàâàíåòî íà òðàìâàé 20 â àíîíèìíèÿ êîìåíòàð áè ìîãëî è äà å ñëó÷àéíî. Êîìåíòàòîðúò áè ìîãúë è äà íå å ñâúðçàí ñ îðãàíèçàòîðèòå íà Ëóêîâìàðø. Ìîæå áè ñòàâà äóìà ïðîñòî çà ñúâïàäåíèå. È òî ñúâñåì íå íàé-âàæíîòî îò ìíîãîòî ôàêòè, êîèòî òåçè, îò êîèòî çàâèñè ðàçðåøàâàíåòî íà ïðîâåæäàíåòî íà Ëóêîâìàðø, ïðåäïî÷èòàò äà òúëêóâàò êàòî „ïðîñòî ñúâïàäåíèÿ“. Íàïðèìåð: Êâàçèâîåííèòå óíèôîðìè, ñ êîèòî ìàðøèðóâàõà ÷àñò îò ó÷àñòíèöèòå â Ëóêîâìàðø, èìàò åìáëåìè ñ íàäïèñ „ÑΓ. „ÑΓ ùå ðå÷å ñïîðòíàòà îðãàíèçàöèÿ íà Áúëãàðñêè íàöèîíàëåí ñúþç. Ìëàäåæèòå ñïîðòóâàò, ïðåêðàñíî. Äåâèçúò íà ÑÎ å „Âñåêèìó ñâîåòî“. Ìîæå áè ñúâïàäåíèåòî ñ ïå÷àëíî èçâåñòíèÿ íàäïèñ íà âõîäà íà êîíöëàãåðà Áóõåíâàëä å íàïúëíî ñëó÷àéíî. Âåðîÿòíî å ñúâïàäåíèå è ÷å, àêî îò ëîãîòî íà ÑÎ ñå îáúðíå åäíî úãúë÷å, òî ñå ïðåâðúùà â ðóíàòà Îäàë, èçïîëçâàíåòî íà êîÿòî å çàáðàíåíî â íÿêîè ñòðàíè è íåçàêîííî â äîñòà äðóãè. Ïîðàäè óïîòðåáàòà îò ðåäèöà íàöèñòêè è íåîíàöèñòêè îðãàíèçàöèè. Îùå ñúâïàäåíèÿ. Êîíôåðåíöèÿòà, ïîäãîòâåíà îò îðãàíèçàòîðèòå íà Ëóêîâìàðø, òåìàòèçèðà „ïîëîæåíèåòî â Åâðîïà è áåëèÿ ñâÿò, ñ àêöåíò âúðõó íàöèîíàëèçìà êàòî åäèíñòâåíîòî ñïàñèòåëíî ðåøåíèå çà åâðîïåéñêàòà öèâèëèçàöèÿ è áÿëàòà ðàñà êàòî öÿëî”. Ìîæå áè èíòåðåñúò êúì áÿëàòà ðàñà å ÷èñòî àêàäåìè÷åí. Ôðåíñêèÿò ïðîôåñîð – ó÷àñòíèê â êîíôåðåíöèÿòà, ÷ëåíóâà â îðãàíèçàöèÿ, êîÿòî ñå êàçâà „Çåìÿ è íàðîä”. Âåðîÿòíî òîâà èìå ñúâñåì ñëó÷àéíî íàïîìíÿ íà íàöèñòêàòà ìåòàôîðèêà. Íåìñêèÿò ó÷àñòíèê ïúê îðãàíèçèðà [2] Àíîíèìåí êîìåíòàð, êîéòî ïîëó÷èõ â áëîãà ñè â äåíÿ íà âúïðîñíèÿ ïîáîé: „e, ïîêàçàõà âè, ÷å íå ñìå êñåíîôîáè õàéäå ïúðâî äà ðåøèì ïðîáëåìèòå íà áúëãàðèòå â Áúëãàðèÿ, à ïîñëå íà „ãîñòèòå”... ìàëêî ñà âè áèëè äíåñ!”

„ðåäèöà ãîëåìè íàöèîíàëèñòè÷åñêè ìåðîïðèÿòèÿ” â ñòðàíàòà ñè (çàêîííè ëè ñà òå â Ãåðìàíèÿ) è ñå áîðè ñðåùó „àôðî-àçèàòñêàòà èìèãðàöèÿ”. Õúðâàòñêèÿò ñå áîðè ïðîòèâ „õîìîñåêñóàëíèòå èçâðàòåíÿöè”. Ìîæå áè â áîðáèòå íà òåçè äâàìàòà íÿìà íèêàêâî ïðîòèâîðå÷èå ñúñ Çàêîíà çà çàùèòà îò äèñêðèìèíàöèÿ. Êàêòî è â òåìàòà íà äîêëàäà íà åäèí îò áúëãàðñêèòå ó÷àñòíèöè â êîíôåðåíöèÿòà – îáùèíñêèÿò ñúâåòíèê îò ÂÌÐÎ Àíãåë Äæàìáàçêè: „Öèãàíèçàöèÿ è öèãàíñêè âúïðîñ â Áúëãàðèÿ è Åâðîïà. Õðîíîëîãèÿ íà äåñîöèàëèçàöèÿòà è ñàìîèçîëàöèÿòà íà öèãàíèòå â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî. Ïðè÷èíè è ïîñëåäèöè. Âúçìîæíè ðåøåíèÿ íà òîçè âúïðîñ â Áúëãàðèÿ è â Åâðîïà”. Öèòèðàíèÿò â ñòàòèÿòà íà Ãåîðãè Ìàð÷åâ â „Äíåâíèê” îò 18 ôåâðóàðè „Ëóêîâìàðø – ìåæäó íåîíàöèçúì è ðîäîëþáèå â öåíòúðà íà Ñîôèÿ” äîöåíò ïî èñòîðèÿ Ëú÷åçàð Ñòîÿíîâ òâúðäè, ÷å Õðèñòî Ëóêîâ „â íèêàêúâ ñëó÷àé íå ìîæå äà áúäå îïðåäåëÿí” êàòî íàöèñò èëè ôàøèñò. Íåïîíÿòíà ìè å êàòåãîðè÷íàòà óáåäåíîñò îò ñòðàíà íà åäèí ó÷åí, êîéòî ïèøå è ó÷åáíèöè ïî èñòîðèÿ, êàòî ñå èìàò ïðåäâèä äàííèòå çà îáðàòíîòî.  ïðèâèäíî íåóòðàëíàòà ñòàòèÿ â „Äíåâíèê” â ïîäêðåïà íà òåçàòà çà íåâèííîñòòà íà Ëóêîâ å äàäåíà äóìàòà íà ïðîôåñèîíàëåí èñòîðèê, äîêàòî òàçè ïðîòèâ (äîñòà ïî-êðàòêà) ñå îïèðà íà ïîçèöèèòå íà „íÿêîëêî íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè”. Íå å ïîèñêàíî ìíåíèåòî íà äðóãè ïðîôåñèîíàëèñòè, íàïðèìåð Ðóìåí Äàñêàëîâ, êîéòî ñúñ ñèãóðíîñò íå áè ìîãúë äà áúäå çàïîäîçðÿí â „ëåâè” ïîëèòè÷åñêè ïðèñòðàñòèÿ. Âïðî÷åì ñ îãëåä íà Ëóêîâìàðø íÿìà çíà÷åíèå êàêâî Õðèñòî Ëóêîâ íàèñòèíà å áèë èëè íå å áèë, äàëè å ñïàñèë Êþñòåíäèë, õâúðëÿéêè ñíàðÿäè, ïîäàâàíè ìó îò ìåñòíè îâ÷àðè (ñëåä êàòî èìà äàííè, ÷å â äåíÿ íà âúïðîñíèÿ ïîäâèã íå ñå å íàìèðàë â òîçè ðàéîí) è ò.í. Âàæíî å êàêâî ñèìâîëèçèðà òîé çà îíåçè, êîèòî ó÷àñòâàò â Ëóêîâìàðø è êàêâè ñà òåõíèòå óáåæäåíèÿ è ïðàêòèêè. Äà ñè ïðèçíàÿ, çà ìîÿ óì íå å ïîñòèæèìî êàê òåçè, îò êîèòî çàâèñè ïðîâåæäàíåòî íà Ëóêîâìàðø, íå âèæäàò â íåãî, â ñúïúòñòâàùèòå ãî ïðîÿâè è â îðãàíèçàöèèòå, êîèòî ó÷àñòâàò â íåãî, íåîíàöèçúì, íî ïðîáëåìúò ìîæå è äà å â „ìîÿ òåëåâèçîð”. Åòî íàïðèìåð êàêâî îòãîâàðÿ îìáóäñìàíúò íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ Êîíñòàíòèí

26

ЛЯВ И ДЕСЕН ЕКСТРЕМИЗЪМ

Ïåí÷åâ íà „Ñîëèäàðíà Áúëãàðèÿ” âúâ âðúçêà ñ æàëáàòà èì ñðåùó Ëóêîâìàðø. Ñëåä êàòî íà ñòðàíèöà è ïîëîâèíà îìáóäñìàíúò îáÿñíÿâà êàêúâ ïðîòèâíèê å íà âðàæäåáíàòà ðå÷ è íà ñëîâîòî íà îìðàçàòà, òîé çàêëþ÷àâà: „òðÿáâà äà Âè èíôîðìèðàì, ÷å â ïóáëèêàöèèòå è ìàòåðèàëèòå, ñâúðçàíè ñ ïîäãîòîâêàòà íà òåçè èíèöèàòèâè, íå ñå ñúäúðæà ïðîïàãàíäà, êîÿòî ìîæå äà áúäå îïðåäåëåíà êàòî åçèê íà îìðàçàòà.  èçïðàòåíî äî ìåí ïèñìî ïðåñòàâèòåëè íà Áúëãàðñêèÿ íàðîäåí ñúþç, êîéòî å åäèí îò îðãàíèçàòîðèòå, ìå óâåðÿâàò, ÷å ïðîâåæäàíåòî íà ñúáèòèÿòà íÿìà çà öåë íàêúðíÿâàíå íà ïðàâàòà íà äðóãè ëèöà è ïðîïàãàíäèðàíå íà ôàøèñòêè, ðàñèñòêè èëè íåîíàöèñòêè èäåè.” „Àç èçðîä ëè ñúì?” – ðåòîðè÷íî ïèòà Äæàðî, ìàôèîòñêèÿò áîñ îò òåëåâèçèîííèÿ ñåðèàë „Ïîä ïðèêðèòèå”. Åñòåñòâåíî, ÷å îðãàíèçàöèÿ, êîÿòî ñå îïèòâà äà ïîâåäå çàêîííî øåñòâèå, íÿìà äà ïðèçíàå ñêëîííîñòòà ñè êúì „ôàøèñòêè, ðàñèñòêè èëè íåîíàöèñòêè èäåè”.  ïèñìîòî íà ÁÍÑ äî îìáóäñìàíà åäâà ëè ïèøå, ÷å ñúïðåäñåäàòåëÿò íà

îðãàíèçàöèÿòà Àñåí Êðúñòåâ å îñúæäàí çà òîâà, ÷å å çàêà÷èë çíàìå ñúñ ñâàñòèêà íà êîìèí íà çàâîä â Ïàçàðäæèê. Äðóãîòî, êîåòî ïðàâè âïå÷àòëåíèå â öèòèðàíèÿ ïàñàæ, å, ÷å ëèïñâà ðàçïîçíàâàåìîñò íå ñàìî íà åëåìåíòèòå íà íåîíàöèçìà, à è íà ïðàêòèêóâàùèòå ãî îðãàíèçàöèè. Áúëãàðñêè íàöèîíàëåí ñúþç å îáúðêàí ñ Áúëãàðñêè íàðîäåí ñúþç, òîåñò ñ êîàëèöèÿòà ìåæäó ïàðòèèòå íà Ìîçåð, Ñîôèÿíñêè è Êàðàêà÷àíîâ, ñàìî çà åäíà òðåòà îò êîÿòî (òîåñò ÂÌÐÎ) èìà äîñòàòú÷íî äàííè – íå ñàìî çà ñëîâî, à è çà ïðåñòúïëåíèÿ îò îìðàçà. Âñúùíîñò â îòãîâîðà íà Êîíñòàíòèí Ïåí÷åâ íà æàëáàòà, èçïðàòåíà îò ìåí, ïèñàí òðè äåíà ñëåä òîçè äî „Ñîëèäàðíà Áúëãàðèÿ” è ïî÷òè èäåíòè÷åí ñ íåãî, öèòèðàíèÿò ïî-ãîðå ïàñàæ ëèïñâà. Íàäÿâàì ñå, òîâà îçíà÷àâà, ÷å îìáóäñìàíúò å îáúðíàë âíèìàíèå íà èçïðàòåíèòå ìó îò ðåäèöà îðãàíèçàöèè è ãðàæäàíè äîêàçàòåëñòâà è å ðåâèçèðàë ïîçèöèÿòà. Ëèïñâà îáà÷å è äðóãî èçðå÷åíèå: „Óâåðÿâàì Âè, ÷å àêî ó÷àñòíèöèòå â ñúáèòèÿòà ïðåñòúïÿò çàáðàíàòà

Обектив | Брой 197

27

С ЛУКОВМАРШ КЪМ ДОБРЕ ОБЛЕЧЕН НЕОНАЦИЗЪМ

çà ïîëçâàíå íà âðàæäåáíà ðå÷, îìáóäñìàíúò ùå ïðåäïðèåìå íåîáõîäèìèòå äåéñòâèÿ, ñúãëàñíî ïðåäîñòàâåíèòå ìó ïðàâîìîùèÿ”. Òàçè ëèïñà ñìÿòàì çà òðåâîæíà – êàòî ÷å çàåäíî ñ óâåðåíîñòòà íà Êîíñòàíòèí Ïåí÷åâ â íåâèííîñòòà íà Ëóêîâìàðø å èç÷åçíàëà è ðåøèìîñòòà ìó äà èçïîëçâà ïðàâîìîùèÿòà ñè â òàçè âðúçêà. Äàíî äà ãðåøà. Àëà ìåæäóâðåìåííî Ëóêîâìàðø ñå ïðîâåäå çà äåâåòè ïîðåäåí ïúò, êàòî ó÷àñòíèöèòå â íåãî â ãîëÿìà ñòåïåí ñå ñúîáðàçèõà ñ ìîëáèòå íà Ñòîëè÷íà îáùèíà äà ñå äúðæàò ïðèëè÷íî. Íàöèñòêèòå è íåîíàöèñòêèòå ñèìâîëè, ñ êîèòî ñå êè÷åøå ìàðøúò ïðåäèøíèòå ãîäèíè, òîçè ïúò ëèïñâàõà. Ó÷àñòíèöèòå áÿõà ïîñúâåòâàíè îò îðãàíèçàòîðèòå äà ñå îáëåêàò ïîäîáàâàùî è äà íå íîñÿò ñèìâîëè, çàáðàíåíè îò çàêîíà. Òàêà ëåãèòèìíàòà âëàñò ïîìîãíà íà ðîäíèòå íåîíàöèñòè äà èçãëåæäàò ëåãèòèìíè ïàòðèîòè. Âàæíà ñòúïêà â ïðîöåñà íà òàçè ëåãèòèìàöèÿ áåøå óïîòðåáàòà íà êîìàé íàé-ëåãèòèìíèÿ íàöèîíàëåí ãåðîé Âàñèë Ëåâñêè çà öåëèòå íà ñúáèòèåòî. Èìåííî ëåãèòèìíèÿò ïàòðèîòèçúì å îñíîâíèÿò èíñòðóìåíò çà ìàíèïóëàöèÿ íà áúëãàðñêèòå íåîíàöèñòè. Òúé êàòî îôèöèàëíàòà êóëòóðà, âúçïðîèçâåæäàíà â íàé-âàæíèòå ïóáëè÷íè ñôåðè êàòî îáðàçîâàíèå, ïîëèòèêà è ìåäèè, ïðèäàâà íà íàöèîíàëíèòå èäåàëè îò 19-è âåê ñòàòóò íà íåäîñåãàåìà ñâåòèíÿ, òå óñïåøíî ìîãàò äà áúäàò óïîòðåáÿâàíè êàòî ùèò. Ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà èñëÿìñêà ëèòåðàòóðà â Áúëãàðèÿ å ìíîãî ëåñíî äà ïîïàäíå ïîä ïîäîçðåíèåòî, ÷å å „ðàäèêàëåí èñëÿì” è äà ñòàíå ÷åëíà íîâèíà â ìåäèèòå. Àëà â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî íå å èçâåñòíî ïðåäñòàâèòåëèòå íà ðàäèêàëíè íàöèîíàëèñòè÷åñêè îðãàíèçàöèè â Áúëãàðèÿ äà ñà ðàçñëåäâàíè êàêâî ÷åòàò, ñ êàêâè ìåæäóíàðîäíè îðãàíèçàöèè èìàò âðúçêà, ñ êàêâî ñå çàíèìàâàò. Íåçàâèñèìî îò äàííèòå çà íàñèëèå âúðõó ïðåäñòàâèòåëè íà åäíè

èëè äðóãè ñîöèàëíè ãðóïè è âúïðåêè ÷å ðåäèöà îò òÿõ èìàò âèñÿùè äåëà – áèëî çà ôóòáîëíî õóëèãàíñòâî, áèëî çà ïîáîè, áèëî çà äðóãî. Ùèòúò å îñîáåíà âåù – õåì ïàçè, õåì ñêðèâà, õåì ïðèäàâà ëåãèòèìíîñò ÷ðåç ñèìâîëèòå, èçîáðàçåíè íà íåãî. Ïî ñúùèÿ íà÷èí õåì îðãàíèçàòîðèòå íà Ëóêîâìàðø ñúâåòâàõà ó÷àñòíèöèòå äà íå ñå äåëÿò íà ôóòáîëíè àãèòêè (ïðåäñòàâèòåëè íà êàêâèòî ÿâíî îãðîìíàòà ÷àñò îò òÿõ ñà), õåì ñàìèòå ó÷àñòíèöè ñå èçêàðàõà ðåïðåñèðàíè îò ïîëèöèÿòà, ÷å ãè ïðîâåðÿâà – îòèøëè ñà äà ïî÷åòàò ãåðîèòå, íå äà âúðøàò ïðåñòúïëåíèÿ, õåì â ñúùîòî âðåìå ãîëÿìà ÷àñò îò òÿõ êðèåõà ëèöàòà ñè îò êàìåðèòå. Îñâåí òàçè øèçîèäíà èäåíòè÷íîñò íà Ëóêîâìàðø, îòíîøåíèåòî íà âëàñòòà êúì íåãî å íå ïî-ìàëêî øèçîèäíî – òÿ õåì ñïîìàãà çà ëåãèòèìèðàíåòî ìó, õåì èìà ñúçíàíèå çà íåîíàöèñòêàòà ìó ñúùíîñò, ïîðàäè êîåòî è ãî îãðàíè÷àâà. Çíàê â òàçè ïîñîêà å ëèïñàòà íà ðàçðåøåíèå ìàðøúò äà ñå âêëþ÷è â ïîêëîíåíèåòî ïðåä ïàìåòíèêà íà Âàñèë Ëåâñêè. Ñëåäâàùîòî þáèëåéíî, äåñåòî ïîðåä, èçäàíèå íà Ëóêîâìàðø ùå áúäå êðèòè÷íî ïîðàäè ñèëíèÿ ñèìâîëåí çàðÿä, êîéòî ùå íîñè, è ñåðèîçíèòå çàëîçè, êîèòî ùå ñå ðàçèãðàâàò. Íà âëàñòòà ùå ñå íàëîæè äà íàìåðè ðàçðåøåíèå íà øèçîèäíèÿ ñè êîíôëèêò. Òÿ ùå íàêëîíè êúì åäíàòà èëè äðóãàòà ñòðàíà íà îòíîøåíèåòî ñè êúì ñúáèòèåòî – èëè îêîí÷àòåëíî ùå ãî ëåãèòèìèðà êàòî ïðîÿâà íà âúçâèøåí ïàòðèîòèçúì, èëè ùå ïðèçíàå íåçàêîííàòà ìó è àíòè÷îâåøêà ñúùíîñò. À áúëãàðñêèòå íåîíàöèñòè èëè ñúâñåì ùå áúäàò ïðåäñòàâåíè êàòî „äîáðå îáëå÷åíè” ïàòðèîòè, èëè íàé-ñåòíå ùå ñòàíå ÿñíî, ÷å ñà ïðåñòúïíèöè. Íî êàê ùå ïîñòúïè âëàñòòà çàâèñè â îñíîâíà ñòåïåí îò ïîçèöèèòå è äåéñòâèÿòà íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî. Åòî çàùî å äîáðå äà ñå äåéñòâà îòñåãà.

Светла Енчева е магистър по философия. Работи върху проекти на Социологическата програма на Центъра за изследване на демокрацията. Изследователският й фокус е свързан с темите миграция и интеграция, човешки права, анти-дискриминация, образование, гражданско общество, изследвания на пола.

28

ЛЯВ И ДЕСЕН ЕКСТРЕМИЗЪМ

НАТИСКЪТ

Срещу провеждането на Луковмарш се изправиха много организации и граждани. Първа беше декларацията на „Хора срещу расизма” (ХоРа). „През 2012 г. неонацистки формации от България и други страни отново планират провеждането на т. нар. Луковмарш по централните улици на София. Под прикритието на тазгодишното му мото „Ден на герои”, неговите организатори за пореден път целят да демонстрират своя култ към откритите фашистки и расистки виждания на някогашния министър на войната и легионер от времето на Втората световна война, ген. Христо Луков”, се казваше в декларацията на ХоРа. Българският хелзинкски комитет подкрепи позицията на ХоРа и призова гражданите да пишат лично на Йорданка Фандъкова с искане да забрани шествието. Десетки, а може би стотици хора писаха на кмета. Блогъри също се включиха в натиска Луковмарш да не се проведе. Неправителствените организации, съставляващи мрежата на Европейската мрежа срещу расизма (ЕНАР) в България, сред които и БХК, изпратиха протестно писмо до кмета на Столична община срещу провеждането на Луковмарш. „Ние настояваме да приложите дадените Ви правомощия от Закона за събранията, митингите и манифестациите и да забраните провеждането на планирания за 18 февруари 2012 г. „Луковмарш” като събитие, „което застрашава обществения ред в София” (чл. 12, ал. 2, т. 2) и „нарушава правата и свободите на другите граждани” (чл. 12, ал. 2, т. 4) като подклажда омраза и вражда на етническа, расова, религиозна и антисемитска основа”, се казваше в писмото на ЕНАР България. Впоследствие и секретариатът на ЕНАР в Брюксел изпрати писма до кмета на Столична община, Постоянното представителство на България в ЕС и омбудсмана на Република България, настояване за отмяна на Луковмарш. Свое протестно писмо изпрати и Организацията на евреите в България „Шалом”, както и други организации. Въпреки целия граждански натиск обаче, Луковмарш се проведе.

Обектив | Брой 197

Снимка: сп. Либерален преглед

Орхан Тахир

Рапсодия в кафяво Àêî ïðèåìåì, ÷å îòíîøåíèåòî êúì ìàëöèíñòâàòà å ëàêìóñ çà äåìîêðàòè÷íîñòòà íà åäíî îáùåñòâî, ðåäíî å äà ñå çàïèòàìå êàêâî å îòíîøåíèåòî êúì íàé-ãîëÿìîòî åòíè÷åñêî ìàëöèíñòâî äíåñ â Åâðîïåéñêèÿ ñúþç. Êàêâî ñå ñëó÷âà ñ ðîìèòå â ñúðöåòî íà Åâðîïà, â ðîäèíàòà íà Ëèñò è Áàðòîê, òàì êúäåòî ñàìî ïðåäè ìåñåö ãðóïà äèñèäåíòè îò âðåìåòî íà êîìóíèçìà èçïðàòèõà äî ïðåìèåðà Îðáàí ïèñìî, îçàãëàâåíî „Óïàäúê íà äåìîêðàöèÿòà – âúçõîä íà äèêòàòóðàòà“.

Êîãàòî ïðåç 2008 ã. óíãàðñêè íåîíàöèñòè èçâúðøèõà ñåðèÿ îò âúîðúæåíè íàïàäåíèÿ ñðåùó ðîìè â Óíãàðèÿ, íèêîé íå èñêàøå äà âèäè çàïëàõàòà, íàäâèñíàëà íàä óíãàðñêàòà äåìîêðàöèÿ. Ðàñèñòêèòå íàïàäåíèÿ ïðîäúëæèõà è ïðåç 2009 ã., à ñðåä íåâèííèòå æåðòâè íà òåðîðà ïîïàäíàõà è äåöà. Ïåòãîäèøíèÿò Ðîáåðò (Ðîáèêà) ×îðáà è áàùà ìó áÿõà çàñòðåëÿíè íà 23 ôåâðóàðè ïðè îïèò äà ñå ñïàñÿò îò ãîðÿùàòà èì êúùà â ñ. Òàòàðñåíòãüîðã, êîÿòî ïðåäè òîâà å ïîäïàëåíà ñ êîêòåéëè „Ìîëîòîâ“.

30

ЛЯВ И ДЕСЕН ЕКСТРЕМИЗЪМ Ïî äàííè íà áàçèðàíàòà â Áóäàïåùà îðãàíèçàöèÿ Åâðîïåéñêè öåíòúð ïî ïðàâàòà íà ðîìèòå, â ïåðèîäà 2008 – 2010 ã., â Óíãàðèÿ ñà èçâúðøåíè 48 ðàñèñòêè íàïàäåíèÿ ñðåùó ðîìè, â ðåçóëòàò íà êîèòî ñà çàãèíàëè 9 äóøè, à ðàíåíèòå ñà ïîâå÷å îò 11.

Ñïîðåä ðåäèöà àíàëèçàòîðè çà èçâúðøèòåëè íà óáèéñòâàòà ñà ïîäîçèðàíè ëèöà, ñâúðçàíè ñ Óíãàðñêà ãâàðäèÿ, ïàðàâîåííî êðèëî íà êðàéíî äÿñíàòà ïàðòèÿ Éîáèê (Ïî-äîáðèòå).

ДА ПОЧЕТЕМ ЖЕРТВИТЕ НА ТЕРОРА!

В ранното утро на 23.02.2009 г. група неонацисти хвърлят коктейл „Молотов” в къщата на младо ромско семейство в унгарското село Татарсентгьорг. Бащата Роберт Чорба грабва в ръце 5-годишния си син Робика и се опитва да го спаси от горящата къща. Бащата и синът са застреляни от упор пред дома им. Само за периода 2008 - 2009 г. в Унгария са извършени 8 убийства на роми от расисти, а броят на ранените надвишава 11 души. На 23.02.2012 г. (четвъртък) от 17.00 до 17.30 ч. пред унгарското посолство на ул. „6-ти септември” № 57 в София бе почетена паметта на ромите – жертви на расистки атаки с едноминутно мълчание и запалване на свещи. Събитието бе отбелязано и в много градове по света, сред които: Брисбейн (Австралия) Ню Йорк (САЩ) Канзас Сити (САЩ) Торонто (Канада) Лондон (Великобритания) Дерби (Великобритания) Стокхолм (Швеция) Гранада (Испания) Хага (Холандия) Берлин (Германия)

Хамбург (Германия) Мюнхен (Германия) Нюрнберг (Германия) Будапеща (Унгария) Печ (Унгария) Егер (Унгария) Мишколц (Унгария) Оберварт (Австрия) Прага (Чехия) Кошице (Словакия)

Инициативен комитет за отбелязване на събитието в София, България: Ангел Лилков, Васил Чапразов, Димитър Георгиев, Елана Ресник, Емилия Данчева, Орхан Тахир, Румян Русинов, Тано Бечев, Христо Христов. Нека бъдем солидарни със семействата на убитите и да не позволяваме на расизма да взима невинни жертви!

Обектив | Брой 197

31

РАПСОДИЯ В КАФЯВО

Ïðåç 2010 ã. èìåííî àíòèðîìñêèòå è àíòèñåìèòñêèòå ïîñëàíèÿ ïîìîãíàõà íà Éîáèê äà ñå ïðåâúðíå âúâ âòîðà ïàðëàìåíòàðíà ñèëà ñ 47 ïðåäñòàâèòåëè â óíãàðñêèÿ ïàðëàìåíò îò îáùî 386 äåïóòàòè. Óïðàâëÿâàùàòà äÿñíîêîíñåðâàòèâíà ïàðòèÿ ÔÈÄÅÑ ïðèçíà Éîáèê çà ñâîé êîàëèöèîíåí ïàðòíüîð, ñ êîåòî ëåãèòèìèðà êðàéíàòà äåñíèöà. Èçáîðíàòà ïîáåäà âäúõíà óâåðåíîñò íà ëèäåðà íà Éîáèê Ãàáîð Âîíà è òîé çàÿâè ïóáëè÷íî, ÷å ðîìèòå ñà îïàñíîñò çà îáùåñòâåíèÿ ðåä è òðÿáâà äà áúäàò çàòâîðåíè â òðóäîâè ëàãåðè. Íà 22 àïðèë 2011 ã. ×åðâåíèÿò êðúñò åâàêóèðà 277 æåíè è äåöà îò óíãàðñêîòî ñåëî Ãüîíãüîøïàòà, ñëåä êàòî â ïðîäúëæåíèå íà ïî÷òè 2 ìåñåöà ðîìèòå òàì áÿõà òåðîðèçèðàíè îò áëèçêàòà äî Éîáèê ïîëóâîåííà åêñòðåìèñòêà îðãàíèçàöèÿ Âåäåðî. Îôèöèàëíîòî îáÿñíåíèå çà ïðèñúñòâèåòî íà Âåäåðî â ñåëîòî áå ïðîâåæäàíå íà ìëàäåæêè òðåíèðîâú÷åí ëàãåð. Ëè÷íî ëèäåðúò íà Éîáèê ïðèñòèãíà â ñåëîòî, çà äà ïîäêðåïè àêöèÿòà íà „ïàòðèîòèòå“, ñ êîåòî äàäå äà ñå ðàçáåðå êàêâà å èñòèíñêàòà ïîçèöèÿ íà óïðàâëÿâàùèòå. À òÿ íå çàêúñíÿ. Äúðæàâíèÿò ñåêðåòàð íà óíãàðñêîòî ïðàâîñúäíî ìèíèñòåðñòâî Çîëòàí Êîâà÷ íàðå÷å ïðåä Áè Áè Ñè åâàêóàöèÿòà íà ðîìèòå îò Ãüîíãüîøïàòà „÷èñòà ïîëèòè÷åñêà ïðîâîêàöèÿ“.  ñèíõðîí ñ îôèöèàëíàòà âëàñò ãîâîðèòåëÿò íà óíãàðñêèÿ ×åðâåí êðúñò îáÿñíè èçâåæäàíåòî íà õîðà îò ñåëîòî êàòî ïðåäâàðèòåëíî ïëàíèðàíà âåëèêäåíñêà åêñêóðçèÿ. „Åêñêóðçèàíòèòå“ ñå çàâúðíàõà ïî ðîäíèòå ñè äîìîâå íà 24 àïðèë, ñëåä êàòî ïîëèöèÿòà îâëàäÿ ñèòóàöèÿòà. Ðúêîâîäèòåëèòå íà Âåäåðî áÿõà àðåñòóâàíè è âïîñëåäñòâèå îñâîáîäåíè, òúé êàòî âëàñòèòå íå íàìåðèõà ïðàâíî îñíîâàíèå çà çàäúðæàíåòî èì. Ñàìî 3 ìåñåöà ñëåä àïðèëñêèòå ñúáèòèÿ ïàðòèÿ Éîáèê óñïÿ äà ñïå÷åëè êìåòñêèÿ ïîñò â Ãüîíãüîøïàòà, ïî òîçè íà÷èí åòíè÷åñêèÿò

êîíôëèêò ñå îêàçà ïðåëþäèÿ êúì „îêóïèðàíåòî“ íà âëàñòòà îò êðàéíàòà äåñíèöà. Íîâàòà âëàñò â ñåëîòî ïðèëîæè ñåãðåãàöèÿ â ìåñòíîòî ó÷èëèùå, êúäåòî êëàñîâåòå áÿõà ðàçäåëåíè íà óíãàðñêè è „öèãàíñêè“, à áåçðàáîòíèòå ðîìè áÿõà ïðèíóäåíè äà ïîëàãàò îáùåñòâåíî ïîëåçåí òðóä â ñâîåîáðàçåí òðóäîâ ëàãåð, íàïúëíî â äóõà íà ìîòîòî íà íàöèñòêèòå êîíöëàãåðè „Arbeit macht frei“ („Òðóäúò îñâîáîæäàâà“). Äíåñ, Óíãàðèÿ èìà íîâà „Îðáàíîâà“ êîíñòèòóöèÿ, çàêëåéìåíà êàòî àíòèäåìîêðàòè÷íà îò îïîçèöèÿòà â ñòðàíàòà è îò Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ. Ïî ïëîùàäèòå íà Áóäàïåùà ìîãàò äà ñå âèäÿò òðàíñïàðàíòè ñ íàäïèñ „Îðáàíèñòàí“, à äúðæàâíèÿò äúëã, êîéòî ñïîðåä ïðåìèåðà å íàìàëÿë, äîñòèãíà íåíàäìèíàòè íèâà îò 82.9% îò ÁÂÏ ïî ñòàòèñòèêà íà Íàöèîíàëíàòà áàíêà. Îáÿñíåíèåòî íà óëòðàíàöèîíàëèñòèòå çà ñèòóàöèÿòà â ñòðàíàòà å ïðîñòî è ëåñíî ñìèëàåìî – öèãàíèòå è åâðåèòå ñà âèíîâíè, òå óíèùîæàâàò óíãàðñêàòà íàöèÿ. Íà ôîíà íà ñïàäàùîòî äîâåðèå êúì óïðàâëÿâàùàòà ïàðòèÿ Ôèäåñ, íàðàñòâà ïîäêðåïàòà çà êîàëèöèîííèÿ ïàðòíüîð Éîáèê. Ïîâå÷åòî ïîëèòè÷åñêè íàáëþäàòåëè ïîäöåíÿâàò „êàôÿâàòà îïàñíîñò“, íî ñúùåâðåìåííî ïðèçíàâàò çàñèëâàíåòî íà ïîëèòè÷åñêîòî âëèÿíèå íà äåñíèòå åêñòðåìèñòè. Ñïîðåä àãåíöèÿ Ðîéòåðñ áðîÿò íà óíãàðñêèòå ãðàæäàíè, ïîèñêàëè ïîëèòè÷åñêî óáåæèùå â Êàíàäà ïðåç 2011 ã., ñå å óâåëè÷èë 2 ïúòè â ñðàâíåíèå ñ 2010 ã. è çà íèêîãî íå å òàéíà, ÷å ãîëÿìàòà ÷àñò îò òåçè õîðà ñà åòíè÷åñêè ðîìè. Ãîëåìèÿò âúïðîñ, êîéòî âúëíóâà âñå ïîâå÷å ðîìè â Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà, å ìîãàò ëè äà ðàç÷èòàò íà çàêðèëàòà íà íàöèîíàëíèòå ñè äúðæàâè, èëè ùå òðÿáâà äà ðàç÷èòàò ïîâå÷å íà åâðîïåéñêîòî ñè ãðàæäàíñòâî. À äàëè Åâðîïåéñêèÿò ñúþç å ãîòîâ äà çàùèòè íàéãîëÿìîòî ñè ìàëöèíñòâî, äàëè å ãîòîâ äà çàùèòè äåìîêðàòè÷íèòå öåííîñòè, íà êîèòî å îñíîâàí?

Орхан Тахир e юрист, ромски активист, носител на наградата за журналистика на в. „Дром Дромендар”.

Снимка: личен архив

Румян Русинов

Интервю на Юлиана Методиева

Отровените обществени отношения върнаха интеграцията на ромите 10-20 години назад Румян Русинов работи от 1993 г. в сдружение „Проект Права на човека”. През 2000 г. е избран за директор на Програма за ромско участие към Институт „Отворено общество” – Европа в Будапеща. Бил е съветник по въпросите на ромската интеграция на премиера Станишев. Обектив | Брой 197

33 В последните две седмици чухме препоръки за политиките към ромите от най-високо място – от външния министър на САЩ г-жа Хилъри Клинтън, както и от специалния пратеник на ООН за правата на малцинствата, госпожа Гей Макдугъл. Реалистично ли е според вас пожеланието към българското правителство да синхронизира политиките си за интеграция на малцинствата с тези на ЕС и на неправителствения сектор? Също така, как да се отнасяме към настояването на тези двама безспорни авторитети по правата на малцинствата държавата ни да осигури ресурсно обезпечаване на политики, които да подобрят жизнения стандарт на ромите?

Ñàì ïî ñåáå ñè ôàêòúò, ÷å îò òàêîâà âèñîêî ìÿñòî ñå ÷óõà ïðåïîðúêè êúì íàøåòî ïðàâèòåëñòâî äà ðåàëèçèðà èíòåãðàöèîííè ïîëèòèêè, å ìíîãî ïîëîæèòåëåí. Äàíî òîâà ïîñåùåíèå è òåçè ïðåïîðúêè äàäàò òëàñúê íà áúäåùè èíòåãðàöèîííè ïîëèòèêè íà äúðæàâàòà. Òðÿáâà äà ïðèçíàÿ îáà÷å, ÷å èìàì èçâåñòåí ñêåïòèöèçúì, ÷å òîâà ùå ñå ñëó÷è. Ïúðâî, îáåùàíèÿ çà òàêèâà èíòåãðàöèîííè ïîëèòèêè ñëóøàìå îò òîâà ïðàâèòåëñòâî îùå îò 2009 ã. Ñåãà ñìå 2012 ã. è âñå îùå ñå ãîâîðè â áúäåùå âðåìå. È âòîðî, ïðåç ïîñëåäíàòà ãîäèíà è ïîëîâèíà íå íàáëþäàâàìå ïîëèòè÷åñêà âîëÿ çà èíòåãðàöèÿ íà ðîìèòå. Íàïðîòèâ, ðîìèòå ñà îáåêò íà áåçïðåöåäåíòíà ìàñèðàíà îêëåâåòÿâàùà êàìïàíèÿ, êîÿòî òå÷å ïðåç ìåäèèòå. Îñíîâíèòå ñòåðåîòèïíè çà ðîìèòå – ïðåñòúïíè, ëåæàùè íà ÷óæä ãðúá è ðàæäàùè ìíîãî äåöà, áÿõà ñèëíî ðàçäóõàíè ïî ìåäèèòå. Êúì òîâà ñå ïðèáàâè è äèðèæèðàíàòà àòàêà ñðåùó ðîìñêèÿ íåïðàâèòåëñòâåí ñåêòîð, öåëÿùà äà ãî îáâèíè â çëîóïîòðåáè. Ñúçäàäå ñå âíóøåíèåòî, ÷å âèíîâíè çà íåñïîëóêèòå â èíòåãðàöèÿòà ñà ðîìñêèòå îðãàíèçàöèè, à íå ëèïñàòà íà ïîëèòèêà çà èíòåãðàöèÿ. Ðàçïàëè ñå åòíè÷åñêà îìðàçà êúì ðîìèòå. Г-жа Клинтън говори за десегрегация на образованието като единствен път за интеграция на ромското население. Вие ръководите от 11 години десегрегационни проекти, какъв е вашият извод – възможно ли е десегрегацията да излезе от неправителствения сектор у нас и да стане държавна политика? Какви са резултатите от прокурорските проверки във вашите фондации? Какви са имиджовите щети за ромската интелигенция от тези действия?

 Áúëãàðèÿ ðîìñêè íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè ðåàëèçèðàõà ìíîãî óñïåøíè ïðàêòèêè ïî îáðàçîâàòåëíà äåñåãðåãàöèÿ. Ïðåç âñè÷êèòå òåçè ãîäèíè îêîëî 5 000 äåöà îò äåñåò ãîëåìè áúëãàðñêè ãðàäà ïîñåùàâàõà èíòåãðèðàíè ó÷èëèùà, ïîëó÷àâàõà äîáðî îáðàçîâàíèå è, òàêà äà ñå êàæå, òðúãíàõà ïî ïðàâèëíèÿ ïúò. Òåçè ïðàêòèêè ñà óíèêàëíè çà Åâðîïà è íåñëó÷àéíî Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ ãè âêëþ÷è â ñïèñúêà íà äîáðèòå ïðàêòèêè è ãè ïðåïîðú÷à íà ïðàâèòåëñòâàòà çà ðåàëèçàöèÿ. Âñúùíîñò òðÿáâà äà óòî÷íÿ, ÷å ÍÏÎ íà ïðàêòèêà âúðøåøå ðàáîòàòà ïî èíòåãðàöèÿòà âìåñòî äúðæàâàòà. Òðÿáâà äà å ÿñíî, ÷å ïðîöåñúò ïî èíòåãðàöèÿ â îáðàçîâàíèåòî òðÿáâà äà ñå èçâúðøè îò äúðæàâàòà. Íî âìåñòî íîðìàëíèÿ õîä, äúðæàâàòà äà ïîåìå òåçè äåéíîñòè îò ðîìñêèÿ ÍÏÎ ñåêòîð, äà âïðåãíå èíñòèòóöèèòå ñè,

äà ðàçøèðè ãåîãðàôñêè è èíòåíçèôèöèðà ïðîöåñà, ñå ñëó÷è ñúâñåì äðóãî. Òåçè ÍÏÎ ñòàíàõà îáåêò íà àêòèâíî ìåðîïðèÿòèå. Äúðæàâàòà çàïî÷íà ìàñîâè ïðîâåðêè íà òåçè ÍÏÎ çà óñòàíîâÿâàíå íà ôèíàíñîâè çëîóïîòðåáè. Çà 15 ìåñåöà ìàñèðàíè ïîëèöåéñêè ïðîâåðêè çëîóïîòðåáè íå áÿõà îòêðèòè. Íî èíôîðìàöèÿ îò ïðîâåðêèòå, îùå ïðåäè äà ñà ïðèêëþ÷èëè, èçòè÷àøå â îïðåäåëåíè ìåäèè òàêà ìàíèïóëèðàíà è äîðè ôàëøèôèöèðàíà, ÷å äà ñúçäàäå âïå÷àòëåíèå, ÷å èìà çëîóïîòðåáè. Ñúùî òàêà, îòíîâî ñå ðàçäóõà èñòåðèÿòà çà îïàñíîñòòà îò âåðîÿòíîòî äåìîãðàôñêî íàäìîùèå íà ðîìèòå. Çàñèëè ñå îáðèñóâàíåòî íà ðîìèòå êàòî íåçàñëóæåí ïîëó÷àòåë íà ïðèâèëåãèè. Çíàåòå ïðèíöèïà íà Ãüîáåëñ, ÷å åäíà ëúæà, ïîâòîðåíà ñòî ïúòè ñòàâà èñòèíà, à òàçè ëúæà áå àðòèêóëèðàíà îò ìåäèèòå ìíîãî ïîâå÷å îò ñòî ïúòè. Òîâà íàñàæäàíå íà îìðàçà èìà ïðîñåãðåãàöèîíåí åôåêò, íåêà íå ñå çàáëóæäàâàìå. Ñïîìåíàòàòà äèðèæèðàíà îêëåâåòÿâàùà êàìïàíèÿ, ìàêàð è èçöÿëî ìàíèïóëèðàíà è íåîñíîâàâàùà ñå íà ôàêòè, èçèãðà ñâîÿòà ðîëÿ. Ñúçäàäå ñå ìíîãî íåãàòèâíî îáùåñòâåíî ìíåíèå ñðåùó ðîìèòå. Óäàðåíè áÿõà íå ñàìî ðîìñêàòà èíòåëèãåíöèÿ, íî è ðîìèòå êàòî öÿëî. Óäàðåíà áåøå äåñåãðåãàöèÿòà. Ðàçêîëåáàíè áÿõà ó÷àñòíèöèòå â ïðîöåñà, äîíîðñêàòà îáùíîñò. Âå÷å äîñòà äåöà ñïðÿõà äà ïîñåùàâàò èíòåãðèðàíèòå ó÷èëèùà. Óäàðåíà áåøå è ñàìàòà èäåÿ çà èíòåãðàöèÿ. Äàíî ñúì ëîø ïðîðîê, íî ïî íà÷èíà, ïî êîéòî ñà îòðîâåíè îáùåñòâåíèòå îòíîøåíèÿ ñëåä òåçè àêöèè, ñå îïàñÿâàì, ÷å âåðîÿòíî ùå ñà íóæíè 10-20 ãîäèíè óñèëåíà ðàáîòà, çà äà ãè âúðíåì íà íèâîòî èì îòïðåäè 2-3 ãîäèíè. Гей Макдугъл изтъкна категорично необходимостта от нов подход към интеграцията на ромите, замислен и изпълнен в тясна консултация с ромските организации като ефикасен подход, за да се прекъсне омагьосаният кръг на социалното изключване и бедността. Коментарът ви?

Àêî ïðåäèøíèòå ïðàâèòåëñòâà íè ðàçî÷àðîâàõà ñ ïàñèâíîñòòà ñè, ñ íåçàèíòåðåñîâàíîñòòà ñè è íåæåëàíèåòî äà ïðèîðèòåòèçèðàò âúïðîñà çà ðîìñêàòà èíòåãðàöèÿ, òî äíåñ íàáëþäàâàìå âå÷å àêòèâíè äåéñòâèÿ çà èçîáëè÷àâàíå è ñòèãìàòèçèðàíå íà ðîìèòå êàòî öÿëî è â ÷àñòíîñò íà ðîìñêèòå ÍÏÎ. Ðàçáèðà ñå, íèå âèíàãè ñìå áèëè ãîòîâè çà àêòèâåí äèàëîã ñ ïðàâèòåëñòâîòî. Ïðåç 1999 ã. ïðàâèòåëñòâîòî íà ã-í Êîñòîâ, ñëåä äèàëîã ñ íàñ, ïðèå ïðåäëîæåíàòà è èçãîòâåíà îò íàñ Ðàìêîâà ïðîãðàìà çà èíòåãðàöèÿ íà ðîìèòå. Ïðåç 2004 ã. îáðàçîâàòåëíîòî ìèíèñòåðñòâî ñëåä äèàëîã ñ íàñ ïðèå Ñòðàòåãèÿ çà îáðàçîâàòåëíàòà èíòåãðàöèÿ íà äåöàòà îò ìàëöèíñòâàòà. Ïðåç 2007 ã. âîäåõìå äèàëîã ñ ïðàâèòåëñòâîòî íà ã-í Ñòàíèøåâ, â ðåçóëòàò íà êîéòî îáðàçîâàòåëíàòà äåñåãðåãàöèÿ âëåçå êàòî ïðèîðèòåò â åäíà îò îïåðàòèâíèòå ïðîãðàìè íà ñòðóêòóðíèòå ôîíäîâå íà ÅÑ. Òàêà ÷å íèå ñìå ó÷àñòâàëè â äèàëîã íà íàé-âèñîêî íèâî äîñåãà è ñìå ãîòîâè äà ïðåäîñòàâèì öåëèÿ ñè îïèò è åêñïåðòèçà è â áúäåùå . Ïðîáëåìúò å, ÷å ñåãà ðîìèòå ñìå òðåòèðàíè íå êàòî ïàðòíüîð, à êàòî ìèøåíà è, â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé, íÿêîè îò íàñ - êàòî ó÷àñòíèöè â èìèòèðàí äèàëîã.

34

ПРАВА НА БЕЖАНЦИТЕ

Снимка: killthebird (flickr.com)

Звезда Ванкова

Специалните домове

за временно настаняване на чужденци - quo vadis? Äîêëàäè íà Åâðîïåéñêèÿ êîìèòåò çà ïðåäîòâðàòÿâàíå íà èçòåçàíèÿòà, îñúäèòåëíè ðåøåíèÿ íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà, ìîíèòîðèíãîâè äîêëàäè íà ÍÏÎ, îáùåñòâåí íàòèñê, íî ëèïñà íà ïîëèòè÷åñêà âîëÿ çà ïðîìÿíà, ãîäèíè íàðåä. Òúðñåùè çàêðèëà, íåïðèäðóæåíè äåöà, íåëåãàëíè

èìèãðàíòè, õîðà, çàïëàõà çà íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò ñïîðåä ÄÀÍÑ, âñè÷êè íàñòàíåíè â åäèí „äîì“. Äà, ñòàâà âúïðîñ çà ñïåöèàëíèòå äîìîâå çà âðåìåííî íàñòàíÿâàíå íà ÷óæäåíöè êúì ÌÂÐ (ÑÄÂÍ×), êîèòî ñ ïîìîùòà íà åâðîïåéñêî ôèíàíñèðàíå, ñà âå÷å äâà íà áðîé – â êâ. Áóñìàíöè â Ñîôèÿ è â ãð. Ëþáèìåö. Ñ ïîñòðîÿâàíåòî íà

Обектив | Брой 197

35

íîâèòå ñãðàäè, êîèòî ïîêàçàõìå ïðåä ÅÑ ñ íàäåæäàòà äà ñè îñèãóðèì ïî-áúðçî åòèêåòà „äúðæàâà ÷àñò îò Øåíãåí“, îáà÷å íå îòïàäàò çàäúëæåíèÿòà íè çà ñïàçâàíå íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà, êîèòî ñà „íàñòàíåíè“ òàì. Äàæå íàïðîòèâ, ñ âëèçàíåòî â ñèëà íà Ëèñàáîíñêèÿ äîãîâîð ÅÑ ñå ïðèñúåäèíÿâà êúì Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà çàùèòà íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è îñíîâíèòå ñâîáîäè, Õàðòàòà çà îñíîâíèòå ïðàâà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç ïðèäîáèâà ïðàâíî îáâúðçâàùà ñèëà è ñå ðàçøèðÿâà þðèñäèêöèÿòà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä â îáëàñòòà íà ïîëèòèêàòà ïî ìèãðàöèÿ è óáåæèùå, êîåòî îùå âåäíúæ ùå ïîäñèëè çàäúëæåíèåòî íà ñúþçà äà ðàáîòè àêòèâíî çà óòâúðæäàâàíåòî íà îñíîâíèòå ïðàâà è ñâîáîäè âúâ âñè÷êè ñâîè îáëàñòè íà äåéñòâèå. Òàêà ÷å, äîêëàäèòå íÿìà äà ñïðàò, îñúäèòåëíèòå ïðèñúäè ñúùî, âúïðîñúò å äà ñïðàò íàðóøåíèÿòà íà ïðàâàòà íà ÷óæäåíöèòå, „íàñòàíåíè“ òàì. Âúç îñíîâà íà ïðîâåäåíîòî ãðàæäàíñêî íàáëþäåíèå [1] â ÑÄÂÍ× îò Èíñòèòóò „Îòâîðåíî îáùåñòâî“ – Ñîôèÿ çà ïåðèîäà ÿíóàðè – þíè 2011 ã. [2] ìîæåì äà î÷åðòàåì óñëîâíî íÿêîëêî ãðóïè ïðîáëåìè:

1. Дом или затвор пренаселване на помещенията в СДВНЧ и настаняване на уязвими категории лица Ñïîðåä Çàêîíà çà ÷óæäåíöèòå â Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ (Ç×ÐÁ) â ÑÄÂÍ× êúì Äèðåêöèÿ „Ìèãðàöèÿ“ íà ÌÂÐ ñå íàñòàíÿâàò ñàìî ÷óæäåíöè, êîèòî ñà ïðåáèâàâàëè íåçàêîííî â Áúëãàðèÿ è íà êîèòî å èçäàäåíà çàïîâåä çà äåïîðòèðàíå èëè çàïîâåä çà åêñïóëñèðàíå. Ñëåä ïîñëåäíèòå çàêîíîâè èçìåíåíèÿ îò íîåìâðè 2011 ã. Ãðàíè÷íà ïîëèöèÿ íÿìà ïðàâî äà íàñòàíÿâà â ÑÄÂÍ× ÷óæäåíöè, ïîäàëè ìîëáà çà çàêðèëà íà ãðàíèöàòà. Çàäúðæàíèòå ÷óæäåíöè, êîèòî ïîäàäàò ìîëáà çà çàêðèëà â ÑÄÂÍ×,

[1] Ãðàæäàíñêèòå íàáëþäàòåëè ñà ñïåöèàëíî îáó÷åíè äîáðîâîëöè, êîèòî ãîâîðÿò ðåäêè åçèöè è èìàò äîñòúï äî âñè÷êè ïîìåùåíèÿ â ÑÄÂÍ×, èìàò ïðàâî äà ïðàâÿò èíòåðâþòà ñ ÷óæäåíöèòå è äà ïðîâåðÿâàò äîêóìåíòàöèÿòà ïî ïðèíóäèòåëíîòî íàñòàíÿâàíå.Ïîñåùåíèÿòà ñà íåïðåäèçâåñòåíè â ðàáîòíî è èçâúíðàáîòíî âðåìå.

[2] Öåëèÿò òåêñò íà äîêëàäà ìîæå äà áúäå íàìåðåí òóê: http://osi.bg/downloads/File/2012/busmanci_report_Feb_2012. pdf

òðÿáâà äà áúäàò îñâîáîäåíè è ïðåõâúðëåíè êúì öåíòðîâåòå íà Äúðæàâíàòà àãåíöèÿ çà áåæàíöèòå. Ç×ÐÁ ðåãëàìåíòèðà åäèíñòâåíî êàòî èçêëþ÷åíèå íàñòàíÿâàíåòî â ÑÄÂÍ× íà ïðèäðóæåíèòå è íåïðèäðóæåíèòå äåöà ñúñ ñðîê äî 3 ìåñåöà. Íà ïðàêòèêà îáà÷å äîêëàäúò îò ãðàæäàíñêîòî íàáëþäåíèå â ÑÄÂÍ× íà Èíñòèòóò „Îòâîðåíî îáùåñòâî“ – Ñîôèÿ ñî÷è, ÷å îò îáùî 75 èíòåðâþèðàíè, 16 ñà áèëè äåöà, çàäúðæàíè çà ïîäúëãî îò 3 ìåñåöà, è ïîâå÷å îò ïîëîâèíàòà - 42-ìà, ñà ïîäàëè ìîëáà çà çàêðèëà. Ïîðàäè ïðåíàñåëâàíå è íåïðèãîäíà àðõèòåêòóðíà ñðåäà, „äîìîâåòå“ íå ïðåäîñòàâÿò âúçìîæíîñò çà ëè÷íî ïðîñòðàíñòâî – â åäíà ñòàÿ ñå íàñòàíÿâàò äî 20 äóøè, à çà äà ñå „îòäåëÿò“ îò îñòàíàëèòå ñåìåéñòâà, íàñòàíåíèòå ïîñòàâÿò îäåàëà èëè ÷àðøàôè îêîëî äâóåòàæíèòå ëåãëà.  êîìáèíàöèÿ ñ îãðàíè÷åíèòå ñîöèàëíè êîíòàêòè è âúçìîæíîñòè íà íàñòàíåíèòå ÷óæäåíöè çà âðúçêà ñ âúíøíèÿ ñâÿò, òîâà âîäè äî çàñèëâàíå íà òÿõíàòà óÿçâèìîñò, äî óâåëè÷àâàíå íà ðèñêà îò äåïðåñèâíè ñúñòîÿíèÿ è ïîâèøåí ñòðåñ.

Решението? Íà ïúðâî ìÿñòî, ïðåêðàòÿâàíå íà íàñòàíÿâàíåòî èëè ïî-òî÷íî çàäúðæàíåòî íà òúðñåùè çàêðèëà ëèöà â òåçè äîìîâå, êîåòî å â íàðóøåíèå íà ìåæäóíàðîäíîïðàâíèòå ñòàíäàðòè çà çàùèòà ïðàâàòà íà ÷îâåêà . Òÿõíîòî ìÿñòî å â ðåãèñòðàöèîííî-ïðèåìàòåëíèòå öåíòðîâå íà Äúðæàâíàòà àãåíöèÿ çà áåæàíöèòå. Ëèïñàòà íà äîñòàòú÷åí êàïàöèòåò çà íàñòàíÿâàíå íà òúðñåùèòå çàêðèëà â öåíòðîâåòå êúì ÄÀÁ íå ìîæå äà áúäå îïðàâäàíèå çà çàäúðæàíåòî íà òàçè óÿçâèìà ãðóïà ëèöà. √Îáåùàíî îò ÄÀÁ: Ïðåç ìàðò 2012 ã. ùå îòâîðè âðàòè íàé-íîâèÿò öåíòúð êúì ÄÀÁ â ñ. Ïúñòðîãîð, êîéòî ÷àñòè÷íî ùå îáëåê÷è ïðîáëåìà ñ íåäîñòàòú÷íèÿ êàïàöèòåò çà íàñòàíÿâàíå íà òúðñåùèòå çàêðèëà. Âòîðî, ðàçøèðÿâàíå íà âúçìîæíèòå àëòåðíàòèâè íà çàäúðæàíåòî.  Ç×ÐÁ èìà åäíà òàêàâà âúçìîæíîñò êúì ìîìåíòà - ïîëèöåéñêàòà ïîäïèñêà. Ïîàêòèâíîòî é ïðèëàãàíå è âúâåæäàíåòî íà ïîâå÷å àëòåðíàòèâè ùå „ðàçòîâàðè“ äîìîâåòå îò õîðà, êîèòî

36

ПРАВА НА БЕЖАНЦИТЕ íå áèâà äà áúäàò íàñòàíÿâàíè òàì, òàêèâà, êîèòî ñà ñ óñòàíîâåíà ñàìîëè÷íîñò, íå âúçïðåïÿòñòâàò èçïúëíåíèåòî íà çàïîâåäòà çà äåïîðòèðàíå/ åêñïóëñèðàíå è íÿìà îïàñíîñò äà ñå óêðèÿò. Òóê èìà è èêîíîìè÷åñêè àðãóìåíò – ñïîðåä äàííèòå íà ÌÂÐ, èçíåñåíè ïî âðåìå íà ïóáëè÷íîòî ïðåäñòàâÿíå íà äîêëàäà îò ãðàæäàíñêîòî íàáëþäåíèå íà 7 ôåâðóàðè 2012 ã. [3], çà èçìèíàëàòà ãîäèíà ÌÂÐ å èçðàçõîäèëî 800 000 ëåâà îò áþäæåòà ñè çà îñèãóðÿâàíå íà íàñòàíåíèòå ÷óæäåíöè ñ õðàíà, åë. åíåðãèÿ, îòîïëåíèå, äðåõè è ïðèíàäëåæíîñòè, ðåìîíò è ïîääðúæêà, õèãèåíà, ëåêàðñòâà è ìåäèöèíñêî îáñëóæâàíå èëè 12 ëåâà íà äåí íà ÷îâåê, ïàê ïî òåõíè ñìåòêè. Àêî âåäîìñòâîòî ñ íàé-ãîëåìèÿ äúðæàâåí áþäæåò â äúðæàâàòà èñêà äà ñïåñòè áþäæåòíè ðàçõîäè îò ðàáîòàòà ñè ñ òàçè êàòåãîðèÿ ëèöà, íà÷èíúò å ÷ðåç ïðèëàãàíå íà àëòåðíàòèâèòå íà çàäúðæàíåòî. Âïðî÷åì, òðÿáâà äà ñå èìà ïðåäâèä, ÷å Âúòðåøíîòî ìèíèñòåðñòâî íå îòïóñêà áþäæåòíè ñðåäñòâà çà äðåõè è ïðèíàäëåæíîñòè, äîñòàòú÷íî ìåäèêàìåíòè, êàêòî ùå ñòàíå ÿñíî ïî-äîëó â òåêñòà. Òàêà ÷å ñóìàòà îò 12 ëâ. íà ÷îâåê â äåéñòâèòåëíîñò å îùå ïî-ìàëêà.  ìîìåíòà òåçè íóæäè ñå ïîêðèâàò ÷ðåç ñïîðàäè÷íè áëàãîòâîðèòåëíè êàìïàíèè, íà êîèòî íå ìîæå äà ñå ðàç÷èòà èçêëþ÷èòåëíî â äúëãîñðî÷åí ïëàí [4]. √Îáåùàíî îò ÌÂÐ:  ñúçäàäåíàòà ïî èíèöèàòèâà íà ÌÂÐ ìåæäóâåäîìñòâåíà ðàáîòíà ãðóïà çà ïðîìåíè â Çàêîíà çà ÷óæäåíöèòå â Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, ùå ñå âíåñàò ïðåäëîæåíèÿòà çà âúâåæäàíå íà àëòåðíàòèâè çà ïðèíóäèòåëíî çàäúðæàíå, âêëþ÷èòåëíî íàñòàíÿâàíå íà âúíøåí àäðåñ. Òðåòîòî è ïî-äúëãîñðî÷íî, íî ñúùî íåòúðïÿùî îòëàãàíå ðåøåíèå - ñúçäàâàíåòî íà äîìîâå ñúñ ñâîáîäåí ðåæèì, êàêâàòî å ïðàêòèêàòà â Áåëãèÿ, ÷èéòî ìîäåë Áúëãàðèÿ ñëåäâà ïî îòíîøåíèå íà óïðàâëåíèåòî íà íåëåãàëíàòà ìèãðàöèÿ. Òàì òðÿáâà äà áúäàò íàñòàíÿâàíè ñåìåéñòâà ñ äåöà, íåïðèäðóæåíè ìàëîëåòíè è íåïúëíîëåòíè è äðóãè óÿçâèìè ãðóïè ëèöà, à íå çàòâàðÿíè â „äîì“, êîéòî èì îãðàíè÷àâà ïðàâîòî íà ñâîáîäà è äîïúëíèòåëíî óâåëè÷àâà óÿçâèìîñòòà èì.

[3] Çà ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ, âèæ: http://osi.bg/?cy=10&lang=1&program=1&action=2&news_id=521 [4] Âèæ íàïðèìåð: http://timeheroes.org/zvezda/24

√Îáåùàíî îò ÌÂÐ:  ïëàíà çà äåéíîñòòà íà Íàöèîíàëíèÿ ñúâåò ïî ìèãðàöèîííà ïîëèòèêà çà 2012 ã. êàòî ìÿðêà å ïðåäâèäåí àíàëèç è îöåíêà íà äîáðè ïðàêòèêè ïðè ñúçäàâàíå è èçïîëçâàíå íà äîìîâå îò îòâîðåí òèï.

2. Загубени в превода и други нарушения  ÑÄÂÍ× íå ñå îñèãóðÿâà äîñòúï äî ïðîôåñèîíàëåí óñòåí ïðåâîä îò ðåäêè åçèöè çà íàñòàíåíèòå, òúé êàòî äèðåêöèÿ „Ìèãðàöèÿ“ êúì ÌÂÐ íå ðàçïîëàãà ñ áþäæåò çà òîâà. Òîâà ðåôëåêòèðà äèðåêòíî âúðõó ãàðàíòèðàíåòî íà îñíîâíèòå ïðàâà íà çàäúðæàíèòå ëèöà. Ìíîãî ïîêàçàòåëíà â òîâà îòíîøåíèå å öÿëîñòíàòà èíôîðìèðàíîñò íà ïðèíóäèòåëíî íàñòàíåíèòå ëèöà çà ïðàâàòà èì â ðàìêèòå íà çàäúðæàíåòî è ïîñëåäâàùèòå ïðîöåäóðè ïî îòíîøåíèå íà òåõíèÿ ñëó÷àé, êîÿòî å íà èçêëþ÷èòåëíî íèñêî íèâî. Ìíîãî îò òÿõ ñòðàäàò îò åçèêîâà áàðèåðà ïðè ñðåùèòå ñè ñ ìåäèöèíñêî ëèöå, àäâîêàò è ñëóæèòåëèòå â äîìà. Âúïðåêè ÷å â ðàìêèòå íà ïðîåêòà íå å êîíñòàòèðàíà çëîóïîòðåáà ñ ôèçè÷åñêà ñèëà îò ñòðàíà íà ñëóæèòåëèòå â ÑÄÂÍ×, ãðàæäàíñêèòå íàáëþäàòåëè ñà ðåãèñòðèðàëè îïëàêâàíèÿ çà ëîøî îòíîøåíèå îò ñëóæèòåëèòå â ÑÄÂÍ×, ñâúðçàíè ñ èíôîðìàöèîííèÿ äåôèöèò è ëèïñàòà íà çàãðèæåíîñò è èíòåðåñ êúì íàñòàíåíèòå. ×óæäåíåö â ÑÄÂÍ×–Ëþáèìåö ñïîäåëÿ ñ íàáëþäàòåëèòå: „Íèå íå ñìå æèâîòíè, çàòâîðåíè ñìå è ñå ïîáúðêâàìå, èñêàìå äà ñå ïðèäâèæâàìå ñâîáîäíî. Íå ñìå ïðåñòúïíèöè è íå èñêàìå äà áÿãàìå îòòóê, èñêàìå äà îñòàíåì. Çàòîâà ìèñëÿ, ÷å âñåêè îò íàñ áè ñå ïîäïèñàë äà áúäàò íàçíà÷åíè ñíàéïåðèñòè è àêî íÿêîé ñå îïèòà äà èçáÿãà, äà áúäå çàñòðåëÿí âåäíàãà. Âñåêè ùå ñå ïîäïèøå“. Ðåãèñòðèðàíè ñà è îïëàêâàíèÿ çà çëîóïîòðåáà ñ èçïîëçâàíåòî íà äèñöèïëèíàðíàòà ìÿðêà íàñòàíÿâàíå â èíäèâèäóàëíà ñòàÿ ñ ìåðêè çà ñèãóðíîñò (èçîëàòîð), âúïðåêè ÷å íàñòàíÿâàíåòî â èçîëàòîð òðÿáâà äà áúäå èçïîëçâàíî êàòî êðàéíà ìÿðêà è ñëåä óñòíî ïðåäóïðåæäåíèå íà ðàçáèðàåì çà ÷óæäåíåöà åçèê, òúé êàòî ìîæå äà äîâåäå äî ñåðèîçíè ïñèõîëîãè÷åñêè òðàâìè.  äîïúëíåíèå êúì åçèêîâàòà áàðèåðà ñúùåñòâóâà è ïðîáëåì ñ ëèïñàòà íà áåçïëàòíà ïðàâíà ïîìîù,

Обектив | Брой 197

37

СПЕЦИАЛНИТЕ ДОМОВЕ ЗА ВРЕМЕННО НАСТАНЯВАНЕ...

îñèãóðåíà îò äúðæàâàòà. Çàêîíúò çà ïðàâíàòà ïîìîù íå ïðåäâèæäà âúçìîæíîñò çà ïðåäîñòàâÿíå íà áåçïëàòíà ïðàâíà ïîìîù íà íàñòàíåíèòå ÷óæäåíöè ïî îòíîøåíèå íà ïðèíóäèòåëíîòî èì íàñòàíÿâàíå â ÑÄÂÍ×, àêî íå ñå ñòèãíå äî ñúäîïðîèçâîäñòâî â ðåçóëòàò íà îáæàëâàíå íà çàïîâåäòà. Òàêà íà ïðàêòèêà ñå ðàç÷èòà ãëàâíî íà ïðàâíàòà ïîìîù, ïðåäîñòàâÿíà îò ðåñóðñèòå íà íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè è äîãîâîðíè àäâîêàòè. Îò âñè÷êèòå èíòåðâþèðàíè 58 íàñòàíåíè ÷óæäåíöè, ïîëçâàëè ìåäèöèíñêà ïîìîù, 34 êàòåãîðè÷íî îòáåëÿçâàò, ÷å íå ñà äîâîëíè îò êà÷åñòâîòî é è êàçâàò, ÷å ïðåãëåäèòå ñà ôîðìàëíè. Ëèïñâàò äîñòàòú÷íî ëåêàðñòâà çà õðîíè÷íî áîëíèòå ÷óæäåíöè â ÑÄÂÍ× è äîñòúïúò äî ïñèõîëîã å îãðàíè÷åí.

Решението? Íåçàáàâíî íàçíà÷àâàíå íà ïðåâîäà÷ íà ùàò èëè ñêëþ÷âàíå íà äîãîâîð ñ ïðåâîäà÷åñêà ôèðìà, çà îñèãóðÿâàíå íà ïðåâîä ïîíå íà åçèöèòå íà îñíîâíèòå ñòðàíè íà ïðîèçõîä íà çàäúðæàíèòå. Òàçè ìÿðêà ùå ïîâëèÿå ïîëîæèòåëíî è âúðõó äðóãèòå ïðîáëåìíè îáëàñòè êàòî èíôîðìèðàíîñòòà, äîñòúïà äî àäâîêàò, ìåäèöèíñêà ïîìîù è êîìóíèêàöèÿòà ñúñ ñëóæèòåëèòå. √Íå å îáåùàíî îò ÌÂÐ. Ðàçøèðÿâàíå íà îáõâàòà íà Çàêîíà çà ïðàâíàòà ïîìîù, çà äà áúäàò âêëþ÷åíè è ïðèíóäèòåëíî íàñòàíåíèòå ÷óæäåíöè â ÑÄÂÍ×.

Снимка: Svilengrad24

38

ПРАВА НА БЕЖАНЦИТЕ √Îáåùàíî îò Íàöèîíàëíîòî áþðî çà ïðàâíà ïîìîù. Ðàçøèðÿâàíå íà îáõâàòà íà Çàêîíà çà çäðàâåòî, çà äà áúäàò âêëþ÷åíè è ïðèíóäèòåëíî íàñòàíåíèòå ÷óæäåíöè â ÑÄÂÍ×, ïîâå÷å ñðåäñòâà îò áþäæåòà íà ÌÂÐ çà ìåäèêàìåíòè, îñîáåíî çà õðîíè÷íî áîëíèòå ëèöà è íàçíà÷àâàíåòî íà ïîâå÷å ïñèõîëîçè. √Íå å îáåùàíî îò ÌÂÐ. Íóæíî å ðúêîâîäñòâîòî íà ÑÄÂÍ× äà ðàçðàáîòè ÿñíè ïðàâèëà è êðèòåðèè çà íàëàãàíå íà äèñöèïëèíàðíè ìåðêè. Òàçè ïðîöåäóðà òðÿáâà äà âêëþ÷âà ïðàâîòî íà íàðóøèòåëÿ äà áúäå èíôîðìèðàí çà êàêâî ìó ñå íàëàãà ìÿðêàòà, âúçìîæíîñòòà äà áúäå èçñëóøâàí, äà ìîæå äà ðàç÷èòà íà ñâèäåòåëè, êàêòî è ïðàâíà âúçìîæíîñò çà áúðçî îáæàëâàíå íà íàëîæåíàòà ìÿðêà. √Íå å îáåùàíî îò ÌÂÐ

3. Невидимите хора Ïðåäè ãîäèíè íà åäíî ìåæäóíàðîäíî ëåòèùå ñå çàïîçíàõ ñ èçñëåäîâàòåëêà, ñ êîÿòî ñå îêàçà, ÷å îòèâàõìå íà åäíà è ñúùà ìèãðàöèîííà êîíôåðåíöèÿ. Êîãàòî ðàçáðà, ÷å ñúì îò Áúëãàðèÿ, ïðîìåíè èçðàæåíèåòî íà ëèöåòî ñè è ñïîäåëè, ÷å íåéíèÿò ïðèÿòåë ãîäèíè íàðåä å çàäúðæàí â áúëãàðñêîòî „Ãóàíòàíàìî“, áåç äà å èçâúðøèë ïðåñòúïëåíèå è äà å îñúäåí çà òîâà. Ñâúðçàõ ñå ñ àäâîêàòà íà ÷óæäåíåöà è ñå îêàçà, ÷å òîé å åäèí îò ñëó÷àèòå, â êîèòî äåïîðòèðàíå íå ìîæå äà áúäå îñúùåñòâåíî.  ÑÄÂÍ× èìà äâà òàêèâà ñëó÷àÿ êúì ìîìåíòà, êîèòî ñà ïîêàçàòåëíè çà ñúùåñòâóâàùèÿ ïðàâåí âàêóóì â áúëãàðñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî ïî îòíîøåíèå íà ÷óæäåíöèòå, êîèòî íå ìîãàò äà áúäàò äåïîðòèðàíè. Òîâà ìîæå äà ñà õîðà, êîèòî íå ìîãàò

äà áúäàò âúðíàòè â ñòðàíàòà ñè íà ïðîèçõîä, çàùîòî òÿ íå ñúùåñòâóâà (íàïðèìåð ÑÑÑÐ), íå æåëàå äà ïðèåìå äàäåí ÷óæäåíåö íà ñâîÿòà òåðèòîðèÿ èëè ñòðàíàòà íà ïðîèçõîä íå ìîæå äà áúäå îïðåäåëåíà ïî åäíà èëè äðóãà ïðè÷èíà. Äðóãà êàòåãîðèÿ õîðà, ïîïàäàùè â òàçè õèïîòåçà, ñà êàíäèäàòñòâàëèòå çà ìåæäóíàðîäíà çàêðèëà, êîèòî íå îòãîâàðÿò íà èçèñêâàíèÿ íà ÇÓÁ, íî åâåíòóàëíîòî èì âðúùàíå â ñòðàíàòà èì íà ïðîèçõîä áè èçëîæèëî íà ðèñê òåõíèÿ æèâîò.

Решението? Âúâåæäàíåòî íà „ñòàòóò íà òîëåðàíòíîñò“ â áúëãàðñêîòî èìèãðàöèîííî çàêîíîäàòåëñòâî, êîéòî äà îáõâàùà îïèñàíèòå ïî-ãîðå ãðóïè ëèöà. Òàêúâ ñòàòóò áè ðåøèë ïðîáëåìà ñ íàñòàíÿâàíåòî íà ÷óæäåíöè çà ïîâå÷å îò 18 ìåñåöà â ÑÄÂÍ× â ðàçðåç ñ åâðîïåéñêèòå ñòàíäàðòè çà çàùèòà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è áè çàïúëíèë ñúùåñòâóâàùèÿ ïðàâåí âàêóóì ïî îòíîøåíèå íà òîâà êàêúâ ñòàòóò äà ñå ïðåäîñòàâÿ íà òåçè õîðà ñëåä îñâîáîæäàâàíåòî èì îò ÑÄÂÍ×. √ Îáåùàíî îò ÌÂÐ:  ñúçäàäåíàòà ïî èíèöèàòèâà íà ÌÂÐ ìåæäóâåäîìñòâåíà ðàáîòíà ãðóïà çà ïðîìåíè â Çàêîíà çà ÷óæäåíöèòå â Ð Áúëãàðèÿ, ùå ñå âíåñàò ïðåäëîæåíèÿòà çà âúâåæäàíå íà ñòàòóòà çà òîëåðàíòíîñò. Äîêàòî îáåùàíèÿòà íå ñå ïðåâúðíàò â ðåàëíè çàêîíîäàòåëíè ïðîìåíè è ôèíàíñîâî îáåçïå÷åíè ìåðêè, äîêëàäèòå íÿìà äà ñïðàò, îñúäèòåëíèòå ïðèñúäè ñúùî, çà ñúæàëåíèå íÿìà äà ñïðàò è íàðóøåíèÿòà íà ïðàâàòà íà ÷óæäåíöèòå, „íàñòàíåíè â äîìîâåòå“.

Звезда Ванкова е координатор на „Правна програма” и програма „Европейски политики и гражданско участие” към Институт „Отворено общество”. Активист за правата на бежанците и мигрантите в България, изследовател.

Обектив | Брой 197

39

КОЛОНКАТА НА СЛАВКА КУКОВА

Екшън или водевил играят разследващи

насилие над деца в Русе? Ñëåä ïîñòàíîâÿâàíå íà ïðèñúäàòà çà êëåâåòà íà Öåíêà Áëàãîåâà (ñîöèàëåí ïåäàãîã îò äîì çà äåöà îò 3 äî 7 ã. „Íàäåæäà“ â Ðóñå), íåéíèÿò àäâîêàò ÿ îáæàëâà îùå ïðåç äåêåìâðè 2011 ã. [1] Ïðåç ÿíóàðè 2012 ã. îáà÷å ñòàíà ÿñíî, ÷å ÿ îáæàëâà è äðóãàòà ñòðàíà - Ñòîÿíêà Ïåòðîâà, ñîöèàëåí ðàáîòíèê â äîìà, êîÿòî ñå ðàçñëåäâà çà óïðàæíåíî íàñèëèå ñïðÿìî 4-ãîäèøíî äåòå. Íåéíàòà æàëáà å ìîòèâèðàíà îò „íèñêèÿ ðàçìåð” íà ãëîáàòà îò 3 000 ëâ. çà ïðè÷èíåíîòî ïåòíåíå íà ðåïóòàöèÿòà é. Âñå îùå âòîðàòà èíñòàíöèÿ - Îêðúæíèÿò ñúä â Ðóñå - íå å íàçíà÷èë äàòà çà çàñåäàíèå ïî äåëîòî. Ìåæäóâðåìåííî Áëàãîåâà áå ðàçïèòâàíà â ïîëèöèÿòà 8 ÷àñà çà íàñèëèåòî â äîì „Íàäåæäà” (ïî íåéíè äàííè). Ó÷óäâàùî äúëãî. Íå çíàì äàëè òîâà ñå ïðàâè ñ „èñòèíñêè îïàñíèòå“ õîðà, èëè ñ äåëàòà ñúñ ñåðèîçíà ïðàâíà ñëîæíîñò, íî êúì íåÿ áå ïðîÿâåíî îñîáåíî âíèìàíèå è ñòàðàíèå îò ñòðàíà

[1] Âèæ ñòàòèÿ ‚Êîé ëúæå è êîé êàçâà èñòèíàòà çà Äîìà çà äåöà, ëèøåíè îò ðîäèòåëñêè ãðèæè „Íàäåæäà“ â Ðóñå? íà http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/obektiv/slavka-kukova/2012-01/koj-lzhe-i-koj-kazva-istinata-za-doma-za-decalisheni-ot-roditelski-grizhi-nadezhda-v-ruse/.

íà ðàçïèòâàùèÿ ïîëèöàé. Òàêà ïîíå ðàçáðàõìå, ÷å íåùî ñå ïðàâè ïî ðàçêðèâàíå íà îáñòîÿòåëñòâàòà îêîëî íàñèëèåòî íàä 4-ãîäèøíîòî ìîì÷å â äîì „Íàäåæäà“. Ñëåä òîâà Áëàãîåâà çàâåäå äåëî ñðåùó æóðíàëèñòêàòà îò â. „Óòðî” çà êëåâåòà, òúé êàòî òâúðäè, ÷å íå å êàçàëà òî÷íî òîâà, êîåòî å îòðàçåíî â ñòàòèÿòà. Æóðíàëèñòêàòà òâúðäè, ÷å èìà çàïèñ è ùå ãî ïðåäîñòàâè â ñúäà, çà äà äîêàæå ïðàâîòàòà ñè. Íî íå ðàçáèðà íåðàöèîíàëíîòî ïîâåäåíèå íà Áëàãîåâà, ïîíåæå òÿ áè çàãóáèëà òîâà äåëî, à ãî èíèöèèðà. Ïúðâî çàñåäàíèå ïî äåëîòî ùå ñå ñúñòîè íà 28 ôåâðóàðè 2012 ã. Ïàê ìè ïðàâè âïå÷àòëåíèå êàê âòîðîòî äåëî çà êëåâåòà ñå ïðèäâèæè ïî-áúðçî îò äåëîòî çà íàñèëèå. Íà ïðàêòèêà äâå äåëà çà êëåâåòà ìîãàò äà áúäàò ïðèêëþ÷åíè ïðåäè îíîâà çà íàñèëèåòî. Ïðîäúëæàâà äà ìå âúëíóâà êàê ñå óñòàíîâÿâà äàëè åäíî îáñòîÿòåëñòâî å âÿðíî, èëè êëåâåòíè÷åñêî ïðè òîâà ïîëîæåíèå. Êàê áèõìå äîêàçàëè â òîçè ñëó÷àé, ÷å ñúäåáíàòà ñèñòåìà èìà îòíîøåíèå êúì ðàçêðèâàíå íà îáåêòèâíàòà èñòèíà è ÷å å åôåêòèâíà? Ñåãà Áëàãîåâà å â òðóäíî ìàòåðèàëíî è åìîöèîíàëíî ñúñòîÿíèå. Èìà çàòðóäíåíèÿ äîðè äà ïëàùà çà òðàíñïîðò äî è îò ðàáîòà. À òÿ å â åäíî ìàëêî ãðàä÷å äî Ðóñå, â ÷èÿòî

40

КОЛОНКАТА НА СЛАВКА КУКОВА îáùèíà ïîñëåäâà äðóã ñëó÷àé íà íàñèëèå íàä äåòå â äîì. Íà 30 ÿíóàðè.2012 ã. Äúðæàâíàòà àãåíöèÿ çà çàêðèëà íà äåòåòî îïîâåñòè íîâà íàëîæåíà ñàíêöèÿ çà ïîáîé íà äåòå. [2] Òîçè ïúò â äîì â ñ. Áðåñòîâèöà, äî Ðóñå. Ñëó÷àÿò å äîñòà èäåíòè÷åí, êàòî èçêëþ÷èì òîâà, ÷å äåòåòî â äîì „Íàäåæäà” â Ðóñå å 4-ãîäèøíî, à òîâà â ñ. Áðåñòîâèöà å 15-ãîäèøíî. Åêñïåðòè îò ÄÀÇÄ íàëàãàò ãëîáà íà åäèí ñîöèàëåí ðàáîòíèê è íà äâàìà âúçïèòàòåëè îò Äîìà çà äåöà, ëèøåíè îò ðîäèòåëñêè ãðèæè „Ñâ. Èâàí Ðèëñêè” â ñ. Áðåñòîâèöà, îáù. Áîðîâî, îáë. Ðóñå, ñëåä èçâúðøåíà ïðîâåðêà ïî ñèãíàë â äîìà. Ïîâîä çà ïðîâåðêàòà áå ïîñòúïèëà â ÄÀÇÄ èíôîðìàöèÿ, ÷å âå÷åðòà íà 14 ÿíóàðè 2012 ã. â ñãðàäàòà íà èíñòèòóöèÿòà ñîöèàëåí ðàáîòíèê å íàíåñúë ïîáîé íà 15-ãîäèøíî ìîì÷å, à äâàìàòà äåæóðíè âúçïèòàòåëè íå ñà óâåäîìèëè ñúîòâåòíèòå îðãàíè ïî çàêðèëà – Äèðåêöèÿ „Ñîöèàëíî ïîäïîìàãàíå”, Àãåíöèÿòà çà ñîöèàëíî ïîäïîìàãàíå, ÄÀÇÄ èëè ÌÂÐ, è íå ñà ïîòúðñèëè ìåäèöèíñêà ïîìîù çà äåòåòî. Ñïîðåä Çàêîíà çà çàêðèëà íà äåòåòî ãëîáàòà ïðè ïúðâî òàêîâà íàðóøåíèå å îò 1 000 äî 2 000 ëâ. ÄÀÇÄ ñúîáùàâà è ÷å íà äèðåêòîðà íà äîìà å äàäåíà ïðåïîðúêà äà ïðåäïðèåìå äåéñòâèÿ çà íàëàãàíå íà äèñöèïëèíàðíî íàêàçàíèå ïî Êîäåêñà íà òðóäà íà ñîöèàëíèÿ ðàáîòíèê, çà êîãîòî ñå òâúðäè, ÷å å èçâúðøèë íàñèëèåòî. Çà èçÿñíÿâàíå íà îáñòîÿòåëñòâàòà ïî òîçè ñëó÷àé ÄÀÇÄ ùÿëà äà ñå îáúðíå è êúì Ðàéîííàòà ïðîêóðàòóðà – ãð. Áÿëà. Óñòàíîâåíî áèëî, ÷å â äîìà ñà íàñòàíåíè 49 äåöà è ìëàäåæè. Îò òÿõ 35 ñà äåöà è 14 ñà ëèöà íà âúçðàñò îò 18 äî 24 ã. Ñàìî 10 îò îáùî 35-òå äåöà áèëè ôèçè÷åñêè è ïñèõè÷åñêè çäðàâè, à 25 ñà ñ òðàéíî óâðåæäàíå, çà êîèòî, ñïîðåä ÄÀÇÄ, íà ïðàêòèêà íå ñå îêàçâà ñïåöèàëèçèðàíà ïîìîù.  ñ. Áðåñòîâèöà íÿìà çäðàâíî çàâåäåíèå, òàêîâà íÿìà è â ãð. Áîðîâî. Ïðè íåîáõîäèìîñò åêèïúò íà èíñòèòóöèÿòà òúðñåë Ñïåøíà ïîìîù â ãð. Áÿëà, êúäåòî èìà áîëíèöà. Óñòàíîâåíî áèëî, ÷å â äîìà ñúùåñòâóâà íàïðåæåíèå ìåæäó ÷ëåíîâåòå íà åêèïà, êîåòî ñå îòðàçÿâà íåãàòèâíî íà îáùèÿ ìèêðîêëèìàò è ñå èçðàçÿâà â

[2] http://sacp.government.bg/novini/2012/01/30/dazd-globyava-3-ma-sluzhiteli-ot-ddlrg-s-brestovic/.

ïðîÿâà íà ïðåíåáðåæåíèå è ëîøî îòíîøåíèå êúì äåöàòà, êîåòî âëèÿå íåãàòèâíî íà êà÷åñòâîòî íà ïðåäîñòàâÿíàòà ãðèæà. ßâíî çà òîâà íèñêî êà÷åñòâî äîïðèíàñÿ è çàíåìàðåíàòà ìàòåðèàëíàòà áàçà: ñòúð÷àùè ïðîâîäíèöè ïî ñòåíèòå è òàâàíèòå â èíñòèòóöèÿòà, êîèòî íå ñà èçîëèðàíè; ëèïñâàùè è íåðàáîòåùè äóø áàòåðèè â ñàíèòàðíèòå ïîìåùåíèÿ çà äåöàòà; îëþùåíà ìàçèëêà; íàëè÷èå íà ìóõúë ïî ñòåíèòå è íåäîñòàòú÷íî îñâåòëåíèå â ïîìåùåíèÿòà, îãðàíè÷åíî ñïàëíî è ïîñòåëú÷íî áåëüî è õðàíà, êîÿòî íå îòãîâàðÿ íà ñòàíäàðòèòå çà çäðàâîñëîâíî õðàíåíå íà äåöà.  õîäà íà ïðîâåðêàòà áèëî óñòàíîâåíî, ÷å íàëè÷íèòå óñëîâèÿ çà æèâîò â äîìà ïîñòàâÿò íàñòàíåíèòå äåöà ñ òðàéíè óâðåæäàíèÿ â ñèòóàöèÿ íà ñîöèàëíà èçîëàöèÿ è ðèñê çà æèâîòà è çäðàâåòî èì.  èíñòèòóöèÿòà íå ñå èçâúðøâàëà ñïåöèàëèçèðàíà ðàáîòà ñ òÿõ, à ëèïñàòà íà èíäèâèäóàëåí ïîäõîä è ïîçèòèâíî âúçäåéñòâèå âîäåëè äî àíîíèìíîñò íà îòãëåæäàíåòî èì è óïðàæíÿâàíå íà íàñèëèå íàä òÿõ, êàòî ìåòîä íà âúçïèòàíèå. Âúç îñíîâà íà íàïðàâåíèòå êîíñòàòàöèè, íà äèðåêòîðà íà äîìà å äàäåíî çàäúëæèòåëíî ïðåäïèñàíèå, ïðèäðóæåíî ñ ìåòîäè÷åñêè óêàçàíèÿ è ìåõàíèçúì çà âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó îòãîâîðíèòå èíñòèòóöèè.Ñëåä èçâúðøåíàòà îò ÄÀÇÄ ïðîâåðêà, ñ öåë ïðåäïðèåìàíå íà äåéñòâèÿ ïî êîìïåòåíòíîñò, ñà ñåçèðàíè êìåòúò íà îáùèíà Áîðîâî, Àãåíöèÿòà çà ñîöèàëíî ïîäïîìàãàíå, Ðåãèîíàëíàòà äèðåêöèÿ çà ñîöèàëíî ïîäïîìàãàíå - ãð. Ðóñå, è Ðåãèîíàëíàòà çäðàâíà èíñïåêöèÿ – ãð. Ðóñå. Ïðàâè âïå÷àòëåíèå, ÷å çà ïðîâåðêàòà â äîìà â ñ. Áðåñòîâèöà ÄÀÇÄ äàâà ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ çà êîíñòàòàöèèòå ñè â ñðàâíåíèå ñ ïðîâåðêàòà â äîì „Íàäåæäà” â Ðóñå. Êàêòî è ÷å â ñëó÷àÿ å íàëîæåíà ãëîáà íà ñàìèÿ ïðåäïîëàãàåì èçâúðøèòåë íà íàñèëèåòî è íà äâàìà ñëóæèòåëè çàðàäè íåèçïúëíåíî çàäúëæåíèå çà ñúîáùàâàíå, à íå íà äèðåêòîðà íà äîìà. Îòíîâî îáà÷å íå óñïÿâàì äà âèäÿ ãàðàíöèè, ÷å äåöàòà â äîìà ùå áúäàò çàùèòåíè è ïî-äîáðå îáãðèæåíè çàíàïðåä. Êàêòî è ìè å òðóäíî äà ïðåäâèäÿ êîëêî âðåìå ùå òðÿáâà äà èçòå÷å, äîêàòî ïðîêóðàòóðàòà ñå ïðîèçíåñå ïî ñëó÷àÿ, è êàê òî÷íî ùå ñå îñèãóðÿò áåçîïàñíèòå îòíîøåíèÿ ìåæäó ñàíêöèîíèðàíèÿ ñîöèàëåí ðàáîòíèê è êîíêðåòíîòî ïîñòðàäàëî äåòå ïðè íàïðåãíàòèÿ „îáù ìèêðîêëèìàò”.

Обектив | Брой 197

СВОБОДА НА СЛОВОТО

Доц. д-р Орлин Спасов:

Свободата на медиите в България е в упадък Започнем ли да делим етиката на „наша” и „ваша”, това означава, че я подменяме с нещо друго Г-н Спасов, как тълкувате създаването на втори съюз на издателите?

 Áúëãàðèÿ, ñëåä êàòî èìàõìå äâà ñèíîäà, êàêâî ëè âå÷å íå ñå ðàçäåëè íà äâå. Ñõèçìàòà ñå ïðåâúðíà â íàöèîíàëåí ñïîðò. Êúäåòî å èìàëî íÿêàêâî åäèíñòâî, âèæäàìå ðàçïàä, ðàçêîë. À â çîíàòà íà ïðåñàòà ïðåç ïîñëåäíàòà ãîäèíà íàáëþäàâàìå äîðè èñòèíñêè âîéíè, êîèòî äî ãîëÿìà ñòåïåí ñå ðàçãúðíàõà – ìîæå áè ñëó÷àéíî, ìîæå áè íå – ñëåä êàòî íåìñêàòà ãðóïèðîâêà ÂÀÖ íàïóñíà Áúëãàðèÿ â êðàÿ íà 2010 ã. Защо според вас се случи това?

Ñòðóâà ìè ñå, ÷å ñ ïî-íåóòðàëíàòà ñè ïîçèöèÿ ÂÀÖ èìàøå âúçìîæíîñò äî èçâåñòíà ñòåïåí äà

íîðìàëèçèðà ïàçàðà íà ïå÷àòíèòå èçäàíèÿ â Áúëãàðèÿ. Êàòî ãîëÿì ÷óæäåñòðàíåí èãðà÷ ÂÀÖ ïðàêòè÷åñêè íå ñå ìåñåøå ïðÿêî â ðåäàêöèîííèòå ïîëèòèêè è íàëàãàøå åäèí åâðîïåéñêè ñòàíäàðò â ìíîãî îòíîøåíèÿ, ìàêàð ÷å, êàêòî è äðóã ïúò ñúì êàçâàë, äàëå÷ íå âñè÷êî áåøå èäåàëíî. Âúïðîñúò å êàêâî ñå ñëó÷è ñëåä òîâà. Âèæäàìå, ÷å âñúùíîñò íàñòúïè ïîðåäíàòà áúëãàðñêà ñõèçìà. Ñïîðåä ìåí òîâà íîâî ðàçäåëåíèå äî ãîëÿìà ñòåïåí ñå äúëæè è íà ëè÷íè ïðè÷èíè, íî íå ñàìî. Êîíôëèêòèòå íå ñà ñàìî ëè÷íè. Ïî-ñêîðî ñòàâà äóìà çà áîðáà çà ðàçïðåäåëåíèå íà ïàçàðà, òúé êàòî ïàçàðúò íà ïðåñàòà â ìîìåíòà, ìàêàð êàòî öÿëî äà îñòàâà ñâèò, äàâà ñèãíàëè çà èçâåñòíî ñúæèâÿâàíå. Òàêà ÷å ãîëåìèÿò âúïðîñ å êîé êàêâè ïîçèöèè ùå çàåìå â î÷àêâàíå íà ïî-ñåðèîçíè ðàçäâèæâàíèÿ.

42

СВОБОДА НА СЛОВОТО

Ñúçäàâàíåòî íà íîâèÿ áúëãàðñêè ìåäèåí ñúþç å çíàê çà çàäúëáî÷àâàíåòî íà êîíôëèêòèòå ìåæäó îñíîâíèòå èãðà÷è. Ïðè ëèïñàòà íà äîñòàòú÷íà èíñòèòóöèîíàëíà êóëòóðà, êîÿòî äà îìåêîòÿâà íåùàòà, îãðàíè÷åíèòå ðåñóðñè îáèêíîâåíî âîäÿò äî îæåñòî÷àâàíå íà îòíîøåíèÿòà. Обяснявате ситуацията със свития пазар, но има и твърдения за монопол?

Ãðóïàòà, êîÿòî ó÷ðåäè íîâèÿ ñúþç, å äîñòà øàðåíà ñàìà ïî ñåáå ñè, òîâà å ôàêò, êîéòî íå ìîæå äà áúäå îñïîðåí. Îñâåí òîâà, â Áúëãàðèÿ âñå îùå íå ìîæå äà ñå ãîâîðè çà ìîíîïîë, ïîñêîðî çà îëèãîïîë. Ìîíîïîë èìàìå, êîãàòî åäèí èãðà÷ âëàäåå ïî÷òè öåëèÿ ïàçàð. À îëèãîïîë îçíà÷àâà, ÷å íÿêîëêî êëþ÷îâè èãðà÷à ïîìåæäó ñè ðàçïðåäåëÿò ïðîñòðàíñòâîòî íà äåéñòâèå è íÿìà âúçìîæíîñò äðóãè äà ó÷àñòâàò àêòèâíî. Âèæäàìå êàê ðàçëè÷íè ãðóïè ñå îïèòâàò äà ñå êîíñîëèäèðàò, çà äà ìîãàò ïî-óñïåøíî äà îòñòîÿâàò ñâîèòå èíòåðåñè ñðåùó èíòåðåñèòå íà äðóãè ãðóïè. Ðàçáèðà ñå, òîâà å ìíîãî ñëîæíà òåìà, òÿ å ñâúðçàíà è ñ ðåêëàìàòà – ñ íà÷èíà, ïî-êîéòî òÿ ñå ðàçïðåäåëÿ, ñ ðàçïðîñòðàíåíèåòî – ñ íà÷èíà, ïî êîéòî ïå÷àòíèòå ìåäèè äîñòèãàò äî ÷èòàòåëèòå. Çíà÷åíèåòî íà êîíòðîëà âúðõó ðåêëàìàòà è âúðõó ðàçïðîñòðàíåíèåòî íàðàñòâà â óñëîâèÿòà íà êðèçà. Има ли сделки с управляващите за подкрепа на политиките, какво показват вашите наблюдения?

Àâòîðèòåòíè ìåæäóíàðîäíè îðãàíèçàöèè, êîèòî ñëåäÿò ñúñòîÿíèåòî íà ìåäèéíàòà ñðåäà â Áúëãàðèÿ, ñî÷àò, ÷å ñâîáîäàòà íà ïðåñàòà å â óïàäúê. „Ðåïîðòåðè áåç ãðàíèöè“ â ïîñëåäíèÿ ñè àíàëèç çà ìèíàëàòà ãîäèíà ïîñòàâèõà Áúëãàðèÿ íà 80-òî ìÿñòî, êàòî ðåãðåñúò ñïðÿìî ïðåäèøíàòà ãîäèíà å ñ ïî÷òè äåñåò ïîçèöèè. È äðóãè àâòîðèòåòíè ìåæäóíàðîäíè íàáëþäàòåëè ìíîãîêðàòíî êîìåíòèðàõà ðàçâèòèåòî íà ìåäèèòå ïðåç ïîñëåäíàòà ãîäèíà â Áúëãàðèÿ. Ñïîðåä ìíîãî îò òÿõ ñòàâà äóìà çà øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíè ïðàêòèêè íà äîïóñêàíå íà âúçäåéñòâèå ïî ëèíèÿ íà ïîëèòèêàòà è íà ðàçëè÷íè èêîíîìè÷åñêè è ôèíàíñîâè èíòåðåñè. Åêñïåðòèòå ñ îñíîâàíèå ñìÿòàò, ÷å òîâà å îñíîâíèÿò ïðîáëåì íà ìåäèéíàòà ñðåäà ó íàñ.

Какво е вашето обяснение за този регрес?

Ìåäèéíàòà ñëåäà â Áúëãàðèÿ âñå îùå íå å äîñòàòú÷íî çðÿëà. Òîâà îáÿñíÿâà è çàâèñèìîñòèòå, è âîéíèòå, íà êîèòî ñòàâàìå ñâèäåòåëè. Òåçè âîéíè íàäõâúðëèõà íîðìàëíèòå ðàìêè íà êîíêóðåíöèÿòà è çàëîæèõà íà òîòàëíîòî î÷åðíÿíå è äèñêðåäèòèðàíå íà äðóãàòà ñòðàíà. Àêî ìåäèéíàòà è æóðíàëèñòè÷åñêàòà ñðåäà áÿõà ïî-çðåëè, òå, îáðàòíî – ùÿõà äà âúðâÿò êúì êîíñîëèäàöèÿ. Ìåäèéíèòå ãðóïè è êëþ÷îâèòå ôèãóðè â òàçè ñðåäà ùÿõà äà îñúçíàÿò ñâîÿ îáù èíòåðåñ, à íå äà ðàçãðúùàò òàêèâà áèòêè ïîìåæäó ñè. За какъв общ интерес говорите?

Îáù èíòåðåñ ñïðÿìî ñàìàòà ïðîôåñèÿ. Ïúðâî, íåçàâèñèìîñòòà. Âòîðî, è íå ïî-ìàëêî âàæíî, êà÷åñòâîòî íà æóðíàëèñòèêàòà. Òðåòî, æóðíàëèñòèòå äà ïîëó÷àò ïî-äîáðà çàùèòà. Âèæäà ñå, ÷å Ñúþçúò íà æóðíàëèñòèòå íå ðàáîòè äîáðå, òîé íå ìîæå ñèíäèêàëíî äà çàùèòè äîáðå óïðàæíÿâàùèòå ïðîôåñèÿòà. Ìîãà äà ïîñî÷à îùå ðåäèöà ïðèìåðè çà îáù èíòåðåñ. Íàïðèìåð åòè÷íèÿò êîäåêñ, ñàìîðåãóëàöèÿòà, íå ðàáîòè äîñòàòú÷íî äîáðå. Çàùîòî òàì îùå îò ñàìîòî íà÷àëî ñúùî íàñòàíà ïîðåäíàòà áúëãàðñêà ñõèçìà è ñàìî ÷àñò îò áúëãàðñêèòå ìåäèè ñå ïðèñúåäèíèõà êúì êîäåêñà. Äðóãè ãî áîéêîòèðàõà, íàïðèìåð ãðóïàòà èçäàíèÿ íà Èðåíà Êðúñòåâà, è ñ îòêàçà ñè äà ñå ïðèñúåäèíÿò ïðàêòè÷åñêè áëîêèðàõà åôåêòèâíàòà ñàìîðåãóëàöèÿ íà ìåäèéíàòà ñðåäà. Как ви прозвуча призивът Комисията за защита на потребителите да се занимае с качеството на информацията, която гражданите получават?

Àç ñúì ìàëêî ñêåïòè÷åí, ÷å îò ñòðàíà íà ïîòðåáèòåëèòå ìîæå äà áúäå óïðàæíåí ñåðèîçåí íàòèñê, ìàêàð ÷å òå ñà ãîëåìèòå ïîòúðïåâøè îò ñúñòîÿíèåòî íà ìåäèèòå. Ìèñëÿ ïî-ñêîðî, ÷å òðÿáâà äà ñå ðàáîòè â ïîñîêà íà ñáëèæàâàíå íà èíòåðåñèòå ìåæäó ðàçëè÷íèòå ìåäèè, îòêðèâàíåòî íà çîíè, â êîèòî òå ñà çàèíòåðåñîâàíè äà ðàáîòÿò çàåäíî. Ðàçáèðà ñå, êîíêóðåíöèÿ âèíàãè ùå èìà è òðÿáâà äà èìà, íî òÿ íå òðÿáâà äà âîäè äî òàêîâà èçîñòðÿíå íà îòíîøåíèÿòà, çàùîòî îò ìåæäóìåäèéíèòå âîéíè íàé-âå÷å ñòðàäà êà÷åñòâîòî íà æóðíàëèñòèêàòà.

Обектив | Брой 197

43

СВОБОДАТА НА МЕДИИТЕ В БЪЛГАРИЯ Е В УПАДЪК

Проучванията на фондация „Медийна демокрация” какво сочат?

Íèå ñëåäèì ñúäúðæàíèåòî íà ñåäåì íàöèîíàëíè âñåêèäíåâíèêà è àíàëèçèðàìå êàê òå ñå îòíàñÿò êúì ïîëèòè÷åñêèòå ñóáåêòè, êúì ïîëèòè÷åñêèòå è êúì äúðæàâíèòå èíñòèòóöèè. Âñåêè ìîìåíò ïðåäñòîè äà èçëåçå ãîäèøíèÿò äîêëàä íà ôîíäàöèÿòà è ùå èìàìå îáîáùåíàòà êàðòèíà. Òîâà, êîåòî âèæäàìå êàòî õàðàêòåðíà îñîáåíîñò çà 2011 ã. å, ÷å Áîéêî Áîðèñîâ è ÃÅÐÁ ïðîäúëæàâàò äà äîìèíèðàò ñèëíî ñ ïðèñúñòâèåòî ñè â ìåäèèòå, íî, ìàêàð äà îñòàâàò âîäåùè, êîëè÷åñòâåíèÿò èçðàç íà òîâà ïðèñúñòâèå íå å òîëêîâà âèñîê êàòî ïðåç 2010 ã. Èìà íàìàëÿâàíå. Òîâà ñå äúëæè íà ôàêòà, ÷å çàïî÷íàõà äà ñå ïîÿâÿò è äðóãè âàæíè èãðà÷è è òå ïîñòåïåííî çàïî÷íàõà äà ïðåäèçâèêâàò ïî-ñèëíî èíòåðåñà íà ìåäèèòå. Ìåãëåíà Êóíåâà å òàêàâà ôèãóðà, Ðîñåí Ïëåâíåëèåâ ñúùî. Ìåäèéíîòî âíèìàíèå íå å áåçãðàíè÷åí ðåñóðñ, ïî-ñêîðî òðÿáâà äà ñè ãî ïðåäñòàâÿìå êàòî êðàéíà âåëè÷èíà. Òîçè ðåñóðñ ñå ðàçïðåäåëÿ ìåæäó ðàçëè÷íè àêòüîðè è êîãàòî ñå ïîÿâÿò íîâè, òå îòíåìàò îò äîñåãàøíèòå. Çàòîâà ñðåùó íÿêîè îò òåçè ïîëèòèöè, êàòî Ìåãëåíà Êóíåâà, ïðåç 2011 ã. áåøå âîäåíà ìîùíà ìåäèéíà àíòèêàìïàíèÿ. Òÿ áåøå ñâúðçàíà îñíîâíî ñ ïðåçèäåíòñêèòå èçáîðè, íî ïðîäúëæè ìíîãî ñèëíî è ñëåä òîâà.  ñúùîòî âðåìå ïîñòåïåííî ñå óñòàíîâè èçâåñòåí ïàðèòåò ìåæäó ÃÅÐÁ è ÁÑÏ ïî îòíîøåíèå íà ïðèñúñòâèåòî èì â ìåäèèòå. Òîçè ïàðèòåò îò÷èòà ïðåäèìñòâîòî íà ÃÅÐÁ è íàé-âå÷å íà Áîðèñîâ, íî ãàðàíòèðà è íà ÁÑÏ åäíî äîñòà ñèëíî ïðèñúñòâèå, äîñòàòú÷íî äîáðî, îñîáåíî â ïåðèîäà íà èçáîðè. Âñè÷êî òîâà â êðàéíà ñìåòêà äî ãîëÿìà ñòåïåí ðåäóöèðà âúçìîæíîñòòà è äðóãè ïîëèòè÷åñêè ïàðòèè äà ñà ïðåäñòàâåíè òàêà äîáðå â ìåäèèòå. Има ли медии, които причислявате към управляващите?

Íÿìà òàêèâà, êîèòî äà ñà íà óïðàâëÿâàùèòå ïî äèðåêòåí íà÷èí, íî èìà ìíîãî ìåäèè, êîèòî ïîäêðåïÿò êàòåãîðè÷íî ïîëèòèêàòà íà Áîéêî Áîðèñîâ, ñïåöèàëíî íåãî êàòî ïðåìèåð è ëè÷íîñò. Òå áåçâúïðîñíî ïðåäñòàâÿò ïðåìèåðà èçöÿëî â ïîëîæèòåëíà ñâåòëèíà è äîðè ÷åñòî îòêðèòî ñåðâèëíè÷àò. Íî ñúùåâðåìåííî íÿêîè îò òåçè ìåäèè ÷åñòî ñà êðèòè÷íè êúì ïðàâèòåëñòâîòî íà Áîðèñîâ, òðÿáâà äà ïîñî÷èì òàçè ðàçëèêà. Áîéêî Áîðèñîâ ïðîäúëæàâà äà áúäå äî ãîëÿìà ñòåïåí ôèãóðàòà,

êîÿòî åäíîëè÷íî ïå÷åëè ïðåäðàçïîëîæåíèåòî íà ïîâå÷åòî ìåäèè, êàòî ñúùåâðåìåííî îáà÷å ìíîãî îò òÿõ ñà íåãàòèâíî íàñòðîåíè êúì ìèíèñòðèòå ìó, êúì ÃÅÐÁ è êúì äîìèíèðàíèÿ îò ÃÅÐÁ ïàðëàìåíò. Ïðåñàòà âñúùíîñò ñâåæäà ïðåäñòàâÿíåòî íà ïîëèòè÷åñêîòî ñúäúðæàíèå äî äâà ïîëþñà: íà åäèíèÿ å Áîðèñîâ, íà äðóãèÿ – âñè÷êè è âñè÷êî îñòàíàëî. Кои са най-сериозните проблеми на българската журналистика днес?

Çà ÷àñò îò òÿõ âå÷å êàçàõ. Ìåäèèòå òðÿáâà äà ïîìèñëÿò íàé-âå÷å êàê äà ñà åìàíöèïèðàò îò òåçè ôîðìè íà ïîëèòè÷åñêà è èêîíîìè÷åñêà çàâèñèìîñò, êîèòî åêñïåðòèòå îò Áúëãàðèÿ è îò ÷óæáèíà êîíñòàòèðàò è êîèòî äúðïàò ñòðàíàòà íàäîëó â êëàñàöèèòå çà ñâîáîäàòà íà ïðåñàòà. Òîâà å íàé-âàæíîòî – ìåäèèòå ïîñòåïåííî äà çàïî÷íàò äà ðàáîòÿò â ïî-íåçàâèñèìà, â ïî-íåêîíþíêòóðíà ñðåäà. Äà ñå îñúçíàÿò êàòî ñàìîñòîÿòåëíà ñèëà, êîÿòî å ëîÿëíà íà ïúðâî ìÿñòî êúì ÷èòàòåëèòå ñè. Äðóãèÿò öåíòðàëåí ïðîáëåì å ñàìîðåãóëàöèÿòà. Ôîíäàöèÿ „Ìåäèéíà äåìîêðàöèÿ” èìà èäåÿ äà èíèöèèðà äåáàò âúðõó ïðîáëåìà çàùî åòè÷íèÿò êîäåêñ å áëîêèðàí è íå ðàáîòè äîñòàòú÷íî äîáðå, âúïðåêè ÷å â íÿêîè ñëó÷àè êîìèñèÿòà çà åòèêà â ïå÷àòíèòå ìåäèè äåéñòâà ìíîãî êîìïåòåíòíî. Áèõìå èñêàëè äà ñúáåðåì íà åäíà êðúãëà ìàñà òåçè, êîèòî ñà ïîäêðåïèëè åòè÷íèÿ êîäåêñ, è òåçè, êîèòî íå ñà. Áåç îáåäèíÿâàíåòî îêîëî íåãî íà âúçìîæíî íàéìíîãî ìåäèè, òîé å îáðå÷åí äà îñòàíå íååôåêòèâåí. Но от новоформирания съюз на издателите обявиха, че ще пишат нов етичен кодекс?

×àê íîâ åòè÷åí êîäåêñ åäâà ëè èìà ñìèñúë, à è ðåñóðñ, äà ñå ïðàâè. Òîâà å íåùî äîñòà ñëîæíî è îòíåìà âðåìå. À è ñúùåñòâóâàùèÿò âå÷å åòè÷åí êîäåêñ íå å ëîø ñàì ïî ñåáå ñè. Ïàê ëè ùå òðúãíåì êúì ïîðåäíàòà ñõèçìà è ùå ïðàâèì ïî áúëãàðñêè âñè÷êî îòíà÷àëî? Êîãàòî áåøå ñúçäàäåí, åòè÷íèÿò êîäåêñ ñëåäâàøå íàé-äîáðèòå îáðàçöè, òàêà ÷å òîé å ñðàâíèòåëíî äîáúð. Ïî-ëåñíî ùå å â íåãî íåùî äà ñå ïîäîáðè, äà ñå îñúâðåìåíè, íî íåêà ñå ÷óÿò äâåòå ñòðàíè. Íàé âå÷å äà ñå ÷óå òàçè ñòðàíà, êîÿòî íå ãî å ïîäïèñàëà. Çàùî íå ãî ïîäïèñâà? Êàêúâ å ïðîáëåìúò? Êàêâè êîìïðîìèñè, êàêâè ðåäàêöèè òðÿáâà äà ñå íàïðàâÿò, çà äà ñå ïðèñúåäèíÿò âñè÷êè?

44

СВОБОДА НА СЛОВОТО Очаквате ли групата на Ирена Кръстева да откликне на тази покана за дискусия?

Íàäÿâàì ñå äà îòêëèêíàò. Ìèñëÿ, ÷å èäåÿòà çà ñúçäàâàíåòî íà íîâ, àëòåðíàòèâåí åòè÷åí êîäåêñ, å íåïðîäóêòèâíî íàìåðåíèå, êîåòî ùå ïðîòèâîïîñòàâè îùå ïîâå÷å åäíè ìåäèè íà äðóãè. Çàùîòî àêî íàëè÷èåòî íà äâà ñúþçà íà èçäàòåëèòå

â êðàéíà ñìåòêà âñå ïàê ìîæå äà áúäå ðàçáðàíî îò ãëåäíà òî÷êà íà ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî íà èíòåðåñè â ìåäèéíèÿ áèçíåñ, åâåíòóàëíàòà ïîÿâà íà äâà ïàðàëåëíè åòè÷íè êîäåêñà âå÷å áè áèëî äîñòà ãðîòåñêîâ àêò. Çàïî÷íåì ëè äà ÿ äåëèì åòèêàòà íà „íàøà” è „âàøà” òîâà âå÷å îçíà÷àâà, ÷å ïîäìåíÿìå åòèêàòà ñ íåùî äðóãî. Âúïðîñèòå çàäàäå Ëèëè Òîäîðîâà

Орлин Спасов е доцент във Факултета по журналистика и масова комуникация на СУ „Св. Климент Охридски”. Доктор по социология. Съосновател и изпълнителен директор на фондация „Медийна демокрация”, чиято главна цел е да съдейства за демократичното функциониране на медийната среда в България.

Обектив | Брой 197

45

КОЛОНКАТА НА ТАТЯНА ВАКСБЕРГ

Къде ще мигрира АСТА ÀÑÒÀ íÿìà äà ñè îòèäå ïîêðàé åäèíèÿ ñúáîðåí òåêñò. È íèêàê íå å äàëíîâèäíî äà ñå ðàäâàìå íà óëè÷íèÿ óñïåõ, ñìÿòàéêè, ÷å òîé å ïðåêúðøèë çëîâðåäíèòå íàìåðåíèÿ íà óïðàâíèöèòå â ïîëîâèí êîíòèíåíò. ÀÑÒÀ íèòî å èçîáðåòåíèå íà ëóìïåíè, íèòî å ñëó÷àéíî õðóìâàíå, íèòî å íåäîìèñëèöà. Òîâà å òðàéíà íàãëàñà íà 39 îò íàé-ðàçâèòèòå ñòðàíè â ñâåòà (òîëêîâà ñà òåçè, êîèòî ñà îáñúæäàëè òåêñòà íà òúìíî â ïðîäúëæåíèå íà ïîíå äâå ãîäèíè) è äîêóìåíò, ïîäêðåïåí â çàâúðøåíèÿ ñè âèä îò ãîëåìèòå äåìîêðàöèè Êàíàäà, ÑÀÙ èëè Àâñòðàëèÿ. Ïðè òàêîâà ðàìî âúïðîñúò å âå÷å äðóã: íå êîãà ÀÑÒÀ ùå áúäå îêîí÷àòåëíî êàòóðíàòà (âñå åäíî äàëè îò ñúäà íà ÅÑ, èëè îò íåïîäïèñàëè äúðæàâè), à êúäå ùå âúçêðúñíå ïîä íîâî èìå. Èìà è âòîðè âúïðîñ, ìàëêî ïî-òðóäåí: ùå ïîçíàåì ëè òîãàâà òàêà åäèíîäóøíî íåðåäíîòî â íåÿ, êàêòî íè ñå ñòðóâà, ÷å ãî ðàçïîçíàâàìå äíåñ? Íàé-óäèâèòåëíîòî íà èñòîðèÿòà ñ ÀÑÒÀ å â òîâà, ÷å òÿ ìîáèëèçèðà ñèíõðîíåí ïðîòåñò â òâúðäå ðàçëè÷íè îáùåñòâà (Ãåðìàíèÿ è ñòðàíè îò Èçòî÷íà Åâðîïà). Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ùîì ïðîòåñòúò å ñèíõðîíåí, çíà÷è ñúâïàäàò, àêî íå íàïúëíî, òî ïîíå â çíà÷èòåëíà ñòåïåí è ìîòèâèòå çà íåãî. Íî êðàòúê ïðåãëåä íà äåìîíñòðàöèèòå ïîêàçâà, ÷å ðàçëè÷íèòå îáùåñòâà äàâàò ðàçëè÷åí ïðåâåñ íà çëèíèòå, êîèòî ÀÑÒÀ áè ìîãëà äà ïðè÷èíè. Åäèííè â îòñòîÿâàíåòî íà ïðèíöèïà (îñòàâåòå íè ñâîáîäàòà è ïðàâàòà), îáùåñòâàòà ñå îêàçàõà ðàçäåëåíè â ïðåöåíêàòà çà òîâà êîè áèõà áèëè ïî-ïîòúðïåâøè îò íàðóøàâàíåòî ìó. Ïðîñòî òðèãëàâàòà ëàìÿ ÀÑÒÀ ïîçâîëè íà âñåêè

äà ïðèâèäè ïî ðàçëè÷åí íà÷èí æåðòâèòå íà òîâà ñïîðàçóìåíèå. Áúëãàðèÿ, íàïðèìåð, áåøå îñíîâàòåëíî ïðèòåñíåíà îò òîâà, ÷å ÀÑÒÀ ïðàêòè÷åñêè ïðåäîñòàâÿ ïîëèöåéñêè è ñúäåáíè ïðàâîìîùèÿ íà ôèðìè è êîðïîðàöèè – òå áèõà ïîëó÷èëè ñâîáîäàòà äà èçèñêàò è äà ïîëó÷àò ëè÷íàòà êîðåñïîíäåíöèÿ íà ãðàæäàíèòå ñàìî âúç îñíîâà íà ñîáñòâåíîòî ñè ïðåäïîëîæåíèå, ÷å òåçè ãðàæäàíè ñà èçâúðøèëè íåðåäíîñò.  äðóãè ñòðàíè òîçè àêöåíò ñúùî áåøå îñíîâåí, íî òîé ñúæèòåëñòâàøå ñ äðóã. Ôðàíöèÿ, íàïðèìåð, îáúðíà ãîëÿìî âíèìàíèå íà ïîòåíöèàëíèòå ïîòúðïåâøè îò ñòðàíèòå ñúñ ñëàáî ðàçâèòè èêîíîìèêè, òúé êàòî ÀÑÒÀ áè îãðàíè÷èëà äîñòúïà èì äî ëåêàðñòâà, êîèòî íå ñà ïðîèçâåäåíè îò ãîëåìèòå ôàðìàöåâòè÷íè êîìïàíèè. À ñ òîâà áè ïîñåãíàëà äèðåêòíî âúðõó ïðàâîòî íà æèâîò. Öÿëà Çàïàäíà Åâðîïà, âêëþ÷èòåëíî è ñàìèÿò äîêëàä÷èê ïî ñïîðàçóìåíèåòî â Åâðîïåéñêèÿ ïàðëàìåíò Êàäåð Àðèô, äîáàâÿò è òîâà, ÷å ÀÑÒÀ å „ìàñêàðàä“ - ïðîòåêöèÿ çà êîðïîðàöèèòå, ìàñêèðàíà êàòî áîðáà ñ êèòàéñêèòå ìåíòåòà íà ãîëåìèòå ìàðêè. Íå ìîãà äà ðàçáåðà çàùî íå ïîäïèøåì ïðîñòî åäíî ñïîðàçóìåíèå ñ Êèòàé, àêî òîëêîâà èñêàìå äà ñå áîðèì ñ ìåíòåòàòà – òîâà ïîïèòà Àðèô ïðåäè äà ïîäàäå îñòàâêà îò ïîñòà äîêëàä÷èê íà òåêñòà. Àêî ñå îáúðíåòå êúì åêñïåðòèòå ïúê, òå ùå êàæàò, ÷å öåëèÿò ïðîáëåì íà ÀÑÒÀ ïðîèçòè÷à îò àâòîðñêîòî ïðàâî – åäíà îáëàñò, êîÿòî íå ñå å ïðèãîäèëà íàâðåìå êúì âåêà íà èíòåðíåòà è ñåãà ñå îïèòâà äà ïðåáîðè ñàìèÿ âåê ñ ïîëèöåéñêè ñðåäñòâà, âìåñòî

46

КОЛОНКАТА НА ТАТЯНА ВАКСБЕРГ äà èíâåñòèðà â ñîáñòâåíîòî ñè ðåôîðìèðàíå. Íå ÷å íÿìà îñíîâàíèÿ çà ðàçëè÷íè àêöåíòè â îáùèòå ïðîòåñòè, íàïðîòèâ. ÀÑÒÀ å âïå÷àòëÿâàù ìèêñ îò óäàðè ïî öÿëàòà ãåîãðàôèÿ, ïðàâî, èêîíîìèêà è äåìîêðàòè÷íà ïðîöåäóðà è ñúâñåì íà ìÿñòî ïðåäèçâèêâà ðàçíîïîñî÷íè âúçðàæåíèÿ. Ëîøîòî å äðóãî – ÷å òàêèâà ìàùàáíè ïîñåãàòåëñòâà íå óìèðàò áåçñëàâíî, òå ñàìî ìèãðèðàò äðóãàäå. Íàé-÷åñòî ñà ðàçáèâàíè íà ïàð÷åòà è âìúêâàíè â òåêñòîâå ñ ðàçëè÷åí îáõâàò è íàñî÷åíîñò. È òîãàâà âå÷å ìîãàò äà áúäàò ñïðåíè ñàìî ïðè åäíî óñëîâèå: àêî âñåêè äåòàéë îò ãîëÿìàòà çàïëàõà íàâðåìå å áèë ðàçïîçíàò è ïðèïîçíàò íàðàâíî ñ îñòàíàëèòå. Èíà÷å îáùåñòâîòî Õ ùå ìúë÷è, êîãàòî ñå ïîñÿãà íà ãåíåðè÷íèòå ëåêàðñòâà â åäíî ñïîðàçóìåíèå, îáùåñòâîòî Ó ùå ïðîñïè âìåíÿâàíåòî íà ïîëèöåéñêà ôóíêöèÿ íà êîðïîðàöèèòå â äðóãî ñïîðàçóìåíèå, à îáùåñòâîòî Z ùå ðåøè, ÷å ïðîâåðêèòå íà ëè÷íèÿ Ipod ïî ëåòèùàòà ñïîðåä òðåòî ñïîðàçóìåíèå íå ãî çàñÿãàò ÷àê ïúê òîëêîâà. È òàêà, äîêàòî ÀÑÒÀ íå ñå ìàòåðèàëèçèðà â äåñåòêè ðàçïèëåíè êîíâåíöèè, èçãðàæäàùè òóõëà ïî òóõëà åäíà íåïîìðúäâàåìà ïåòãëàâà ëàìÿ. Âïðî÷åì, ÀÑÒÀ íå áèâà äà ñå ðàçãëåæäà ñàìî êàòî çàïëàõà. Íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, íàïðèìåð, òîâà

ñïîðàçóìåíèå äîíåñå ïîâå÷å ïîëçè, îòêîëêîòî âðåäè. Ïúðâî, ñ òîâà, ÷å ìîáèëèçèðà åíåðãèÿ íà ïðîòåñòà. È âòîðî, ñ òîâà, ÷å ïðèíóæäàâà ãðàæäàíèòå äà ðàç÷ëåíÿò ïðîáëåìèòå è äà çàåìàò ñòðàíà ïî âñåêè îò òÿõ ïîîòäåëíî. Åäíàêâî ëè ñìå ïðèñòðàñòíè êúì ñâîáîäíèÿ íè äîñòúï äî ìóçèêàòà íà Ïèíê Ôëîéä, äà êàæåì, è êúì ëåêàðñòâàòà, êîèòî òðÿáâà äà âçåìà åäèí äèàáåòèê â Ëàîñ? ÀÑÒÀ íè íàêàðà äà çàáåëåæèì, ÷å òåçè äâà âúïðîñà íå ñà ÷àê òîëêîâà îòâëå÷åíè åäèí îò äðóã. È ÷å ÷åñòî ïúòè íÿìà êàê äà çàùèòèø åäíîòî, áåç äà çàùèòèø è äðóãîòî. ÀÑÒÀ äîíåñå è äðóãî áëàãî – òÿ ïðèäâèæè áúëãàðèòå êúì çàêúñíÿëîòî îòêðèòèå, ÷å ñà îòãîâîðíè çà âçåìàíåòî íà ðåøåíèÿ â Áðþêñåë. Åäíà îò ïðè÷èíèòå çà ïðîòåñòà â Ñîôèÿ áåøå âêëþ÷èòåëíî è òîâà, ÷å îáùîòî ðåøåíèå çà ÀÑÒÀ å âçåòî íà òúìíî è óäúðæàíî â òúìíèíà ïîäîçðèòåëíî äúëãî âðåìå, êàòî â òîçè íåïðîçðà÷åí ïðîöåñ å ó÷àñòâàëî è áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî.  ïðåâîä òîçè ïðîòåñò îçíà÷àâà, ÷å õîðàòà â Ñîôèÿ è Âàðíà ñå ÷óâñòâàò îòãîâîðíè çà òîâà êàê ñòàâàùîòî â Áðþêñåë ñå îòðàçÿâà â öåëèÿ ñâÿò. À òîâà å ñòúïêà, íà êîÿòî ãîäèíè íàðåä íå ñå å íàäÿâàë è íàé-ãîëåìèÿò îïòèìèñò.

Татяна Ваксберг е журналист. Автор е на книгата „Милошевич и Трибуналът” и на филма „Технология на злото” за насилствената асимилация на българските турци. Била е кореспондент на радио „Свободна Европа” в Хага и Вашингтон. Има три национални награди за разследваща и аналитична журналистика. От 2009 г. води колонка в сп. „Обектив“.

Обектив | Брой 197

Ексклузивно интервю със зам.-социалния министър ВАЛЕНТИНА СИМЕОНОВА

Въпросите зададе Марта Методиева

Снимка: http://www.mlsp.government.bg/

За да живеят възрастните хора достойно Госпожо Симеонова, на пресконференцията на Българския хелзинкски комитет (БХК) на 6 февруари 2012 г. обявихте, че Министерството на труда и социалната политика започва работа по проект на Стратегия за деинституционализация на домовете за хора с увреждания. Каква е вашата визия, какво трябва да включва тази стратегия? На какво е отговор тя?

Ïðîâåæäàíåòî íà ïîëèòèêà, îñíîâàâàùà ñå íà ÷îâåøêèòå ïðàâà, çà îñèãóðÿâàíå íà àäåêâàòíà äúëãîñðî÷íà ãðèæà çà âúçðàñòíèòå õîðà è õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ å âàæåí ïðèîðèòåò íà äåéíîñòòà íà áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî.  òàçè âðúçêà Íàöèîíàëíàòà ñòðàòåãèÿ çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà ùå áúäå íàñî÷åíà êúì ñúçäàâàíå íà óñëîâèÿ çà äîñòîåí

48

ИНТЕРВЮ è íåçàâèñèì æèâîò íà âúçðàñòíèòå õîðà è õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ â ñåìåéíà èëè áëèçêà äî ñåìåéíàòà ñðåäà ÷ðåç òðàíñôîðìàöèÿ íà èíñòèòóöèîíàëíàòà ãðèæà â êà÷åñòâåíè è äîñòúïíè óñëóãè â îáùíîñòòà è ïîäêðåïà íà ñåìåéñòâàòà, ïîëàãàùè ãðèæè çà òÿõ. Ðàçâèòèåòî íà äúëãîñðî÷íàòà ãðèæà å êëþ÷îâà öåë íà ñòðàòåãèÿòà, êîÿòî å íàñî÷åíà êúì ïîäîáðÿâàíå íà äîñòúïà äî ñîöèàëíè óñëóãè, ÷ðåç ðàçøèðÿâàíå íà ìðåæàòà íà òåçè óñëóãè â ñòðàíàòà, ïîâèøàâàíå íà êà÷åñòâîòî èì, âêëþ÷èòåëíî è íà òåçè óñëóãè â ñúùåñòâóâàùèòå èíñòèòóöèè, êàêòî è íàñúð÷àâàíå íà âçàèìîäåéñòâèåòî ìåæäó çäðàâíèòå è ñîöèàëíèòå óñëóãè. Ðàçðàáîòâàíåòî íà Íàöèîíàëíà ñòðàòåãèÿ çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà ñå íàëàãà ñ îãëåä àäðåñèðàíåòî íà ñåðèîçíèòå ïðåäèçâèêàòåëñòâà â îáëàñòòà íà äúëãîñðî÷íàòà ãðèæà – çàñòàðÿâàíå íà íàñåëåíèåòî, ïîâèøàâàíå íà íóæäàòà îò óñëóãè çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà, íàðàñòâàíå íà îáùåñòâåíèòå ðàçõîäè çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà è äð. Òåçè ïðåäèçâèêàòåëñòâà èçèñêâàò ïðèëàãàíå íà äúëãîñðî÷íà ïîëèòèêà çà ñîöèàëíèòå óñëóãè çà âúçðàñòíèòå õîðà è õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ. Кога предвиждате да е готова самата стратегия?

Ñ îãëåä ïîñòèãàíåòî íà ïî-ãîëÿìà âñåîáõâàòíîñò è ïî-óñòîé÷èâè ðåçóëòàòè ñå ïðèñòúïè êúì ðàçøèðÿâàíå íà êîíöåïöèÿòà è ôîêóñà, çàëåãíàëè âúâ âàðèàíòà íà ïðîåêò íà Íàöèîíàëíàòà ñòðàòåãèÿ „Âèçèÿ çà äåèíñòèòóöèîíàëèçàöèÿòà íà âúçðàñòíèòå õîðà ñ ïñèõè÷íè ðàçñòðîéñòâà, óìñòâåíà èçîñòàíàëîñò è äåìåíöèÿ”. Îáõâàùàíåòî íà öåëåâèòå ãðóïè è àäðåñèðàíåòî íà ñëîæíèòå ïðåäèçâèêàòåëñòâà â îáëàñòòà íà äúëãîñðî÷íàòà ãðèæà èçèñêâàò ðàçðàáîòâàíåòî íà öÿëîñòíà ñòðàòåãèÿ çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà çà õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ è âúçðàñòíèòå õîðà. Íà òîçè åòàï ïðîåêòúò íà ñòðàòåãèÿòà å â ïðîöåñ íà îáùåñòâåíî îáñúæäàíå è å ïóáëèêóâàí íà ñàéòà íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà òðóäà è ñîöèàëíàòà ïîëèòèêà.  ïðîöåñà íà ðàçðàáîòâàíå íà Íàöèîíàëíàòà ñòðàòåãèÿ çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà, òîé ùå áúäå èíòåãðèðàí êàòî âàæíà ÷àñò îò ñòðàòåãè÷åñêèÿ äîêóìåíò. Ïðåäâèæäà ñå ïðîåêòúò íà Íàöèîíàëíàòà ñòðàòåãèÿ çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà äà áúäå ðàçðàáîòåí äî êðàÿ íà 2012 ã. ñ ó÷àñòèåòî íà âñè÷êè çàèíòåðåñîâàíè ñòðàíè – ïðåäñòàâèòåëè íà äúðæàâíèòå

èíñòèòóöèè, îáùèíèòå, ñîöèàëíèòå ïàðòíüîðè, íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè ñ äîêàçàí îïèò â îáëàñòòà íà äúëãîñðî÷íà ãðèæà è ñîöèàëíèòå óñëóãè â îáùíîñòòà. Ðàçðàáîòâàíåòî íà ìåõàíèçìè çà óêðåïâàíå ðîëÿòà íà îáùèíèòå, îðãàíèçàöèèòå è àñîöèàöèèòå ïðè îêàçâàíå íà ïîäêðåïà è ãðèæè çà âúçðàñòíèòå õîðà è õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ å è åäíà îò êëþ÷îâèòå öåëè íà ñòðàòåãèÿòà. Сформирана ли е вече работната група, предвижда ли се в нея да влязат представители на НПО?

Àêòèâíîòî ó÷àñòèå íà íåïðàâèòåëñòâåíèòå îðãàíèçàöèè (ÍÏÎ) å âàæåí åëåìåíò íà ïîëèòèêàòà â îáëàñòòà íà ñîöèàëíîòî âêëþ÷âàíå. Òî èìà èçêëþ÷èòåëíî âàæíà ðîëÿ çà ñúçäàâàíåòî íà åôåêòèâíà ìðåæà è ìîäåëè çà ïîäîáðÿâàíå íà ñúòðóäíè÷åñòâîòî è êîîðäèíàöèÿòà ìåæäó îòäåëíèòå ñèñòåìè, êàêòî è çà ïîäîáðÿâàíå íà äîñòúïà äî êà÷åñòâåíè è óñòîé÷èâè óñëóãè çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà è òÿõíîòî ðàçâèòèå â öÿëàòà ñòðàíà.  ïðîöåñ íà ñôîðìèðàíå å ìåæäóèíñòèòóöèîíàëíà ðàáîòíà ãðóïà çà ðàçðàáîòâàíåòî íà ïðîåêò íà Íàöèîíàëíà ñòðàòåãèÿ çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà, â êîÿòî, îñâåí ïðåäñòàâèòåëè íà äúðæàâíèòå èíñòèòóöèè, ó÷àñòèå ùå âçåìàò ïðåäñòàâèòåëè è íà øèðîê êðúã îò íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè. Ó÷àñòèåòî íà ÍÏÎ â ïðîöåñà íà äåèíñòèòóöèîíàëèçàöèÿ íà ãðèæàòà çà âúçðàñòíèòå õîðà è õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ èìà âàæíî çíà÷åíèå çà èçâúðøâàíå íà ïðåäâàðèòåëíî ïðîó÷âàíå íà ïîòðåáíîñòèòå îò ñîöèàëíè óñëóãè, çà óïðàâëåíèåòî íà óñëóãè â îáùíîñòòà, â êîåòî, êàêòî ïîêàçâà ïðàêòèêàòà, âçåìàò àêòèâíî ó÷àñòèå ñàìèòå ÍÏÎ íà è çà âúçðàñòíè õîðà è õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ. Развитието на какъв тип алтернативи предвиждате – подкрепа за семействата, защитени жилища, дневни центрове?

Ñ îãëåä íà îñèãóðÿâàíåòî íà êà÷åñòâåíè è äîñòúïíè óñëóãè çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà, ñå ïðåäâèæäà èçãðàæäàíåòî íà ìðåæà îò ðàçëè÷íè òèïîâå óñëóãè êàòî àëòåðíàòèâà íà íàñòàíÿâàíåòî â ñïåöèàëèçèðàíè èíñòèòóöèè. Òàêèâà óñëóãè âêëþ÷âàò íå ñàìî „ñòàöèîíàðíè” óñëóãè êàòî äíåâíè öåíòðîâå, öåíòðîâå çà ñîöèàëíà ðåõàáèëèòàöèÿ è èíòåãðàöèÿ, çàùèòåíè æèëèùà, íàáëþäàâàíè æèëèùà, íî è ìîáèëíè ôîðìè íà ñîöèàëíè óñëóãè,

Обектив | Брой 197

49

ЗА ДА ЖИВЕЯТ ВЪЗРАСТНИТЕ ХОРА ДОСТОЙНО

êîèòî ñå ïðåäîñòàâÿò â äîìîâåòå íà õîðàòà. Ïîëçâàíåòî íà êà÷åñòâåíè è äîñòúïíè ñòàöèîíàðíè è ìîáèëíè ñîöèàëíè óñëóãè â îáùíîñòòà å âàæíà ïðåäïîñòàâêà çà íàñúð÷àâàíå íà ñîöèàëíîòî âêëþ÷âàíå íà íóæäàåùèòå ñå. Âàæíî è íåîáõîäèìî óñëîâèå çà îñèãóðÿâàíåòî íà àäåêâàòíà ãðèæà íà âúçðàñòíèòå õîðà è õîðàòà ñ óâðåæäàíèÿ å èçâúðøâàíåòî íà èç÷åðïàòåëíà îöåíêà íà ïîòðåáíîñòèòå íà âñÿêî ëèöå, êîåòî å íàñòàíåíî â ñïåöèàëèçèðàíà èíñòèòóöèÿ, çà äà áúäå îïðåäåëåíà íåîáõîäèìîñòòà îò ïîäêðåïà, âêëþ÷èòåëíî è âúçìîæíîñòòà çà æèâîò â îáùíîñòòà. Òðÿáâà äà ñå îòáåëåæè, ÷å çà èçâåæäàíåòî íà ëèöåòî îò ñïåöèàëèçèðàíà èíñòèòóöèÿ å íåîáõîäèìî äà áúäå ðàçðàáîòåí ïëàí çà äåéñòâèå, ñúâìåñòíî ñúñ ñàìîòî ëèöå è ñ õîðàòà, êîèòî ïîíàñòîÿùåì è â áúäåùå ùå ñå ãðèæàò çà íåãî (÷ëåíîâå íà ñåìåéñòâîòî, áëèçêè è ðîäíèíè, êîãàòî òîâà å âúçìîæíî). Îò èçêëþ÷èòåëíî âàæíî çíà÷åíèå â òîçè ïðîöåñ å ðàçðàáîòâàíåòî è ðåàëèçèðàíåòî íà ïðîãðàìè çà ïðåêâàëèôèêàöèÿ è íàñî÷âàíå íà ïåðñîíàëà êúì àëòåðíàòèâíèòå ñîöèàëíè óñëóãè ñ öåë èçïîëçâàíå íà ñúùåñòâóâàùèÿ êàïàöèòåò è ÷îâåøêè ðåñóðñ. Има ли средства, с които да бъде обезпечена тази стратегия?

Íåîáõîäèìî óñëîâèå çà óñïåøíîòî è ãëàäêî ïðîòè÷àíå íà ïðîöåñà íà äåèíñòèòóöèîíàëèçàöèÿ íà ãðèæàòà çà âúçðàñòíè õîðà è õîðà ñ óâðåæäàíèÿ å íàëè÷èåòî íà ÿñíà âðåìåâà ðàìêà, ôèíàíñîâè ðåñóðñè, îòãîâîðíè èíñòèòóöèè çà ðàçâèòèå è ïðåäîñòàâÿíå íà óñëóãè â îáùíîñòòà è çàêðèâàíå íà ñïåöèàëèçèðàíèòå èíñòèòóöèè. Òîâà å âàæíà ïðåäïîñòàâêà çà ïðåäîòâðàòÿâàíå ëèïñàòà íà ñèñòåìàòè÷íîñò è íà ðåàëíà îáîñíîâàíîñò ïðè ðàçêðèâàíå íà íîâè óñëóãè. Èìåííî ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà ïðåäâèæäàìå ðàçðàáîòâàíåòî è íà êîíêðåòåí ïëàí çà äåéñòâèå êúì Íàöèîíàëíàòà ñòðàòåãèÿ çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà.  òàçè âðúçêà, çà èçïúëíåíèåòî íà ñòðàòåãèÿòà ùå ñå ðàç÷èòà, îñâåí íà ðåïóáëèêàíñêèÿ áþäæåò, è íà îïåðàòèâíèòå ïðîãðàìè ïî Åâðîïåéñêèÿ ñîöèàëåí ôîíä (ÅÑÔ) è Åâðîïåéñêèÿ ôîíä çà ðåãèîíàëíî ðàçâèòèå (ÅÔÐÐ) çà íîâèÿ ïðîãðàìåí ïåðèîä 2014-2020 ã. Çà îñèãóðÿâàíåòî íà êà÷åñòâåíè, äîñòúïíè è åôåêòèâíè óñëóãè ùå áúäå âúâåäåí ïðèíöèïúò

„ïàðèòå ñëåäâàò ÷îâåêà”. ×ðåç òîçè ïðèíöèï ùå îðèåíòèðàìå ïî-äîáðå óñëóãèòå êúì ïîòðåáèòåëÿ è íåãîâèòå ïîòðåáíîñòè. Òîé ùå ïîçâîëè è ïî-äîáðîòî ïëàíèðàíå íà óñëóãèòå ñ îãëåä ïîòåíöèàëíèòå ïîòðåáèòåëè, íåîáõîäèì ïåðñîíàë, ìàòåðèàëíè ðåñóðñè è ò.í. Кои са основните трудности, пред които смятате, че ще бъдете изправени? Смятате ли да ползвате ноу-хау от други европейски държави?

Íåçàâèñèìî îò ïîñòèãíàòèòå ðåçóëòàòè â ðàçêðèâàíåòî íà ñîöèàëíè óñëóãè â îáùíîñòòà ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè, âñå îùå ñà íàëèöå ìíîæåñòâî ïðîáëåìè, îò ÷èåòî ðåøàâàíå çàâèñè ïî-íàòàòúøíîòî óñïåøíî ðàçâèòèå íà ïîëèòèêàòà â îáëàñòòà íà äúëãîñðî÷íàòà ãðèæà è åôåêòèâíàòà ïîäêðåïà çà óÿçâèìèòå ãðóïè. Ñðåä òÿõ ñà: ãîëÿì áðîé õîðà, æåëàåùè äà áúäàò íàñòàíåíè â ñïåöèàëèçèðàíà èíñòèòóöèÿ, îñîáåíî âúçðàñòíè õîðà; íåäîñòàòú÷åí áðîé óñëóãè, êîèòî äà îòãîâàðÿò êîìïëåêñíî íà ïîòðåáíîñòèòå çà òåçè öåëåâè ãðóïè è íåðàâíîìåðíîòî èì ðàçïðåäåëåíèå íà òåðèòîðèÿòà íà ñòðàíàòà; íåäîñòàòú÷åí ôèíàíñîâ ðåñóðñ çà èçãðàæäàíå èëè ðåíîâèðàíå íà ñãðàäè çà ðàçêðèâàíå íà ñîöèàëíè óñëóãè. Äðóã âàæåí ïðîáëåì å íåîáõîäèìîñòòà îò ïðåãëåä è ïðîìÿíà íà ñúùåñòâóâàùîòî çàêîíîäàòåëñòâî, çà äà ñå ãàðàíòèðà àêòèâíîòî âêëþ÷âàíå íà ïîòðåáèòåëèòå íà óñëóãè.  òàçè âðúçêà, âàæíà ñòúïêà, êîÿòî ñëåäâà äà áúäå íàïðàâåíà, å èäåíòèôèöèðàíå è îñúùåñòâÿâàíå íà ïðîìÿíà íà îíåçè çàêîíîäàòåëíè è àäìèíèñòðàòèâíè àêòîâå, êîèòî äèðåêòíî èëè èíäèðåêòíî ïîääúðæàò èíñòèòóöèîíàëèçàöèÿòà èëè âúçïðåïÿòñòâàò ïðåõîäà êúì ãðèæà â îáùíîñòòà è ïðåäîñòàâÿíåòî íà óñëóãè çà äúëãîñðî÷íà ãðèæà. Âíåäðÿâàíåòî íà íàòðóïàíèÿ îïèò íà åâðîïåéñêèòå ïðàêòèêè èìà èçêëþ÷èòåëíî âàæíî çíà÷åíèå â ïðîöåñà íà ðàçâèâàíå è óñúâúðøåíñòâàíå íà íàöèîíàëíèÿ ìîäåë â îáëàñòòà íà äúëãîñðî÷íàòà ãðèæà. Ïðàêòèêàòà â åâðîïåéñêèòå ñòðàíè ïîêàçâà, ÷å å íåîáõîäèìî äà ñå ïîñòàâè àêöåíò âúðõó ïðåâàíòèâíàòà ðîëÿ íà ñîöèàëíèòå óñëóãè. Ïðåäîñòàâÿíåòî íà ñîöèàëíè óñëóãè áè ñëåäâàëî äà å íàñî÷åíî êúì óäîâëåòâîðÿâàíå íà ïîòðåáíîñòèòå íà õîðà, èçïàäíàëè â íåðàâíîñòîéíî ïîëîæåíèå, íî è êúì ðàçâèâàíå íà ñîöèàëíè óñëóãè çà ïðåâåíöèÿ.

ПРАВА НА ХОРАТА

С УВРЕЖДАНИЯ

Деинституциализацията на възрастните с ментални проблеми – в очакване какво ще се случи Анета Генова

Íà ïðåñêîíôåðåíöèÿ íà Áúëãàðñêèÿ õåëçèíêñêè êîìèòåò íà 6 ôåâðóàðè 2012 ã. ïî ïîâîä íà äåëîòî „Ñòàíåâ ñðåùó Áúëãàðèÿ” âçåõà ó÷àñòèå ïðåäñòàâèòåëè íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî (ÌÏ) è íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà òðóäà è ñîöèàëíàòà ïîëèòèêà (ÌÒÑÏ). Òå ïîåõà àíãàæèìåíòè, êîèòî íè èçïúëíèõà ñ îïòèìèçúì. Äà ïðèïîìíèì: ïî äåëîòî „Ñòàíåâ ñðåùó Áúëãàðèÿ” Ãîëÿìàòà êàìàðà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà (ÅÑÏ×) ïðîèçíåñå îñúäèòåëíî ðåøåíèå, ñ êîåòî ïðèçíà çà íåçàêîííà ñèñòåìàòà çà íàñòàíÿâàíå â ñîöèàëíèòå èíñòèòóöèè íà õîðà ñ ìåíòàëíè ïðîáëåìè, êàêòî è ÷å òåçè èíñòèòóöèè ñëåäâà äà ñå ðàçãëåæäàò êàòî ìåñòà çà ëèøàâàíå îò ñâîáîäà. [1]

[1] Ïîâå÷å çà ðåøåíèåòî è çà êàêâî îùå áåøå îñúäåíà Áúëãàðèÿ, ìîæå äà ñå ïðî÷åòå òóê: http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/ obektiv/aneta-genova/2012-01/deloto-stanev-sreshu-blgariyapobedata-na-nevidimite-hora/

Ïî òîçè ïîâîä çàìåñòíèê-ìèíèñòúðúò íà òðóäà è ñîöèàëíàòà ïîëèòèêà Âàëåíòèíà Ñèìåîíîâà îáÿâè, ÷å ÌÒÑÏ çàïî÷âà ðàáîòà ïî ïðîåêò íà ñòðàòåãèÿ çà äåèíñòèòóöèîíàëèçàöèÿ íà äîìîâåòå çà âúçðàñòíè õîðà, êîÿòî ùå îáõâàíå ïåðèîä îò 10 ãîäèíè. Àíãàæèìåíòúò íà ÌÒÑÏ å ñåðèîçåí è îòãîâîðåí è îáåùàâà ïåðèîä íà ñåðèîçíà, öåëåíàñî÷åíà ðàáîòà íà ìèíèñòåðñòâîòî è íåãîâèòå ñòðóêòóðè â ïîñîêà íà ïîñòèãàíå íà ðåôîðìàòà. Ìèñëåéêè â äåòàéëè çà òàçè ðåôîðìà, ìîãà äà îòêðîÿ íÿêîëêî íàïðàâëåíèÿ, â êîèòî äà î÷àêâàìå ïðîìåíè: Âñè÷êî çàïî÷âà ñ ðåôîðìà íà ìèñëåíåòî çà ñîöèàëíèòå èíñòèòóöèè. Òå òðÿáâà äà áúäàò ðàçïîçíàòè êàòî ìåñòà, êúäåòî õîðàòà ñà ëèøåíè îò ñâîáîäà. ÅÑÏ× áåçóñëîâíî ãè ïîñî÷è êàòî òàêèâà â ñëó÷àèòå, êîãàòî íàñòàíÿâàíåòî å èíèöèèðàíî áåç ñúãëàñèåòî íà íàñòàíÿâàíîòî ëèöå. Òîâà ñà ñëó÷àèòå, â êîèòî ÷îâåê áèâà íàñòàíåí íå ïî ñâîÿ

Обектив | Брой 197

51

âîëÿ, à ïî èñêàíå íà ñâîé íàñòîéíèê èëè ïîïå÷èòåë, îñîáåíî àêî òîé å îáùèíñêè/äúðæàâåí ñëóæèòåë. Íî äîðè äà íå å òàêúâ, à ðîäíèíà, äúðæàâàòà ñëåäâà äà îñèãóðè ãàðàíöèè çà ñïàçâàíå íà ñâîáîäíàòà âîëÿ íà íàñòàíÿâàíèÿ. Òàêèâà ãàðàíöèè ñåãà íå ñà íàëèöå. À íå ñà, èìåííî çàðàäè ëèïñàòà íà ìèñëåíå çà èíñòèòóöèèòå çà âúçðàñòíè ñ ìåíòàëíè ïðîáëåìè êàòî ìåñòà çà ëèøàâàíå îò ñâîáîäà. Ùå ðàçïîçíàåì, ÷å òàçè ðåôîðìà ñå å ñëó÷èëà, êîãàòî áúäàò îñèãóðåíè ãàðàíöèè, ÷å ÷îâåêúò, êîéòî áèâà íàñòàíÿâàí â òàêàâà èíñòèòóöèÿ, íàèñòèíà óïðàæíÿâà ñâîáîäíàòà ñè âîëÿ – íå å ïðèíóäåí îò îáñòîÿòåëñòâàòà (êàòî ëèïñà íà äðóãè àëòåðíàòèâè çà îñèãóðÿâàíå íà áàçèñíè æèçíåíè ïîòðåáíîñòè), íå å çàïëàøåí èëè ïðèíóäåí ïî êàêúâòî è äà å íà÷èí äà ïðèåìå íàñòàíÿâàíåòî. Ùå ðàçïîçíàåì, ÷å ðåôîðìàòà ñå å ñëó÷èëà è ïî çàêîíîäàòåëíàòà ðåôîðìà, êîÿòî òîçè íîâ íà÷èí íà ìèñëåíå

ùå äîíåñå - âúâåæäàíå íà ñúäåáåí êîíòðîë íà íàñòàíÿâàíåòî è ïðåãëåä íà íåîáõîäèìîñòòà îò ïðîäúëæàâàíåòî ìó ïðåç îïðåäåëåíè ïåðèîäè. Òàçè ñúäåáíà ïðîöåäóðà áè ñëåäâàëî äà âêëþ÷âà è çàäúëæèòåëíî èçñëóøâàíå íà íàñòàíÿâàíèÿ è çàäúëæåíèå íà ñúäà íåïîñðåäñòâåíî äà ñå óáåäè â äåéñòâèòåëíîñòòà íà íåãîâàòà âîëÿ, êàêòî è â èç÷åðïâàíåòî íà âñè÷êè äðóãè âúçìîæíîñòè ãðèæàòà äà ñå ñëó÷è â îáùíîñòòà. Òóê òðÿáâà äà îòâîðÿ ìàëêà ñêîáà: è ñåãà çàêîíúò ïðåäâèæäà, ÷å ÷îâåê ìîæå äà áúäå íàñòàíåí â èíñòèòóöèÿ ñàìî àêî âñè÷êè âúçìîæíîñòè çà ïðåäîñòàâÿíå íà ãðèæà â îáùíîñòòà ñà èç÷åðïàíè. Íèùîæíèÿò áðîé óñëóãè â îáùíîñòòà, îñîáåíî çà õîðà ñ ïñèõè÷íè ðàçñòðîéñòâà, ïðàâÿò òàçè ðàçïîðåäáà äà çâó÷è êóõî, ëèøàâàò ÿ îò ñìèñúë. Êàê ìîãàò äà áúäàò èç÷åðïàíè âúçìîæíîñòè, êîèòî íå ñúùåñòâóâàò?

Снимка: Яна Бюрер-Тавание

През 2012 година Руси Станев спечели дело пред Страсбургския съд

52

ПРАВА НА ХОРАТА С УВРЕЖДАНИЯ Ñëåäâàùîòî íàïðàâëåíèå â ïðåäñòîÿùàòà ðåôîðìà å ðàçêðèâàíåòî íà íîâè óñëóãè, áàçèðàíè â îáùíîñòòà. Ïðåç ïîñëåäíèòå äâå ãîäèíè áå íàïðàâåíà êðà÷êà êúì ïëàíèðàíå íà òåçè óñëóãè – ÷ðåç âúâåæäàíå íà çàêîíîâî çàäúëæåíèå çà îáëàñòíèòå àäìèíèñòðàöèè äà ïðåìèíàò ïðåç ïðîöåñ íà ñòðàòåãè÷åñêî ïëàíèðàíå íà ñîöèàëíèòå óñëóãè íà ñâîèòå òåðèòîðèè. ×àñò îò òîâà ïëàíèðàíå ñëåäâàøå äà áúäå è ïëàíèðàíåòî íà ñîöèàëíèòå óñëóãè â îáùíîñòòà çà õîðà ñ ìåíòàëíè ïðîáëåìè. Íî òóê ñå íàòúêíàõìå íà ðàçî÷àðîâàíèå: âñå îùå ëèïñâà ðàçáèðàíå çà íóæäàòà îò ãúâêàâîñò, ðàçíîîáðàçèå íà óñëóãèòå, ñúîáðàçÿâàíå ñ äåéñòâèòåëíèòå ïîòðåáíîñòè è çàÿâêè íà ïîòðåáèòåëèòå.  òàçè íàñîêà ïðåäñòîè äà ñå èçâúðâè äúëúã ïúò. È âúïðåêè ÷å ïëàíèðàíåòî è ïðåäîñòàâÿíåòî íà óñëóãèòå ùå ñå ñëó÷è íà îáëàñòíî/îáùèíñêî íèâî, ÌÒÑÏ ùå ñëåäâà äà âëåçå â ðîëÿòà ñè íà êîîðäèíàòîð íà òåçè óñëóãè, íà ìîòèâàòîð, äà ñå ïðåâúðíå â àêòèâåí ó÷àñòíèê â ïðîöåñà, êîéòî ðåàëíî, à íå ôîðìàëíî, ñå ãðèæè çà ðàçíîîáðàçèåòî è äîñòàòú÷íîñòòà èì. È òóê ñòèãàìå äî íàé-âàæíàòà ÷àñò: äåèíñòèòóöèàëèçàöèÿ. Ïðîöåñúò ïî ðàçðàáîòâàíå íà íîâè óñëóãè è ðàçêðèâàíåòî èì â îáùíîñòòà ñëåäâà çàäúëæèòåëíî äà áúäå ÷àñò ïðîãðàìà çà äåèíñòèòóöèàëèçàöèÿ íà ãðèæàòà çà õîðàòà ñ

ìåíòàëíè ïðîáëåìè - ïñèõè÷íî áîëíèòå â õðîíè÷íà ôàçà íà ñâîåòî çàáîëÿâàíå è õîðàòà ñúñ ñåðèîçíè èíòåëåêòóàëíè çàòðóäíåíèÿ. Çà äà ñå ñëó÷è òàçè ðåôîðìà, ìàêàð è â ñðîêîâåòå, îáÿâåíè îò çàìåñòíèê-ìèíèñòúð Ñèìåîíîâà, òðÿáâà îùå ñåãà äà ñå ïðåäïðèåìàò ìåðêè çà ñúçäàâàíå íà ïðîãðàìè è ñëóæáè, êîèòî äà ñà ãîòîâè äà ïîäêðåïÿò õîðàòà, íàïóñêàùè èíñòèòóöèèòå. Òîâà ñà óñëóãè è ñëóæáè, îðèåíòèðàíè êúì ïðåîäîëÿâàíåòî íà ñèíäðîìà íà èíñòèòóöèàëèçàöèÿòà, îò êîéòî õîðàòà, ïðåêàðàëè äúëãè ãîäèíè èçâúí îáùíîñòòà, íåèçáåæíî ñòðàäàò, îðèåíòèðàíè êúì ñúçäàâàíå íà óìåíèÿ è ïðèäîáèâàíå íà çíàíèÿ çà ñàìîñòîÿòåëåí æèâîò â îáùíîñòòà, â òîâà ÷èñëî è ñàìîñòîÿòåëíî âçåìàíå íà ðåøåíèÿ. Òî÷íî òóê å ïðåñå÷íàòà òî÷êà íà âñè÷êè íàïðàâëåíèÿ íà ðåôîðìàòà. Òóê ñòèãàìå è äî àíãàæèìåíòà íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî – çà ðåôîðìà íà ñèñòåìàòà çà îãðàíè÷àâàíåòî íà äååñïîñîáíîñòòà (çàïðåùåíèåòî) è ïðåâðúùàíåòî íà òàçè ñèñòåìà â ñèñòåìà íà èñòèíñêà ïîäêðåïà, â êîÿòî èíäèâèäúò è ÷îâåøêèòå ìó ïðàâà ñà çà÷åòåíè è çàùèòåíè â ïúëíà ñòåïåí. Êîãàòî ñìå ñâèäåòåëè íà äåéñòâèÿ ïî âñè÷êè òåçè íàïðàâëåíèÿ, ùå çíàåì, ÷å òðàíñôîðìàöèÿòà å íà ïúò äà ñå ñëó÷è.

Анета Генова е адвокат в Българския хелзинкски комитет. Специализирала в борбата срещу домашното насилие, а след 2005 г. – в работа с хора от уязвими групи, основно хора с ментални проблеми (възрастни и деца). През 2010 г. е координатор за Българския хелзинкски комитет в процеса на проверката на институциите за деца с интелектуални затруднения, проведена съвместно с прокуратурата.

Обектив | Брой 197

ЕВРОПЕЙСКИ СЪД ПО ПРАВАТА НА ЧОВЕКА

Снимка: jodastephen (flickr.com)

Полина Русинова

Свободата на пресата срещу правото на лична неприкосновеност на известните личности делата „Шпрингер срещу Германия” и „Фон Хановер срещу Германия”

54

ЕВРОПЕЙСКИ СЪД ПО ПРАВАТА НА ЧОВЕКА Âúïðîñúò çà áàëàíñà ìåæäó ñâîáîäàòà íà ïðåñàòà äà êîìåíòèðà ôàêòè îò ëè÷íèÿ æèâîò íà ïóáëè÷íèòå ëè÷íîñòè, îò åäíà ñòðàíà, è çà÷èòàíåòî íà ëè÷íàòà íåïðèêîñíîâåíîñò íà òåçè ëè÷íîñòè, îò äðóãà, ñå ïîñòàâÿ ÷åñòî â ñôåðàòà íà ìåäèéíàòà ñâîáîäà. Ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî íå å àáñîëþòíà è íåéíîòî óïðàæíÿâàíå ìîæå äà áúäå îãðàíè÷åíî, êîãàòî ñå íàêúðíÿâàò çàêîííè ïðàâà è èíòåðåñè íà äðóãè ëèöà. Çàðàäè îñîáåíèÿ, ïóáëè÷åí õàðàêòåð íà äëúæíîñòòà, êîÿòî ïóáëè÷íèòå ëè÷íîñòè çàåìàò, èëè ïîðàäè òÿõíàòà èçâåñòíîñò, èíôîðìàöèÿòà çà òÿõ ðàçáèðàåìî å îáåêò íà ïî-ãîëÿì îáùåñòâåí èíòåðåñ è çàòîâà òÿ ïî-÷åñòî å îáåêò íà íàìåñà. Ïîðàäè òîâà, ÷å òå ñàìè ñå ïîñòàâÿò âúâ ôîêóñà íà îáùåñòâåíîòî âíèìàíèå, ñëåäâà äà èìàò è ïî-íèñêè î÷àêâàíèÿ çà çà÷èòàíå íà íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà ëè÷íèÿ èì æèâîò. Ñúùåâðåìåííî òîâà íå îçíà÷àâà, ÷å òå ãóáÿò çàùèòàòà íà ëè÷íèÿ ñè æèâîò, òúé êàòî íå ñúùåñòâóâà ïðàâî äà ñå çíàå âñè÷êî çà âñåêè, âêëþ÷èòåëíî è çà ïóáëè÷íèòå ëè÷íîñòè. Êàêòî íÿêîè ïîä÷åðòàâàò, îáðàòíîòî áè áèëî òîòàëèòàðèçúì [1]. Òåìàòà çà áàëàíñà ìåæäó ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî è ëè÷íàòà íåïðèêîñíîâåíîñò íà ïóáëè÷íèòå ëè÷íîñòè å áèëà ÷åñòî ïîñòàâÿíà íà ðàçãëåæäàíå ïðåä Eâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà â Ñòðàñáóðã.  òàêèâà ñëó÷àè Åâðîïåéñêèÿò ñúä ïîä÷åðòàâà, ÷å ñëåäâà äà ñå ïðàâè ðàçëèêà ìåæäó èíôîðìàöèÿ, êîÿòî îáñëóæâà îáùåñòâåíàòà äèñêóñèÿ, è òàêàâà, êîÿòî ïðîñòî çàäîâîëÿâà õîðñêîòî ëþáîïèòñòâî. Äîêàòî èíôîðìàöèÿòà îò îáùåñòâåíî çíà÷åíèå îáñëóæâà ïîëèòè÷åñêèÿ è âúîáùå îáùåñòâåíèÿ äåáàò è ïîðàäè òîâà òÿ ñå ïîëçâà ñ âèñîêà ñòåïåí íà çàùèòà, òî èíôîðìàöèÿòà, çàäîâîëÿâàùà ïðîñòî ëþáîïèòñòâîòî íà õîðàòà, íÿìà òàêàâà çàùèòà, òúé êàòî òÿ îáèêíîâåíî çàñÿãà ïðåêîìåðíî ëè÷íèÿ æèâîò è äîñòîéíñòâîòî. Ïðåç ôåâðóàðè 2012 ã. Ãîëÿìàòà êàìàðà íà Eâðîïåéñêèÿ ñúä ïîñòàíîâè äâå íîâè ðåøåíèÿ ïî òàçè òåìàòèêà ïî äåëàòà „Àëåêñ Øïðèíãåð ñðåùó Ãåðìàíèÿ” è „Ôîí Õàíîâåð ñðåùó Ãåðìàíèÿ

[1] Âæ. Errera, R., Privacy as a Right, Western Rights? PostCommunist Application, (Sajo, Andras ed.), (Kluwer Law International).

(¹ 2)” [2], ïîä÷åðòàâàéêè ðîëÿòà íà ìåäèèòå â ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî íà èíôîðìàöèÿ, çíà÷èìà çà îáùåñòâåíèÿ äåáàò, â ñëó÷àèòå, êîãàòî òÿ çàñÿãà ñôåðàòà íà ëè÷íèÿ æèâîò íà èçâåñòíèòå ëè÷íîñòè. Ïî äåëîòî „Øïðèíãåð” æàëáîïîäàòåë å èçäàòåëÿò íà ãåðìàíñêèÿ âñåêèäíåâíèê „Áèëä”, êîéòî ïðåç 2004 ã. ïóáëèêóâàë èíôîðìàöèÿ è ñíèìêè íà èçâåñòåí àêòüîð îò ïîïóëÿðåí òåëåâèçèîíåí íåìñêè ñåðèàë îòíîñíî íåãîâèÿ àðåñò çàðàäè ïðèòåæàíèå íà êîêàèí, äîêàòî êúìïèíãóâàë â ïàëàòêà íà áèðåíèÿ ôåñò â Ìþíõåí. Èíôîðìàöèÿòà çà àðåñòà ìó áèëà äàäåíà íà æóðíàëèñòà íà „Áèëä” îò ïîëèöèÿòà.  ñòàòèÿòà ñå ñïîìåíàâàëî çà ïðåäèøíî îñúæäàíå íà àêòüîðà çà ïðèòåæàíèå íà íàðêîòèöè. Ïðåç 2005 ã. „Áèëä” ïóáëèêóâàë äðóãà ñòàòèÿ, â êîÿòî èíôîðìèðàë çà ïîñëåäâàëîòî îñúæäàíå íà àêòüîðà çà ïðèòåæàíèå íà íàðêîòèöè. Âåäíàãà ñëåä ïóáëèêóâàíåòî íà âñåêè îò äâàòà ìàòåðèàëà àêòüîðúò ïîèñêàë îò íàöèîíàëíèòå ñúäèëèùà äà ñïðàò ïóáëèêàöèÿòà, êîåòî áèëî óâàæåíî è ñúäèëèùàòà íàëîæèëè çàáðàíà íà âåñòíèêà çà ïî-íàòàòúøíî ïóáëèêóâàíå íà âñÿêà îò ñòàòèèòå. Ñúäèëèùàòà ïîä÷åðòàëè, ÷å ïðåñàòà èìà ïðàâî äà èíôîðìèðà îáùåñòâåíîñòòà çà òåæêè ïðåñòúïëåíèÿ. Ñúùåâðåìåííî íàìåñàòà â ëè÷íàòà ñôåðà íà çàïîäîçðåíèòå çà ïðåñòúïëåíèÿ íå òðÿáâà äà áúäå íåñúðàçìåðíà è ïðåêîìåðíî ãîëÿìà, çà êîåòî ñëåäâà äà ñå ïðàâè áàëàíñ ìåæäó ïðàâîòî íà ëè÷åí æèâîò è ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî.  ñëó÷àÿ, âúïðåêè áåçñïîðíî âÿðíàòà ïóáëèêóâàíà èíôîðìàöèÿ, ñúäèëèùàòà ïðèåëè, ÷å ïðàâîòî íà îáùåñòâîòî äà áúäå èíôîðìèðàíî ñëåäâà äà îòñòúïè ïðåä ïðàâîòî íà çà÷èòàíå íà ëè÷íèÿ æèâîò íà àêòüîðà, òúé êàòî íå ñòàâà âúïðîñ çà òåæêî ïðåñòúïëåíèå (íàìåðåíîòî ó íåãî êîëè÷åñòâî êîêàèí áèëî íåçíà÷èòåëíî è íå ñòàâàëî âúïðîñ çà òúðãîâèÿ ñ íàðêîòèöè), ïîðàäè êîåòî è íå ñúùåñòâóâà íÿêàêúâ îáùåñòâåí èíòåðåñ äà ñå çíàå çà íåãî.

[2] Òåêñòîâåòå íà äâåòå ðåøåíèÿ ìîãàò äà áúäàò íàìåðåíè íà èíòåðíåò ñòðàíèöàòà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà – http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/hudoc

Обектив | Брой 197

55

СВОБОДАТА НА ПРЕСАТА...

Íåäîâîëåí îò òåçè íàöèîíàëíè ðåøåíèÿ, èçäàòåëÿò íà âåñòíèê „Áèëä”å ïîäàë æàëáà ïðåä Åâðîïåéñêèÿ ñúä, òâúðäåéêè, ÷å òå íàðóøàâàò ñâîáîäàòà ìó íà ñëîâî. Åâðîïåéñêèÿò ñúä, â ðåøåíèåòî ñè îò ôåâðóàðè 2012 ã., å ïðèåë, ÷å äåéñòâèòåëíî ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî íà âåñòíèêà å áèëà íàðóøåíà, êàòî å íàìåðèë, ÷å ìàêàð íàìåñàòà â òàçè ñâîáîäà äà å èìàëà ëåãèòèìíà öåë, à èìåííî çàùèòàòà íà ðåïóòàöèÿòà íà àêòüîðà, òÿ íå å áèëà ñúðàçìåðíà è îïðàâäàíà. Ñúäúò å ïðèåë, ÷å ñòàòèèòå ñà ñå îòíàñÿëè çà ïóáëè÷íè ôàêòè îò þðèäè÷åñêî åñòåñòâî îòíîñíî àðåñòà è îñúæäàíåòî íà àêòüîðà, çà êîèòî îáùåñòâåíîñòòà å èìàëà èíòåðåñ äà íàó÷è. Îñâåí òîâà, êàêòî íàöèîíàëíèòå ñúäèëèùà ñà íàìåðèëè, àêòüîðúò å áèë ïîïóëÿðíà ëè÷íîñò âúâ ôîêóñà íà îáùåñòâåíîòî âíèìàíèå, ïîðàäè êîåòî âúïðîñíèÿò àêòüîð ìîæå äà áúäå îêà÷åñòâåí êàòî ïóáëè÷íà ëè÷íîñò, êîåòî çàñèëâà îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ êúì íåãî. Äðóãè ôàêòîðè, êîèòî Åâðîïåéñêèÿò ñúä å âçåë ïîä âíèìàíèå, ñà, ÷å àêòüîðúò å áèë àðåñòóâàí íà ïóáëè÷íî ìÿñòî íà áèðåíèÿ ôåñò â Ìþíõåí, ÷å â ïðåäèøíè èíòåðâþòà å ðàçêðèâàë ôàêòè îò ëè÷íèÿ ñè æèâîò, êîåòî íàìàëÿâà íåãîâîòî î÷àêâàíå çà çàùèòà îò âìåøàòåëñòâî â ëè÷íàòà ìó ñôåðà, à îñâåí òîâà âåðíîñòòà íà ïóáëèêóâàíàòà èíôîðìàöèÿ å áèëà áåçñïîðíà. Ñúäúò îùå å ïðèåë, ÷å âåñòíèêúò å äåéñòâàë äîáðîñúâåñòíî ïðè ðàçêðèâàíåòî íà èíôîðìàöèÿòà, òúé êàòî íå å èìàë íÿêàêâè ñåðèîçíè îñíîâàíèÿ äà ñìÿòà, ÷å ñëåäâà äà ïàçè àíîíèìíîñòòà íà àêòüîðà – ïîëó÷åíàòà èíôîðìàöèÿ å áèëà ïðåäîñòàâåíà íà âåñòíèêà îò ïîëèöèÿòà è å áèëà ïîòâúðäåíà îò ïðîêóðàòóðàòà ïðåä äðóãè ìåäèè. Âåñòíèêúò çàåäíî ñ òîâà íå å ðàçêðèë äàííè îò ëè÷íèÿ æèâîò íà àêòüîðà, à ñå å îãðàíè÷èë äî îáñòîÿòåëñòâàòà îêîëî àðåñòà è îñúæäàíåòî ìó, ïóáëèêóâàíèòå ìàòåðèàëè íå ñúäúðæàò íåîñíîâàòåëíè èëè îáèäíè òâúðäåíèÿ, íèòî èìà äàííè ïóáëèêàöèèòå äà ñà èìàëè íÿêàêâè ñåðèîçíè ïîñëåäñòâèÿ çà àêòüîðà. Ïîðàäè òåçè ôàêòîðè Åâðîïåéñêèÿò ñúä å ïðèåë, ÷å ðåøåíèÿòà íà ãåðìàíñêèòå ñúäèëèùà ñà áèëè â ñúñòîÿíèå äà ïîñòèãíàò „ñìðàçÿâàù åôåêò” âúðõó ñâîáîäàòà íà âåñòíèêà äà ðàçïðîñòðàíÿâà îáùåñòâåíî çíà÷èìà èíôîðìàöèÿ è íàìåñàòà â òàçè ñâîáîäà å áèëà ïðåêîìåðíà, â íàðóøåíèå íà Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà.

Òîâà äåëî å ïðèìåð êàê èíòåðåñúò, êîéòî îáùåñòâåíîñòòà èìà îò óçíàâàíåòî íà ôàêòè îòíîñíî íàêàçàòåëíîòî ñúäîïðîèçâîäñòâî, ñëåäâà äà ñå áàëàíñèðà ñ ïðàâîòî íà ëè÷íà íåïðèêîñíîâåíîñò íà èçâúðøèòåëè íà ïðåñòúïëåíèÿ. Òîçè áàëàíñ ñå ïðåöåíÿâà ñ îãëåä íà ðàçëè÷íè ôàêòîðè êàòî èçâåñòíîñòòà íà ëèöåòî, çà êîåòî ñå ðàçêðèâà èíôîðìàöèÿòà, îáñòîÿòåëñòâàòà îêîëî äåëîòî, âêëþ÷èòåëíî äàëè àðåñòúò ñå å ñëó÷èë íà ïóáëè÷íî ìÿñòî, äî êàêâà ñòåïåí ñàìîòî ëèöå å ðàçêðèâàëî è ïðåäè äàííè çà ñåáå ñè. Ñúùî òàêà òîâà äåëî èëþñòðèðà ðàçëèêàòà ìåæäó ïóáëè÷íèòå ëè÷íîñòè, êîèòî äîáðîâîëíî ñà âúçïðèåëè ïóáëè÷íèÿ ñè ñòàòóñ (íàïðèìåð ïîëèòèöè, àêòüîðè, ìàíåêåíè, ïåâöè) è òàêèâà, êîèòî ïîðàäè ó÷àñòèåòî ñè âúâ âàæíè ñúáèòèÿ èëè ïî äðóã íà÷èí ñà ïîñòàâåíè íåâîëíî â îáùåñòâåíèÿ îáåêòèâ (æåðòâè íà èíöèäåíòè èëè ïðåñòúïëåíèÿ ïî îáùåñòâåíîçíà÷èìè äåëà, îáâèíÿåìè è îñúäåíè ïî òàêèâà äåëà). Ïî îòíîøåíèå íà ïúðâàòà ãðóïà å ïî ïðèíöèï îïðàâäàíî ïî-ãîëÿìî îáùåñòâåíî âíèìàíèå, îòêîëêîòî êúì âòîðàòà ãðóïà. Ïðàâîòî íà îáùåñòâîòî äà áúäå èíôîðìèðàíî çà ôàêòè îò æèâîòà íà ïóáëè÷íèòå ëè÷íîñòè, êîãàòî òåçè ôàêòè ñà îò îáùåñòâåíî çíà÷åíèå, å èëþñòðèðàíî è ïî äåëîòî „Ôîí Õàíîâåð ñðåùó Ãåðìàíèÿ (¹ 2)”. Äåëîòî å ñâúðçàíî ñ ïóáëèêóâàíåòî âúâ âåñòíèöè íà ñíèìêè íà ïðèíöåñàòà íà Ìîíàêî Êàðîëèíà Ôîí Õàíîâåð è íåéíèÿ ñúïðóã. Òîâà å âòîðî äåëî íà ïðèíöåñàòà ïðåä ñúäà â Ñòðàñáóðã ïî ïîâîä ïóáëèêóâàíåòî íà òàêèâà ñíèìêè â ïðåñàòà. Ïðèíöåñàòà âîäè ñúäåáíè áèòêè íÿêîëêî ãîäèíè â Ãåðìàíèÿ è äðóãè äúðæàâè ñðåùó ïóáëèêóâàíåòî â ðàçëè÷íè òàáëîèäè íà ñíèìêè îò åæåäíåâèåòî íà íåÿ è ñåìåéñòâîòî é íà ïóáëè÷íè ìåñòà. Ïî ïúðâîòî äåëî, êîåòî òÿ å çàâåëà ïðåä Åâðîïåéñêèÿ ñúä, ñúäúò å íàìåðèë íàðóøåíèå íà ïðàâîòî é íà ëè÷åí æèâîò çàðàäè òîâà, ÷å ñíèìêèòå ñà èçîáðàçÿâàëè ñèòóàöèè îò ÷èñòî ëè÷åí õàðàêòåð, íÿêîè äîðè íàïðàâåíè ñêðèøîì, è äîðè äà ñà ñå îòíàñÿëè äî ñëó÷àè, êîãàòî òÿ ñå å ïîÿâÿâàëà íà ìåñòà, êîèòî íå ñà áèëè óåäèíåíè, òåçè ñíèìêè íå ñà äîïðèíàñÿëè çà ïóáëè÷íèÿ äåáàò, à ñà ñå îòíàñÿëè èçöÿëî äî äåòàéëè îò ëè÷íèÿ é æèâîò. Ñúäúò å ïðèåë, ÷å íå ñúùåñòâóâà îïðàâäàí îáùåñòâåí èíòåðåñ äà ñå çíàå êúäå ñå íàìèðà ïðèíöåñàòà è êàê ñå äúðæè íà ïóáëè÷íè ìåñòà â ÷èñòî ëè÷íèÿ ñè æèâîò.

56

ЕВРОПЕЙСКИ СЪД ПО ПРАВАТА НА ЧОВЕКА

Âòîðîòî äåëî „Ôîí Õàíîâåð (¹ 2)” ñå îòíàñÿ äî ïðîèçâîäñòâà, â êîèòî ïðèíöåñà Êàðîëèíà å èñêàëà çàáðàíà çà ïî-íàòàòúøíî ïóáëèêóâàíå íà ñíèìêè, ïîêàçâàùè íåÿ è ñúïðóãúò é íà ïî÷èâêà íà ñêè êóðîðò. Íàöèîíàëíèòå ñúäèëèùà ñà óâàæèëè ÷àñò îò èñêàíèÿòà é îòíîñíî äâå îò ñíèìêèòå, çà êîèòî ñà ïðèåëè, ÷å íå äîïðèíàñÿò çà îáùåñòâåíèÿ äåáàò, íî ñà îòõâúðëèëè èñêàíåòî é îòíîñíî òðåòà ñíèìêà, ïîêàçâàùà äâîéêàòà íà ðàçõîäêà â êóðîðòà, ïðèäðóæåíà ñ ìàëêà ñíèìêà íà 80-ãîäèøíèÿ ïðèíö Ðàéíèúð, áàùàòà íà Êàðîëèíà, çàåäíî ñúñ ñòàòèÿ, â êîÿòî ñå êîìåíòèðàëî, ìåæäó äðóãè íåùà, è ëîøîòî çäðàâîñëîâíî ñúñòîÿíèå íà óïðàâëÿâàùèÿ ïðèíö, íåãîâàòà ñêîðîøíà ñúðäå÷íà îïåðàöèÿ, êàêòî è òîâà, ÷å äîêàòî äðóãèòå ìó äåöà, Êàðîëèíà è Àëáåðò, ïúòóâàò ïî Åâðîïà è ñâåòà, ñàìî ïî-ìàëêàòà ìó äúùåðÿ Ñòåôàíè ñå ãðèæè çà íåãî. Íàöèîíàëíèòå ñúäèëèùà ïðèåëè, ÷å çäðàâîñëîâíîòî ñúñòîÿíèå íà óïðàâëÿâàùèÿ ïðèíö íà Ìîíàêî å âúïðîñ îò îáùåñòâåíî çíà÷åíèå è ïðåñàòà èìà ïðàâî äà èíôîðìèðà îòíîñíî òîâà êàê íåãîâèòå äåöà áàëàíñèðàò ìåæäó çàäúëæåíèÿòà ñè êúì ñåìåéñòâîòî è ëåãèòèìíèòå ñè íóæäè îò ïî÷èâêà è ëè÷íè çàíèìàíèÿ. Ïðèíöåñà Êàðîëèíà ñå îïëàêâà ïðåä Åâðîïåéñêèÿ ñúä îò îòêàçà íà íàöèîíàëíèòå ñúäèëèùà äà çàáðàíÿò âúïðîñíàòà ïóáëèêàöèÿ, êàòî òâúðäè, ÷å ïî òîçè íà÷èí òå íå ñà ñå ñúîáðàçèëè ñ ïðåäõîäíîòî ðåøåíèå íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïúðâîòî íåéíî äåëî. Ñúäúò â Ñòðàñáóðã íàé-íàïðåä îòáåëÿçâà, ÷å ñëåä ïúðâîòî ìó ðåøåíèå ïî äåëîòî „Ôîí Õàíîâåð” ãåðìàíñêèòå ñúäèëèùà ñà ïðîìåíèëè ïðàêòèêàòà ñè â íàñîêà, ÷å òå èçèñêâàò âå÷å äà ñå ïðàâè ïðåöåíêà äàëè äàäåí ìàòåðèàë äîïðèíàñÿ çà äåáàòà è äàëè ñúäúðæàíèåòî íà ìàòåðèàëà îòèâà îòâúä ïðîñòîòî æåëàíèå äà ñå çàäîâîëè õîðñêîòî ëþáîïèòñòâî. Êîëêîòî ïîâå÷å èíôîðìàöèÿòà èìà çíà÷åíèå çà îáùåñòâîòî, òîëêîâà ïîâå÷å ïðàâîòî íà ëè÷íà íåïðèêîñíîâåíîñò òðÿáâà äà îòñòúïè; ñúùåâðåìåííî èíòåðåñúò íà ÷èòàòåëèòå äà áúäàò çàáàâëÿâàíè è äà èìàò ðàçâëå÷åíèÿ èìà ïî-ìàëêà ñòîéíîñò, îòêîëêîòî èíòåðåñúò äà áúäå çàùèòåí ëè÷íèÿò æèâîò. Åâðîïåéñêèÿò ñúä ïðèåìà ïî äåëîòî, ÷å âúïðîñíàòà ñíèìêà ñ ïðèíöåñàòà, â êîíòåêñòà íà ñòàòèÿòà êúì íåÿ, äî èçâåñòíà ñòåïåí äîïðèíàñÿ çà ïóáëè÷íèÿ äåáàò îòíîñíî áîëåñòòà íà äúðæàâíèÿ ãëàâà íà

Ìîíàêî. Òîé ñúùî îòáåëÿçâà, ÷å ãåðìàíñêèòå ñúäèëèùà ñà óâàæèëè èñêàíåòî íà ïðèíöåñàòà çà äâå îò ñíèìêèòå, çà êîèòî ñà íàìåðèëè, ÷å ñà áèëè ïóáëèêóâàíè åäèíñòâåíî ñ öåë ðàçâëå÷åíèå. Ïðèíöåñàòà è ñúïðóãúò é ñúùî òàêà ñà áèëè îïðåäåëåíî ïóáëè÷íè ëè÷íîñòè, à è íÿìà äàííè ïî äåëîòî ñíèìêèòå äà ñà íàïðàâåíè ñêðèøîì èëè â óñëîâèÿ íà òîðìîç îò ïðåñàòà. Ïîðàäè òîâà Ñúäúò â Ñòðàñáóðã íàìèðà, ÷å ãåðìàíñêèòå âëàñòè ñà íàïðàâèëè ïðåöèçåí áàëàíñ ìåæäó êîíêóðèðàùèòå ñå ïðàâà íà ïðåñàòà è íà ïðèíöåñà Êàðîëèíà, ïîðàäè êîåòî íå ñà íàðóøèëè ïðàâîòî é íà ëè÷åí æèâîò. Òîâà äåëî èëþñòðèðà ðàçëè÷íàòà ñòîéíîñò íà ñëîâîòî, êîãàòî ñòàâà âúïðîñ, îò åäíà ñòðàíà, íàïðèìåð çà ïàïàðàøêè ñíèìêè â òàáëîèäíè âåñòíèöè, êîèòî èìàò îáèêíîâåíî íåçíà÷èòåëíà ñòîéíîñò çà ïóáëè÷íèÿ äåáàò, è ìàòåðèàë, êîéòî çàäîâîëÿâà ëåãèòèìåí îáùåñòâåí èíòåðåñ. Òàçè ðàçëè÷íà ñòîéíîñò îïðàâäàâà è ðàçëè÷íîòî òðåòèðàíå íà òåçè äâà òèïà ñëîâî. È äîêàòî äîðè è ïóáëè÷íèòå ëè÷íîñòè ìîãàò äà èìàò „îïðàâäàíî î÷àêâàíå” çà íåâìåøàòåëñòâî â ëè÷íàòà èì ñôåðà, êîãàòî ñòàâà âúïðîñ çà îáùåñòâåí èíòåðåñ, òîé ùå èìà ïðèîðèòåò. Ïîíÿêîãà äîðè èíòèìíà èíôîðìàöèÿ (íàïðèìåð ñåêñóàëíàòà îðèåíòàöèÿ èëè çäðàâîñëîâíîòî ñúñòîÿíèå) ìîæå äà å îò çíà÷åíèå çà îáùåñòâåíèÿ äåáàò è äà ïðåäñòàâëÿâà ëåãèòèìåí èíòåðåñ îáùåñòâîòî äà áúäå èíôîðìèðàíî çà íåÿ. Òîâà å îñîáåíî ïðèëîæèìî çà ïîëèòèöèòå è âèñøèòå ïóáëè÷íè ñëóæèòåëè. Âñÿêî áàëàíñèðàíå ìåæäó âçàèìíî êîíêóðèðàùè ñå ïðàâà ñ åäíàêâà çíà÷èìîñò î÷åâèäíî èçèñêâà äà ñå âçèìàò ïðåäâèä ðàçëè÷íè ôàêòîðè. Ñëåäâà äà ñå îò÷èòàò, îò åäíà ñòðàíà, ôàêòîðèòå îòíîñíî ïðàâîòî íà ëè÷åí æèâîò (çíà÷èìîñòòà íà çàñåãíàòèÿ ëè÷åí èíòåðåñ, ñòàòóòà íà ëèöåòî è äàëè òî å ïóáëè÷íà ëè÷íîñò, èëè íå, íåãîâîòî ïðåäèøíî ïîâåäåíèå), à îò äðóãà, ôàêòîðèòå îòíîñíî ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî (çíà÷èìîñòòà íà îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ îò èíôîðìèðàíîñò ïî äàäåíèÿ âúïðîñ, çíà÷åíèåòî çà îáùåñòâåí äåáàò). Òåçè ôàêòîðè äàâàò íàñîêè êúäå è êàê ñëåäâà äà ñå ïðåêàðâà ëèíèÿòà ìåæäó êîíêóðèðàùèòå ñå ëè÷íè è îáùåñòâåíè ïðàâà. Ìåäèèòå å âàæíî äà ïîçíàâàò ïðèíöèïèòå íà òîâà áàëàíñèðàíå ïðè ôîðìèðàíåòî íà ïîëèòèêàòà ñè çà ïðåäñòàâÿíåòî è ðàçêðèâàíåòî íà äàäåíà èíôîðìàöèÿ îò ëè÷åí õàðàêòåð.

Обектив | Брой 197

Кадър от филма „Изкуплението Шоушенк“

Любомира Маринова

Между четири стени за два часа или „Шоушенк“ по български... Êîãàòî çà ïðúâ ïúò ïîñåòèõ çàòâîð, íàèñòèíà íå çíàåõ êàêâî òî÷íî äà î÷àêâàì. Íàñëîèëàòà ñå â ñúçíàíèåòî ìè ïðåäñòàâà çà ïîäîáíè ìåñòà ñå äúëæè ïî÷òè èçöÿëî íà „Èçêóïëåíèåòî „Øîóøåíê“. Ñàìî ÷å ìÿñòîòî âúâ ôèëìà âñúùíîñò å ëóêñîçíî ñïðÿìî òåçè, ñ êîèòî àç ñå ñáëúñêâàì. Ñòóäåíè ñèâè ñòåíè è áîäëèâà òåë, ãîëåìè ìåòàëíè âðàòè è ìíîæåñòâî ìàëêè äóïêè ïî òÿõ, ïðåç êîèòî ñå âèæäà öåíòðàëíàòà ñãðàäà - äîòóê äîáðå. Çàòâîðúò â Ïàçàðäæèê å ìîæå áè íàé-èíòåðåñíîòî ïîäîáíî ìÿñòî, íà êîåòî ñúì áèëà äîñåãà. À íå ñúì áèëà íà ìíîãî òàêèâà... Ïîñåùàâàì ãî çà âòîðè ïúò.

Âèæäàì ïðèòåñíåíèå, íî è âúëíåíèå â ïîãëåäà íà åäèí îò êîëåãèòå ìè. Ñëåä êàòî ìèíàâàìå ïðîâåðêà è íàêðàòêî îáÿñíÿâàìå íà êàêâî ñå äúëæè ïîñåùåíèåòî íè, âëèçàìå â öåíòðàëíàòà ñãðàäà. Ïðåä íàñ íà îïàøêà ñà íàðåäåíè îêîëî 20 ëèøåíè îò ñâîáîäà, êîèòî ÷àêàò çà ðàçïðåäåëåíèå ïðåä êàáèíåòà íà íà÷àëíèêà. Âñè÷êè ïîçäðàâÿâàò â åäèí ãëàñ, íÿêîè äîðè ïîìàõâàò è ñå óñìèõâàò. Êîãàòî íàâëèçàìå â öåíòðàëíàòà ÷àñò íà çàòâîðà, êúäåòî ñà ðàçïîëîæåíè âñè÷êè êðèëà ñ êèëèèòå, ñå ðàçäåëÿìå íà 3. Òúé êàòî íå ñúì çà ïðúâ ïúò, çíàì

58

ЛИЧНО êàêâî ãîðå-äîëó äà î÷àêâàì îò çàòâîðíèöèòå. Òîâà, êîåòî íÿêîãà å áèëî ïðèòåñíåíèå, ñåãà å ïî-ñêîðî ëþáîïèòñòâî. Ïðàâè ìè âïå÷àòëåíèå, ÷å êðèëîòî, â êîåòî ñúì, ñå îáèòàâà ãëàâíî îò áúëãàðè. Ðîìè ïî÷òè ëèïñâàò.  åäèí ìîìåíò ñìå çàîáèêîëåíè îò ìíîãî õîðà è òîâà, êîåòî å íîðìàëíî çà êîëåãèòå ìè, çàíèìàâàùè ñå ñ ìîíèòîðèíã îò ãîäèíè, å äîñòà íîâî çà ìåí. Âëèçàì ïî êèëèèòå. Íÿêîè ñà ïîäðåäåíè è îáîðóäâàíè äîñòà äîáðå (äîêîëêîòî „äîáðå“ ìîæå äà ñå èçïîëçâà çà êèëèÿ), äîêàòî äðóãè ñà ñ èçëþùåíà ìàçèëêà. Åäèí îò ëèøåíèòå îò ñâîáîäà ìè êàçâà, ÷å â çàòâîðà ñè ïðîëè÷àâà íàé-äîáðå „êîé èìà è êîé íåìà“. Ìîæå áè å ïðàâ. Ïëàçìåí òåëåâèçîð â åäíàòà êèëèÿ, à ïî÷òè íèùî â äðóãàòà. Èíòåðåñíî ìè å êàê ñòîÿò íåùàòà ñúñ ñàíèòàðíèÿ âúçåë?  êàêâî ñúñòîÿíèå ñà áàíèòå è òîàëåòíèòå? Ìàëêî ïî-êúñíî âëèçàì âúâ âúïðîñíèòå ïîìåùåíèÿ è èçëèçàì 10 ñåêóíäè ïî-êúñíî. Íå îñîáåíî ïðèÿòíà êàðòèíà, äà íå êàæà íèêàê. Åäíî ìîì÷å ìè ñïîäåëÿ, ÷å çàòâîðíèöèòå íå ñå îïèòâàò äà ïàçÿò, êàêòî è ÷å íå å íèêàê ïðèÿòíî äà ñå êúïåø ñ ëåäåíîñòóäåíà âîäà âåäíúæ-äâà ïúòè ñåäìè÷íî. Ìèíàâàéêè ïîêðàé ðàçëè÷íè õîðà, âúòðåøíî ñå ÷óäÿ çà êàêâî ñà íàêàçàíè – ñúâñåì íîðìàëåí è ñúçíàòåëåí âúïðîñ, êîéòî îáà÷å íå ìîãà äà èçðåêà íà âèñîê ãëàñ. Âèæäàì íàïëàøåíè ëèöà, êàêòî è ó÷óäåíè ïîãëåäè. ×óâàì è øóøóêàíèÿ „Êîè ñà òåçè? Íÿêàêâè àäâîêàòè ñèãóðíî?“. Âëèçàì â ìàëêà ñòàè÷êà, â êîÿòî ùå ïðîâåæäàì ðàáîòàòà ñè çàòâîðíèê ïî çàòâîðíèê.  íåÿ èìà åäíî ÷åêìåäæå è åäíà ìàñà. Ñòîëîâå ëèïñâàò. Ñëåä èçâåñòíî âðåìå â ñòàÿòà ñå òðóïàò âñå ïîâå÷å õîðà, à îò âðåìå íà âðåìå íàäçúðòà è ïî íÿêîé íàäçèðàòåë. Äàëè çàùîòî ñà ïðèòåñíåíè çà ìîÿòà áåçîïàñíîñò, èëè ïðîñòî îò ÷èñòî ëþáîïèòñòâî, íå çíàì, íî íåêîëêîêðàòíî ãè ìîëÿ äà çàòâîðÿò âðàòàòà ñëåä ñåáå ñè. Âèæäàì, ÷å ïðè ïî÷òè íåçàáåëåæèìîòî èì ïðèñúñòâèå çàòâîðíèöèòå çàïî÷âàò äà ñå ïðèòåñíÿâàò è äà íåðâíè÷àò. ×óäÿ ñå êàêâî ëè òî÷íî ñå ñëó÷âà ñëåä ðàáîòíî âðåìå... Èçâåñòåí ôàêò å, ÷å ïîëèöåéñêîòî íàñèëèå, êàêòî è òîâà â çàòâîðèòå, ñà ÷åñòî ñðåùàíî ÿâëåíèå.

Åäèí îò ëèøåíèòå îò ñâîáîäà ìè ïðåäëàãà öèãàðà. Ñëåä êàòî ïðèâúðøâàì ïðîôåñèîíàëíèòå ñè àíãàæèìåíòè, âèæäàì, ÷å èìà îùå ìàëêî âðåìå, êîåòî îïîëçîòâîðÿâàì â íåïðèíóäåí ðàçãîâîð ñ ìîì÷åòàòà. Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà ìëàäè, íÿêîè äîðè ïîìàëêè îò ìåí ñàìàòà. Íÿêîè ñïîäåëÿò, ÷å ñúæàëÿâàò çà òîâà, êîåòî ñà íàïðàâèëè, èìà è õîðà, êîèòî îáÿñíÿâàò, ÷å „äðóã íà÷èí çà ïðåïèòàíèå â Áúëãàðèÿ íÿìà“ è ÷å ñòàâàò ãðåøêè. Ïîðèöàâàò ñå âçàèìíî, à íÿêîè äîðè ïðåäëàãàò äîñòà ñèëíè àðãóìåíòè â ñïîðà. Óñëîâèÿòà â çàòâîðèòå ñà ñóðîâè, íà ìåñòà äàæå òâúðäå ñóðîâè. Âñè÷êè ãî çíàåì, íî íèêîé íå ãî ñïîäåëÿ íà âèñîê ãëàñ. Ñïîìíÿì ñè, êîãàòî ïîñåòèõ äðóã çàòâîð, êàê åäíî ìîì÷å ðàçêàçâàøå çà õëåáàðêèòå è ïëúõîâåòå, êîèòî íîùåì áðîäÿò ïîä ëåãëîòî è ïî çàâèâêèòå ìó. Äðóã çàòâîðíèê ïúê äåìîíñòðèðàøå êàê äóøúò â êèëèÿòà èì å ïîòðîøåí è âîäàòà òå÷å îò ïëàñòìàñîâà áóòèëêà, ïîñòàâåíà â òðúáàòà. Èñòîðèèòå çà ñ÷óïåíè ðåáðà, çúáè è ïóêíàòè ãëàâè ñå ÷óâàò ïðåêàëåíî ÷åñòî òàêà èëè èíà÷å. Ïóêíàòèíè ïî ñòåíèòå è ïðîçîðöèòå íà òåìïåðàòóðà îò ìèíóñ 10 ñúùî íå ñà èçêëþ÷åíèå îò îáùàòà êàðòèíà. Ïèòàì ñå: „Êàê ñå îöåëÿâà íà òàêîâà ìÿñòî? ×èñòî ôèçè÷åñêè? Êîå ïîìàãà ïîâå÷å – çäðàâàòà ïñèõèêà èëè çäðàâîòî òÿëî?“.  íÿêîè ñëó÷àè íèêîå îò òÿõ. Çàòâîðèòå òðÿáâà äà ñà ìåñòà, â êîèòî ÷îâåê ñè íàó÷àâà óðîêà, ïðåäè äà ñå ðàçáîëåå îò òóáåðêóëîçà èëè äà ìó ñå ñëó÷è íåùî ïî-ëîøî. Èçëèøíî å äà êàçâàì, ÷å è çàòâîðíèöèòå èìàò ïðàâà – òîâà ïðàâî íà îöåëÿâàíå, êîåòî, óâè, â íàøèòå çàòâîðè å äîñòà ðÿäêî ïðàêòèêóâàíî, çàùîòî êîé æèâåå ëåñíî ñ áóáîëå÷êè, ñ÷óïåíè ïðîçîðöè è ïîáîè? Íåùî, êîåòî ìè ñå å çàïå÷àòàëî ñåðèîçíî â ñúçíàíèåòî, å êàðòèíàòà íà ïëúõ, âèñÿù îò áîäëèâàòà òåë íà îãðàäàòà. „Ïëúõ-ñàìîóáèåö“ ãî íàðå÷å íÿêîé, à àç ñå çà÷óäèõ êàêâî ñå ñëó÷âà â òîçè çàòâîð, ùîì è ãðèçà÷èòå ñà ñêëîííè êúì ïîñåãàòåëñòâî íàä æèâîòà ñè.

Любомира Маринова е завършила магистратура „Права на човека” в University College London. Работи като изследовател в „Мониторинг и изследвания” в БХК.

Обектив | Брой 197

Снимки: Държавен архив

Леа Коен

България е по-голяма от своите царе от последното столетие Îòãîâîð íà êîìåíòàð íà Ëþäìèë Ñòàí÷åâ ïî ïîâîä „Àïîêðèô çà öàð Áîðèñ Òðåòè”. Òåêñòúò íà Ë. Ñò. å áèë èçïðàòåí êàòî ïðàâî íà îòãîâîð íà öàðñêàòà ôàìèëèÿ â ñï. „Áèîãðàô”, êîåòî ðåäàêöèÿòà íà ñïèñàíèåòî å ïðîïóñíàëà äà îòáåëåæè Ãîñïîäèí Ñòàí÷åâ, Ïðî÷åòîõ ïîåòè÷íî îçàãëàâåíèÿ âè îïóñ „Íåäîâúðøåíà ðàïñîäèÿ”, êîéòî ñòå ïîñâåòèëè

íà ìîåòî èñòîðè÷åñêî åñå „Àïîêðèô çà öàð Áîðèñ Òðåòè” (ñïèñàíèå „Áèîãðàô”, êí.2), â êîåòî ïîñòàâÿì ïîä ñúìíåíèå ìèòà çà ðîëÿòà íà öàð Áîðèñ Òðåòè çà îöåëÿâàíå íà áúëãàðñêèòå åâðåè. Âàøèòå àðãóìåíòè ñà çàèìñòâàíè è ïðåïîâòàðÿò ðåêëàìíàòà ñòðàíèöà íà ñàéòà íà öàðñêàòà ôàìèëèÿ è ïî ñúùåñòâî ñòàòèÿòà âè ïðåäñòàâëÿâà êàìóôëèðàíà ïîëèòè÷åñêà ðåêëàìà. Âúïðåêè òîâà ùå îòãîâîðÿ íà íàïàäêèòå ñðåùó ìîÿ òåêñò, òúé êàòî îñâåí ëè÷åí õàðàêòåð â òÿõ èìà è îòêðîâåíè ëúæè. Íàëàãà ñå òå äà áúäàò

60

ДИСКУСИЯ îïèòè çà ïðàâåíå íà ôèëìè, ïðåðàáîòêà íà öåëèÿ ó÷åáåí ìàòåðèàë ïî èñòîðèÿ çà ñðåäíèÿ êóðñ, ñúçäàâàíå íà ëîáè (è äîðè ôîíäàöèÿ) â åâðåéñêè ñðåäè ñ öåë ïðîïàãàíäà íà òåçàòà çà „öàðñêîòî” ñïàñåíèå. Âñå öåëåíàñî÷åíè äåéñòâèÿ, ðåæèñèðàíè è îòáëèçî íàáëþäàâàíè îò çàèíòåðåñîâàíèòå ëèöà äî çàâúðøâàíå íà ãîëåìèÿ ìèò çà öàðÿ-ñïàñèòåë.

Този мит обаче не се споделя нито от големи интелектуалци

èçÿñíåíè ïðåä åäèíñòâåíèÿ àâòîðèòåòåí ñúäíèê â òàêúâ äèñïóò: îáùåñòâåíîòî ìíåíèå. Òåìàòà çà ñïàñåíèåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè å

многократно исторически „изнасилвана” îò ðàçëè÷íè êàíäèäàò-ñïàñèòåëè è âåðíè òÿì ïðèäâîðíè èñòîðèöè. Äî 1989 ã. áå íàëàãàíà èñòîðè÷åñêà äîêòðèíà, â êîÿòî ðîëÿòà íà ñïàñèòåëèòå ñå âúçëàãàøå íà êîìïàðòèÿòà è â ÷àñòíîñò íà Òîäîð Æèâêîâ, çà äà ñå ñòèãíå äî íåëåïîòî ïðåäëîæåíèå äà ìó áúäå ïðèñúäåíà Íîáåëîâà íàãðàäà çà ìèð çà „ñïàñåíèåòî”. Ñëåä äåòðîíèðàíåòî íà Ò. Æ. îâàêàíòåíàòà ãëàâíà ðîëÿ íà ñïàñèòåë áå èçâåñòíî âðåìå îñïîðâàíà. Ñ èäâàíåòî íà ÍÄÑ íà âëàñò çàïî÷íà îáà÷å óñèëåíà êàìïàíèÿ çà ïðèñúæäàíåòî é íà äðóã àêòüîð îò ñúùàòà åïîõà – öàð Áîðèñ Òðåòè. Ïîäãîòâÿõà ÿ è ÿ ñëåäâàõà ðàçëè÷íè åïèçîäè, åäèí îò äðóã ïîíåëåïè è ïå÷àëíè êàòî: íåïðàâîìåðíî çàñàæäàíå íà íÿêàêâè ñèìâîëíè äðúâ÷åòà â Éåðóñàëèì (âïîñëåäñòâèå èçòðúãíàòè), ñàìîâîëíî ñëàãàíå (è ñúîòâåòíî ìàõàíå) íà ïàìåòíè ïëî÷è, ïèñàíå íà ðåêëàìíè êíèãè ïî òåìàòà (ãëàâíî â ÷óæáèíà),

çàïîçíàòè ñ òåìàòà êàòî Öâåòàí Òîäîðîâ (La Fragilité du bien, Albin Michel 1998), íèòî îò ïðîôåñîð àêàäåìèê Ãåîðãèé ×åðíÿâñêè è ïðîôåñîð Ëàðèñà Äóáîâà (Îïûò áåäû è âûæèâàíèÿ, èçä. „Ìàðèí Äðèíîâ”, 2007), íèòî îò àìåðèêàíñêèÿ ïðîôåñîð Åä Ãàôíè, ×èêàãî (àâòîð íà äîêóìåíòàëíèÿ ôèëì „Ïðàçíèòå òîâàðíè âàãîíè”, 2010), íèòî îò ãîëåìèÿ ôèëìîâ ðåæèñüîð Ñòèâúí Ñïèëáúðã (èíèöèàòîð íà ôîíäàöèÿ è áàëêàíñêè àðõèâ íà Õîëîêîñòà), íèòî îò èçñëåäîâàòåëñêèÿ ôîíä íà Ìóçåÿ íà Õîëîêîñòà â Éåðóñàëèì, íà Ìóçåÿ íà Õîëîêîñòà âúâ Âàøèíãòîí è íà Ìóçåÿ íà Õîëîêîñòà â Ñêîïèå. Ìèòúò çà „ïîëîæèòåëíàòà” ðîëÿòà íà öàð Áîðèñ Òðåòè â ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè è íà îíåçè îò ïðèñúåäèíåíèòå êúì Áúëãàðèÿ òåðèòîðèè ñëåä àïðèë 1941 ã. íå ñå ñïîäåëÿ è îò åâðåéñêèòå îáùíîñòè (äîêîëêîòî ñà îñòàíàëè) âúâ âñè÷êè ñïîìåíàòè òåðèòîðèè. [1]  çàìÿíà íà òîâà öèòèðàíèòå èíñòèòóöèè, îáùíîñòè, èíòåëåêòóàëöè è äðóãè îáùåñòâåíè ôàêòîðè ñå çàäúëáî÷èõà â èçñëåäâàíåòî íà ðîëÿòà íà îíåçè äåéñòâèòåëíè áúëãàðñêè ëè÷íîñòè è èíñòèòóöèè, êîèòî ñà èçèãðàëè ÎÃÐÎÌÍÀ ïîëîæèòåëíà ðîëÿ çà îöåëÿâàíå íà 48 õèëÿäè åâðåè, ÂÚÏÐÅÊÈ äåéñòâàùèòå ðàñèñòêè, àíòèåâðåéñêè çàêîíè, ãëàñóâàíè ïðåç äåêåìâðè 1940 ã. è ïîäïèñàíè îò öàð Áîðèñ Òðåòè ïðåç ÿíóàðè 1941 ã. è ïðåç

[1] Ñëåä íàïèñâàíåòî íà ÂÑÈ×ÊÈ ñòàòèè ïî òåìàòà ñòàíà èçâåñòíà íîâèíàòà çà ïîäàäåíà îôèöèàëíà äåêëàðàöèÿ äî ÎÎÍ îò åâðåéñêèòå îáùíîñòè â Ãúðöèÿ, â êîÿòî îò Îáùîòî ñúáðàíèå íà îðãàíèçàöèÿòà ñå èçèñêâà äà ñå ïðåðàçãëåäà è ïðåôîðìóëèðà ðîëÿòà íà òîãàâàøíèòå áúëãàðñêè âëàñòè, íàðå÷åíè â äåêëàðàöèÿòà „ôàøèñòêè”, „çà äåïîðòàöèÿòà è óíèùîæåíèåòî íà 4 000 ãðúöêè åâðåè â îêóïèðàíè îò Áúëãàðèÿ òåðèòîðèè”.

Обектив | Брой 197

61

БЪЛГАРИЯ Е ПО-ГОЛЯМА ОТ СВОИТЕ ЦАРЕ...

ñëåäâàùèòå äâå ãîäèíè äî 1943 ã. (òÿõíîòî äåéñòâèå å ïðåêðàòåíî ñ èäâàíåòî íà âëàñò íà ïðàâèòåëñòâîòî íà Ìóðàâèåâ íà 2 ñåïòåìâðè 1944 ã.). Â ðåçóëòàò íà òîâà èçðàåëñêàòà äúðæàâà ïðèçíà ïðåç ïîñëåäíèòå 10 ãîäèíè

êîãîòî è äà áèëî. Òîâà å äåáàò, êîéòî îñòàâà îòâîðåí, íåçàâèñèìî îò âàøåòî, ãîñïîäèí Ñòàí÷åâ, ìîåòî èëè íà öàðñêîòî ñåìåéñòâî æåëàíèå è ùå ïðîäúëæè äà ñå âîäè äî îêîí÷àòåëíî èçÿñíÿâàíå íà ôàêòèòå âúâ âñåêè äåòàéë.

ÑÅÄÅÌ íîâè ãîëåìè ëè÷íîñòè çà „ïðàâåäíèöè” (íàé-âèñîêàòà òèòëà, êîÿòî ñå ïðèñúæäà â Èçðàåë). Ìåæäó òÿõ ñà ïàòðèàðõ Êèðèë è åêçàðõ Ñòåôàí, äåïóòàòúò Âëàäèìèð Êóðòåâ, êàêòî è äðóãè áúëãàðñêè îáùåñòâåíèöè îò îíàçè åïîõà. Âñå õîðà, èçâåñòíè ñ ÏÐÎÒÅÑÒÀ, èçðàçåí ëè÷íî îò òÿõ ïðåä öàð Áîðèñ Òðåòè, ïî ïîâîä ïðåñëåäâàíèÿòà íà åâðåèòå. Îáùî áúëãàðñêèòå „ïðàâåäíèöè” ñà âå÷å 19 íà áðîé è â òàçè ïî÷åòíà ëèñòà

Âàøèÿò îòãîâîð íà ìîÿ òåêñò ïðåäñòàâëÿâà íàèâåí îïèò äà ìå îòñòðàíèòå îò òîçè äåáàò, ïðèïèñâàéêè ìè íåêîìïåòåíòíîñò. Ñïîðåä îïðåäåëåíèåòî íà Õàíà Àðåíä çà öåíçóðàòà íàé-åëåìåíòàðíèÿò íà÷èí çà íåéíî ïðèëàãàíå â íåäåìîêðàòè÷íè îáùåñòâà, å íå ïðîñòî çàáðàíàòà íà ìíåíèå, à çëåïîñòàâÿíå íà îïîíåíòà ÷ðåç ïðèïèñâàíå íà íåêîìïåòåíòíîñò èëè îêëåâåòÿâàíå. Âèå ñòå ñå ïîñòàðàëè äà ïðèëîæèòå â ñëó÷àÿ è äâåòå ôîðìè, ïå÷àëíî èçâåñòíè îò áëèçêîòî ìèíàëî, íî äíåñ íàïúëíî íåðåëåâàíòíè. Íàèñòèíà ëè ñìÿòàòå, ÷å ñàìî èñòîðèöè îò ÑÓ (íÿêîè îò òÿõ ïå÷àëíî èçâåñòíè ñ äîñèåòàòà ñè â ÄÑ, íî îñîáåíî àêòèâíè â òîçè äåáàò) èìàò ïðàâî äà êîìåíòèðàò âúïðîñèòå íà èñòîðèÿòà è íà Õîëîêîñòà? Ñ òàçè âàøà ñìåõîòâîðíà ìÿðêà âèå ñèãóðíî áèõòå èçêëþ÷èëè îò ïîëåìèêàòà íîáåëèñòà Åëè Âèçåë èëè ñâåòîâíîèçâåñòíèÿ ïèñàòåë-ìåìîàðèñò Àðíî Ëóñòèãåð!

не фигурира цар Борис Трети, нито член или приближен на двореца Ïàðàëåëíî ñ èñòîðè÷åñêîòî ïðèçíàíèå íà ïîäâèãà íà „ñïàñèòåëèòå” ïðîäúëæàâà äà áúäå èçâúðøâàíà îãðîìíà è íîâà ïî õàðàêòåð èçñëåäîâàòåëñêà äåéíîñò çà äåïîðòàöèÿòà è óáèéñòâîòî íà 11 343 åâðåè îò ïðèñúåäèíåíèòå êúì Áúëãàðèÿ òåðèòîðèè â áèâøà Þãîñëàâèÿ (äíåøíà Ìàêåäîíèÿ) è Ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Òàçè äåïîðòàöèÿ å îðãàíèçèðàíà è èçâúðøåíà ÈÇÖßËÎ îò áúëãàðñêà àäìèíèñòðàöèÿ, âîéñêà è ïîëèöèÿ... Íà ñâåòîâíàòà îáùåñòâåíîñò, íà èíòåëåêòóàëöèòå-èçñëåäîâàòåëè, íà ìåìîðèàëíèòå öåíòðîâå íà Õîëîêîñòà, â êîèòî ðàáîòÿò íàó÷íè åêèïè, êàêòî è íà åâðåéñêèòå îáùíîñòè äíåñ å ïðåäåëíî ÿñíî êîé êàêâà ðîëÿ å èãðàë ïðåç îíàçè åïîõà. Òîâà òðÿáâà äà ñòàíå ïðîçðà÷íî è çà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî. Òàçè ñòðàíèöà îò íàøàòà îáùà èñòîðèÿ ïðèíàäëåæè íà ìðà÷íîòî ìèíàëî è (ïî÷òè) íèêîé îò ñúâðåìåííèòå áúëãàðè íå íîñè âèíà çà ñëó÷èëîòî ñå ìåæäó 1941 è 1943, êîãàòî íàä 60 õèëÿäè åâðåè â Áúëãàðèÿ è ïðèñúåäèíåíèòå ñëåä 1 àïðèë 1941 òåðèòîðèè ñà ïîäëîæåíè íà ñèñòåìíè ïðåñëåäâàíèÿ, îãðàáâàíå, à ïîâå÷å îò 11 õèëÿäè îò òÿõ ñà äåïîðòèðàíè è óáèòè.  çàìÿíà íà òîâà áúëãàðèòå, è îñîáåíî ìëàäèòå õîðà èìàò ïðàâî äà çíàÿò öÿëàòà èñòèíà çà îíåçè ñúáèòèÿ, çà âèíàòà íà âëàñò, ïðàâèòåëñòâî è äâîðåö. Íèå ñìå äëúæíè äà èì ÿ ïðåäîñòàâèì áåç èçëèøíè åìîöèè è áåç ñóáåêòèâíà çàùèòà íà ëè÷íèòå èíòåðåñè íà

Ùå ïîñî÷à ñàìî íÿêîëêî ïðèìåðà, êîèòî äîêàçâàò âàøàòà è íà ïîðú÷èòåëèòå íà âàøàòà ñòàòèÿ íåêîðåêòíîñò.

1. Âèå íàïðèìåð, ãîñïîäèí Ñòàí÷åâ ñòå íàïèñàëè ñëåäíàòà ôðàçà: „Áëÿíúò íà ãîñïîæà Êîåí å äà èçêàðà Áúëãàðèÿ ôàøèñòêà äúðæàâà, à öàð Áîðèñ Òðåòè ôàøèçîèäåí òèï.” Àìè çíàåòå ëè, ãîñïîäèíå, ÷å ñàìî çàðàäè òàçè íåèñòèíà ñå èçêóøàâàì äà âè äàì ïîä ñúä. Ïîðàäè ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å â ìîÿ òåêñò íå ñå ñðåùà ÍÈÒÎ âåäíúæ ïîíÿòèåòî „ôàøèçúì” èëè ïðîèçâîäíè îò íåãî ïðèëàãàòåëíè. ÅÄÈÍÑÒÂÅÍÎÒÎ èçðå÷åíèå, â êîåòî èìà íåãîâî ïðîèçâîäíî, å ñëåäíîòî: „... îùå ñúñ ñúçäàâàíåòî íà êîìóíèñòè÷åñêîòî ïîíÿòèå „ìîíàðõîôàøèçúì”, íåãîâèòå àâòîðè îòâàðÿò øèðîêî âðàòè çà âñÿêàêâè èñòîðè÷åñêè ìàíèïóëàöèè”. È òîëêîâà çà 20 ñòðàíèöè òåêñò! È çíàåòå ëè çàùî ñúì ïîñòúïèëà òàêà, ãîñïîäèíå? Çàùîòî ñìÿòàì ïîíÿòèåòî „ôàøèçúì” çà íåïîäõîäÿùî è íåòî÷íî çà ðåæèìà íà öàð Áîðèñ Òðåòè. Íà âàñ êàòî íà ïðèäâîðåí èñòîðèê ïðåäîñòàâÿì âúçìîæíîñòòà äà

62

ДИСКУСИЯ ñå ïîòðóäèòå è äà íàìåðèòå âåðåí, ñúâðåìåíåí èñòîðè÷åñêè òåðìèí çà àâòîðèòàðåí ðåæèì, êîéòî å ñúùåâðåìåííî ïðîíàöèñòêè, ñúçäàâà è ïðèëàãà àíòèåâðåéñêè çàêîíè, ñ êîåòî íàðóøàâà Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ â ãëàâàòà çà „ïðàâàòà íà ãðàæäàíèòå”, çàáðàíÿâà ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè è ñóñïåíäèðà îïîçèöèÿòà. Çà òàçè ëúæà, ãîñïîäèí Ñòàí÷åâ, èçèñêâàì ïóáëè÷íî èçâèíåíèå. Ïðåäëàãàì äà ãî èçïðàòèòå â ïèñìåí âèä ïî ãîñïîæà Öâåòåëèíà Óçóíîâà, ïðåñàòàøå íà Ñèìåîí Ñàêñêîáóðããîòñêè, êîÿòî å çàíåñëà êàòî öàðñêè êóðèåð â ðåäàêöèÿòà íà „Áèîãðàô” âàøèÿ òåêñò ñ âúïðîñíàòà êëåâåòà, êàêòî è äî âñè÷êè åëåêòðîííè èçäàíèÿ, êîèòî âàøèòå ïîðú÷èòåëè ñà çàëåëè êàòî ñ êîìïþòúðåí âèðóñ. Ìîÿòà öåë íå å äà îïëþâàì Áúëãàðèÿ, êîÿòî öàðñêîòî ñåìåéñòâî, êîé çíàå çàùî, îòúæäåñòâÿâà ñúñ ñåáå ñè, à òî÷íî îáðàòíîòî – äà ñå îïèòàì äà èçÿñíÿ , ÷å èñòîðè÷åñêèÿò ïðèíîñ íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî â çàùèòà íà åâðåéñêîòî íàñåëåíèå å çàñëóãà íà êðúãîâå, ñðåäè è ëè÷íîñòè, êîèòî ÍßÌÀÒ îáùè èäåè ñ ðåæèìà íà öàð Áîðèñ Òðåòè è ïðèòåæàâàò äîñòàòú÷íî êóðàæ äà ìó ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò. Ñàìî òàçè ñúïðîòèâà å ïðè÷èíà çà ñïàñåíèåòî íà áúëãàðñêèòå åâðåè â ñòàðèòå ãðàíèöè íà Áúëãàðèÿ. Äîêàçàòåëñòâîòî å òðàãè÷íàòà ñúäáà íà äðóãèòå, áåëîìîðñêèòå è ìàêåäîíñêèòå åâðåè, ïðåâúðíàòè â ÷óæäåíöè è îñòàâåíè áåç çàùèòà îò áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, îáñòîÿòåëñòâî, êîåòî ñå å ïðåâúðíàëî â èíñòðóìåíòà íà òÿõíàòà ãèáåë. Êðàéíî âðåìå å, ñïîðåä ìîåòî ñêðîìíî ðàçáèðàíå, èñòîðèÿòà íà öàð è äúðæàâà äà áúäàò ðàçäåëåíè â îíàçè ÷àñò, â êîÿòî òðàãè÷íàòà òåæåñò å áèëà ïîåìàíà íà ïëåùèòå íà ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî.

„Åíèêüîé”, çà êîÿòî ïîäìÿíà íå íîñÿ íèêàêâà âèíà, îðèãèíàëíàòà ñíèìêà ñå íàìèðà â ðåäàêöèÿòà.) Äà ñòå ÷óâàëè çà ëàãåðèòå â Ñîìîâèò è â Ïëåâåí (Êàéëúêà), â êîèòî ïðè óæàñíè óñëîâèÿ, â êàðòîíåíè áàðàêè ñà çàòâîðåíè åâðåè îò „ïúðâàòà ïàðòèäà” çà äåïîðòàöèÿ íà ñîôèéñêè åâðåè, âêëþ÷èòåëíî ãëàâíèÿ ðàâèí Äàíèåë Öèîí? Àìè åäèí îò òåçè ëàãåðè å áèë äîðè ïîäïàëåí, ïðè êîåòî çàãèâàò õîðà, íå ñå ïðàâåòå, ÷å òîâà âè å íåèçâåñòíî. Èëè ëàãåðèòå â Êþñòåíäèë è Äóïíèöà, â êîèòî ñà çàòâîðåíè ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå åâðåè, ïðåäè äà áúäàò äåïîðòèðàíè â Àóøâèö è Òðåáëèíêà? Íàëè òî÷íî ëàãåðúò â Êþñòåíäèë ñòàâà ïðè÷èíà çà ïèñìîòî íà ìèòðîïîëèò Ñòåôàí, â êîåòî òîé îïèñâà „êúñàùè ñúðöåòî ñòðàäàíèÿ íà îíåçè õîðà” è ìîëè öàðÿ çà ìèëîñò êúì òÿõ. Èçâåñòåí ëè âè å îòãîâîðúò íà öàð Áîðèñ Òðåòè? Òàêúâ íÿìà! Ïàâåë Ãðóåâ óâåðÿâà ìèòðîïîëèòà, ÷å ùå ïîìîëè öàðÿ åâðåèòå äà áúäàò òðåòèðàíè ïî-õóìàííî ÏÎ ÂÐÅÌÅ ÍÀ ÄÅÏÎÐÒÀÖÈßÒÀ ÈÌ (äî ãàçîâèòå êàìåðè). (Îïûò áåäû è âûæèâàíèÿ). À çàáðàâèõòå ëè åâðåéñêèòå òðóäîâè ëàãåðè, îò êîèòî èìà êîëîðèòåí ñíèìêîâ àðõèâ íà ðàáîòåùè êàòî ðîáè äîêòîðè, àäâîêàòè, èíæåíåðè è äðóãè? Èëè òå âúâ âàøàòà ïðåäñòàâà ñà íåùî êàòî ñòóäåíòñêè áðèãàäè ñðåä êðàñèâàòà áúëãàðñêà ïðèðîäà? Òåçè ëàãåðè îòäàâíà ñà ïðèçíàòè îò ÎÎÍ è îò Claims Conference (ìåæäóíàðîäíà îðãàíèçàöèÿ çà çàùèòà íà èíòåðåñèòå íà æåðòâèòå íà Õîëîêîñòà) êàòî

„места за робски, незаконен, принудителен труд”

Áúëãàðèÿ å ìíîãî ïî-ãîëÿìà îò ñâîèòå öàðå îò ïîñëåäíîòî ñòîëåòèå, çà äà áúäå ïðèíèçÿâàíà äî òåõíèòå çàáëóäè, ãðåøêè è äîðè ïðåñòúïëåíèÿ.

Çàðàäè òàçè ôðàçà, ãîñïîäèíå, êîÿòî íå å ñàìî ëúæà, à ÷èñòà ôîðìà íà èñòîðè÷åñêè ðåâèçèîíèçúì (îò îíçè, çàáðàíåíèÿ îò ÎÎÍ), ìèñëÿ, ÷å ùå ñå çàèíòåðåñóâàò äðóãè, êîèòî îùå ïàçÿò ñïîìåíèòå çà òåçè ëàãåðè.

2. Âèå è âàøèòå ïîðú÷èòåëè ñòå èçðåêëè âòîðà

3. È òðåòè ïúò íå êàçâàòå èñòèíàòà,

особено възмутителна лъжа:

ãîñïîäèíå, êîãàòî êîìåíòèðàòå ðîëÿòà íà ÁÏÖ, ñâåäåíà âúâ âàøèòå àðãóìåíòè äî åäíà òåëåãðàìà íà Ñâåòèÿ ñèíîä îò 25.06.1943. Òîâà ìè ñå ñòðóâà îñîáåíî âúçìóòèòåëíî. Ëè÷íî àç, êàêòî è åâðåéñêèòå îáùíîñòè, èçïèòâàì îãðîìíî óâàæåíèå êúì ïîâåäåíèåòî íà ÁÏÖ ïðåç ïåðèîäà 1940-1944 ã. è

„В България еврейски лагер няма” (Ïîâîä çà òîâà å ñáúðêàíà è ïîäìåíåíà îò ðåäàêòîð â „Áèîãðàô” ñíèìêà íà ïîëèòè÷åñêèÿ ëàãåð

Обектив | Брой 197

63

БЪЛГАРИЯ Е ПО-ГОЛЯМА ОТ СВОИТЕ ЦАРЕ...

ñúì øîêèðàíà îò òàêîâà ïîðóãàíèå. Ñúùåñòâóâàò íå åäèí (öèòèðàí îò âàñ íåêîðåêòíî), à öåëè ÄÂÀÄÅÑÅÒ ïðîòîêîëà íà Ñâåòèÿ ñèíîä îò ïåðèîäà 1940-1944 ã., â êîèòî ïîäðîáíî ñå ðàçãëåæäà ïîëîæåíèåòî íà åâðåèòå è ÂÑÅÊÈ ïúò ñå ïèøàò ïèñìà, òåëåãðàìè, îáðúùåíèÿ äî öàðÿ è ïðàâèòåëñòâîòî. Ïðè òîâà ñòàâà äóìà íå êàêòî âèå òâúðäèòå çà ïîêðúñòåíèòå åâðåè, à çà âñè÷êè åâðåè. ÁÏÖ íà÷åëî ñ ìèòðîïîëèòèòå Ñòåôàí è Êèðèë ÍÅ ÑÂÀËß â ïðîäúëæåíèå íà 4 ãîäèíè îò äíåâíèÿ ñè ðåä òîçè âúïðîñ è å ÅÄÈÍÑÒÂÅÍÀÒÀ èíñòèòóöèÿ â äúðæàâàòà, êîÿòî óïðàæíÿâà íåïðåêúñíàò íàòèñê âúðõó ïðàâèòåëñòâî è äâîðåö. Òîçè íàòèñê çàïî÷âà îùå ïðè îáñúæäàíå íà ÇÇÍ, êîãàòî ÁÏÖ âíàñÿ îôèöèàëíî ñâîèòå âúçðàæåíèÿ è íåñúãëàñèå ñ ðàñèñòêèòå è àíòèêîíñòèòóöèîííè òåêñòîâå íà çàêîíà (ïîäïèñàí ïðåç ÿíóàðè 1941 îò Áîðèñ Òðåòè) è äîñòèãà ñâîÿòà êóëìèíàöèÿ, êîãàòî äåïîðòàöèÿòà íà ñîôèéñêèòå è ïëîâäèâñêèòå åâðåè å âúïðîñ íà ÷àñîâå. Ïèñìàòà è òåëåãðàìèòå îò òîçè ìîìåíò ñå ïàçÿò â àðõèâèòå íà Ñâåòèÿ ñèíîä. À æèâè ñâèäåòåëè, âêëþ÷èòåëíî ñåìåéñòâîòî íà ðàâèíà Õàíàíåë, ïàçÿò ñïîìåíà îò îíåçè äðàìàòè÷íè äíè, âêëþ÷èòåëíî ðåàëíàòà çàïëàõà íà ïëîâäèâñêèÿ ìèòðîïîëèò è áúäåù ïàòðèàðõ Êèðèë äà ñå êà÷è âúâ âëàêîâåòå çàåäíî ñ åâðåèòå. Òîé èçïðàùà ñëåäíàòà òåëåãðàìà â äâîðåöà â äåíÿ íà äåïîðòàöèÿòà â Ïëîâäèâ, êîãàòî åâðåèòå âå÷å ñà ñúáðàíè íà ãàðàòà: „Âú Áîæèå èìå óñúðäíî ìîëÿ Âàøå Âåëè÷åñòâî çà ìèëîñòü êúìú åâðåèòå. Ïëîâäèâñêè Êèðèëú. Äðóãàòà òåëåãðàìà, íà ìèòðîïîëèò Ñòåôàí, „Áîé ñå Áîðèñå! Ñ êàêâàòî ìÿðà îòìåðèø, ñ òàêàâà ùå òè ïðåìåðÿò” å öèòèðàíà îò Öâåòàí Òîäîðîâ âúâ ôðåíñêàòà êíèãà çà ñúäáàòà íà áúëãàðñêèòå åâðåè La fragilité du bien, Albin Michel, 1998. Êîãàòî ïðåäè äâå ãîäèíè Öâåòàí Òîäîðîâ áå óäîñòîåí ñ íàéãîëÿìàòà èñïàíñêà íàãðàäà çà êóëòóðà „Ïðèíöúò íà Àñòóðèà”, íåãîâèÿò ñáîðíèê ñ äîêóìåíòàëíè ìàòåðèàëè ñ âñòúïèòåëíà ñòóäèÿ íà àâòîðà áå ñúùî öèòèðàí â èñïàíñêàòà ïðåñà. Íå ñëó÷àéíî èçòúêíàòèÿò åâðîïåéñêè ôèëîñîô è ëèòåðàòóðîâåä ïîñâåòè ñëîâîòî ñè ïðè ïîëó÷àâàíå íà íàãðàäàòà íà îòíîøåíèåòî íà ñúâðåìåííèÿ ñâÿò êúì ìàëöèíñòâàòà è ÷óæäåíöèòå. Äîáðå å âèå è âàøèòå ïîðú÷èòåëè äà ïðî÷åòåòå òàçè ðå÷, êàêòî è âúïðîñíàòà êíèãà. Ìîæå áè èñòîðèöè êàòî âàñ ìîãàò äà íàó÷àò íåùî è îò ëèòåðàòóðíè êðèòèöè?

Ìàòåðèàëèòå ïî äåéñòâèÿòà íà ÁÏÖ ïî âðåìå íà ãîíåíèÿòà ñðåùó åâðåèòå (ñ òåëåãðàìàòà íà ìèòðîïîëèò Êèðèë íà êîðèöàòà) ñà ñúáðàíè çà âàøà èíôîðìàöèÿ â ñïåöèàëåí ñáîðíèê ïîä íàçâàíèå „Ïðîòîêîëè íà Ñâåòèÿ ñèíîä íà ÁÏÖ ïî åâðåéñêèÿ âúïðîñ (1940-1944)” îò èçä. ÃÀË-ÈÊÎ, 2002 ã. Ïðåïîðú÷âàì ãî íà âàñ è íà âàøèòå ïîðú÷èòåëè. Òåçè íàëè÷íè äîêóìåíòè íåäâóñìèñëåíî ñî÷àò, ÷å äðàìàòè÷íè ñöåíè íà íåïîêîðñòâî ñà áèëè íåèçáåæíè, êîåòî å íàëîæèëî äåïîðòàöèÿòà äà áúäå ÎÒËÎÆÅÍÀ (à íå îòìåíåíà, çà ñïðàâêà âèæ Äíåâíèê íà Ôèëîâ). Èìåííî, çàùîòî å áèëà ñàìî ÎÒËÎÆÅÍÀ, ïî-êúñíî ñå ïðàâÿò îùå äâà îïèòà çà äåïîðòàöèÿ, êîèòî ñëåä ñìúðòòà íà Áîðèñ Òðåòè, ñëåä âñòúïâàíåòî íà Áîãäàí Ôèëîâ â ðîëÿòà íà ðåãåíò è ñëåä îñòàâêàòà íà Àëåêñàíäúð Áåëåâ îò Êîìèñàðñòâîòî ïî åâðåéñêèòå âúïðîñè ñå ïðåóñòàíîâÿâàò. Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà ïëàùà ñêúïî ñâîåòî íåïîêîðñòâî òîãàâà, çàùîòî äîêðàé íå ïîëó÷àâà íåîáõîäèìàòà ïîäêðåïà îò öàð è ïðàâèòåëñòâî äà èçáåðå ñâîé ãëàâà. Çà òàêúâ ìèòðîïîëèò (âïîñëåäñòâèå åêçàðõ) Ñòåôàí å èçáðàí åäâà íà 21.01.1945 ã.

4. Êîëêîòî äî âàøàòà èíòåðïðåòàöèÿ íà ïîñåùåíèåòî íà Áîðèñ Òðåòè ïðè Õèòëåð ïðåç 1936 ã. ïî ïîâîä îëèìïèéñêèòå èãðè, çàñëóæàâà ñè äà öèòèðàì ïðåäëîæåíîòî òúëêóâàíèå: ”Çà ïðúâ ïúò ÷óâàì, ÷å ïîñåùåíèåòî íà åäíà îò ÍÀÉ-ÌÈÐÍÈÒÅ ïðîÿâè â òîçè ñâÿò å ñðàìíî íåùî.” Êàòî ÷å ëè ñòàâà äóìà çà íåâèííà åêñêóðçèÿ äî Áåðëèí â õóáàâî âðåìå! Íàèñòèíà ëè ñìÿòàòå õîðàòà çà èäèîòè? Àìè âñè÷êè ñà âèæäàëè ôèëìèòå íà Ëåíè Ðèôåíùàë è çíàÿò êàêâî ñà ïðåäñòàâëÿâàëè òåçè îëèìïèéñêè èãðè. ×óâàëè ñà çà åâðåéñêèòå ïîãðîìè, êîèòî ñà ãè ïðåäøåñòâàëè (ïðåêðàñíî îïèñàíè âïðî÷åì îò Õàéíðèõ Ìàí, àêî âè å èçâåñòíî èìåòî íà òîçè àâòîð). Ïîçíàâàò ôèëìîâè êàäðè ñ ãíåâà íà Õèòëåð, êîãàòî ÷åðíîêîæèÿò ñïðèíòüîð Äæåñè Îóåíñ ïå÷åëè 4 ìåäàëà, è ò.í. Íåêà âè ïðèïîìíÿ ñúùî, ÷å ïî îíîâà âðåìå Õèòëåð âå÷å å ãëàñóâàë Íþðíáåðãñêèòå çàêîíè, ïúðâèÿò êîíöåíòðàöèîíåí ëàãåð â Äàõàó å îòêðèò, ñúñòîÿë ñå å âå÷å òúé íàðå÷åíèÿò „áèáëèîêîñò” – èçãàðÿíå íà êíèãè îò íàöèîíàëñîöèàëèñòèòå, åâðåéñêè è íåìñêè èíòåëåêòóàëöè ïðåç ãëàâà íàïóñêàò Ãåðìàíèÿ è

64

ДИСКУСИЯ

Àâñòðèÿ, ïîäãîíåíè îò ïðåñëåäâàíèÿòà. Àêî „çà ïðúâ ïúò ÷óâàòå” âúçðàæåíèå ñðåùó Õèòëåðîâèÿ ðåæèì îò âðåìåòî íà 1936 ã. è çà îáñòàíîâêàòà, â êîÿòî ñà ïðîâåäåíè èãðèòå, âàøàòà ðåïóòàöèÿ íà èñòîðèê íàèñòèíà å çà îæàëâàíå. À ïóáëèêóâàíàòà ñíèìêà íà öàðÿ ñ Õèòëåð å äåéñòâèòåëíî óíèêàëíà è çàòîâà õèòîâî ïîïóëÿðíà â ÷óæäè èçäàíèÿ (çà ïîñëåäåí ïúò áåøå ïîìåñòåíà ïðåäè íÿêîëêî ìåñåöà â „Ùåðí”): ïðîñòî òîé å åäèíñòâåíèÿò äúðæàâåí ãëàâà, êîéòî ñå å íàñîñàë â Áåðëèí â îíçè ìîìåíò!

5. Íàïàäàòå ìå, ÷å ñå ñúìíÿâàì â êàçàíîòî è ïèñàíîòî îò Ïàâåë è Ñòåôàí Ãðóåâ, êîèòî âèå ñìÿòàòå çà íàé-äîñòîâåðíè èçòî÷íèöè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ è çà ðîëÿòà â íåÿ íà Áîðèñ Òðåòè. Òàêà å! Ïîçâîëÿâàì ñè äà çàïàçÿ îñîáåíî ìíåíèå îòíîñíî òàçè äîñòîâåðíîñò, ñ êîåòî íå îáâúðçâàì íèêîãî. Ìîæå áè ñúì ïîâëèÿíà îò ðåàëíèÿ ôàêò, ÷å Ïàâåë Ãðóåâ ñå å èçêóøèë è å çàãðàáèë êîíôèñêóâàí îò Êîìèñàðñòâîòî ïî åâðåéñêè âúïðîñè àïàðòàìåíò, â êîéòî å æèâÿë äî 1944 ã. Òîçè ôàêò å èçâåñòåí è äîêóìåíòàëíî îïèñàí (Îïûò áåäû è âûæèâàíèÿ, èçä „Ìàðèí Äðèíîâ”, 2007,

ñòð. 369). Ìèñëÿ ÷å „íà÷àëíèêúò íà ñàëõàíàòà”, ñ êîãîòî ñðàâíÿâàòå Ãðóåâ, íå áè ñå îïåòíèë ñ ïîäîáåí ãðàáåæ. Ãîñïîäèí Ñòàí÷åâ, íàñòàâíè÷åñêîòî âèñîêîìåðèå, ñ êîåòî ñå îïèòâàòå äà ìè ïðåïîäàâàòå óðîöè ïî èñòîðèÿ çà íà÷àëíèÿ êóðñ, å íå ñàìî ëèøåíî îò âñÿêàêâà ðåàëíà îñíîâà, íî è ïúëíî ñúñ ñúçíàòåëíî èëè íåñúçíàòåëíî (ïëîä íà âàøà âúïèþùà íåêîìïåòåíòíîñò?) èçâðàùåíèå íà ôàêòè. Ðîëÿòà âè íà àäâîêàò ïî ïðîáëåìè ñ èñòîðèÿòà íà öàðñêîòî ñåìåéñòâî íå å óñïåøíà, êàêòî ñå âèæäà îò ãîðíîòî èçëîæåíèå. Òîâà îáà÷å íå å îáùåñòâåíî çíà÷èì ïðîáëåì, òúé êàòî è âèå íå ñòå îáùåñòâåíî çíà÷èìà ëè÷íîñò. Òðåâîæíî å äðóãî! Äà, âÿðíî å, ÷å öàðñêàòà ôàìèëèÿ èìà ïðîáëåìè ñ èñòîðèÿòà, íî çà ñúæàëåíèå íå ïðàâè íåîáõîäèìîòî, çà äà áúäàò òå îñâåòëåíè ïî åäèí äîñòîåí çà âñè÷êè ñòðàíè íà÷èí. Ñåðèîçåí îíòîëîãè÷åí ïðîáëåì âèæäàì â îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ÷îâåêúò, çàðàäè êîãîòî ñòå íàïèñàëè àäâîêàòñêàòà ñè ïëåäîàðèÿ, íÿìà ñúçíàíèå çà èñòîðè÷åñêè ðåàëíîñòè îò áëèçêîòî ìèíàëî è çà îíîâà, êîåòî ñå íàðè÷à „îòãîâîðíîñò ïðåä ïàìåòòà” (devoir de mémoire). Òîâà ñå ïðåâðúùà â ïðîáëåì íà

Обектив | Брой 197

65

БЪЛГАРИЯ Е ПО-ГОЛЯМА ОТ СВОИТЕ ЦАРЕ...

öÿëàòà áúëãàðñêà äúðæàâà, â êîÿòî èñòîðèöè êàòî âàñ ïðîäúëæàâàò äà äúðæàò îêà÷åíè íà íàðîäíàòà ñúâåñò ãðåøêè, çàáëóäè è ïðåñòúïëåíèÿ, êîèòî íå ñà íàðîäíà „ñîáñòâåíîñò”. Òå ñà ðåçóëòàò îò äåéñòâèÿòà íà åäèí èëè ãðóïà õîðà, îáëå÷åíè âúâ âëàñò â îïðåäåëåí íåäåìîêðàòè÷åí ïåðèîä (âèå ùå íàìåðèòå òåðìèíà, ñ êîéòî äà ãî íàçîâåòå), êîãàòî âúðõó òÿõ íå å ìîãëî äà áúäå óïðàæíÿâàí íèêàêúâ ãðàæäàíñêè êîíòðîë. Ïðîáëåì ñà îïèòèòå òîâà íàñëåäñòâî äà áúäå ïðåõâúðëåíî â ñúâðåìåííîñòòà âúðõó ñúâåñòòà íà öÿëàòà íàöèÿ, êàòî îòïðàâíà òî÷êà â èñòîðè÷åñêàòà äîêòðèíà íà îïðåäåëåí ïîëèòè÷åñêè êðúã è äîðè çàåäíî ñúñ ñúîòâåòíèÿ ìó àâòîðèòàðåí ñòèë. Òîçè ñòèë (è òîâà å çàáåëåæêà êúì âàøèòå ïîðú÷èòåëè) å äîñòà àíàõðîíè÷åí â íàøå âðåìå, ïîä êàêâàòî è „äåìîêðàòè÷íà” äåãèçèðîâêà äà ñå ïîÿâÿâà ïåðèîäè÷íî ïðåç ïîñëåäíèòå 10 ãîäèíè, òà è äî äíåñ (âñå ïàê ñìå â 21-âè âåê è êîíñòèòóöèîííàòà ôîðìà íà óïðàâëåíèå å ïàðëàìåíòàðíàòà ðåïóáëèêà ñ ìíîãîïàðòèéíà ñèñòåìà).  òàçè âðúçêà áèõ æåëàëà äà èçÿñíèì ñëåäíîòî: - Êîÿ áåøå ïðè÷èíàòà, ïîðàäè êîÿòî íå âèå, à ïðåñàòàøåòî íà Ñèìåîí Ñàêñêîáóðããîòñêè å çàíåñëà âàøàòà ñòàòèÿ â ðåäàêöèÿòà íà „Áèîãðàô” è „ïðàâî íà îòãîâîð” íà êîãî å òîçè òåêñò? È ïîíåæå íå å òàéíà, ÷å òîâà å îòãîâîð íà öàðñêàòà ôàìèëèÿ, ïîçâîëÿâàì ñè åäèí ëè÷åí âúïðîñ: íå ñìÿòàòå ëè óíèçèòåëåí ôàêòúò äà ñå ïîñòàâèòå â ðîëÿòà íà ïëàòåí òåêñòîïèñåö? Íà àäâîêàòñêà ïëåäîàðèÿ ïî òåìè îò âðåìåòî íà Õîëîêîñòà, êîÿòî ïîâå÷å ïðèëè÷à íà àðèÿ íà êëåâåòàòà. Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å, ðåâèçèîíèñòè÷íèòå èäåè íà òîçè òåêñò (ãëîáàëíî îïðàâäàíèå íà ïîëèòèêàòà íà áúëãàðñêèòå âëàñòè è äâîðåöà ïðåç ïåðèîäà 19401944, âêëþ÷èòåëíî àíòèåâðåéñêèòå çàêîíè, îòðè÷àíå íà ñúùåñòâóâàíå íà åâðåéñêè ëàãåðè â Áúëãàðèÿ, èíòåðïðåòàöèÿòà íà äåïîðòàöèÿòà íà ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå åâðåè êàòî íåèçáåæíà, ïîíåæå „íå áèëè áúëãàðñêè ãðàæäàíè”, êàòî ÷å ëè íÿêîé äðóã, à íå öàðÿò ñå å ðàçïîðåäèë òå äà áúäàò ëèøåíè îò òîâà ïðàâî ñúãëàñíî íàöèñòêàòà ñòðàòåãèÿ „åâðåèòå äà áúäàò ïðåâðúùàíè â ÷óæäåíöè, çà äà áúäå

óëåñíåíà ðàçïðàâàòà ñ òÿõ” (Õàíà Àðåíä) äàâàò ÿñíà ïðåäñòàâà çà îòíîøåíèåòî íà öàðñêàòà ôàìèëèÿ êúì åâðåéñêèòå ïðåñëåäâàíèÿ îò ïåðèîäà 1941-1944 ã. Òîâà å íåîáõîäèìî óòî÷íÿâàíå íà ïîçèöèèòå, äîñêîðî óìåëî çàìàñêèðàíè ïîä äâîéñòâåíà ðèòîðèêà çà óïîòðåáà ïðåä âúíøíèÿ ñâÿò. Äîáðå å ìåæäóíàðîäíàòà îáùåñòâåíîñò äà çíàå èñòèíàòà. Ïîðàäè òîâà âàøåòî ñú÷èíåíèå â èçâåñòåí ñìèñúë å îáùåñòâåíî ïîëåçíî. È íàêðàÿ, íåêà è àç äà âè ïîïðàâÿ „ïðîôåñèîíàëíî”: äóìàòà „ðàïñîä” íàèñòèíà äàòèðà îò àíòè÷íîñòòà è îò ïðàêòèêàòà íà „ëþëêàòà íà äåìîêðàöèÿòà”, Ãúðöèÿ, íî íÿìà íèùî îáùî ñ ìóçèêàëíàòà ôîðìà „ðàïñîäèÿ”. Ðàïñîäúò å áèë ñâîáîäåí äà èçðàçÿâà è äà èíòåðïðåòèðà ñëîâåñíî ñúáèòèÿòà îêîëî ñåáå ñè è íå å èçâåñòíî äà å áèë öåíçóðèðàí îò öàðå (ñàìèÿò Îìèð å áèë ïî „ïðîôåñèÿ” ðàïñîä). Îò ñâîÿ ñòðàíà „ðàïñîäèÿòà” å ìóçèêàëíà, áåçñëîâåñíà ôîðìà, ñúçäàäåíà ïðåç 19-òè âåê âúâ âðåìåòî íà öàðå è èìïåðàòîðè, êîãàòî ìóçèêàòà å èçìåñòèëà ñëîâîòî, çàùîòî å èìàëî ïî-ìàëúê ðèñê äà áúäå öåíçóðèðàíà. Çàòîâà íå å ìåòàôèçè÷íî âúçìîæíî åäèí „ðàïñîä” äà íàïèøå æåëàíàòà îò àâòîðà íà òîâà íåëåïî çàãëàâèå „ðàïñîäèÿ”. Íÿêîëêî õèëÿäîëåòèÿ ðàçëèêà íÿìàò îñîáåíî çíà÷åíèå ïðè õîðà ñ ïîâúðõíîñòíà êóëòóðà, êîãàòî ñòàâà äóìà çà íåçíà÷èòåëíè ñàëîííè áðúòâåæè, íî ñúùàòà ïîâúðõíîñòíîñò ñòàâà òåæúê ïðîáëåì ñ íåïðåäñêàçóåìè ïîñëåäèöè, êîãàòî ñå ïîñÿãà êúì èñòîðè÷åñêè ôàêòè ñ ôàòàëíî çíà÷åíèå, êàêâèòî ñà ôàêòèòå, ñâúðçàíè ñ Õîëîêîñòà íà Áàëêàíèòå.

P.S.  àíãëèéñêèÿ è íåìñêèÿ ïðåâîä íà „Àïîêðèô”, êîèòî ïðåäñòîÿò äà áúäàò èçäàäåíè â ÷óæáèíà, âå÷å å íàíåñåíà ïîïðàâêà çà ïúðâîòî èçäàíèå íà „Äíåâíèê” íà Áîãäàí Ôèëîâ. À â ïðåäñòîÿùîòî èçäàíèå íà ìîÿòà êíèãà, â êîÿòî ùå áúäå ïîìåñòåí è „Àïîêðèô çà öàð Áîðèñ Òðåòè”, î÷åðöèòå çà Àëåêñàíäúð Áåëåâ è Ëèëÿíà Ïàíèöà, åñåòî „Ñúëçèòå íà Öàðèöàòà” è äðóãè ìàòåðèàëè ïî òåìàòà, ñíèìêàòà îò „Åíèêüîé” ùå áúäå çàìåíåíà ñ îðèãèíàëíàòà îò åâðåéñêèÿ òðóäîâ ëàãåð â Èõòèìàí. Ñ òîâà îòãîâàðÿì è íà ïîñëåäíèòå äâå „íåïðîñòèìè” êðèòèêè, êîèòî ìè îòïðàâÿòå.

Ñòàòèÿòà å ïóáëèêóâàíà âúâ â. „Åâðåéñêè âåñòè”, áð.4 ôåâðóàðè 2012 ã. Èçëèçà è â ñï. „Áèîãðàô”.

Даниела Горчева спечели награда за журналистика на Европейския съюз Äàíèåëà Ãîð÷åâà, åäèí îò àâòîðèòå íà „Îáåêòèâ”, ñïå÷åëè íàöèîíàëíèÿ êîíêóðñ çà 2011 ã. íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç çà æóðíàëèñòèêà. Òÿ ñòàíà ïîáåäèòåë ñúñ ñòàòèÿòà ñè â „Îáåêòèâ” „Îäèñåÿòà íà Óèíôðåä èëè êàê ñå ïîïàäà â çàêîíîâ âàêóóì”, ïóáëèêóâàíà ïðåç îêòîìâðè 2010 ã. Çà îñìà ãîäèíà ÅÑ îðãàíèçèðà êîíêóðñà „Çàåäíî ñðåùó äèñêðèìèíàöèÿòà” çà æóðíàëèñòè îò èíòåðíåò è ïå÷àòíè ìåäèè, êîèòî ðàáîòÿò ïî òåìèòå íà äèñêðèìèíàöèÿòà è ìíîãîîáðàçèåòî â ÅÑ. Äàíèåëà ïîëó÷è íàãðàäàòà ñè íà îôèöèàëíà öåðåìîíèÿ â Èíôîðìàöèîííèÿ öåíòúð íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç íà 24 ôåâðóàðè 2012 ã. Òÿ å ïîä ôîðìàòà íà âàó÷åðè çà 1 000 åâðî, ñ êîèòî îòëè÷åíèÿò æóðíàëèñò ìîæå äà çàïëàòè ïúòóâàíèÿ è ó÷àñòèÿòà ñè â êîíôåðåíöèè èëè ñåìèíàðè ïî âúïðîñèòå íà äèñêðèìèíàöèÿòà èëè ìíîãîîáðàçèåòî, çà çàêóïóâàíå íà ìóëòèìåäèéíî îáîðóäâàíå èëè äðóãè ïðîôåñèîíàëíè ïîñîáèÿ èëè çà ïðåìèíàâàíå íà åçèêîâ êóðñ èëè êóðñ çà îáó÷åíèå. Ñïîðåä ðåãëàìåíòà ïîáåäèòåëèòå ìîãàò ñúùî äà äàðÿò ðàâíîñòîéíîñòòà íà íàãðàäàòà â ïàðè÷íî èçðàæåíèå èëè ÷àñò îò íåÿ íà èçáðàíà îò òÿõ íåïðàâèòåëñòâåíà îðãàíèçàöèÿ (ÍÏÎ), èçâúðøâàùà äåéíîñò â îáëàñòòà íà äèñêðèìèíàöèÿòà. Èçìåæäó ïîáåäèòåëèòå â íàöèîíàëíèòå êîíêóðñè Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ ùå îïðåäåëè åâðîïåéñêè ïîáåäèòåë è äâàìà ïîäãëàñíèöè. Äàíèåëà æèâåå â Õîëàíäèÿ è èçäàâà òàì ñïèñàíèå „Äèàëîã”. Ñïèñàíèåòî å íà áúëãàðñêè åçèê. Èçäúðæà ñå ñúñ ñïîìîùåñòâîâàòåëñòâîòî íà ñúíàðîäíèöè è íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè.

Обектив | Брой 197

КИНО

Кадър от филма „Бунтовничката”

Павлина Желева

Берлин’ 2012: SOS! Убиват роми! Âúïðåêè íÿêîëêîòî íå äîòàì çàâëàäÿâàùè çàãëàâèÿ, âêëþ÷åíè â îôèöèàëíàòà ïðîãðàìà íà òàçãîäèøíèÿ 62-ðè ìåæäóíàðîäåí êèíîôåñòèâàë â Áåðëèí, èìàøå è òàêèâà, çàðàäè êîèòî ñè ñòðóâàøå ÷îâåê äà áúäå òàì. Åòî ãè: „Öåçàð òðÿáâà äà óìðå” íà áðàòÿòà Òàâèàíè, îáåäèíèë ðåàëíè ïðåñòúïíèöè ñ òåæêè ïðèñúäè îêîëî ïðèïîâäèãíàòèòå ðåïëèêè íà èñòîðè÷åñêàòà ïèåñà íà Óèëÿì Øåêñïèð „Þëèé Öåçàð”; „Áóíòîâíè÷êàòà” íà Êèì Íãóåí, ïîñåãíàë êúì òåæêàòà òåìà çà íàñèëñòâåíîòî ïðåâðúùàíå íà íåâðúñòíè àôðèêàíñêè äåöà âúâ âîéíèöè;

„Ñàìî âÿòúðúò” íà Áåíåäåê Ôëèãàóô, âãëåäàë ñå â îðãàíèçèðàíèòå óáèéñòâà íà ðîìè â Óíãàðèÿ. È òðèòå ôèëìà ïîêàçàõà ïîñëàíèÿòà íà ñâîèòå ñúçäàòåëè çà õóìàííî îòíîøåíèå êúì ñúâðåìåííè ïðîáëåìíè ìàëöèíñòâà êàòî ëèøåíèòå îò ñâîáîäà â Èòàëèÿ, äåöàòà â Àôðèêà, ðîìèòå â Èçòî÷íà Åâðîïà... Òàâèàíè - ñ óñëîâíîñòòà íà ÷åðíîáåëèòå êàäðè â çàòâîðà „Ðåáèáèÿ”, Íãóåí - ñ ìèñòèêàòà íà äðåâíè àôðèêàíñêè ðèòóàëè, Ôëèãàóô - ñ ãîðàòà, â êîÿòî ðîìñêî ñåìåéñòâî î÷àêâà ñâîèòå óáèéöè.

68

КИНО

Ïî äóìèòå íà åäèí íåìñêè êðèòèê èìåííî „Ñàìî âÿòúðúò” áå ôèëìúò „êðÿñúê” íà òàçãîäèøíîòî Áåðëèíàëå. Ïåòàòà òâîðáà íà Áåíåäåê Ôëèãàóô, åäèí îò íàéîðèãèíàëíèòå àâòîðè íà ñúâðåìåííîòî êèíî, êîãîòî ÷åñòî ñðàâíÿâàò ñúñ ñúîòå÷åñòâåíèêà ìó Áåëà Òàð èëè ïúê ñ èðàíåöà Àáàñ Êèàðîñòàìè, ïîêàçà òèïè÷íàòà ñè íåïðåêëîííîñò, ñòàíå ëè äóìà äà òúðñè èñòèíàòà çà íåùî. Ôàêòèòå, îò êîèòî òðúãâà, ñà åäíîçíà÷íè: ìåæäó 2008 è 2009 ã. íàöèîíàëèñòè÷åñêè áàíäè áåçíàêàçàíî âèëíåÿò èç Óíãàðèÿ.  ðåçóëòàò íà íàáåçèòå èì 16 ðîìñêè êúùè ñà íàïàäíàòè è 55 äóøè - çàñòðåëÿíè. Íÿêàêâè çàïîäîçðåíè ïðîäúëæàâàò äà ñå íàìèðàò â ðåæèì íà ðàçñëåäâàíå... Òîâà, êîåòî íàé-ìàëêî èíòåðåñóâà Ôëèãàóô, å ïëîñêàòà ñîöèîëîãèÿ èëè ïúê ëèöåìåðíàòà çàãðèæåíîñò êúì îíåçè, êîèòî, êàêòî å èçâåñòíî, îòäàâíà ñà îáåêò íà äèâà îìðàçà. Âåðåí íà ïðèñúùèÿ ñè ðàäèêàëèçúì, ðåæèñüîðúò íàðî÷íî ñå çàòâàðÿ â ïðîñòðàíñòâîòî íà ãîðà, îò êîÿòî îáà÷å íà ïðàêòèêà âèæäàìå ñàìî ôðàãìåíòè.  íåÿ ñà îòêúñíàòèòå îò „öèâèëèçàöèÿòà” ðîìñêè êúùè, ïåò îò êîèòî âå÷å ñà çàãóáèëè ñâîèòå îáèòàòåëè. Ãåðîèòå íà ôèëìà ñà ÷åòèðèìà: Ìàéêàòà, Äúùåðÿòà, Ñèíúò è Äÿäîòî. Ïåòèÿò - Áàùàòà - âèæäàìå ñàìî çà êðàòêî â ìîíèòîðà íà åäèí êîìïþòúð. Åìèãðèðàë â Êàíàäà, íåÿñíî êàê, òîé õðàíè íÿêàêâà íàäåæäà, ÷å ùå óñïåå äà „èçâåäå” ñåìåéñòâîòî ñè îò Óíãàðèÿ. Ñ èçêëþ÷åíèå íà ïðèêîâàíèÿ êúì ëåãëîòî íàéâúçðàñòåí ÷ëåí íà ñåìåéñòâîòî (Äÿäîòî) âñè÷êè

îñòàíàëè ñà ñíèìàíè â äâèæåíèå.  ðàííè çîðè Ìàéêàòà ñòàâà, èçìèâà ñå, êàçâà íÿêîëêî (òèõè) èçðå÷åíèÿ íà áàùà ñè è íà äúùåðÿ ñè è òðúãâà ïî ãîðñêàòà ïúòå÷êà, êîÿòî ùå ÿ èçâåäå äî øîñåòî. Òàì ùå ÷àêà, çà äà õâàíå àâòîáóñà. Ìàëêî ïî-êúñíî, ñúùîòî ñå ïîâòàðÿ è ñ Äúùåðÿòà. Ñòàâà, èçìèâà ñå, êàçâà íÿêîëêî (òèõè) èçðå÷åíèÿ íà áðàò ñè, ñ êîèòî ãî ïðèêàíâà äà îòèäå íà ó÷èëèùå, èçìúêâà èçïîä âúçãëàâíèöàòà ìó ìîáèëíèÿ ñè òåëåôîí è òðúãâà ïî ãîðñêàòà ïúòå÷êà. ×àêà àâòîáóñà. Ñëó÷àéíî èëè íå, øîôüîðúò íå ñïèðà ïðåä íåÿ, à äîñòà ïî-íàïðåä, ñÿêàø, çà äà é êàæå: „Çà äà ñå êà÷èø, ùå òðÿáâà äà ñå ïîòðóäèø!” Ìàëêî ïî-êúñíî îò ëåãëîòî ñå íàäèãà è íàé-ìëàäèÿò ÷ëåí íà ñåìåéñòâîòî, Ñèíúò, êîéòî íå èñêà äà õîäè íà ó÷èëèùå. È òîé òðúãâà ïî ãîðñêàòà ïúòå÷êà, îòáèâà ñå â åäíà áåçìúëâíà è îñèðîòÿëà êúùà è ñòàâà íåâîëåí ñâèäåòåë íà „îãëåäà” íà „ìÿñòîòî íà ïðåñòúïëåíèåòî” îò âëàñòòà. Äâàìà ïîëèöàè íåáðåæíî ÿäàò ôúñòúöè è ñè ãîâîðÿò. „Çàñòðåëÿëè ñà ãè åäèí ñëåä äðóã, ñ ïóøêè.” Åäíà îò ðåïëèêèòå å îñîáåíî ñòðàøíà: „Ïîñëàíèåòî èì (íà óáèéöèòå) å ðîìèòå äà áúäàò óíèùîæàâàíè, äîêàòî ñà ìëàäè, ïîñëå ñòàâà êúñíî!” Õâúðëÿò øëþïêèòå îò ôúñòúöèòå íà ïîäà. Èçëèçàò, à ñëåä òÿõ è ìîì÷åòî íàïóñêà ïðàçíàòà êúùà è îòíîâî (ïî ãîðñêàòà ïúòå÷êà) ñå çàïúòâà êúì òàéíî, ïîäçåìíî ñêðèâàëèùå. Äðóãî, ïî-ãîëÿìî ìîì÷å ãî ðàçêðèâà è ñúùî âëèçà â äóïêàòà. Êàçâàò ñè íÿêîÿ äðóãà íåçíà÷èòåëíà äóìà è ìúë÷àëèâî ãúëòàò „êàôå çà áëèçàíå” (íåñ êàôå). Äúðæàò ñå äåëíè÷íî, íî îòëè÷íî çíàÿò êîãî ùå òðÿáâà äà „ñïàñÿâàò” ðåõàâèòå ïðîâèçèè. Çà êðàòêî ôèëìúò èçëèçà èçâúí ãîðàòà (íî íèêîãà ñ

Обектив | Брой 197

69

БЕРЛИН ‘2012: SOS! УБИВАТ РОМИ!

Êàòî îíçè ëúñêàâ, ÷åðåí àâòîìîáèë, çàïî÷íàë çàïëàøèòåëíî äà êðúæè â îïàñíà áëèçîñò äî áåççàùèòíàòà ãîðñêà ïúòå÷êà...

Кадри от филма „Само вятърът”

îáùè ïëàíîâå). Âèæäàìå Ìàéêàòà äà ÷èñòè ïîäîâå, à Äúùåðÿòà äà ñòîè â êëàñíà ñòàÿ, ïðåä êîìïþòúð èëè â ïîìåùåíèå, êúäåòî ïðåä î÷èòå é äâå ìîì÷åòà èçíàñèëâàò ðóñàòà é ñúó÷åíè÷êà. Òÿ íèòî ãëåäà, íèòî ñå ïðèòè÷âà íà ïîìîù. Ïðîñòî íàïóñêà. Îïúíàòî â î÷àêâàíå, ëèöåòî íà Äúùåðÿòà å ìàêñèìàëíî êîíöåíòðèðàíî. Òàêîâà, âïðî÷åì, å è ëèöåòî íà Ìàéêàòà. È íà îòèâàíå, è íà âðúùàíå, åäíà ñëåä äðóãà, äâåòå æåíè ìèíàâàò ïîêðàé ñòàðî êðåñëî, ïîñòàâåíî íà ñàìàòà ïúòå÷êà.  íåãî å ïîòúíàëà äðóãà æåíà, „âå÷íàòà öèãàíêà”, ñâèäåòåë íà âñè÷êî â òîÿ æèâîò. Ïîäîáíî íà îñòàíàëèòå, òÿ ñúùî å áåçìúëâíà. Ïðåäè äà ñòàíå íàé-ñòðàøíîòî, çà êîåòî Ôëèãàóô íè ïîäãîòâÿ, áåç äà ñå ïðèêðèâà, íèå âå÷å ñìå íàÿñíî. Òîâà ñåìåéñòâî ùå áúäå óáèòî. Òî çíàå òîâà è íèå ãî çíàåì. „Ñàìî âÿòúðúò” íà Áåíåäåê Ôëèãàóô å ôèëì çà ñòðàõà. È çà êëèíè÷íèÿ óæàñ îò òîçè ñòðàõ. Òîãàâà, êîãàòî èìà îãîëåíè íåðâè è íèêàêâà, àìà íèêàêâà, íàäåæäà. Çàùî ãî ïðàâè? Çàùî èñêà äà íè âêàðà â ãëàâèòå íà òåçè õîðà? Çàùî êàìåðàòà, êîÿòî íåïðåêúñíàòî êðúæè îêîëî îáðå÷åíèòå, íè äàâà äà âèäèì ñàìî îíîâà, êîåòî òå íå áèõà èñêàëè äà âèäèì, ÷å âèæäàò.

Çàùîòî Ôëèãàóô íå èñêà äà íè çàíèìàâà ñ åêçîòè÷íà „öèãàíñêà áåëåòðèñòèêà”, â êîÿòî „ðîìèòå ñà ãîëåìè è õàîòè÷íè ãðóïè, êîèòî íå ñå ïîä÷èíÿâàò íà äðóãî, îñâåí íà èíñòèíêòèòå ñè”. Çàùîòî Ôëèãàóô èñêà äà ïîêàæå, êàêâî ñå ñëó÷âà ñ „ðîìà, êîãàòî å ñàì”. À åòî, êàêâî å òî: ïðåç ïðîöåïèòå íà ñãúñòåíàòà òúãà, â êîÿòî ñå äâèæè, òîé (ïðåä)óñåùà ñìúðòòà. Çàêëåùåí â êàïàíà, îò êîéòî íÿìà èçëèçàíå, òîé çíàå, ÷å áåçíàäåæäíîñòòà ìó å îêîí÷àòåëíà. Çàòîâà ñå ïîëó÷àâà „êðÿñúêúò” íà òîçè ôèëì. Íàé-èçðèãâàù å, êîãàòî íà ñàìèÿ ôèíàë äðóãè áåçìúëâíè ìúæå âíèìàòåëíî è áàâíî îáëè÷àò è îáóâàò òðóïîâåòå íà çàñòðåëÿíèòå ãåðîè. Äðåõèòå è îáóâêèòå, êîèòî èì ñëàãàò, ñà êè÷îçíè. À îò òîâà æåëàíèåòî çà êðÿñúê ñòàâà îùå ïî-íåóäúðæèìî. Åäèíñòâåíî Ñèíúò íå ñå ïîÿâÿâà íà ôèíàëà êàòî òðóï. Äàëè çàùîòî ïî-ðàíî âúâ ôèëìà óñïÿâà äà çàðîâè ïîëóäÿëîòî, áðîäåùî ïðàñå, ÷èåòî ñêèìòåíå íîùåì íåóäúðæèìî ðåæå ãëàâèòå íà õîðàòà êàòî ñ íîæ? Èëè çàùîòî, ìàêàð è âðåìåííî, âñå ïàê óñïÿâà äà ñå äîáåðå äî ñàìîäåëíîòî ñêðèâàëèùå? Êúäåòî, ïàê âðåìåííî, íÿìà äà âèæäà è äà ÷óâà íèùî. Îòñúñòâàùîòî ìîì÷å å ïðèñúñòâàùàòà íàäåæäà íà òîçè ôèëì. Òÿ å áåççâó÷íèÿò ñúïðîòèâèòåëåí õðèï ñðåùó ìðàçåùàòà ìîù íà ðàñèçìà. Õóáàâî å, ÷å æóðèòî íà Ìàéê Ëèé „âèäÿ” „Ñàìî âÿòúðúò” è ìó äàäå ñïåöèàëíàòà ñè íàãðàäà. Òàêà òî ñå ñîëèäàðèçèðà ñúñ ñúïðîòèâàòà íà Ôëèãàóô ñðåùó ëåñíèòå ìàñîâè íàãëàñè è áåçêðèòè÷íè ñòåðåîòèïè, âîäåùè äî ãåíîöèä. È öåëèÿò ñâÿò ðàçáðà òîâà! Îùå ïðåäè äà ïîëó÷è íàãðàäàòà ôèëìúò áå çàêóïåí çà ðàçïðîñòðàíåíèå îò íÿêîëêî åâðîïåéñêè ñòðàíè ñ ãîëÿì ïðîöåíò ðîìñêî íàñåëåíèå (Èñïàíèÿ, ×åõèÿ, Ñëîâàêèÿ è äð.) Áúëãàðèÿ íå áåøå ìåæäó òÿõ.

Павлина Желева е кинокритик и филмов продуцент на ленти като „Шантав ден”, „Между небето и земята”, „Прима Примавера” и др.

ПО СВЕТА

УНГАРИЯ Свободата на медиите е заплашена Марта Методиева

Ñòåñíÿâàùîòî ñå ïðîñòðàíñòâî çà ìåäèéíà ñâîáîäà â Óíãàðèÿ èçèñêâà íàìåñà îò ñòðàíà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç, îïîâåñòè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ â Ìåìîðàíäóì çà ìåäèéíàòà ñâîáîäà â Óíãàðèÿ. Äîêóìåíòúò îò 11 ñòðàíèöè ñå áàçèðà íà ñêîðîøíî èçñëåäîâàòåëñêî ïîñåùåíèå íà ÕÐÓ â Áóäàïåùà. Òîé ïðåäñòàâÿ ëèïñàòà íà íåçàâèñèìîñò íà ìåäèéíèÿ ñúâåò, îñíîâíèÿ ðåãóëàòîðåí îðãàí íà ìåäèèòå, äîêàçàíà îò ðåøåíèåòî ìó äà ïðåêðàòè ëèöåíçà íà âîäåùà íåçàâèñèìà ðàäèî ñòàíöèÿ, àâòîöåíçóðàòà íà íåçàâèñèìè ìåäèéíè ãðóïè, êàêòî è îêàçâàíåòî íà ïîëèòè÷åñêî âëèÿíèå â îáùåñòâåíà òåëåâèçèÿ, êîåòî å íàðóøåíèå íà ìåæäóíàðîäíîòî åâðîïåéñêî çàêîíîäàòåëñòâî. „Ìåäèéíàòà ñâîáîäà â Óíãàðèÿ å íàèñòèíà çàñòðàøåíà è óïðàâëÿâàùàòà ïàðòèÿ å îòãîâîðíà çà òîâà. Ñèòóàöèÿòà â ñòðàíàòà ïðåäñòàâëÿâà ÿñíà

çàïëàõà çà åâðîïåéñêèòå öåííîñòè è èçèñêâà äåéñòâèå îò ñòðàíà íà Áðþêñåë”, êàçà Áåíäæàìèí Óîðä, çàìåñòíèê-äèðåêòîð êúì ÕÐÓ çà Åâðîïà è Öåíòðàëíà Àçèÿ. Îãðàíè÷åíèÿòà íà ñâîáîäàòà íà ìåäèèòå â Óíãàðèÿ ñà ÷àñò îò ïî-øèðîêè ïîñåãàòåëñòâà âúðõó ÷îâåøêèòå ïðàâà ïðè ïðàâèòåëñòâîòî íà ÔÈÄÅÑ, âêëþ÷èòåëíî ïðîìåíè â íîâàòà êîíñòèòóöèÿ, âëåçëè â ñèëà íà 1 ÿíóàðè 2012 ã. è îòíàñÿùè ñå äî çàêîíè, êîèòî ñå íàìåñâàò â ñúäåáíàòà íåçàâèñèìîñò, çàñòðàøàâàò ðåëèãèîçíàòà ñâîáîäà è óçàêîíÿâàò äèñêðèìèíàöèÿòà ñðåùó æåíè, õîðà ñ óâðåæäàíèÿ è õîðà ñ íåòðàäèöèîííà ñåêñóàëíîñò. Ìåäèéíèòå çàêîíè ñà ïúðâàòà çîíà, êúäåòî ÿñíî ñå âèæäà îòðèöàòåëíèÿò åôåêò îò ñêîðîøíèòå ïðîìåíè. Ìåìîðàíäóìúò íà ÕÐÓ ïðèçîâàâà Ñúâåòà íà ÅÑ,

Обектив | Брой 197

71

ñ ïîäêðåïàòà íà Åâðîïåéñêèÿ ïàðëàìåíò è íà Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ, äà ïðåäïðèåìå ìåðêè ñðåùó Óíãàðèÿ ñïîðåä ÷ëåí 7 íà Åâðîïåéñêîòî ñïîðàçóìåíèå, íà îñíîâàíèå, ÷å âëîøàâàùàòà ñå ìåäèéíà ñâîáîäà â äúðæàâàòà ïðåäñòàâëÿâà ñåðèîçåí ðèñê çà îáùèòå åâðîïåéñêè öåííîñòè. Ñïîðåä òàçè êëàóçà, ñúâåòúò ìîæå äà îòíåìå ïðàâàòà íà ñòðàíàòà-íàðóøèòåë, âêëþ÷èòåëíî ïðàâîòî íà ãëàñóâàíå íà ïðåäñòàâèòåë íà ÷ëåíóâàùàòà ñòðàíà â ñúâåòà. Íà 9 ôåâðóàðè 2012 ã. åâðîïåéñêèÿò êîìèñàð, îòãîâîðåí çà ìåäèèòå, Íèéëè Êðîéñ, êàçà ïðåä Åâðîïåéñêèÿ ïàðëàìåíò, ÷å êîìèñèÿòà ùå çà÷åòå ÷ëåí 7, àêî Óíãàðèÿ íå ïðèñòúïè êúì äåéñòâèå ñëåä ïðåïîðúêèòå íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç äà íàïðàâè ìåäèéíàòà ñè ðåãóëàöèÿ ñúîòâåòíà íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Íà 16 ôåâðóàðè ìíîçèíñòâîòî â Åâðîïåéñêèÿ ïàðëàìåíò îäîáðè ðåçîëþöèÿ çà ìîíèòîðèíã íà ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêèòå ïðàâà â Óíãàðèÿ, ñ âåðîÿòíîñò çà áúäåùî äåéñòâèå íà ÷ëåí 7. Ñúâåòúò íà ÅÑ ìîæå äà ñëåäâà òîçè êóðñ ñëåä ïðåäëîæåíèå íà 1/3 îò ñòðàíèòå-÷ëåíêè â Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ è ñëåä ïîëó÷àâàíåòî íà ñúãëàñèå îò Åâðîïåéñêèÿ ïàðëàìåíò. ÅÑ íèêîãà íå å ïðèëàãàë ÷ëåí 7 îò Åâðîïåéñêîòî ñïîðàçóìåíèå ñðåùó ñòðàíà-÷ëåí. Ïîäîáíî çàñòðàøàâàíå íà ìåäèéíàòà ñâîáîäà â Óíãàðèÿ ñå ñëó÷âà â íàâå÷åðèåòî íà âëèçàíåòî â ñèëà íà øèðîêî êðèòèêóâàíè ìåäèéíè çàêîíè – Àêòà çà ìàñîâèòå ìåäèè è Àêòà çà ñâîáîäàòà íà ïðåñàòà. Òå ñà ïðèåòè ïðåç äåêåìâðè 2010 ã. è âëèçàò â ñèëà íà 1 þëè 2011 ã. Òåçè çàêîíè ñà ñúçäàäåíè â Ìåäèéíèÿ ñúâåò, íîâ ðåãóëàòîðåí îðãàí, ïîä÷èíåí íà Íàöèîíàëíàòà ìåäèéíà âëàñò. Ìåäèéíèÿò ñúâåò, ÷èéòî ÷ëåíîâå ñà èçáðàíè îò óïðàâëÿâàùàòà ïàðòèÿ çà 9-ãîäèøåí ñðîê, èìà ãîëÿìà âëàñò, âêëþ÷âàùà äàâàíåòî íà ëèöåíçè è îöåíÿâàíåòî íà ñúäúðæàíèåòî ïî íà÷èí, êîéòî êîìïðîìåòèðà ìåäèéíàòà ñâîáîäà, êàçâà ÕÐÓ. Ïðåç äåêåìâðè Ìåäèéíèÿò ñúâåò ðåøàâà äà îòíåìå ëèöåíçà çà ðàçïðîñòðàíåíèå â Áóäàïåùà íà âîäåùàòà íåçàâèñèìà íàöèîíàëíà ðàäèîñòàíöèÿ Êëóá Ðàäèî ñëåä ïðîöåäóðà, êîÿòî âåðîÿòíî ñå èçâúðøâà, çà äà áúäå ñèãóðíî, ÷å ðàäèîòî íÿìà äà çàäúðæè ëèöåíçà ñè. Ñïîðåä ïðîöåäóðàòà íàïðèìåð ñå èçèñêâà ñïå÷åëèëàòà ðàäèîñòàíöèÿ äà èçëú÷âà ìóçèêà â 60% îò âðåìåòî. Òàêà, âìåñòî ëèöåíçúò äà áúäå äàäåí íà

Êëóá Ðàäèî, å ïðåîòñòúïåí íà íîâà êîìïàíèÿ Àóòî Ðàäèî, êîÿòî â ìîìåíòà íà ïîëó÷àâàíåòî ìó äîðè íÿìà äåéñòâàùè ñòàíöèè. Êëóá Ðàäèî îñòàâà â åôèð â î÷àêâàíå íà ïðàâíî ðåøåíèå â Àïåëàòèâíèÿ ñúä íà Áóäàïåùà. Âåðîÿòíî òî ùå áúäå âçåòî ïðåç ìàðò. Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ ñúùî òàêà ðàçêðèâà, ÷å íåçàâèñèìè èçäàíèÿ ñå ñàìîöåíçóðèðàò îò ñòðàõ äà íå ïîïàäíàò ïîä óäàðèòå íà øèðîêèòå è íåÿñíè ðåãóëàöèè íà ñúäúðæàíèåòî èì. Ïðåç þíè 2011 ã. „Íåïñçàâà”, êðèòè÷íî íàñòðîåí ñïðÿìî ïðàâèòåëñòâîòî âñåêèäíåâíèê, ïîëó÷àâà ïèñìî îò êîìèñàðÿ ïî ìåäèè è êîìóíèêàöèè, â êîåòî ñå îáñúæäà åäèí ÷èòàòåëñêè êîìåíòàð íà ñàéòà íà èçäàíèåòî, ïîñâåòåí íà áèâøèÿ óíãàðñêè ïðåçèäåíò.  ðåçóëòàò ñå ïðèñòúïâà êúì äèñöèïëèíàðíà ïðîöåäóðà, êîÿòî ìîæå äà äîâåäå äî ãëîáè. Âúïðåêè ÷å êîìèñàðÿò ïî êîìóíèêàöèèòå ïî-êúñíî ïîÿñíÿâà, ÷å òàêèâà êîìåíòàðè ñà äîïóñòèìè, ñïîðåä àäâîêàòà íà âåñòíèêà èíöèäåíòúò å èìàë ñìðàçÿâàù åôåêò âúðõó èçäàíèåòî. Ñïîðåä ðàçêðèòèÿòà íà ÕÐÓ îáùåñòâåíàòà òåëåâèçèÿ ñúùî å áèëà ïîäëîæåíà íà ïîëèòè÷åñêà íàìåñà. Ïî÷òè 1 000 æóðíàëèñòè ñà áèëè îòñòðàíåíè îò äâå îáùåñòâåíè òåëåâèçèîííè àãåíöèè ñëåä ñëèâàíåòî èì ïðåç ÿíóàðè 2011 ã. Îôèöèàëíèòå ïðè÷èíè çà óâîëíåíèÿòà ñà áèëè îïòèìèçèðàíå íà åêèïà, íî ñïîðåä ìíîãî õîðà èñòèíñêàòà ïðè÷èíà å ïîëèòè÷åñêà. Îñâîáîäåíèòå æóðíàëèñòè ðàçêàçâàò, ÷å äèðåêòîðúò íà íîâèíèòå ïî òÿõíî âðåìå è íåãîâèòå çàìåñòíèöè çàïî÷íàëè äà äèêòóâàò êîè èñòîðèè äà ñå îòðàçÿâàò è êîè íå, êàêâè ðåäàêòîðñêè ïîçèöèè äà ñå ïîÿâÿâàò â íîâèíàðñêèòå ðåïîðòàæè è êîè æóðíàëèñòè ìîãàò äà âçèìàò èíòåðâþòà. Åäèí îò òåçè æóðíàëèñòè êàçâà: „Àêî íåùàòà îñòàíàò òàêà, íÿìà âå÷å äà èìà íåçàâèñèìà æóðíàëèñòèêà. Îáùåñòâåíàòà ìåäèÿ áåøå åäèíñòâåíîòî, êîåòî íè îñòàíà”. „Ïðåäè ãîäèíà Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ îñòàâè íà ìèðà óíãàðñêèÿ ìåäèåí çàêîí è íåùàòà îùå ïîâå÷å ñå âëîøèõà”, çàêëþ÷àâà Óîðä. „Àêî ÅÑ îñòàíå áåçó÷àñòåí è ñåãà, ïîñëåäñòâèÿòà ùå ñà äðàìàòè÷íè, íå ñàìî çà ìåäèéíàòà ñâîáîäà â Óíãàðèÿ, íî è çà ñâîáîäàòà íà èçðàçÿâàíå â ñúþçà è ñúñåäíèòå ìó äúðæàâè.” www.hrw.org

ПО СВЕТА

АЗЕРБАЙДЖАН Незаконно гонят хора от домовете им преди Евровизия Àçåðáàéäæàíñêèòå âëàñòè ñà çàïî÷íàëè íàñèëñòâåíî èçãîíâàíå ÷ðåç ñúäà (åâèêöèÿ) íà æèâååùèòå â åäíà îò ïîñëåäíèòå îñòàíàëè ñãðàäè â ïðåäãðàäèå íà ñòîëèöàòà Áàêó, êúäåòî ùå ñå ñúñòîè Åâðîâèçèÿ’2012, îáÿâè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷. Ïðàâèòåëñòâîòî òðÿáâà äà íàðåäè ðàçñëåäâàíå íà çàêîííîñòòà íà äåéñòâèÿòà íà îáùèíñêèòå âëàñòè è äà êîìïåíñèðà õîðàòà ñïîðåä íàöèîíàëíîòî è ìåæäóíàðîäíîòî õóìàíèòàðíî ïðàâî. Ñóòðèíòà íà 15 ôåâðóàðè 2012 ã. ïðåäñòàâèòåëè íà îáùèíàòà íà Áàêó íåçàêîííî èçãîíèëè ÷àñò îò øåïàòà îñòàíàëè ñåìåéñòâà îò 9-åòàæíà ñãðàäà. Äâàìà îò îáèòàòåëèòå ðàçêàçâàò, ÷å îò íà÷àëîòî íà ôåâðóàðè ðàáîòíèöè çàïî÷íàëè äà ðàçðóøàâàò áëîêà îò ïîêðèâà íàäîëó. Æèâååùèòå íà 9-èÿ åòàæ âå÷å ñà ãî íàïóñíàëè, íî íà 15 ôåâðóàðè ïðåäóïðåæäåíèå äà îñâîáîäÿò æèëèùàòà ïîëó÷èëè è íà 8-èÿ è 7-èÿ åòàæè. Åäíî îò ñåìåéñòâàòà áèëî èçâåñòåíî ñóòðèíòà, ÷å äî îáÿä ñúùèÿ äåí òðÿáâà äà îïðàçíè àïàðòàìåíòà ñè. Áëîêúò ñå èçâèñÿâà â öåíòúðà íà ïëîùàäà íà Íàöèîíàëíèÿ ôëàã è èìà âïå÷àòëÿâàùà ãëåäêà êúì

ãðàäà è êúì Êàñïèéñêî ìîðå. Òî÷íî ïðåä íåãî å ïîáèòî ãèãàíòñêî íàöèîíàëíî çíàìå, à îò äðóãàòà ñòðàíà å ñêåëåòî íà ñòðîÿùàòà ñå Êðèñòàëíà çàëà, êúäåòî ïðåç ìàé ùå ñå ñúñòîè ïåñåííèÿò êîíêóðñ Åâðîâèçèÿ. „Òîâà, ÷å ïðàâèòåëñòâîòî íà Àçåðáàéäæàí ùå áúäå äîìàêèí íà ïîäîáíî ñúñòåçàíèå, îçíà÷àâà, ÷å ùå ïîêàæå Áàêó íà õèëÿäè ïîñåòèòåëè è íà ìèëèîíè òåëåâèçèîííè çðèòåëè. È âñå ïàê, ñúáèòèåòî å ïîìðà÷åíî îò íåçàêîííèòå åâèêöèè íà ñòîòèöè ìåñòíè æèòåëè îò äîìîâåòå èì”, êàçà Õþ Óèëÿìñúí, äèðåêòîð çà Åâðîïà è Öåíòðàëíà Àçèÿ êúì ÕÐÓ. Ðàçâèòèåòî íà çîíàòà îêîëî Ïëîùàäà íà íàöèîíàëíèÿ ôëàã ñå óñêîðÿâà ñëåä ìàé 2011 ã., êîãàòî Àçåðáàéäæàí ïå÷åëè ñúñòåçàíèåòî Åâðîâèçèÿ è ñòàâà äîìàêèí íà ñúñòåçàíèåòî çà 2012 ã. Ãîñòè ùå ìó áúäàò 56 åâðîïåéñêè äúðæàâè. Íÿêîëêî ìåñåöà ñëåä ìàé 2011 ã. çàïî÷âà èçãðàæäàíåòî íà Êðèñòàëíàòà çàëà â Áàêó, ïðåäñòàâëÿâàùà åäíà ìîäåðíà, ñòúêëåíà àðåíà. Ñïîðåä îáùèíñêàòà íàðåäáà îò 2011 ã. åäèíñòâåíèÿò

Обектив | Брой 197

73

îñòàíàë áëîê íà áóëåâàðä „Àãèë Ãþëèåâ” òðÿáâà äà áúäå ðàçðóøåí, çà äà ñå îáëàãîðîäè ðàéîíúò, êàòî ñå ðàçøèðè è îçåëåíè. Ïðåç åñåíòà äðóãè ñãðàäè â îêîëíîñòòà ñà ðàçðóøåíè, çà äà ñå íàïðàâè ïúò, êîéòî äà å óñïîðåäåí íà áðåãà, çàïî÷âàù îò öåíòúðà íà ãðàäà. Ïúòÿò è ïàðêúò ùå áúäàò àëåè çà ïîñåòèòåëèòå íà àðåíàòà ïî âðåìå íà êîíêóðñà Åâðîâèçèÿ. Âúâ âðúçêà ñ îò÷óæäàâàíèÿòà è ðàçðóøåíèÿòà íà ñãðàäè îêîëî Ïëîùàäà íà íàöèîíàëíèÿ ôëàã, Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ ñå ñâúðçà ñ Åâðîïåéñêèÿ ñúþç çà ðàçïðîñòðàíåíèå, êîéòî ðúêîâîäè øîóòî. Ñúþçúò âåäíàãà îïèòà äà ñå äèñòàíöèðà, êàòî ñå ïîçîâà íà „íåïîëèòè÷åñêîòî” åñòåñòâî íà êîíêóðñà è àðãóìåíòà íà ïðàâèòåëñòâîòî, ÷å ñòðîåæúò íå å ñâúðçàí ñúñ ñúáèòèåòî. „Âúïðåêè ÷å ïðåäñòàâèòåëèòå íà Ñúþçà íàìèðàò, ÷å ñëó÷âàùîòî ñå ñúñ ñãðàäèòå îêîëî ïëîùàäà íÿìà îáùî ñ Åâðîâèçèÿ, âåðîÿòíî íå èñêàò êîíêóðñúò çà ïåñíè äà áúäå îïåòíÿâàí ñúñ çëîóïîòðåáè ñ ÷îâåøêèòå ïðàâà”, ïðîäúëæàâà Óèëÿìñúí. „Åòî çàùî òå òðÿáâà äà ïðèçîâàò ïðàâèòåëñòâîòî äà ñïðå ñåðèîçíèòå íàðóøåíèÿ íà ÷îâåøêèòå ïðàâà, ñâúðçàíè ñúñ ñåìåéñòâàòà, äîìîâåòå è èìîòèòå áëèçî äà ìÿñòîòî

íà ñòðîåæà, çà äà íå ñå õâúðëÿ ñÿíêà âúðõó ñúñòåçàíèåòî.” Ñïîðåä åäèí îò ïîòúðïåâøèòå Êîìèñèÿòà ïî íàñòàíÿâàíå ïðåäëîæèëà íà íÿêîè îò æèòåëèòå äà ïîåìå åäíîìåñå÷íèÿ èì íàåì çà âðåìåííî íàñòàíÿâàíå, äîêàòî ñè òúðñÿò íîâ äîì. Íî òîâà íå å ÷àñò îò îáùèíñêà ñòðàòåãèÿ. „Òðÿáâà äà ãè ìîëèø, ìíîãî å îáúðêàíî. Íå å ñèñòåìàòè÷íî”, å êîìåíòàðúò íà ÷îâåêà. Îò÷óæäàâàíèÿòà îò áóëåâàðä „Àãèë Ãþëèåâ” ñà ÷àñò îò ïî-øèðîê ìîäåë íà íåçàêîííè åâèêöèè è ðàçðóøåíèÿ â Áàêó, êîìïðîìåòèðàëè àìáèöèîçíàòà ïðîãðàìà çà ãðàäñêî ðåíîâèðàíå íà ãðàäà, êîÿòî çàïî÷íà ïðåç 2008 ã.  õîäà é âëàñòèòå íåçàêîííî ñà îò÷óæäèëè õèëÿäè èìîòè, íàé-âå÷å àïàðòàìåíòè è äîìîâå â êâàðòàëè íà ñðåäíàòà êëàñà, çà äà áúäàò ðàçðóøåíè è íà òÿõíî ìÿñòî äà ñå ñòðîÿò ëóêñîçíè ñãðàäè, ïàðêîâå, ãðàäèíè è ïúòèùà. „Òåçè æèòåëè ïðîñòî ñå îïèòâàò äà ïîëó÷àò òîâà, êîåòî èì äúëæè çàêîíúò: ÷åñòíà öåíà çà äîìîâåòå èì è ÷åñòíà ïðîöåäóðà ïî îò÷óæäàâàíåòî èì. Íî âìåñòî òîâà òå ñà èçïðàâåíè ïðåä íàñèëñòâåíè åâèêöèè è íåñïðàâåäëèâîñò”, çàêëþ÷àâà Óèëÿìñúí. www.hrw.org

ПО СВЕТА

ИЗРАЕЛ Прекратете ограниченията на жителство в Палестина  äîêëàä îò íà÷àëîòî íà ôåâðóàðè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ êàçâà, ÷å ïîðàäè èçðàåëñêàòà ïîëèòèêà êúì ïàëåñòèíñêîòî æèòåëñòâî, ïðîèçâîëíî å îòêàçâàíî íà õèëÿäè ïàëåñòèíöè äà æèâåÿò è äà ïúòóâàò â è îò Çàïàäíèÿ áðÿã è Ãàçà. Èçðàåë òðÿáâà íåçàáàâíî äà ñïðå îòêàçà è ïðåêúñâàíåòî íà æèòåëñòâîòî íà ïàëåñòèíöèòå è íà áëèçêè ÷ëåíîâå íà ñåìåéñòâàòà, êîèòî èìàò òåñíè âðúçêè ñúñ Çàïàäíèÿ áðÿã è Ãàçà, êàêòî è äà ñå âäèãíå ïúëíàòà çàáðàíà íà ïðèäâèæâàíåòî íà ìîëáèòå çà æèòåëñòâî. Äîêëàäúò îò 90 ñòðàíèöè „Çàáðàâåòå ãî, òîé íå å òóê” ïðåäñòàâÿ ïðîèçâîëíîòî èçãîíâàíå îò ñòðàíà íà èçðàåëñêàòà àðìèÿ íà ñòîòèöè õèëÿäè ïàëåñòèíöè îò 1967 ã. íàñàì è äîêóìåíòèðà åôåêòà, êîéòî òî ïðîäúëæàâà äà èìà âúðõó îòäåëíèòå õîðà è ñåìåéñòâàòà èì. Íà÷èíúò, ïî êîéòî èçðàåëñêàòà àðìèÿ å óïðàæíÿâàëà êîíòðîëà ñè íàä ðåãèñòúðà íà ïàëåñòèíñêîòî íàñåëåíèå – ñïèñúêúò íà ïàëåñòèíöèòå, çà êîèòî ñå ñìÿòà, ÷å ñà çàêîííè æèòåëè íà Çàïàäíèÿ áðÿã è Ãàçà – å ðàçäåëèë ñåìåéñòâà, áèë å ïðè÷èíà õîðà äà çàãóáÿò ðàáîòàòà ñè è âúçìîæíîñòèòå ñè çà îáðàçîâàíèå, ïðåïÿòñòâàë å äîñòúïà íà õîðàòà äî ïàëåñòèíñêèòå òåðèòîðèè èëè ïúê å îãðàíè÷àâàë äðóãè â òÿõ, ïðîäúëæàâà ÕÐÓ. Åãèïåò ñúùî èìà ïðîáëåìàòè÷íà ïîëèòèêà êúì ïàëåñòèíöèòå, êîèòî ñå îïèòâàò äà âëÿçàò â Ãàçà, îñíîâàíà íà êîíòðîëèðàíèÿ îò Èçðàåë ðåãèñòúð íà íàñåëåíèåòî.

„Èçðàåë íèêîãà íå å èçòúêâàë êîíêðåòíà ïðè÷èíà, ñâúðçàíà ñúñ ñèãóðíîñòòà, çà ïîëèòèêàòà, ïðåâúðíàëà â êîøìàð æèâîòà íà ïàëåñòèíöèòå, ñìÿòàíè çà íåçàêîííî æèâååùè â ñîáñòâåíèòå èì äîìîâå”, êàçà Ñàðà Ëèé Óòèñúí, äèðåêòîð çà Áëèçêèÿ èçòîê êúì ÕÐÓ. „Íàñòîÿùàòà ïîëèòèêà îñòàâÿ ðàçäåëåíè ñåìåéñòâà è õîðà ,îçîâàëè ñå íà ãðåøíàòà ñòðàíà íà ãðàíèöàòà â Ãàçà è Çàïàäíèÿ áðÿã. Èçðàåë òðÿáâà äà ðåâèçèðà òåçè ïîëèòèêè è äà ïðèäâèæè ìîëáèòå çà ñúáèðàíå íà ðàçäåëåíè ñåìåéñòâà, òàêà ÷å ïàëåñòèíöèòå äà ìîãàò äà æèâåÿò ñ áëèçêèòå ñè, êúäåòî ïîæåëàÿò.” Èçðàåë èçèñêâà ïàëåñòèíöèòå äà áúäàò âêëþ÷åíè â ðåãèñòúðà íà íàñåëåíèåòî, çà äà áúäàò ñìÿòàíè çà çàêîííè æèòåëè è äà ïîëó÷àò îäîáðåíè îò Èçðàåë ëè÷íè êàðòè è ïàñïîðòè. Íà Çàïàäíèÿ áðÿã íà ïàëåñòèíöèòå èì òðÿáâàò ëè÷íè êàðòè, çà äà ïúòóâàò â òåðèòîðèÿòà, âêëþ÷èòåëíî äî ó÷èëèùå, ðàáîòà, áîëíèöèòå èëè íà ñåìåéíè ïîñåùåíèÿ, çàùîòî íà êîíòðîëíèòå ïóíêòîâå èçðàåëñêèòå ñèëè çà ñèãóðíîñò ãè èçèñêâàò ïðåäè äà ïîçâîëÿò ïðåìèíàâàíåòî. Èçðàåëöèòå êîíòðîëèðàùè ãðàíèöèòå íà Çàïàäíèÿ áðÿã ñúùî èñêàò ïàëåñòèíöèòå, êîèòî âëèçàò èëè íàïóñêàò òåðèòîðèÿòà, äà ïðåäñòàâÿò ëè÷íà êàðòà èëè ïàñïîðò.  ìíîãî ñëó÷àè òàçè ïîëèòèêà íà ïðîèçâîëà å ðàçäåëÿëà ñåìåéñòâà: èçðàåëñêèòå

Обектив | Брой 197

75

ãðàíè÷íè ñëóæèòåëè ñà îòêàçâàëè äîñòúï äî Çàïàäíèÿ áðÿã íà ïàëåñòèíöè îò Ãàçà, äîðè è àêî òå ñà æèâåëè òàì ïðåäè èëè ñà áëèçêè ðîäíèíè íà ïàëåñòèíöè îò Çàïàäíèÿ áðÿã. Èçðàåëöèòå ñúùî òàêà îòêàçâàò ïîâòîðíîòî âëèçàíå íà ïúòóâàëè â ÷óæáèíà æèòåëè íà Çàïàäíèÿ áðÿã.  Ãàçà, êúäåòî Åãèïåò êîíòðîëèðà þæíàòà ã ðàíèöà, åãèïåòñêèòå ñëóæèòåëè ñúùî ïðîäúëæàâàò äà èçèñêâàò îò ïàëåñòèíöèòå äà èì ïðåäñòàâÿò ëè÷íè äîêóìåíòè, çà äà íàïóñíàò èëè âëÿçàò â Ãàçà. Ïðåç ñåïòåìâðè 1967 ã. Èçðàåë ïðàâè ïðåáðîÿâàíå íà Çàïàäíèÿ áðÿã è íà Ãàçà, òðè ìåñåöà ñëåä êàòî îêóïèðà òåçè òåðèòîðèè, îò÷èòàéêè 954 898 ôèçè÷åñêè ïðèñúñòâàùè ïàëåñòèíöè. Ïðåáðîÿâàíåòî èçêëþ÷âà íàé-ìàëêî 270 000 ïàëåñòèíöè, êîèòî ñà æèâåëè òàì ïðåäè âîéíàòà îò 1967-à, íî ñà îòñúñòâàëè ïî âðåìå íà ïðåáðîÿâàíåòî, áèëî çàùîòî ñà èçáÿãàëè ïî âðåìå íà âîåííèòå äåéñòâèÿ èëè çàùîòî ñà ó÷åëè èëè ðàáîòåëè â ÷óæáèíà. Èçðàåë íå âêëþ÷âà òåçè ïàëåñòèíöè â ðåãèñòúðà íà íàñåëåíèåòî è ñêîðî ñëåä òîâà çàáðàíÿâà íà ìíîãî îò òÿõ, íàé-âå÷å íà âñè÷êè ìúæå îò 16 äî 60 ãîäèíè, äà ñå âúðíàò, çàÿâÿâàéêè, ÷å òå ñà íåãîäíè äà êàíäèäàòñòâàò çà æèòåëñòâî. Èçðàåë èçêëþ÷âà îò ñïèñúêà è õèëÿäè ïàëåñòèíöè, ïðåáèâàâàëè â ÷óæáèíà äúëãî âðåìå. Îò 1967 ã. äî 1994 ã. òàêúâ îòêàç ñà ïîëó÷èëè 130 000 ïàëåñòèíöè îò Çàïàäíèÿ áðÿã è íå ñà ìîãëè äà æèâåÿò íà òåðèòîðèÿòà êàòî çàêîííî ïðåáèâàâàùè æèòåëè. Ïðîó÷âàíå, èçâúðøåíî ïðåç 2005 ã. îò èçðàåëñêàòà ïðàâîçàùèòíà ãðóïà ÁåòÑåëåì, óñòàíîâÿâà, ÷å ïîâå÷å îò 640 000 ïàëåñòèíöè íà Çàïàäíèÿ áðÿã è Ãàçà èìàò ðîäèòåë, ðîäñòâåíèê, äåòå èëè ñúïðóã, êîèòî ñà îñòàíàëè íåðåãèñòðèðàíè. Èçðàåë îñîáåíî ñèëíî çàòÿãà îãðàíè÷åíèÿòà íà ïàëåñòèíñêîòî æèòåëñòâî ïðåç ñåïòåìâðè 2000 ã., â íà÷àëîòî íà âòîðàòà ïàëåñòèíñêà „èíòèôàäà”. Çàáðàíÿâà ñå íà ïàëåñòèíöèòå, êîèòî íå ñà ðåãèñòðèðàíè êàòî æèòåëè íà Çàïàäíèÿ áðÿã äà âëèçàò â òàçè òåðèòîðèè; ñúùîòî ñå ñëó÷âà è ñ íåðåãèñòðèðàíèòå â Ãàçà, êúäåòî äî 2005 ã. ãðàíè÷íèòå ïóíêòîâå ñà êîíòðîëèðàíè îò Èçðàåë è Åãèïåò. Ñúùî òàêà â íà÷àëîòî íà 2000 ã. Èçðàåë îòêàçâà äà ïðèäâèæè ìîëáèòå çà ðåãèñòðàöèÿ è æèòåëñòâî îò íåðåãèñòðèðàíè ïàëåñòèíöè èëè òåõíè ðîäíèíè, äîðè è äà ñà æèâåëè íà Çàïàäíèÿ áðÿã èëè Ãàçà ñ ãîäèíè è èìàò ñåìåéñòâà, äîìîâå, ðàáîòà

èëè äðóãè âðúçêè ñ ìÿñòîòî. Èçðàåë ñúùî òàêà íå äàâà äîñòúï äî Çàïàäíèÿ áðÿã íà ïî÷òè âñè÷êè ïàëåñòèíöè, ðåãèñòðèðàíè êàòî æèòåëè íà Èâèöàòà Ãàçà, è îòêàçâà äà ïîçâîëè íà ïàëåñòèíñêèòå æèòåëè îò Çàïàäíèÿ áðÿã, íî ðåãèñòðèðàíè â Ãàçà, äà ñìåíÿò ðåãèñòðàöèîííèòå ñè àäðåñè ñ òàêèâà íà Çàïàäíèÿ áðÿã. Îêîëî 35 000 îò òåçè æèòåëè íà Ãàçà ñà âëåçëè è ïðåáèâàâàò íà Çàïàäíèÿ áðÿã, êàòî èçïîëçâàò âðåìåííè ðàçðåøèòåëíè ñ èçòåêúë ñðîê. Ñïîðåä íàðåäáèòå íà èçðàåëñêàòà àðìèÿ òå ñà ñìÿòàíè çà íåçàêîííî ïðîíèêíàëè â ñîáñòâåíèòå ñè äîìîâå. Èçðàåëñêàòà äúðæàâà òàêà è íå å îáÿñíèëà çàùî îòêàçúò äà ñå ïðèäâèæàò ìîëáèòå çà ñìÿíà íà àäðåñà è ñúáèðàíå íà ðàçäåëåíè ñåìåéñòâà å íåîáõîäèì çàðàäè ñèãóðíîñòòà èëè çàùî êàíäèäàòñòâàùèòå íå ñà ïðîâåðÿâàíè ëè÷íî ïîðàäè ðèñêîâå çà ñèãóðíîñòòà. Èçðàåëñêàòà ïîëèòèêà íà áåçðàçáîðíî îòõâúðëÿíå íà ìîëáè îò ïàëåñòèíöè çà çàêîíîâî ïðåáèâàâàíå òâúðäå ìíîãî íàäõâúðëÿ îíîâà, êîåòî ìîæå äà áúäå îïðàâäàíî îò ìåæäóíàðîäíîòî õóìàíèòàðíî ïðàâî êàòî íåîáõîäèìîñò çà ñïðàâÿíå ñ ëåãèòèìíà çàãðèæåíîñò çà ñèãóðíîñòòà, êîìåíòèðà ÕÐÓ. Êîíòðîëúò íà Èçðàåë íàä ðåãèñòúðà íà íàñåëåíèåòî çíà÷èòåëíî å íàìàëèë ðåãèñòðèðàíîòî ïàëåñòèíñêî íàñåëåíèå íà Çàïàäíèÿ áðÿã è Ãàçà, ìîæå áè ñúñ ñòîòèöè õèëÿäè õîðà. Òîâà íàìàëÿâàíå ñå ñëó÷âà óñïîðåäíî ñ èçðàåëñêîòî óâåëè÷àâàíå íà áðîÿ íà åâðåéñêèòå çàñåëíèöè íà Çàïàäíèÿ áðÿã, êîåòî å â íàðóøåíèå íà ìåæäóíàðîäíîòî õóìàíèòàðíî ïðàâî çà ïðåõâúðëÿíåòî íà íå÷èå íàñåëåíèå â îêóïèðàíà òåðèòîðèÿ. Îòáåëÿçâà ñå, ÷å îòêàêòî ñëåä 2000 ã. Èçðàåë ñïèðà äà ïðèåìà ìîëáè çà ñìÿíà íà àäðåñà, âñå ïàê êàòî „ïîëèòè÷åñêè æåñò” ñå ïðèåìà íÿêàêúâ îãðàíè÷åí áðîé. Êâîòèòå ïðèäâèæåíè ìîëáè ñà òîëêîâà ìàëêè, ÷å íå ïðîìåíÿò îòêàçà íà Èçðàåë äà ïðèçíàå çàäúëæåíèåòî ñè äà ñïàçâà ïðàâàòà íà ïàëåñòèíöèòå äà æèâåÿò ñúñ ñåìåéñòâàòà ñè è äà ïúòóâàò èçâúí îêóïèðàíèòå ïàëåñòèíñêè òåðèòîðèè. „Èçðàåë òðÿáâà äà ñúçäàäå åôåêòèâíà, îñíîâàíà íà ïðàâàòà è ïðîçðà÷íà ïðîöåäóðà, ñâúðçàíà ñ èíäèâèäóàëíè ðåøåíèÿ, êîÿòî äà ãàðàíòèðà, ÷å ïàëåñòèíöèòå, âêëþ÷èòåëíî íå÷åñòíî ëèøåíèòå îò çàêîííî æèòåëñòâî, ìîãàò äîáèÿò ñòàòóò, êàêòî è ïðàâàòà, ïðîèçòè÷àùè îò íåãî”, çàêëþ÷àâà Óèòñúí. www.hrw.org

ПО СВЕТА

БЕЛГИЯ / СЕНЕГАЛ Международният съд на справедливостта да изслуша делото „Хабре” Õèñåí Õàáðå óïðàâëÿâà ×àä îò 1982 ã., äîêàòî íå å ñâàëåí îò âëàñò ïðåç 1990 ã. îò ïðåçèäåíòà Èäðèñ Äåáè Èòíî è íå áÿãà â Ñåíåãàë. Åäíîïàðòèéíèÿò ìó ðåæèì å áåëÿçàí îò øèðåùè ñå æåñòîêîñòè, âêëþ÷èòåëíî âúëíè íà åòíè÷åñêî ïðî÷èñòâàíå. Äîêóìåíòè îò ïîëèòè÷åñêàòà ïîëèöèÿ íà Õàáðå, îòêðèòè îò Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ ïðåç 2001 ã., ðàçêðèâàò èìåíàòà íà 1 208 äóøè, êîèòî ñà áèëè óáèòè èëè ñà óìðåëè ïðè çàäúðæàíå. Îáùî âúâ âñè÷êè äîñèåòà ñå ñïîìåíàâàò 12 321 æåðòâè íà íàðóøåíèÿ íà ÷îâåøêèòå ïðàâà. Íà 12 ìàðò 2012 ã. Ìåæäóíàðîäíèÿò ñúä íà ñïðàâåäëèâîñòòà çàïî÷âà äèñïóò çà äåëîòî ìåæäó Áåëãèÿ è Ñåíåãàë çà ñúäáàòà íà áèâøèÿ ÷àäñêè äèêòàòîð Õèñåí Õàáðå. Äåëîòî ìîæå äà çàâúðøè ñ îáâúðçâàùà çàïîâåä, ñïîðåä êîÿòî Ñåíåãàë òðÿáâà

äà åêñòðàäèðà Õàáðå â Áåëãèÿ, àêî íå âúçíàìåðÿâà äà ãî ñúäè, îïîâåñòè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷. Õàáðå, êîéòî æèâåå â Ñåíåãàë ïîâå÷å îò 20 ãîäèíè, å òúðñåí îò Áåëãèÿ ïî îáâèíåíèÿ â ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî, âîåííè ïðåñòúïëåíèÿ è ìú÷åíèÿ, çàðàäè äåéñòâèÿ, èçâúðøåíè ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî ìó îò 1982 äî 1990 ã. Íàñêîðî Áåëãèÿ ïîäàäå ÷åòâúðòàòà ñè ìîëáà çà åêñòðàäèðàíå íà Õàáðå, ñëåä êàòî Ñåíåãàë îòõâúðëè îñòàíàëèòå. „Òîâà å äåëîòî, êîåòî ìîæå íàé-íàêðàÿ äà ïðèíóäè ñåíåãàëñêîòî ïðàâèòåëñòâî äà ïîçâîëè äà áúäå çàïî÷íàò ïðîöåñ ñðåùó Õàáðå”, êàçà Ðèéä Áðîóäè, ñúâåòíèê è ãîâîðèòåë íà ÕÐÓ, êîéòî ðàáîòè ñ æåðòâèòå íà Õàáðå îò 13 ãîäèíè. „Çàäúëæåíèåòî íà Ñåíåãàë äà ñúäè èëè åêñòðàäèðà Õàáðå å

Обектив | Брой 197

77

ÿñíî.” Áåëãèÿ çàâåæäà äåëî ñðåùó Ñåíåãàë â Ìåæäóíàðîäíèÿ ñúä íà ñïðàâåäëèâîñòòà ïðåç ôåâðóàðè 2009 ã., ñëåä êàòî Ñåíåãàë íå óñïÿâà äà îñúäè Õàáðå, íî ñúùî òàêà îòêàçâà äà ãî åêñòðàäèðà. Ïðåç ìàé 2009 ã. ÌÑÑ ïðèåìà ôîðìàëíîòî îáåùàíèå íà Ñåíåãàë äà íå ïîçâîëÿâà íà Õàáðå äà íàïóñêà ñòðàíàòà áåç ïðèñúäà. Çà ïðúâ ïúò Õàáðå å áèë ñúäåí â Ñåíåãàë îùå ïðåç 2000 ã., íî ñëåä ïîëèòè÷åñêàòà íàìåñà íà ïðàâèòåëñòâîòî, îñïîðåíà îò äâàìà äîêëàä÷èöè çà ÷îâåøêèòå ïðàâà êúì ÎÎÍ, ñúäèëèùàòà íà ñòðàíàòà ñå ïðîèçíàñÿò, ÷å òîé íå ìîæå äà áúäå ñúäåí òàì. Âïîñëåäñòâèå æåðòâèòå ìó çàâåæäàò äåëî â Áåãëèÿ. Ñëåä ÷åòèðè ãîäèíè íà ðàçñëåäâàíèÿ, ïðåç ñåïòåìâðè 2005 ã., åäèí áåëãèéñêè ñúäèÿ èçèñêâà íåãîâàòà åêñòðàäèêöèÿ. Îòãîâîðúò íà ñåíåãàëñêèÿ ñúä å, ÷å òîé íÿìà þðèñäèêöèÿòà äà âçèìà ðåøåíèÿ çà ìîëáàòà çà åêñòðàäèêöèÿ. „Áåëãèÿ ñòîÿ çàä æåðòâèòå ïðè âñè÷êèòå ñè ìîëáè çà åêñòðàäèêöèÿ”, êàçâà Êëåìîí Àáàéôóòà, ïðåçèäåíò íà Àñîöèàöèÿòà íà æåðòâèòå íà ïðåñòúïëåíèÿòà íà Õèñåí Õàáðå, êîéòî êàòî çàòâîðíèê ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî ìó áèë íàêàðàí äà èçêîïàå ãðîáîâåòå íà ïîâå÷å îò 500 ñâîè ñúêèëèéíèöè. „Íàäÿâàìå ñå, ÷å ñâåòîâíèÿò ñúä ùå ïîãëåäíå îòâúä ïðàçíîäóìèåòî íà ñåíåãàëñêîòî ïðàâèòåëñòâî è ùå ïîñòàíîâè Ñåíåãàë äà ïðåäàäå Õàáðå íà Áåëãèÿ, çà äà áúäå èçïðàâåí íà ñúä.”

Ìåæäóíàðîäíèÿò ñúä íà ñïðàâåäëèâîñòòà, êîéòî ñå íàìèðà â Õàãà, å âúðõîâíèÿò ñúä íà ÎÎÍ. Ñúäúò ñå çàíèìàâà íàé-âå÷å ñ äåëà ìåæäó ñòðàíè ÷ëåíêè íà ÎÎÍ è íÿìà ïðàâîòî äà ñúäè îòäåëíè èíäèâèäè. Ïîñòàíîâëåíèÿòà ìó ìîãàò äà áúäàò çàêîíîâî îáâúðçâàùè äúðæàâèòå. Áåëãèéñêàòà äúðæàâà îáâèíÿâà Ñåíåãàë, ÷å êàòî íå å ñúäèë èëè åêñòðàäèðàë Õàáðå, å íàðóøèë Êîíâåíöèÿòà íà ÎÎÍ ñðåùó ìú÷åíèÿòà è äðóãî æåñòîêî, íå÷îâåøêî èëè äåãðàäèðàùî îòíîøåíèå èëè íàêàçàíèå, êàêòî è å íàðóøèë çàäúëæåíèÿòà ñè äà èçïðàâè íà ñúä îáâèíåíèòå â ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî. Ïðåç ìàé 2006 ã. Êîìèòåòúò êúì ÎÎÍ ñðåùó ìú÷åíèÿòà ñå ïðîèçíàñÿ, ÷å Ñåíåãàë íå å ñïàçèë Êîíâåíöèÿòà ñðåùó ìú÷åíèÿòà è ãî å ïðèçîâàë äà ñúäè èëè äà åêñòðàäèðà Õàáðå. Ñåíåãàë íå ñå ñúîáðàçÿâà ñ òîçè ïðèçèâ. Ïðåç þëè 2011 ã. Íàâè Ïèëåé, âúðõîâíèÿò êîìèñàð çà ÷îâåøêè ïðàâà êúì ÎÎÍ, ïðèïîìíè íà ñåíåãàëñêîòî ïðàâèòåëñòâî, ÷å „äàâàíåòî íà óáåæèùå íà ëè÷íîñò, èçâúðøèëà ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî, áåç äà å áèëà ñúäåíà èëè åêñòðàäèðàíà, å íàðóøåíèå íà ìåæäóíàðîäíîòî ïðàâî”. Ïóáëè÷íèòå èçñëóøâàíèÿ íà ÌÑÑ ùå ïðîäúëæàò äî 21 ìàðò. Ðåøåíèåòî ùå áúäå îáÿâåíî íÿêîëêî ìåñåöà ïî-êúñíî.

www.hrw.org

Затворете домовете за възрастни с увреждания  èíñòèòóöèèòå çà âúçðàñòíè ñ óìñòâåíà èçîñòàíàëîñò è ïñèõè÷íè ðàçñòðîéñòâà â Áúëãàðèÿ õðîíè÷íîòî çàíåìàðÿâàíå, îòâðàòèòåëíèòå óñëîâèÿ íà æèâîò è óïîòðåáàòà íà âèñîêè äîçè ëåêàðñòâà ñ öåë êîíòðîë íà ïîâåäåíèåòî ïðîäúëæàâàò äà ñà ðóòèíà. Îò òâúðäå äúëãî âðåìå ñìå ñâèäåòåëè íà òåæêî ïîòúïêâàíå íà ÷îâåøêè ïðàâà, íå÷îâåøêî è óíèçèòåëíî îòíàñÿíå è óæàñÿâàùà ëèïñà íà ãðèæà.  òåçè äîìîâå õîðàòà âëèçàò íå äîêàòî ñå ïîäîáðÿò, à äîêàòî óìðàò. Âåäíúæ â èíñòèòóöèÿ, ñè â èíñòèòóöèÿ çàâèíàãè.  áúëãàðñêèòå äîìîâå çà õîðà ñ ïñèõè÷íè óâðåæäàíèÿ è óìñòâåíà èçîñòàíàëîñò èìà îêîëî 4000 âúçðàñòíè è íàä 1200 äåöà è ìëàäåæè. Íî äîêàòî çà äåöàòà ñúùåñòâóâà äúðæàâíà ñòðàòåãèÿ çà äåèíñòèòóöèîíàëèçàöèÿ, çà âúçðàñòíèòå òàêàâà íÿìà. Ñêîðîøíî ðåøåíèå íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà (ïî äåëîòî Ñòàíåâ ñðåùó Áúëãàðèÿ) íàïðàâè íà ïðàêòèêà âñè÷êè íàñòàíÿâàíèÿ è öÿëàòà ñèñòåìà íà äîìîâå çà õîðà ñ óâðåæäàíèÿ íåñúîòâåòíè íà Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è ïîðàäè òîâà - íåçàêîííè. Ñúäúò îáÿâè, ÷å íàñòàíÿâàíåòî â òåçè èíñòèòóöèè ïðåäñòàâëÿâà ëèøàâàíå îò ñâîáîäà. Íàñòîÿâàì çà ïðèåìàíå íà äúðæàâíà ñòðàòåãèÿ çà çàòâàðÿíå íà òåçè “ñêëàäîâå çà õîðà”, êîÿòî äà áúäå îáâúðçàíà ñ êîíêðåòíè àíãàæèìåíòè è ñðîêîâå, è äà áúäå îáåçïå÷åíà ñ äîñòàòú÷íî ñðåäñòâà. Èñêàì äåèíñòèòóöèîíàëèçàöèÿòà íà äîìîâåòå çà âúçðàñòíè äà ñòàíå ïðèîðèòåò è äà áúäàò ðàçâèòè äîñòàòú÷íî àëòåðíàòèâíè óñëóãè â ïî-ãîëåìèòå íàñåëåíè ìåñòà, çà äà ìîæå õîðàòà äà áúäàò èçâåäåíè îò òåçè äåõóìàíèçèðàùè èíñòèòóöèè.