сп. Обектив, бр. 201, 30 юли 2012

Юли 2012

МЕСЕЧНО ИЗДАНИЕ НА БЪЛГАРСКИ ХЕЛЗИНКСКИ КОМИТЕТ

Думи на редактора

ÎÁÅÊÒÈ ÎÏÐÎÂÅÐÃÀÂÀ (4-5) Òåðîðèñòèòå ñà õîðà èçâúí íîðìà? ÊÎËÎÍÊÀÒÀ ÍÀ ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐà (6-7) Àíòèòåðîðèçúì íà ïúðâî ÷åòåíå

 íîâèÿ áðîé íà ñïèñàíèåòî ñå ôîêóñèðàìå âúðõó àòåíòàòà â Áóðãàñ è íàñàæäàíåòî íà ñòðàõîâå. Ðåäîâíàòà íè äèñêóñèÿ å ñ èçâåñòíè åêñïåðòè è ïðåäñòàâèòåëèòå íà ìþôòèéñòâîòî: „13 ìþñþëìàíè îò Ðîäîïèòå íà ñúä íàåñåí. Êàê è çàùî çàïî÷íà äåëîòî“.

(21) Ïîìàöèòå - ìèøåíà çàðàäè ðàçëè÷íîñòòà ñè ÏÓÁËÈ×ÍÎÑÒ ÇÀ ËÃÒÁ

Ðàçìèñëè ïî òåìàòà ìîæå äà ïðî÷åòåòå â „Àíòèòåðîðèçúì íà ïúðâî ÷åòåíå“ îò Òàòÿíà Âàêñáåðã.  áðîÿ ÷åòåòå îùå: Ðåäîâíàòà ðóáðèêà „Ïóáëè÷íîñò çà ËÃÒÁ“ – „Ôàêòè÷åñêîòî ñúæèòåëñòâî è åäíîïîëîâèòå äâîéêè“ – àâòîð Ðàäîñëàâ Ñòîÿíîâ Èçñëåäâàíå ñî÷è ìèíèìàëíè, íî äîáðè íîâèíè: „Ñîöèàëíè äèñòàíöèè â Áúëãàðèÿ â ïåðèîäà 2008-2012“ – Àëåêñåé Ïàìïîðîâ Íîâà ðóáðèêà „Äà ïîçíàåì èñòîðèÿòà ñè“ – Êàê ñïîðòúò áå óïîòðåáÿâàí â êîìóíèñòè÷åñêà Áúëãàðèÿ – Ìàðèàí Ãÿóðñêè

(23-26) Ôàêòè÷åñêîòî ñúæèòåëñòâî è åäíîïîëîâèòå äâîéêè: Âòîðè äóáúë ÈÍÒÅÃÐÀÖÈß ÍÀ ÌÀËÖÈÍÑÒÂÀÒÀ (29-31) Ñîöèàëíè äèñòàíöèè â Áúëãàðèÿ â ïåðèîäà 2008 – 2012 ã. ÌÍÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÅÊÑÏÅÐÒÀ (37-38) Çà êàêâî îñúäèõà æóðíàëèñòêàòà Àñÿ Ïåí÷åâà ÄÀ ÏÎÇÍÀÅÌ ÈÑÒÎÐÈßÒÀ ÑÈ (45-49) Ñïîðòúò â êîìóíèñòè÷åñêà Áúëãàðèÿ – íà÷èíè íà óïîòðåáà ÏÎ ÑÂÅÒÀ

ÃËÀÂÅÍ ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Þëèàíà Ìåòîäèåâà ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Æàíà Íèêîëîâà ÏÐÅÄÏÅ×ÀÒ: Äîíêà Ìàíãà÷åâà ÀÂÒÎÐÈ: Àëåêñåé Ïàìïîðîâ, Äåñèñëàâà Ïåòðîâà, Äîáðîìèð Ìèõàéëîâ, Éîíêî Ãðîçåâ, Êðàñèìèð Êúíåâ, Ìàðèàí Ãÿóðñêè, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ìèõàèë Èâàíîâ, Ðàäîñëàâ Ñòîÿíîâ, Òàòÿíà Âàêñáåðã, Õðèñòî Õðèñòîâ, Þëèàíà Ìåòîäèåâà, ßâîð Íèêîëîâ ÑÍÈÌÊÀ ÊÎÐÈÖÀ: Áîðèñëàâ Íèêîëîâ

(53-54) Ìàëòà: Äåöà, õâàíàòè â ìðåæàòà íà ÅÑ (54-56) Ñèðèÿ: Ãëàñîâå îò åäèí áëèçêîèçòî÷åí ÃÓËÀà (56-58) Ñåíåãàë è Ìåæäóíàðîäíèÿò ñúä: Âàæíà ïîáåäà çà æåðòâèòå íà Õàáðå (58-59) Åâðîïåéñêè ñúþç: Äåéñòâèÿòà

ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÕÅËÇÈÍÑÊÈ ÊÎÌÈÒÅÒ Å ÍÅÇÀÂÈÑÈÌÀ ÍÅÏÐÀÂÈÒÅËÑÒÂÅÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈß ÇÀ ÇÀÙÈÒÀ ÍÀ ÏÐÀÂÀÒÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ. Îáðàçóâàí å íà 14 þëè 1992 ã.

Ñîôèÿ 1504 ï.ê. 146 òåë/ôàêñ: (02) 943 48 76 bhc@bghelsinki.org www.bghelsinki.org Ñîôèÿ 1504, óë. Âúðáèöà ¹7

Ïðåäñåäàòåë: Êðàñèìèð Êúíåâ Çàì.-ïðåäñåäàòåë: Äåñèñëàâà Ñèìåîíîâà ×ëåíîâå: Àíåòà Ãåíîâà, Àíòîàíåòà Íåíêîâà, Âàñèë ×àïðàçîâ, Âúëêî Ñòàíåâ, Ãåîðãè Áàíêîâ, Ãåîðãè Òîøåâ, Äàíèåëà Ôúðòóíîâà, Äåñèñëàâà Ïåòðîâà, Äåñèñëàâà Ñèìåîíîâà, Äèìèòðèíà Ïåòðîâà, Äèìèòúð Êàìáóðîâ, Åìèë Êîåí, Çåëìà Àëìàëåõ, Èëèàíà Ñàâîâà, Éîíêî Ãðîçåâ, Êàëèíà Áîçåâà, Êèðèë Èâàíîâ, Ìàðãàðèòà Èëèåâà, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ïëàìåí Áîãîåâ, Ðàäîñò Íèêîëàåâà, Ðàìàäàí Êåõàéîâ, Ñëàâêà Êóêîâà, Òàíÿ Ìàðèí÷åøêà, Þëèàíà Ìåòîäèåâà , ßíà Áþðåð Òàâàíèå

íà ñòðàíèòå ÷ëåíêè ñà îãðàíè÷åíè îò ïîëèòè÷åñêàòà âîëÿ, à íå îò ñðåäñòâàòà ÄÎÊÓÌÅÍÒÈ (60-66) Äî âñè÷êè, êîèòî áèõà ìîãëè äà ñå çàèíòåðåñóâàò

8

Êëóá „Îáåêòèâ”

13 МЮСЮЛМАНИ ОТ РОДОПИТЕ НА СЪД НАЕСЕН. КАК И ЗАЩО ЗАПОЧНА ДЕЛОТО Ñíèìêà: àðõèâ ÁÕÊ

22

34

Атентатът в Бургас отприщи ислямофобия, а единствената българска жертва бе мюсюлманин

Късото съединение Мирослава Тодорова

ÏÎÇÈÖÈß

27

ÌÍÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÅÊÑÏÅÐÒÀ

39

ÑÂÎÁÎÄÀ ÍÀ ÑËÎÂÎÒÎ

Писмо

Таблоидизацията на пресата – отнетият имунен механизъм на демокрацията

32

ÈÍÒÅÃÐÀÖÈß ÍÀ ÌÀËÖÈÍÑÒÂÀÒÀ

50

Столипиново – огнище на наркотици и СПИН

До Мар де Плата и назад

ÏÓÁËÈ×ÍÎÑÒ ÇÀ ËÃÒÁ

ÏÈØÀÒ ÍÈ

4

„ОБЕКТИВ“ ОПРОВЕРГАВА

Юлиана Методиева, главен редактор

Терористите са хора извън норма? Êàêâî å îáùîòî ìåæäó íîðâåæêèÿ óáèåö Àíäðàø Áðàéâèê è óñïåøíèÿ àìåðèêàíñêè ñòóäåíò ïî íåâðîëîãèÿ Äæåéìñ Õîëìñ, ïðîñòðåëÿë çðèòåëè â êèíîçàëà ïî âðåìå íà ïðåìèåðà íà „Áàòìàí“? Îòãîâîðúò å î÷åâèäåí: îáùîòî å, ÷å ñà ìàñîâè óáèéöè. Èìàò ëè îáùî ñ êàìèêàäçåòî îò Ñàðàôîâî, óáèë ïåòèìà èçðàåëöè è ðàíèë íàä 30 äðóãè? Èìà, ðàçáèðà ñå. Âñè÷êèòå òå ñà òåðîðèñòè. Ïðèëèêèòå ïîìåæäó èì ìîãàò äà ñå äîêàæàò ïðåç êúðâàâè äåòàéëè: Áðàéâèê çàëàãà áîìáà â ïðàâèòåëñòâåíèÿ êâàðòàë â Îñëî, à ïîñëå îòêðèâà îãúí íà îñòðîâ Þòüîÿ. Äæåéìñ Õîëìñ ñè ñëàãà áðîíåæèëåòêà, ïðîòèâîãàç, ñíàáäÿâà ñå ñ ïóøêà, ïèñòîëåò, íîæ, áîìáè ñúñ ñúëçîòâîðåí ãàç. Êàìèêàäçåòî îò áúëãàðñêèÿ ãðàä Áóðãàñ å ïðèãîòâèë åêñïëîçèâ îò áëèçî 3 êèëîãðàìà òðîòèë, ñëîæèë ãî, êúäåòî òðÿáâà çà àäñêèòå ñè öåëè, èç÷èñëÿâà òðàåêòîðèÿòà íà çëîòî, â ðåçóëòàò âçðèâúò å çàäåéñòâàí è óíèùîæåíèåòî íà õîðà å ñòîðåíî. Ïåòèìà óáèòè, íàä òðèéñåò òåæêî ðàíåíè. È â òðèòå ñëó÷àÿ èìà îùå íåùî ìíîãî îáùî: óáèéöèòå ãðèæëèâî ñà ïëàíèðàëè è ïîäãîòâÿëè äåéñòâèÿòà ñè. Ëîãèñòèêàòà èì å îòëè÷íà. Ìàðøðóòèòå íà Àíäðàø Áðàéâèê âêëþ÷âàò öåíòúðà

íà Îñëî, ñëåä òîâà ñ àâòîìîáèë ñå îòïðàâÿ êúì ãðèæëèâî ïîäáðàíà äåñòèíàöèÿ – îñòðîâà Þòüîÿ. Óáèåöúò Äæåéìñ Õîëìñ îáëè÷à êîñòþì íà ñïåöèàëíèòå ÷àñòè, äîïúëíåí ñ ìàñêàòà íà çëèÿ Æîêåð, ãîëåìèÿ âðàã íà äîáðèÿ õîëèâóäñêè Áàòìàí. Ðàçïðúñêâà â çàëàòà ñúëçîòâîðåí ãàç, òàêà ÷å çðèòåëèòå äà ñå îáúðêàò äàëè òîâà íå å ÷àñò îò ñïåöèàëíèòå åôåêòè íà ôèëìîâîòî øîó. Çà âñåîáù óæàñ Õîëìñ ãè èçïîçàñòðåëâà òàêà, êàêòî ñå ðåÿò ìåæäó ôèêöèÿòà è ðåàëíîòî. Ñðåä òðóïîâåòå è íà åäèíèÿ, è íà äðóãèÿ èìà äåöà. Æåðòâèòå íà Áðàéâèê ñà 69. Ìåæäó òÿõ èìà ìëàäåæè íà âúçðàñò îò 14 äî 25 ãîäèíè.  Êîëîðàäî ñòóäåíòúò îò áÿëàòà ðàñà, ñïå÷åëèë àêàäåìè÷íè ñòèïåíäèè, çà äà ïðîäúëæè áëÿñêàâîòî ñè íàó÷íî áúäåùå, óáèâà è øåñòãîäèøíî äåòå.  ðåéñà ïðåä ëåòèùå Ñàðàôîâî êàìèêàäçåòî óáè åäíà áðåìåííà æåíà. Ñëåä òðàãåäèÿòà ñ âçðèâåíèÿ àâòîáóñ ñëóæèòåëè ïî ñèãóðíîñòòà îò Áúëãàðèÿ è Èçðàåë ñå çàêëåâàò äà çàëîâÿò è íàêàæàò íàé-ñòðîãî èçâúðøèòåëÿ / èçâúðøèòåëèòå. Äèñêóñèèòå ñðåä ïîëèòèöè è ìåäèè ñëåä ïîðåäíîòî ìàñîâî êëàíå â ÑÀÙ ñå âúðòÿò îêîëî ëèáåðàëíèÿ ðåæèì çà íîñåíå íà îðúæèå è íåîáÿñíèìèòå ìîòèâè íà çâåðñêèÿ óáèåö.

Обектив | Брой 201

5

Ðîäíèíèòå íà æåðòâèòå çíàÿò êàêâî ïðàâîñúäèå ãî î÷àêâà: ñïîðåä ïîâå÷åòî ùàòñêè çàêîíè íàéìàëêî 120 ãîäèíè. Àêî íå ïîëó÷è è ñìúðòíî íàêàçàíèå, ðàçáèðà ñå, êîåòî â íÿêîè ùàòè îùå íå å îòìåíåíî.  Èçðàåë ñúùî ùå èñêàò ïðàâîñúäèå, àêî áúäàò çàëîâåíè ñúó÷àñòíèöè íà êàìèêàäçåòî. Ñúñ ñèãóðíîñò îáçåòàòà îò óæàñ ïðåä íîâè è íîâè òåðîðèñòè÷íè àêòîâå ñâåòîâíà îáùíîñò ùå ïðèåìå ñ óäîâëåòâîðåíèå íàé-òåæêàòà ïðèñúäà. Ïî âðåìå íà ïðîöåñà íà Àíäðàø Áðàéâèê îáà÷å ïðàâîñúäèåòî áå ïðèòèñíàòî. Àäâîêàòúò ìó Ãåèð Ëèïåñòàä îáÿâè, ÷å êëèåíòúò ìó „íå ìîæå äà íîñè íàêàçàòåëíà îòãîâîðíîñò“. Êàçà, ÷å Áðàéâèê å äåéñòâàë ïðè „íåèçáåæíà îòáðàíà“.  ïðàâîòî ñè íà çàùèòíà ðå÷ Àíäðàø Áðàéâèê áå îáÿâèë êîè ñà âðàãîâåòå ìó: îò íååòíè÷åñêèòå íîðâåæöè, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò ñòðàíàòà ìó íà Åâðîâèçèÿ, äî ñåêñóàëíàòà îñâîáîäåíîñò íà ãåðîèíèòå íà ïîïóëÿðíèÿ àìåðèêàíñêè ñåðèàë „Ñåêñúò è ãðàäúò“. Äîêàòî îòâúí èìàøå ìèòèíã ñ ïëàêàòè ñ íàäïèñè „Ñóðîâî íàêàçàíèå çà óáèåöà“, â ñúäåáíàòà çàëà ïðîêóðîðúò ñìàÿ âñè÷êè. Òîé äàäå äà ñå ðàçáåðå, ÷å ñúùî ñìÿòà óáèåöà îò Îñëî çà äóøåâíî áîëåí. Ñúîòâåòíî, ÷å ùå ïîèñêà íàñòàíÿâàíåòî ìó â ïñèõèàòðè÷íî çàâåäåíèå, âìåñòî ëèøàâàíå îò ñâîáîäà.  çàëàòà íà îñîáåíî âíèìàíèå è ïî÷åñò áÿõà ïñèõèàòðè, ïñèõîëîçè – íîâèòå âåùè ëèöà. Òå áÿõà ïðèçîâàíè äà íàïðàâÿò ïîâòîðíà åêñïåðòèçà íà ïñèõè÷íîòî ñúñòîÿíèå íà èçâåðãà. Ïóáëèêàòà âå÷å çíàåøå ïðåäèøíîòî çàêëþ÷åíèå íà êîëåãèòå èì. Òî ãëàñåøå: Àíäðàø Áðàéâèê ñòðàäà îò ïàðàíîèäíà øèçîôðåíèÿ. Äà, â ïîñëåäíèÿ ïîëîâèí âåê ñâåòúò âîäè äåáàòè ïî âúïðîñà çà õóìàíèçàöèÿ íà ïðàâîâèÿ ðåä. Âñè÷êè çíàåì, ÷å ñïðàâåäëèâîñò è çà ìàñîâèòå óáèéöè, è çà òåðîðèñòèòå îçíà÷àâà åäíî íåùî. Äà áúäå äîêàçàíà ïî áåçñïîðåí íà÷èí âèíàòà. ßñíî å, ÷å áåç âèíà íÿìà ïðåñòúïëåíèå. Ñúäåáíàòà ñèñòåìà å óñòðîåíà òàêà, ÷å òðÿáâà äà îòäåëè „âèíîâíî“ îò „íåâèíîâíî“ ïîâåäåíèå. Ñúäèÿòà íå ìîæå äà ðåøè ñàì – íóæíè ñà ìó „âåùè ëèöà“. Àêî òå ïðåöåíÿò, ÷å ëè÷íîñòòà Áðàéâèê, ëè÷íîñòòà Õîëìñ èëè êàìèêàäçåòî îò Áóðãàñ ñà äåéñòâàëè „íåâìåíÿåìî“, ñúäåáíàòà ìÿðà ùå áúäå ëå÷åíèå â ïñèõèàòðèÿòà. Àêî è êîãàòî ñå èçëåêóâà, ùå áúäå âúðíàò â çàòâîðà, çà äà ñè äîèçëåæè ïðèñúäàòà. Ñïîðåä íîðâåæêîòî çàêîíîäàòåëñòâî ìàêñèìàëíàòà ïðèñúäà íà Àíäðàø

Áðàéâèê çà òåðîðèçúì å 21 ãîäèíè çàòâîð.  Íîðâåãèÿ íàöèîíàëíèòå äåáàòè çà âúçìåçäèåòî ñå âçðèâèõà. Ïñèõèàòðèòå áÿõà îáâèíåíè â íåàäåêâàòíà äîìèíàöèÿ íàä ñúäèÿòà. Íåçàïîçíàòè ñ ìåäèöèíñêàòà òåðìèíîëîãèÿ òðóäíî ðàçáèðàõà êàêâî îçíà÷àâà „ëè÷íîñò èçâúí íîðìà“. Êàêâî ùå ðå÷å äèñêîìôîðò ïðè îáùóâàíå ñ äðóãèòå, èçîëèðàíîñò è çàãóáà íà èçðàçÿâàíå íà åìîöèèòå. Êàêâî çíà÷è ïàðàíîèäíà ïîäîçðèòåëíîñò, çàâèñòëèâîñò, ñàìîæèâîñò. Àíäðàø Áðàéâèê íå áå õàðåñâàë ìàéêà ñè, çàùîòî áèëà òâúðäå ðåàëèçèðàíà, åìàíöèïèðàíà, çàùîòî õîäåëà ãîëà ïðåä íåãî, êîãàòî áèë äåòå. Ïðåâåäåíè íà åçèêà íà ïñèõîïàòîëîãèÿòà, íåãîâèòå ñòðàííè ôàíòàçèè ìó ãàðàíòèðàõà ëå÷åáåí, à íå çàòâîðåí ðåæèì çà äåÿíèÿòà ìó. Âúïðåêè ñòðàäàíèÿòà, êîèòî áå ïðè÷èíèë íà æåíè è ìúæå. Çàñåãà äåëîòî „Áðàéâèê“ èçâèñè åêñïåðòíîñòòà íàä æàæäàòà çà âúçìåçäèå. Æåðòâèòå íà „êàñàïèíà îò Îñëî“, êàêòî ãî íàðè÷àõà ìåäèèòå, ñå îïèòâàò ïðåä ïðîæåêòîðè è ìèêðîôîíè äà èçãëåæäàò ïðîñâåòëåíè è óìèðîòâîðåíè. Èñòèíàòà å, ÷å òå æàäóâàò ñïðàâåäëèâîñò.  ñâÿò, â êîéòî ñìúðòòà èçáóõâà îò íàé-ñïîêîéíèòå ìåñòà, ñúòâîðåíè çà ïî÷èâêà è ñìÿõ, òðÿáâà íÿêîé äà ñëîæè ðåä. Âèñøàòà èíñòàíöèÿ çà íàêàçàíèå íà çëîòî, ïðè÷èíåíî íà äåñåòêè õîðà, ìëàäè, ñòàðè, äåöà, íå ìîæå äà áúäå åäèí ñúä, åäèí ïðîêóðîð, íåêîëöèíà ñêúïî ïëàòåíè ïñèõèàòðè è ïñèõîëîçè. Ëèáåðàëíàòà ôèëîñîôèÿ íà Åâðîïà è ãîëÿìà ÷àñò îò ÑÀÙ îòäàâíà îòõâúðëè ñìúðòíîòî íàêàçàíèå. Äîðè äîæèâîòíàòà ïðèñúäà ñå ñìÿòà çà ãðóáî íàðóøåíèå íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Äåìîêðàòè÷íîòî ïðàâîâî ñúçíàíèå âÿðâà â ïðåâúçïèòàíèåòî íà ÷îâåêà. Äîðè íàé-äîëíèÿò èçâåðã èìà ïðàâî íà âòîðè øàíñ. Áèáëåéñêîòî „îêî çà îêî, çúá çà çúá“ å ìèíàëîòî íà íàøèòå ïðåäöè, êàçâàò àìåðèêàíöèòå è åâðîïåéöèòå. È ðèäàÿò íàä çàêëàíèòå ñè äåöà, êîèòî áÿõà, ïî çëîùàñòíî ñòå÷åíèå íà îáñòîÿòåëñòâàòà, ïîïàäíàëè íà îñòðîâ Þòüîÿ èëè íà ïðåìèåðàòà íà „Áàòìàí“ â çàáóòàíîòî ãðàä÷å â Êîëîðàäî. Íåðîäåíîòî äåòåíöå íà ìëàäàòà èçðàåëêà, äîøëà íà ìîðå â Áúëãàðèÿ, íàé-âåðîÿòíî ùå ïîëó÷è ñúùîòî ïðàâîñúäèå. Ìàéêà ìó áå ïîïàäíàëà â íåïîäõîäÿùî âðåìå è íà íåïîäõîäÿùî ìÿñòî òî÷íî, êîãàòî ñëåä äúëãî î÷àêâàíå, ãî íîñåøå â óòðîáàòà ñè.

6

КОЛОНКАТА НА ТАТЯНА ВАКСБЕРГ

Антитероризъм на първо четене Íóëà ñèãóðíîñò è ïðåíåáðåæåíèå êúì æåðòâèòå íà òîâà íåõàéñòâî. Áúëãàðñêîòî ïðàâèòåëñòâî òðÿáâà äà å äàðåíî ñ îñîáåí òàëàíò, çà äà óñïåå äà äåìîíñòðèðà è äâåòå. Ñëåä êàòî ïîäöåíè ïðåäóïðåæäåíèÿòà íà Èçðàåë çà ãîòâåí àòåíòàò è ñ òîâà ñïîìîãíà òîé äà ñå ñëó÷è, êàáèíåòúò íå èçïðàòè íèòî åäèí ñâîé ïðåäñòàâèòåë íà ïîãðåáåíèåòî íà çàãèíàëèÿ áúëãàðñêè ãðàæäàíèí. Øîôüîðúò íà âçðèâåíèÿ àâòîáóñ Ìóñòàôà Êüîñåâ áåøå ïîãðåáàí â ðîäíîòî ñè ñåëî Þðóêîâî áåç íèêàêâî ó÷àñòèå íà èçïúëíèòåëíàòà âëàñò. Íå ìîæå äà ñå êàæå, ÷å ñà ñå îòíåñëè êúì íåãî êàòî êúì ÷óæäåíåö, çàùîòî ïðåìèåðúò ìíîãî ôîòîãåíè÷íî âíèìàâà ñ ÷óæäåíöèòå. Ïî-âåðîÿòíî å ïðîñòî äà íå ñà ãî çàáåëÿçàëè. Ñïîðåä èíôîðìàöèÿ íà âåñòíèê „24 ÷àñà“ êàáèíåòúò å îòïóñíàë 10 000 ëåâà íà ñåìåéñòâîòî íà çàãèíàëèÿ, êàòî ðåøåíèåòî å âçåòî íà íåïðèñúñòâåíî çàñåäàíèå, ñàìî ñ ïîäïèñè íà ìèíèñòðèòå. Ïðåãëåä íà õðîíîëîãèÿòà ïîêàçâà, ÷å ïîìîùòà å îòïóñíàòà íÿêîëêî ÷àñà ñëåä ïúðâèòå ïóáëèêàöèè çà òîâà, ÷å êàáèíåòúò íå å èçïðàòèë ïðåäñòàâèòåë íà ïîãðåáåíèåòî. Êàêâî å òîâà? „Íà òè ïåò ëåâà, ñàìî ìè ñå ìàõàé îò ãëàâàòà“? Òîçè öèíèçúì ñúïåðíè÷è ñàìî ñ îòêðîâåíèåòî íà ìèíèñòúð Äåëÿí Äîáðåâ, ÷å „òå, èçðàåëöèòå, ñà ñè ñâèêíàëè“ [ñ àòåíòàòèòå]. Âçðèâúò â Áóðãàñ ïî÷òè íå ïðåäñòàâè îáëàñò íà ÷îâåøêàòà äåéíîñò, çàâèñåùà îò èçïúëíèòåëíàòà

âëàñò, êîÿòî äà ïîêðèâà íÿêàêúâ ñòàíäàðò èëè ïîíå äà èçðàçÿâà ïîåìàíå íà îòãîâîðíîñò çàðàäè òîâà, ÷å íèêîé ñòàíäàðò íå å ïîêðèò. Ñïîðåä èíôîðìàöèÿ íà ÁÍÒ ëèíåéêèòå ñà ïðèñòèãíàëè 20 ìèíóòè ñëåä àòåíòàòà, ìàêàð ÷å âðåìåòî çà ðåàêöèÿ íà ñïåøíèòå òåëåôîíè å ÷åòèðè ìèíóòè, à èíòåðâàëúò çà åôåêòèâíà ìåäèöèíñêà ïîìîù íà òåæêî ïîñòðàäàëèòå å äåñåò ìèíóòè. Ñïîðåä èíôîðìàöèÿ íà âåñòíèê „Ààðåö“ è êîðåñïîíäåíòà íà ÁÍÒ â Òåë Àâèâ íà ìÿñòîòî íà âçðèâà å èìàëî ïîëèöèÿ, íî òÿ å íàáëþäàâàëà áåçó÷àñòíî ïîñòðàäàëèòå, áåç äà ñå íàìåñâà. Åäíè ïîñòðàäàëè ñà ïîìàãàëè íà äðóãè è òîëêîâà. Âåäíúæ îçîâàëè ñå â áîëíèöàòà, æåðòâèòå íà àòåíòàòà ñà ñå ñáëúñêàëè ñ íåäîñòèã íà ëåãëà è ëåêàðñòâà – ñÿêàø Áóðãàñ íå å â ÅÑ. Ñàìîëåò îò Èçðàåë å äîñòàâèë íóæíàòà àïàðàòóðà è ìåäèêàìåíòè. Åäèíñòâåíîòî, êîåòî å áèëî íà âèñîòà â òåçè êðèòè÷íè ÷àñîâå, å ïðîôåñèîíàëíàòà ïîìîù íà ëåêàðèòå, íàïðàâèëè ÷óäåñà, âúïðåêè óñëîâèÿòà, â êîèòî ñà ïîñòàâåíè îò äúðæàâàòà. È íà ôîíà íà íå÷óâàíàòà êàìïàíèÿ, êîÿòî ñå âîäåøå ñðåùó òÿõ îò âúòðåøíèÿ ìèíèñòúð è îò òèðàæíèòå ìåäèè. Àêî ðåçþìèðàìå ãîòîâíîñòòà íà ñòðàíàòà äà ðåàãèðà â êðèòè÷íè ñèòóàöèè êàòî òàçè îò Áóðãàñ, îöåíêàòà

Обектив | Брой 201

7

áè ñëåäâàëî äà å äâîéêà çà äúðæàâàòà, øåñòèöà çà ëåêàðèòå. Íî ïðàâèòåëñòâîòî âñå òàêà ñè å íà ìÿñòîòî, äîêàòî ëåêàðèòå âñå ïî-òâúðäî åìèãðèðàò. Ñðåäíî ïî 507 ëåêàðè íàïóñêàò ãîäèøíî ñòðàíàòà, ïîêàçâàò ïîñëåäíèòå ïðîó÷âàíèÿ íà ôîíäàöèÿ „Îòâîðåíî îáùåñòâî”. Àáñîëþòíî ñèãóðíî å, ÷å òåõíèòå äèïëîìè íå ñà áèëè êóïåíè, çà ðàçëèêà îò ÿñíî ÷èè. Íÿêîé äà èìà ïëàí çà ïîñòàâÿíåòî íà íåùàòà íà ìÿñòîòî èì? Âïðî÷åì, ðåàêöèÿòà îò ïúðâèòå ÷àñîâå ñëåä àòåíòàòà å õàðìîíè÷íî ïðîäúëæåíèå íà áåçãðèæèåòî, ñ êîåòî áúëãàðñêèòå âëàñòè ñà ïðèåëè ïðåäóïðåæäåíèÿòà íà Èçðàåë îò òàçè çèìà. Ïðè 260 000 èçðàåëñêè òóðèñòè, ïðèñòèãàùè òóê ãîäèøíî, è ôàêòà, ÷å Áúëãàðèÿ å ñðåä ïúðâèòå ïåò ëþáèìè äåñòèíàöèè çà ïî÷èâêà íà æèòåëèòå íà Èçðàåë, èçïúëíèòåëíàòà âëàñò å óñïÿëà äà îñòàâè ïðåäóïðåæäåíèÿòà çà ðèñê îò àòåíòàò áåç ïîñëåäèöè. Äîñòúïúò äî ñãðàäèòå íà ëåòèùàòà âñå òàêà íå ñå êîíòðîëèðà, ïðîâåðêè íà áàãàæà â àâòîáóñèòå âñå òàêà íå ñå èçâúðøâàò, õîðàòà íå ñà ïðèçîâàâàíè äà âíèìàâàò çà èçîñòàâåíè ïàêåòè èëè äðóãè ñúìíèòåëíè ïðîÿâè, õîòåëèòå, â êîèòî îòñÿäàò èçðàåëñêè ãðóïè, íå ñà îõðàíÿâàíè, òðàíñïîðòíèòå ñðåäñòâà, ñ êîèòî òå ñå ïðèäâèæâàò, íå ñà ïðîâåðÿâàíè. Íèùî ÷óäíî, ÷å Áúëãàðèÿ ñå îïðåäåëÿ êàòî „ëåñíà ìèøåíà“ çà òåðîðèñòè. Êîëêî ïúòè òîâà å áèëî êàçâàíî íà âúòðåøíèÿ ìèíèñòúð è íà ñëóæáèòå çà ñèãóðíîñò – ïîêðàé âîéíàòà ñ òåðîðèçìà (â êîÿòî Áúëãàðèÿ ó÷àñòâà), ïîêðàé îáñúæäàíåòî íà óñëîâèÿòà çà âëèçàíå â Øåíãåí (êîèòî Áúëãàðèÿ òâúðäè, ÷å å èçïúëíèëà), íàêðàÿ è ïîêðàé ñèãíàëèòå çà âúçìîæíè àòåíòàòè ñðåùó

èçðàåëñêè öåëè? Âñúùíîñò îòãîâîðúò íÿìà çíà÷åíèå, çàùîòî òåçè ïðåäóïðåæäåíèÿ íàäàëè ñà áèëè ðàçáðàíè. Íàëè ïîìíèòå, ÷å äîðè ãëàâíèÿò ïðîêóðîð, ÷èåòî àé êþ âèäèìî ñúïåðíè÷è ñ òîâà íà âúòðåøíèÿ ìèíèñòúð, òâúðäåøå, ÷å íå ðàçáèðà êðèòåðèèòå, ïî êîèòî Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ îïðåäåëÿ çíàêîâèòå ñúäåáíè äåëà â Áúëãàðèÿ? Íå å ÿñíî çàùî ïðè òîâà ïîëîæåíèå òðÿáâà äà î÷àêâàìå Öâåòàíîâ äà ðàçáåðå êàêâî èñêàò îò íåãî, êîãàòî ìó êàçâàò, ÷å èìà ðèñê îò àòåíòàò ñðåùó èçðàåëöè. Ïúê è íå å ñàìî Öâåòàíîâ. Íàé-ÿñíàòà êàðòèíà íà ïðàâèòåëñòâåíàòà íåàäåêâàòíîñò áåøå íàðèñóâàíà ëè÷íî îò ïðåìèåðà. Îò òðèáóíàòà íà ïàðëàìåíòà òîé íà ñåðèîçíî ñðàâíè àíòèèçðàåëñêèÿ àòåíòàò ñ àòåíòàòà íà ãàðà Áóíîâî ïðåç 80-òå – èñêàøå äà êàæå, ÷å îáùîòî ìåæäó äâåòå ñúáèòèÿ å òîâà, ÷å íå ìîæå äà èì ñå ïðîòèâîäåéñòâà îò ñëóæáèòå çà ñèãóðíîñò. È ÷å ùîì „íàé-ÿêèòå“ ñëóæáè îò âðåìåòî íà êîìóíèçìà íå ñà ìîãëè äà ïðåäîòâðàòÿò âçðèâà íà ãàðà Áóíîâî, òîâà íå áèâà äà ñå î÷àêâà è îò äíåøíèòå. Ïðîáëåìúò å, ÷å àòåíòàòèòå íà 80-òå ñà äåëî òî÷íî íà „ÿêèòå ñëóæáè“, êàêâîòî è äðóãî äà òâúðäè íàöèîíàëèñòè÷åñêàòà ïðîïàãàíäà. Òå ñà àëèáè çà íàñèëñòâåíàòà àñèìèëàöèÿ íà áúëãàðñêèòå ìþñþëìàíè è óñëîâèå çà îòãëåæäàíå íà îìðàçàòà êúì òÿõ. Äà ãè ñðàâíèø ñ àòåíòàò ñðåùó èçðàåëöè, îñúùåñòâåí âêëþ÷èòåëíî è ïîðàäè ìåñòíîòî äúðæàâíè÷åñêî áåçãðèæèå, å íåìèñëèìî. ×óäíî êàê ñåìåéñòâîòî íà Ìóñòàôà Êüîñåâ áè ðåàãèðàëî íà ïîäîáíî ñðàâíåíèå è äàëè íå áè íàìåðèëî íÿêàêâà âðúçêà ñ òîâà, ÷å çàãèíàëèÿò áúëãàðñêè ãðàæäàíèí å íÿêàê „çàáðàâåí“ îò âëàñòèòå.

Татяна Ваксберг е журналист. Автор е на книгата „Милошевич и Трибуналът” и на филма „Технология на злото” за насилствената асимилация на българските турци. Била е кореспондент на радио „Свободна Европа” в Хага и Вашингтон. Има три национални награди за разследваща и аналитична журналистика. От 2009 г. води колонка в сп. „Обектив”.

8

Разговора води Антоанета Ненкова

13 мюсюлмани от Родопите на съд наесен. Как и защо започна делото УЧАСТНИЦИ

БИРАЛИ МЮМЮН – зам.-главен мюфтия АЛИ ХАЙРАДДИН – бивш софийски мюфтия МИХАИЛ ИВАНОВ – преподавател в НБУ КРАСИМИР КЪНЕВ – председател на БХК

Обектив | Брой 201

9

ОБЕКТИВ: На 18 юни 13 мюсюлмани от Родопите бяха обвинени, че проповядват антидемократична идеология и религиозна омраза. Г-н Хайраддин, вие сте един от обвинените. Чувствате ли се религиозен екстремист? ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Òåçè îáâèíåíèÿ íå ñà îò â÷åðà. Ïðåç 2007 ã. èìàøå ïîâäèãíàòî îáâèíåíèå, êîåòî ïðèêëþ÷è ñ ïðåêðàòÿâàíå îò ñòðàíà íà ïðîêóðàòóðàòà, áåç äà ñòèãíå äî ñúäà. Âïîñëåäñòâèå èìàøå àêöèÿ ñðåùó ôîíäàöèÿ „Âÿðà”. Ïðåç 2010 ã. èìàøå îáèñêè. Ñåãà å ïîâäèãíàòî îáâèíåíèå ñðåùó 13 ÷îâåêà. Òóê ñòàâà âúïðîñ çà ÿâëåíèå â ñëóæáèòå è áúëãàðñêîòî ìåäèéíî ïðîñòðàíñòâî. À çà åêñòðåìèçúì ñðåä ìþñþëìàíèòå â Áúëãàðèÿ è äóìà íå ìîæå äà ñòàâà.

ОБЕКТИВ: Обвиненията стъпват на доказателства, събрани от ДАНС през 2010 г. Формулирани ли са коректно?

антидемократична идеология и за подбуждане към омраза

ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Îáâèíèòåëíèÿò àêò å ãîëÿì – 124 ñòðàíèöè. Ïðî÷åòîõ ãî. Çàïðèëè÷à ìè íà ïðîòîêîë íà âàõìèñòúð Ôëàíäåðêà, åäèí ïåðñîíàæ îò ðîìàíà íà ßðîñëàâ Õàøåê – „Ïðèêëþ÷åíèÿòà íà äîáðèÿ âîéíèê Øâåéê”, ñúñ ñòðàñòòà ñè êúì øïèîíîìàíñêè ñþæåòè, êîèòî íÿìàò íèùî îáùî ñ äåéñòâèòåëíîñòòà è ñúñ çäðàâèÿ ñìèñúë.  îáâèíèòåëíèÿ àêò ñòàâà äóìà çà ïðîïîâÿäâàíå íà

Çà äà ðàçáåðåì ìåæäóíàðîäíèòå ñòàíäàðòè â òàçè ñôåðà, òðÿáâà äà ñòúïèì íà íåùî ñîëèäíî. Ïðåäëàãàì òîâà äà áúäå ïðàêòèêàòà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà â Ñòðàñáóðã. Êëþ÷îâî ðåøåíèå, êîåòî ñå îòíàñÿ êúì íàøèÿ ñëó÷àé, å „Ãþíäþç ñðåùó Òóðöèÿ” îò 2004 ã. Æàëáîïîäàòåëÿò å ïðîïîâåäíèê íà ñåêòà â Òóðöèÿ, êîÿòî ñå ñìÿòà çà êðàéíà.  ïðåäàâàíå ïî òóðñêàòà òåëåâèçèÿ òîé êàçàë, ÷å äåìîêðàòúò å ÷îâåê áåç ðåëèãèÿ, ÷å äåìîêðàöèÿòà â Òóðöèÿ å äåñïîòè÷íà, ÷å ñâåòñêàòà äåìîêðàòè÷íà ñèñòåìà å ëèöåìåðíà, ÷å ìþñþëìàíèòå íå ìîãàò äà ñïîäåëÿò äåìîêðàòè÷íèòå öåííîñòè, ÷å ñïîðåä èñëÿìà

10

КЛУБ ОБЕКТИВ íå ìîæå äà áúäå íàïðàâåíà ðàçëèêà ìåæäó óñòðîéñòâîòî íà äúðæàâàòà è èíäèâèäóàëíèòå ÷îâåøêè âÿðâàíèÿ. Ïðîêóðàòóðàòà â Òóðöèÿ ãî îáâèíÿâà â ðàçïðîñòðàíåíèå íà àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ è ñúäúò ìó íàëàãà ãëîáà. Åâðîïåéñêèÿò ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà íàìèðà íàðóøåíèå íà íåãîâîòî ïðàâî íà ñâîáîäà íà èçðàçÿâàíå, êàòî ïðèåìà, ÷å ïðîïîâÿäâàíåòî íà èäåè, îñíîâàíè íà ðåëèãèîçíè âÿðâàíèÿ, êîèòî ñà íàñî÷åíè ïðîòèâ ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàòè÷íèÿ ïðàâîâ ðåä, äîðè äà ñà ôóíäàìåíòàëèñòêè, ùîì íå ñå ïðèçîâàâà êúì íàñèëèå, èìàò ïðàâî íà ïóáëè÷íà èçÿâà â åäíî äåìîêðàòè÷íî îáùåñòâî. Çà êàêâî ñòàâà äóìà îáà÷å â îáâèíèòåëíèÿ àêò ñðåùó 13-òå ? Òîé å ôîðìóëèðàí îñíîâíî âúðõó ìàòåðèàë, èççåò ïðè åäíà àêöèÿ íà ÄÀÍÑ, îñúùåñòâåíà ñ ãîëÿìà äîçà ïðîèçâîë ïðåç îêòîìâðè 2010 ã. Èççåòèÿò äîêàçàòåëñòâåí ìàòåðèàë ñà íÿêîëêî äóçèíè ÷óâàëè ñ ëèòåðàòóðà. Ñëåä òîâà íÿêàêâè åêñïåðòè çàïî÷íàëè äà ÷åòàò òåçè êíèãè è âúòðå íàìåðèëè ôðàçè, êîèòî èì ñå ñòîðèëè ïðîòèâíè íà äåìîêðàòè÷íèÿ ïðàâîâ ðåä. Îáâèíèòåëíèÿò àêò ïðèåìà, ÷å ïðèòåæàòåëèòå íà òàçè ëèòåðàòóðà, çà êîèòî å äîêàçàíî, ÷å ñà áèëè â íÿêàêâà âðúçêà ïîìåæäó ñè, êàêòî è ñ îðãàíèçàöèè â ÷óæáèíà, ïðîïîâÿäâàò àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ. Òàêúâ èçâîä ñå ïðàâè

главно въз основа на съдържанието на тези книги  îáâèíèòåëíèÿ àêò íÿìà íèêàêâè äîêàçàòåëñòâà, ÷å èíäèâèäóàëíî âñåêè îò òåçè õîðà å ïðîïîâÿäâàë ÷ðåç ïðèçîâàâàíå êúì íàñèëèå, èäåè, êîèòî ñà ïðîòèâíè íà äåìîêðàòè÷íèÿ ïðàâîâ ðåä.  ìîÿ äîì èìà ñú÷èíåíèÿ íà Õèòëåð, íà Ãüîáåëñ, íà Ñòàëèí, êîèòî ñå ïðîäàâàò ñâîáîäíî íà áúëãàðñêèÿ ïàçàð; íà ñúùîòî îñíîâàíèå îáåêò íà íàêàçàòåëíî ïðåñëåäâàíå ìîãà äà ñòàíà è àç.

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Îáâèíåíèÿòà ñà òðè. Ïúðâîòî å çà ÷ëåíóâàíå è ðúêîâîäñòâî íà ïðåñòúïíà îðãàíèçàöèÿ, êàòî íåéíàòà öåë å äà ñå ðàáîòè ñðåùó äåìîêðàòè÷íèÿ ïðàâîâ ðåä íà Áúëãàðèÿ, òîåñò íåéíàòà äåéíîñò å íàñî÷åíà êúì èçâúðøâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿ ïî Ãëàâà ïúðâà. Îðãàíèçàöèÿòà å „Àë Óàêô àë èñëÿìè”. Âòîðî, çà òðèìà äóøè ñòàâà äóìà çà ïðîïîâÿäâàíåòî íà àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ. Òðåòî, çà ñúùèòå òðèìà äóøè ñòàâà äóìà è çà ïðîïîâÿäâàíåòî íà îìðàçà. Çàïèòàõ ñå äàëè îáâèíåíèåòî îáîñíîâàíî äîêàçâà, ÷å òàçè îðãàíèçàöèÿ å ïðåñòúïíà. Òîâà, ÷å íå å ðåãèñòðèðàíà, íå áèõ êàçàë, ÷å å áåäà. Íàøèÿò Êîìèòåò çà íàöèîíàëíî ïîìèðåíèå áåøå íåðåãèñòðèðàí, íî íå áåøå ïðåñòúïíà îðãàíèçàöèÿ.  Áúëãàðèÿ âñåêè èìà ïðàâîòî äà ñå ñäðóæàâà, áåç äà ñå ðåãèñòðèðà. Íåðåãèñòðèðàíåòî íå å ïðåñòúïëåíèå. Äåéíîñòòà íà åäíà îðãàíèçàöèÿ ÿ ïðàâè ïðåñòúïíà èëè íå.  îáâèíèòåëíèÿ àêò íå íàìåðèõ íèêàêâî îáîñíîâàâàíå íà òåçàòà, ÷å òàçè îðãàíèçàöèÿ å ïðåñòúïíà. Ãîâîðè ñå, ÷å òÿ å íà îñíîâàòà íà ñàëàôèçìà. Âúçíèêâà âúïðîñúò

дали салафизмът е престъпна доктрина? Òîãàâà òðÿáâà äà ñè ãîâîðèì êîè äîêòðèíè ñà ïðåñòúïíè.  Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ ñå êàçâà, ÷å ïðåñòúïíà å íàöèñòêàòà äîêòðèíà. Íî íå å ñàìî òÿ. Êàêâè ñà êðèòåðèèòå, íà áàçàòà íà êîèòî ñàëàôèçìúò å îáÿâåí çà àíòèäåìîêðàòè÷íà, çà ïðåñòúïíà äîêòðèíà, íàñî÷åíà êúì ñâàëÿíå íà ñúùåñòâóâàùèÿ ðåä?

Обектив | Брой 201

11

13 МЮСЮЛМАНИ ОТ РОДОПИТЕ НА СЪД...

Âñÿêà ðåëèãèÿ ñúäúðæà â ñåáå ñè ëèíèÿ íà òúðïèìîñò è íà íåòúðïèìîñò, âêëþ÷èòåëíî õðèñòèÿíñêàòà, âêëþ÷èòåëíî þäåéñêàòà. Ïúðâàòà Áîæèÿ çàïîâåä â íàøàòà Áèáëèÿ å „Äà íÿìàø äðóãè áîãîâå îñâåí Ìåíå”. Òîâà å íåòúðïèìîñò. Ìîãà äà

ïîñî÷à ìíîãî ïðèìåðè íà íåòúðïèìîñò â Ñòàðèÿ çàâåò è â õðèñòèÿíñòâîòî. Èñóñ Õðèñòîñ êàçâà: „Àç äîéäîõ äà îáúðíà ñèíà ñðåùó áàùàòà è áðàò ñðåùó áðàòà”. Òîâà, ÷å â åäíà ðåëèãèÿ èìà ëèíèÿ íà íåòúðïèìîñò, íå ÿ ïðàâè àíòèäåìîêðàòè÷íà.

ОБЕКТИВ: Нетърпимостта, за която говорите, нарушава ли съвременните демократични стандарти?

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Òîâà å âúïðîñ íà ñåðèîçåí àíàëèç. Ãîâîðè ñå, ÷å òàçè äîêòðèíà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ. Ìèñëÿ, ÷å òî÷íàòà äóìà å „íåñúãëàñèå” - ñ íÿêîè åëåìåíòè íà çàïàäíàòà äåìîêðàöèÿ. Íèå, ïðèâúðæåíèöèòå íà òàçè äåìîêðàöèÿ, ñè æèâååì â áëàæåíñòâî, êàòî ÷å ëè òîâà å íàé-äîáðîòî íà ñâåòà. Ìþñþëìàíèòå íè çàÿâèõà, ÷å òå ñúùî èìàò ñâîèòå ðàçáèðàíèÿ çà

äåìîêðàöèÿ, çàòîâà íåêà äà ïîãîâîðèì, íåêà äà èìà äèàëîã ìåæäó ðåëèãèèòå. ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Ïðîïîâÿäâàùèòå íàøàòà ðåëèãèÿ â Áúëãàðèÿ ñå áðîÿò íà ïðúñòè. Òóê ñòàâà âúïðîñ çà õîðà, àêòèâíè â ðåëèãèÿòà. ÄÀÍÑ (ïðåäè òîâà ÃÄÁÎÏ) àòàêóâàò õîðà, êîèòî ðàçïðîñòðàíÿâàò ðåëèãèÿòà ñè.

ОБЕКТИВ: Обвинението към вас какво е?

ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Çà ïðîïîâÿäâàíå íà àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ. Òðÿáâà äà óòî÷íèì, ÷å

религията не е идеология Íèòî õðèñòèÿíñòâîòî, íèòî èñëÿìúò, íèòî þäåéñòâîòî ñà èäåîëîãèè. Òîâà ñà ðåëèãèè,

ïîñòàíîâêè. Ïîãëåäíàòî ïðåç ïðèçìàòà íà ïîñòàíîâêàòà, âñè÷êè ñà àíòèäåìîêðàòè÷íè. Ñëåä êàòî ïðèëàãàì ïðèíöèïèòå íà ðåëèãèÿòà ñè, çíà÷è àç ñúì àíòèäåìîêðàò. Òåçè õîðà ïðîïîâÿäâàò ðåëèãèÿòà ñè, à íå èäåîëîãèÿ. Ïðîïîâÿäâàò êàê äà ñå èçâúðøâàò áîãîñëóæåíèÿòà, êàê è â êàêâî äà âÿðâàò.

12

КЛУБ ОБЕКТИВ

ОБЕКТИВ: Лично вие проповядвали ли сте враждебност и насилие?

ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Íèêîãà. Óáåäåí ñúì, ÷å âñè÷êè ó÷àñòíèöè íèêîãà íå ñà ïðîïîâÿäâàëè ïîäîáíî íåùî. Àáñóðä íà äíåøíî âðåìå å äà ñå ãîâîðè òîâà, îñîáåíî çà Áúëãàðèÿ. Ðåëèãèÿòà – òîâà ñà ïðèíöèïè, ïîñòàíîâåíè îò Áîã, êîéòî å èçòî÷íèêúò íà âñÿêî äîáðî. ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Ñúäúðæàùèòå ñå îáâèíåíèÿ â îáâèíèòåëíèÿ àêò ñðåùó 13-òå ñà íåïðèåìëèâè, íåìîòèâèðàíè, àáñóðäíè. Íàïèñàíè ñà íåãðàìîòíî – „Ïðîòèâîïîñòàâÿíå íà ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà, ðàçäåëåíèåòî íà âëàñòèòå, ëèáåðàëèçìà...”. Ïðåäñòàâåòå ñè,

обвиняват ги, че нападат либерализма Êàê å âúçìîæíî â ñúâðåìåííà ïëóðàëèñòè÷íà äúðæàâà äà èìà ïðîêóðîð, êîéòî äà îáâèíÿâà íÿêîãî, ÷å íàïàäà ëèáåðàëèçìà?! Ëèáåðàëèçìúò

å ïîëèòè÷åñêà èäåîëîãèÿ.  Áúëãàðèÿ íÿìà ãîñïîäñòâàùà ïîëèòè÷åñêà èäåîëîãèÿ. Ìîæå áè ïðîêóðîðúò ñè å ïîìèñëèë, ÷å ñà ñå âúðíàëè îíåçè âðåìåíà, êîãàòî êîíñòèòóöèÿòà ïîñòóëèðàøå ãîñïîäñòâîòî íà åäíà èäåîëîãèÿ. ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Îò 2007 ã., êàêòî âå÷å áå êàçàíî, íàñàì ñå çàáåëÿçâà òåíäåíöèÿ ñðåùó ìþñþëìàíèòå â Áúëãàðèÿ, íåïîäêðåïåíà ñ ôàêòè.  òàçè íàñîêà íÿìà ïðåñòúïëåíèÿ, íÿìà îñúäåí. Ñòàâà âúïðîñ çà ïîëèòè÷åñêè àêò, åäíà îò îñíîâíèòå öåëè íà êîéòî å ìþñþëìàíèòå äà áúäàò íàêàðàíè äà èçïúëíÿâàò íÿêàêâà ôîðìà íà ðåëèãèÿ, êàêâàòî íÿêîé æåëàå. Àêî òîâà å òàêà, òî íåêà íàçíà÷àò ìþôòèÿ îò ÄÀÍÑ èëè Ïðîêóðàòóðàòà è äà íè êàçâà êàêâî äà ñëåäâàìå â ðåëèãèÿòà ñè è êàêâî íå. Ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî è îìðàçàòà ñà ñëåäñòâèå íà òåçè àêöèè. Ñëåäñòâèå å è íàñòðîåíèåòî ñðåùó ìþñþëìàíèòå, êîåòî å â êîíòåêñòà íà àíòèèñëÿìèçìà, êîéòî ñå íàáëþäàâà ïî öåëèÿ ñâÿò.

ОБЕКТИВ: Чу се и мнение, че този обвинителен акт е борба срещу Главното мюфтийство.Има ли основание подобна хипотеза. ÁÈÐÀËÈ ÌÞÌÞÍ: Íà çàñåäàíèå íà Âèñøèÿ ìþñþëìàíñêè ñúâåò ÿñíî èçðàçèõìå íàøåòî ñòàíîâèùå. Ïðè àðåñòóâàíåòî íà 13-òå ìþôòèéñòâîòî áåøå â êðèçà è òîãàâà ÷óõ ïîäîáíî òúëêóâàíèå. Òåçè 13 ÷îâåêà ðàáîòÿò â ñèñòåìàòà íà èçïîâåäàíèåòî. Äâàìà îò òÿõ ñà ìþôòèè, äðóãèòå ñà èìàìè, ó÷èòåëè.  Áúëãàðèÿ íå ðàçïîëàãàìå ñ òîëêîâà ìíîãî ïðîïîâåäíèöè è ñïåöèàëèñòè, ÷å äà íå ñå ïîçíàâàìå. Èñëÿìñêàòà ðåëèãèÿ èäâà ñ ìèð. Òÿ å ïîêàçàëà ñâîÿòà ëîÿëíîñò.  òåçè ãåîãðàôñêè

Обектив | Брой 201

13

13 МЮСЮЛМАНИ ОТ РОДОПИТЕ НА СЪД...

øèðèíè òÿ íå å îò â÷åðà. Èìàìå òðàäèöèè õîðàòà äà æèâåÿò çàåäíî. Ñëåä äåìîêðàòè÷íèòå ïðîìåíè, êîãàòî âå÷å èìàìå ñâîáîäà íà ñëîâîòî, ñâîáîäà íà èçðàç íà ðåëèãèèòå, ìþñþëìàíèòå èìàò ïðàâî äà ñå îáó÷àâàò, äà èçïîâÿäâàò, ïðîïîâÿäâàò è ðàçïðîñòðàíÿâàò ðåëèãèÿòà ñè.

Ñúâñåì íîðìàëíî å â èñëÿìà äà èìà ïîñòàíîâêè, êîèòî äåìîêðàöèÿòà äà íå õàðåñâà. Íèå ñìÿòàìå îáà÷å, ÷å â äåìîêðàòè÷íà ñðåäà íèå ìîæåì äà ñúæèòåëñòâàìå, çà ðàçëèêà îò âðåìåòî íà êîìóíèçìà, êîãàòî òîâà íå áåøå âúçìîæíî. Êàòî ÷å ëè íÿêîé èìà èíòåðåñ õîðàòà äà íå ñà çàåäíî, à äà ñà åäèí ñðåùó äðóã.

ОБЕКТИВ: Според вас ислямът или която и да било религия отваря ли рамката за идеология, която може да не съответства на съвременните демократични стандарти?

ÁÈÐÀËÈ ÌÞÌÞÍ: Ðàçáèðà ñå, ÷å íå ñúîòâåòñòâà, íî íèå ñïîêîéíî ìîæåì äà ñúæèòåëñòâàìå. Òóê å ìîìåíòúò, êîéòî íè îáåäèíÿâà.

ìúæåòå è æåíèòå è ðåëèãèîçíàòà ñâîáîäà. Èìà ðåëèãèè (íå ñàìî èñëÿìúò), â êîèòî îòäåëíèòå ïîëîâå íå ñà ðàâíîïîñòàâåíè. Íàïðèìåð â èñëÿìà íå çíàåì äà èìà æåíà ìþôòèÿ èëè èìáì. Íî òàêà å è â ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà, â êàòîëè÷åñêàòà öúðêâà, âúâ âñè÷êè äðóãè ðåëèãèîçíè îáùíîñòè â Áúëãàðèÿ. Òîâà íå ìîæå äà ñå âìåíè êàòî ïðåñòúïëåíèå íà åäíà ðåëèãèÿ. Àêî ãî âìåíèø, òîãàâà îñúäåòå è êàòîëèöèòå, ïðàâîñëàâíèòå.

ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Ùå ñå ñïðà íà îáùàòà ôðàçà „ïðîòèâîïîñòàâÿíå íà ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà”, êàêòî å çàïèñàíî â îáâèíèòåëíèÿ àêò. Íèå ãîâîðèì ïðåäè âñè÷êî çà ïîëèòè÷åñêà äåìîêðàöèÿ. Èìà è äðóãè âèäîâå äåìîêðàöèÿ – èíäóñòðèàëíà, ñîöèàëíà. Îñíîâíî äîêàçàòåëñòâî çà ïðîòèâîïîñòàâÿíå íà ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà â îáâèíèòåëíèÿ àêò å ïðîïîâÿäâàíåòî ñðåùó òîâà õîðàòà äà ñå ÿâÿâàò íà èçáîðè. Ñïîðåä ïðîêóðàòóðàòà òîâà å ïðîòèâîïîñòàâÿíå íà ïðèíöèïèòå íà äåìîêðàöèÿòà. Èìà ðàçëè÷íè ãðóïè â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, êîèòî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò õîðàòà äà ãëàñóâàò. Òîâà íå å çàáðàíåíî. Äîðè äà êàæåòå „Èçáîðèòå íèùî íå ðåøàâàò, òå íå ñà íåùî, â êîåòî òðÿáâà äà ó÷àñòâàìå”, òîâà íå å ïðîòèâîïîñòàâÿíå íà ñúâðåìåííè äåìîêðàòè÷íè ïðèíöèïè. Òàêèâà õîðà ñ òàêèâà ðàçáèðàíèÿ çà ïîëèòè÷åñêî ó÷àñòèå èìà âúâ âñè÷êè äåìîêðàòè÷íè îáùåñòâà.  Çàïàäíà Åâðîïà è â Ñåâåðíà Àìåðèêà – íàé-äåìîêðàòè÷íèòå îáùåñòâà â ñâåòà, ñúùî èìà òàêèâà ãðóïè è èì å äàäåíà âúçìîæíîñò ñâîáîäíî äà èçðàçÿâàò ñâîèòå óáåæäåíèÿ.

ÁÈÐÀËÈ ÌÞÌÞÍ: Ìúæåòå è æåíèòå ñà ðàâíîïîñòàâåíè ïðåä çàêîíà. Äåìîêðàöèÿòà äàâà âúçìîæíîñò íà ÷îâåêà äà èçáåðå ñâîÿòà âÿðà. Ùîì ñúì èçáðàë äàäåíà âÿðà è ÿ èçïîâÿäâàì, çíà÷è àç ïðèåìàì âñè÷êî, êîåòî ñëåäâà îò íåÿ. Æåíàòà, êîÿòî èçïîâÿäâà òàçè âÿðà, ïðèåìà âñè÷êî òîâà. À êàê èçãëåæäà ðåëèãèÿòà îòâúí, òîâà íå íè çàñÿãà. Àêî ÷îâåê å õàðåñàë òàçè ðåëèãèÿ, ùå ñòàíå ìþñþëìàíèí. Íî íåêà ñè çàäàäåì âúïðîñà: êîëêî æåíè áèõà êàçàëè „Èñêàì ðàâíîïðàâèå â òàçè ðåëèãèÿ!” Êîëêî ìþñþëìàíêè áèõà äîøëè â èçïîâåäàíèÿòà è áèõà êàçàëè: „Èñêàìå äà ðåôîðìèðàìå òàçè ðåëèãèÿ, èñêàìå äà ñå ïðîòèâîïîñòàâèì íà îïðåäåëåíè ïîñòàíîâêè â Êîðàíà!”? Òàêîâà íåùî íÿìà. ×îâåê å ñïîêîåí â òîâà, êîåòî å èçáðàë.

 îáâèíèòåëíèÿ àêò ñå ãîâîðè çà ïðîòèâîïîñòàâÿíå íà îñíîâíè ÷îâåøêè ïðàâà – ðàâåíñòâîòî ìåæäó

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Íåêà äà ãëåäàìå íà íàøèÿ ðàçãîâîð êàòî ïðèìåð êàê ñå óñòàíîâÿâà äèàëîã

14

КЛУБ ОБЕКТИВ ìåæäó ïðåäñòàâèòåëèòå íà ðàçëè÷íè ðåëèãèè. Òóê íàó÷àâàìå íÿêîè íåùà îò ìþñþëìàíèòå, êîèòî íå ïîçíàâàìå äîáðå. Õóáàâî å ïî-äîáðå äà îïîçíàåì òÿõíàòà ãëåäíà òî÷êà. Çàòîâà å íåîáõîäèì äèàëîã. Íà áàçàòà íà ïîçíàíèÿòà ñè àç ñúì óáåäåí, ÷å âúòðå â ñâîÿòà îáùíîñò ìþñþëìàíèòå ó íàñ èìàò ïðîáëåìè â îòíîøåíèÿòà ñè. Èìà ïðîáëåìè ìåæäó òåçè, êîèòî çàâúðøèõà â àðàáñêèòå ñòðàíè, è òåçè, êîèòî ñå èçãðàäèõà êàòî äóõîâíè ëèöà â Òóðöèÿ èëè Áúëãàðèÿ. Èìà ïðîáëåìè ìåæäó çàâúðøèëèòå â àðàáñêèòå ñòðàíè è ãîëÿìà ÷àñò îò ìþñþëìàíèòå â Ðîäîïèòå è Ëóäîãîðèåòî. Òåçè ïðîáëåìè îáà÷å òðÿáâà äà ñå ðåøàâàò ñïîêîéíî â îáùíîñòòà. Çà òîâà òðÿáâà äà èìà ñèëíî ìþôòèéñòâî. Çà äà áúäå òî ñèëíî, äúðæàâàòà òðÿáâà äà ïðåñòàíå äà ìó ñå áúðêà. Äúðæàâàòà òðÿáâà äà ïîìàãà íà äóõîâíîòî

îáðàçîâàíèå íà ìþñþëìàíèòå â Áúëãàðèÿ, äà ìó ïîìàãà ìàòåðèàëíî. „Àë Óàêô àë èñëÿìè” âëåçå â Áúëãàðèÿ ïðåç 1990 ã., çà äà ôèíàíñèðà ìþñþëìàíñêîòî îáðàçîâàíèå è ãî ôèíàíñèðà äâå ãîäèíè ïîäðåä. Ñåãà òî ñå ôèíàíñèðà îò Òóðöèÿ. Áúëãàðèÿ íå äàâà íèòî åäèí ëåâ çà òîâà. Âìåñòî äà òúðñèì ôîðìà íà äèàëîã, âúçìîæíîñòè çà âçàèìíî îïîçíàâàíå,

ние предприемаме масова репресия, çàùîòî èìàìúò â Ðóäîçåì íàïðàâèë ôóòáîëåí îòáîð è èãðàë ôóòáîë ñ äåöàòà, çàùîòî òàêà ùÿë äà ãè ïðèâëå÷å êúì ñàëàôèçìà.

ОБЕКТИВ: Къде е задкулисието тук? Нима на държавата й е по-лесно да обвини, вместо да води диалог?

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Íåêà íå ãîâîðèì çà äúðæàâàòà, çàùîòî äúðæàâàòà – òîâà ñìå è àç, è âèå.

ñúçäàäîõìå íàïðåæåíèå è íàñòðîåíèÿ, êîèòî áèõà ìîãëè äà áúäàò

ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Íå å âÿðíî. Òîâà ñà ïîñòàíîâêèòå íà Ëåíèí, ÷å äúðæàâàòà, òîâà ñìå íèå. Äúðæàâàòà ñà Áîéêî Áîðèñîâ è Öâåòàí Öâåòàíîâ. Íèå íå ñìå äúðæàâàòà.

естествена почва за радикален екстремистки ислямизъм

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Ñïîðåä ìåí äúðæàâàòà å èçãðàäåíà íà ïðèíöèïèòå íà îáùåñòâåíèÿ äîãîâîð.  òîçè ñìèñúë âñè÷êè ñìå îòãîâîðíè êàêâî ïðåäñòàâëÿâà òÿ. Íå áèõ êàçàë, ÷å äúðæàâàòà ñà Áîéêî Áîðèñîâ, Ñèìåîí Äÿíêîâ èëè Öåöêà Öà÷åâà. Áåçñïîðíî îáà÷å èìàìå ó÷àñòèå íà ÄÀÍÑ, íà Ïàçàðäæèøêàòà ïðîêóðàòóðà. Íå ìîãà äà ìèñëÿ çà ìîòèâèòå, íî ìîãà äà ìèñëÿ çà ðåçóëòàòà. Çàùîòî â èíòåðåñ íà áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà ñèãóðíîñò å äà èìà äèàëîã ìåæäó ðåëèãèèòå, íî âìåñòî äà ïðàâèì òîâà, íèå ðåïðåñèðàìå, ïîêàçíî èççåìâàìå îãðîìíî êîëè÷åñòâî ëèòåðàòóðà â ñ. Ëúæíèöà è â ñ. Ñúðíèöà. Íàïðåãíàõìå õîðàòà â Ðîäîïèòå, èçïëàøèõìå ãè,

(ïîëèòè÷åñêî äâèæåíèå, êîåòî ñå îñúùåñòâÿâà îò ìþñþëìàíè è êîåòî áè ìîãëî äà íàâðåäè íà íàøàòà íàöèîíàëíà ñèãóðíîñò). Òåçè äåéñòâèÿ èìàò õàðàêòåð íà ìàñîâà ðåïðåñèÿ. Åäèíñòâåíîòî, êîåòî ñà âìåíÿâà íà äåñåò îò îáâèíÿåìèòå ëèöà, å ÷ëåíñòâîòî. Âíèìàòåëíî ïðîñëåäèõ êàêâî å íàïèñàíî çà îíîâà, êîåòî ñà èçâúðøèëè. Íà ïðàêòèêà – íèùî. Íàé-ãîëÿìîòî å, ÷å ã-í Àëè Õàéðàääèí å èçíàñÿë ëåêöèè â Áëàãîåâãðàä èëè â Ñîôèÿ â íÿêàêúâ àïàðòàìåíò. Íå å êàçàíî, ÷å òîâà å ïðåñòúïíà ëåêöèÿ. Òîâà, êîåòî ñå ïðàâè, å îïàñíî. ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Îñíîâíîòî äîêàçàòåëñòâî ñà

Обектив | Брой 201

15

13 МЮСЮЛМАНИ ОТ РОДОПИТЕ НА СЪД...

ïèñàíèÿòà â èççåòèòå êíèãè. Ïðàâè ñå âðúçêà ìåæäó òåõíèòå óáåæäåíèÿ è íàïèñàíîòî â êíèãèòå, êîèòî ñà òÿõíà ñîáñòâåíîñò. Àáñîëþòíî íåäîïóñòèìà âðúçêà! Äðóãèòå äîêàçàòåëñòâà ñà ïîëó÷åíè ÷ðåç

масово нарушаване на правото на неприкосновеност на кореспонденцията Ïðî÷èòàéêè îáâèíèòåëíèÿ àêò, âèå âèæäàòå çà êàêâî ñòàâà äóìà. Ñúäúò å ðàçðåøèë è ÄÀÍÑ å èççåëà îãðîìíî êîëè÷åñòâî ëèòåðàòóðà, DVD-òà, ïðèõâàíàëà å åëåêòðîííè êîìóíèêàöèè, áúðêàëà å â èìåèë àäðåñèòå íà õîðàòà çà ïåðèîäà ñåïòåìâðè

2009 ã. – ÿíóàðè 2010 ã. Ñëåäåíè ñà òåëåôîííèòå ðàçãîâîðè, ðàáîòåíî å ñ ïîäñòàâåíè õîðà – àãåíòè íà ÄÀÍÑ. Íî êàêâî äîêàçâàò èççåòèòå ïî òîçè íà÷èí äîêàçàòåëñòâà? Òå äîêàçâàò íàëè÷èåòî íà åäíà ãðóïà – ÷å òå ñà áèëè âúâ âðúçêà ïîìåæäó ñè, ÷å òå ñà áèëè âúâ âðúçêà ñ íÿêàêâè õîðà â Òóðöèÿ è Ñàóäèòñêà Àðàáèÿ, ÷å ñà ñè îáìåíÿëè îò÷åòè è ñà ïîëó÷àâàëè íÿêàêâè ïàðè. Íî ãî íÿìà îñíîâíîòî, çà äà ñå äîêàæå, ÷å òåçè õîðà ñà ïðîïàãàíäèðàëè àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ – ñúäúðæàíèåòî íà òîâà, êîåòî òå ñà êàçàëè íà äðóãè õîðà è íà÷èíúò, ïî êîéòî ñà ãî êàçàëè. Äîêàçàòåëñòâà, ÷å ñà ïðîïîâÿäâàëè ëè÷íî ïðåä äðóãè õîðà àíòèäåìîêðàòè÷íà äîêòðèíà ñ ïðèçîâàâàíå êúì íàñèëèå, íÿìà.

ОБЕКТИВ: Има ли доказателства, че тези техни срещи с други хора са заплаха както за хората от региона, така и за националната сигурност?

ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Òîçè îáâèíèòåëåí àêò å ôîðìóëèðàí ïî òîäîðæèâêîâñêè ìàíèåð – ïîñòóëèðàìå, ÷å íÿêàêâè õîðà ñà àíòèäåìîêðàòè, øïèîíè è ò.í. Àêî ïðî÷åòåòå ïðîòîêîëèòå îò ñòàëèíñêèòå ïðîöåñè îò 1937 ã. â Ñúâåòñêèÿ ñúþç, ùå âèäèòå ñúùîòî. Íå ñå êàçâà êàêâè âúçãëåäè èçïîâÿäâàò è ïðîïîâÿäâàò òåçè õîðà, à äîêàçàòåëñòâàòà ñà íàñî÷åíè äà ñå äîêàæå êîíòàêò ñ ëîøè õîðà, „òðîöêèñòêî-çèíîâèåâñêî-áóõàðèíñêàòà áàíäà”.

íåùà, êîèòî íå ïðèåìàì. Çà ðàçëèêà îò ã-í Êðàñèìèð Êúíåâ, àç íå ïðèåìàì, ÷å åäíî äóõîâíî ëèöå îò êîéòî äà áèëî àìâîí å ðåäíî äà àïåëèðà äà íå ñå õîäè íà èçáîðè. Òîâà åäíî äóõîâíî ëèöå íå òðÿáâà äà ïðàâè! Òàêà ñòàâà ñìåñâàíå ìåæäó ðåëèãèÿòà è äúðæàâàòà, à çà ìåí âàæåí ïðèíöèï å òå äà íå ñå ñìåñâàò. Íî òîâà ïðåñòúïëåíèå ëè å? Íå ñìÿòàì. Âìåñòî äèàëîã, âìåñòî äà ãîâîðèì ïîìåæäó ñè, íèå îñúùåñòâÿâàìå ðåïðåñèÿ. À òîâà å íåäîïóñòèìî è å âðåäíî çà ñòðàíàòà íè.

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Êîãàòî ÷åòîõ îáâèíèòåëíèÿ àêò, ñå îïèòàõ äà ðàçãðàíè÷à äâå íåùà – èìà ëè èçâúðøåíî íåùî îò íàøèòå ïðèÿòåëè ìþñþëìàíè, êîåòî àç íå ïðèåìàì, è äàëè èçâúðøåíîòî å ïðåñòúïëåíèå. Îòêðîâåíî ùå ïðèçíàÿ, ÷å èìà íÿêîè

Èçêëþ÷èòåëíî îïàñíî çà ñúñòîÿíèåòî íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà â Áúëãàðèÿ îáà÷å å èççåìâàíåòî íà ëèòåðàòóðàòà. È àç êàòî Êðàñèìèð Êúíåâ èìàì â ñâîÿòà áèáëèîòåêà

16

КЛУБ ОБЕКТИВ „Ìîÿòà áîðáà” íà Õèòëåð, „Çåëåíàòà êíèãà” íà Êàäàôè, òîìîâå íà Ñòàëèí. Òîâà íå ìîæå äà áúäå ïðåñòúïëåíèå!

À òóê ïèøå ñàìî, ÷å å èççåòî îãðîìíî êîëè÷åñòâî ëèòåðàòóðà, áåç äà ñå ñïîìåíàâà êàêâî ñúäúðæà òÿ. Òîâà å íåäîïóñòèìî.

Èíà÷å òðÿáâà äà èìàìå êðèòåðèè êîÿ ëèòåðàòóðà å ïðåñòúïíà,

Ïî-íàòàòúê â îáâèíèòåëíèÿ àêò âèæäàìå, ÷å ñúäúðæàíèåòî íà òàçè ëèòåðàòóðà å îòèøëî âñòðàíè. Òî êàòî ÷å ëè å åäèíñòâåíî äà ïîñëóæè íà àðãóìåíòàöèÿòà, ÷å îðãàíèçàöèÿòà å ïðåñòúïíà, à òÿ å ïðåñòúïíà, çàùîòî ñå îñíîâàâà íà ñàëàôèòñêàòà èäåîëîãèÿ, òÿ ïúê å ïðåñòúïíà, çàùîòî òàêà ñëåäâà îò ëèòåðàòóðàòà, êîÿòî å èççåòà. Òîâà å êàçóèñòèêà, òîâà ñà íåêîðåêòíè ðàçñúæäåíèÿ äîðè îò ëîãè÷íà ãëåäíà òî÷êà.

да имаме списък с престъпна литература. Ìíîãî âàæíà íîðìà çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà, âúâåäåíà â Àíãëèÿ îùå ïðåç ÕV²² âåê, å êîãàòî ñå ïðàâè îáèñê, òðÿáâà äà èìàø çàïîâåä, â êîÿòî ïèøå êàêâî òúðñèø.

ОБЕКТИВ: Г-н Хайраддин, в обвинителния акт пише, че от вас са иззели освен книги и компютри, и пари.

ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Çåò ìè âîäè õàäæèè â Ìåêà. Ïåò ÷îâåêà ñè áÿõà äàëè ïàðèòå çà òîâà. Ïî âðåìå íà îáèñêèòå èççåõà òåçè ïàðè è àç òðÿáâàøå äà ãè âúçñòàíîâÿâàì. Íåùàòà îùå íå ñà ïðèêëþ÷èëè. Êîãàòî ïðèêëþ÷àò, òîãàâà ùå ñå ðåøàâà êàêâî ùå ñå ïðàâè ñúñ ñðåäñòâàòà. ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: À èìà ëè âúðíàòè êíèãè?

ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Îùå íèùî íå å âúðíàòî. Òîâà å âòîðîòî èççåìâàíå îò äîìà ìè. Ïðåç 2007 ã. òðè ñëóæáè ñå èçðåäèõà äà êîìåíòèðàò â ìåäèèòå êàêâè ïðåñòúïíèöè ñìå, êëåòêè íà „Àë Êàéäà”, ïðåäñòàâèòåëè íà „Ìþñþëìàíñêè áðàòÿ”. Äîðè íå ñà çàïîçíàòè, ÷å „Ìþñþëìàíñêè áðàòÿ” è „Àë Êàéäà” íå ñå ïîíàñÿò. Òåçè îáâèíåíèÿ áÿõà îòïðàâåíè êúì ìåí.

ОБЕКТИВ: Има ли клетки на „Ал Кайда” в Якоруда?

ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Èìà íÿêàêâè „êëåòêè“, íî êàêâè ñà òî÷íî, íÿìàì ïðåäñòàâà... Íî àêî òðÿáâà äà êîìåíòèðàì îáâèíåíèåòî ñåðèîçíî, ùå êàæà, ÷å èìà

ñåðèîçíî ðàçìèíàâàíå â îáâèíåíèåòî ïî îòíîøåíèå íà „ñàëàôèòñêàòà” èäåîëîãèÿ. Êàêâî òî÷íî å „ñàëàôèòñêà èäåîëîãèÿ”? Óïðàâëåíèåòî â Ñàóäèòñêà

Обектив | Брой 201

17

13 МЮСЮЛМАНИ ОТ РОДОПИТЕ НА СЪД...

Àðàáèÿ å ñàëàôèòñêî. Òî àíòèäåìîêðàòè÷íî ëè å?! Òðÿáâà äà èì ñå ïîòúðñè ñìåòêà. Èíòåðïîë äà ãè èçäèðè. Ñàëàôèòèòå â ìîìåíòà èìàò äâàìà ìèíèñòðè â ïðàâèòåëñòâîòî â Åãèïåò. Òàêà å è â ïðàâèòåëñòâîòî íà Ëèáèÿ. Êîå å àíòèäåìîêðàòè÷íîòî âñúùíîñò? Òàêàâà å è ïîçèöèÿòà ïî îòíîøåíèå íà çàáðàäêèòå. Àêî âúâ Ôðàíöèÿ, Õîëàíäèÿ, âúîáùå â Åâðîïà èìà åäíà ïîçèöèÿ, òî Ìèíèñòåðñòâîòî íà ïðàâîñúäèåòî â ÑÀÙ êàçâà, ÷å å ìîðàëíî ïðåñòúïëåíèå ÷îâåê äà áúäå îáâèíÿâàí èëè ñúäåí çàðàäè çàáðàäêàòà. Êîå å àíòèäåìîêðàòè÷íîòî? Êàê òðÿáâà äà ãî îïðåäåëèì? Òîâà ìè å ìíîãî èíòåðåñíî! Äèñêóñèÿòà å ìíîãî øèðîêà è àç íå èñêàì äà ÿ ðàçãëåæäàì â àñïåêòà íà îòíîøåíèÿòà èñëÿì - äåìîêðàöèÿ. Äåáàòúò ïðåäñòîè. Áèõ ñè ïîçâîëèë äà ïîÿñíÿ, ÷å îò ãëåäíà òî÷êà íà ñúâðåìåííîòî ðàçâèòèå íà ñâåòà òóê ñòàâà âúïðîñ çà íåäîðàçóìåíèå ìåæäó Èçòîêà è Çàïàäà, ìåæäó èñëÿìà è Çàïàäà, êîåòî íå êàñàå êîíêðåòíè ÷îâåøêè ïðàâà, çàùîòî ÷îâåøêèòå ïðàâà íå ñà ÷óæäè íà èñëÿìà. Òå ñà ñòðîãî ðåãëàìåíòèðàíè, êàêòî è íà Çàïàä. Òàêà å è ïî îòíîøåíèå ïðàâàòà íà æåíàòà. Æåíàòà â èñëÿìà èìà ïîâå÷å ïðàâà îò ìúæà. Â

îòãîâîð íà òîâà, ÷å æåíà íå ìîæå äà áúäå ìþôòèÿ, ùå êàæà, ÷å ñúïðóãàòà íà Ïðîðîêà – Àéøà, å áèëà ïúðâèÿò ìþôòèÿ. Ìþôòèÿ îçíà÷àâà äà äàâà ðåëèãèîçíà ïîñòàíîâêà ïî äàäåíè âúïðîñè. Òÿ å ó÷èëà ìúæåòå.  ñëó÷àÿ íÿìàì ïðåäâèä ìþôòèÿ – äà çàåìà äëúæíîñò êàòî ðúêîâîäèòåë íà äàäåí ðàéîí è äà îòãîâàðÿ çà íÿêàêâè èìàìè. Îïðåäåëåíî ìîæåì äà êàæåì, ÷å ñòàâà äóìà çà íåäîðàçóìåíèå ìåæäó ïîçèöèÿòà íà Çàïàäà êúì èñëÿìà è ïî îòíîøåíèå íà ïîçèöèÿòà íà íÿêîè ìþñþëìàíè êúì Çàïàäà. Àêöèÿòà íà ÄÀÍÑ îáà÷å íå å íåäîðàçóìåíèå. Òÿ å öåëåíàñî÷åíà, ïîëèòè÷åñêà Öåëòà é å ñúçäàâàíå íà ñòðàõ ñðåä ìþñþëìàíèòå, çàïëàøâàíå, íàëàãàíå íà íÿêàêâè ôîðìè íà èçïúëíåíèå íà ðåëèãèÿ, ñúçäàâàíå íà íàñòðîåíèÿ ñðåùó ìþñþëìàíèòå. Âñè÷êî òîâà êîðåñïîíäèðà ñ àáñîëþòíà íåãðàìîòíîñò ïî îòíîøåíèå íà ðåëèãèÿòà îò ñòðàíà íà áúëãàðñêèòå ñëóæáè, êîèòî ñà èçïîëçâàíè ïîëèòè÷åñêè. Òàêà áåøå è ïðè ïðåäèøíîòî ïðàâèòåëñòâî, òàêà å è ïðè òîâà. Èìà ëè íîâ „øåðèô” – âåäíàãà àêöèÿ. Êàêòî ñå âèæäà è ïðè ñëåäâàùèÿ „øåðèô” ùå èìà íîâà àêöèÿ ñðåùó ìþñþëìàíèòå.

ОБЕКТИВ: Държавата предпочита да репресира, вместо да води диалог с мюсюлманите. Можем ли да се обединим около това изречение? ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Âúïðîñúò òóê íå îïèðà äî äúðæàâåí èíòåðåñ, à äî ïîëèòè÷åñêè èíòåðåñ, êîéòî èìà ïàðòèéíà íàñî÷åíîñò. Ñòàâà âúïðîñ çà ïîëèòè÷åñêî èçïîëçâàíå íà ñëóæáèòå ñðåùó ìþñþëìàíèòå. Íàøàòà öåë íå å äà ñúçäàâàìå âðàãîâå. Íÿìàìå òàêúâ èíòåðåñ. Òîâà å íàøåòî îáùåñòâî, â êîåòî ñúæèòåëñòâàìå. Òóê íå òðÿáâà äà êîìåíòèðàìå ñàìî ïðåäñòàâèòåëè íà ðåëèãèè. Èìà àòåèñòè è

ïðåäñòàâèòåëè íà ðàçëè÷íè îáùíîñòè. Òî÷íàòà äóìà å „ïëóðàëèçúì”. Èñëÿìúò çàñòàâà çàä íåãî. Ùå ñå ïîçîâà íà Êîðàíà. Ïðîòèâíèöèòå íà Ïðîðîêà (âúâ âúçõîäÿùà ãðàäàöèÿ) ñà õðèñòèÿíèòå, þäåèòå è åçè÷íèöèòå. Îòíîøåíèåòî íà èñëÿìà êúì íåìþñþëìàíèòå ñå ãðàäèðà òàêà: Õðèñòèÿíèòå ñà íàçîâàíè „íàé-áëèçêè”. Çàåäíî ñ ïðåäñòàâèòåëèòå íà âñè÷êè íåáåñíè ðåëèãèè ñà íàçîâàíè „õîðà íà ïèñàíèåòî”. Êàòî íàé-êðàéíè ñà îïðåäåëåíè

18

КЛУБ ОБЕКТИВ åçè÷íèöèòå. Äîðè è êúì òÿõ íà Ïðîðîêà Ìîõàìåä å ïîâåëåíî â Êîðàíà äà ñå îáúðíå ñ äóìèòå: „Î, íåâåðíèöè, âèå íÿìà äà ïîâÿðâàòå â òîâà, â êîåòî àç âÿðâàì, è àç íÿìà äà ïîâÿðâàì â òîâà, â êîåòî âèå âÿðâàòå. Âàøåòî âÿðâàíå ñè å çà âàñ, ìîåòî âÿðâàíå ñè å çà ìåí!” Êàêúâ ïî-ãîëÿì ïëóðàëèçúì è êàêâà ïîãîëÿìà äåìîêðàöèÿ îò òîâà?!

ìþñþëìàíèòå â òàçè äúðæàâà ñà êîðåêòíè, äîêîëêî ìîãàò äà îñèãóðÿò ñèãóðíîñòòà íà äúðæàâàòà.

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Ïîäêðåïÿì êàçàíîòî îò ã-í Õàéðàääèí. Âèäÿõìå ïðèìåð êàê åäèí ìþñþëìàíèí èçïîâÿäâà ïîëèòè÷åñêè ïëóðàëèçúì. Áè òðÿáâàëî äà ñå ïîó÷èì îò òîâà.

Ðàçáèðà ñå, äúðæàâàòà òðÿáâà äà ñå ãðèæè çà ñâîÿòà ñèãóðíîñò. Íèå ïîäêðåïÿìå òîâà, íî êîãàòî íåùî íå ñå èçâúðøè ïðåöèçíî, êîãàòî ïî âúïðîñèòå çà èñëÿìà âçåìàò äóìàòà åêñïåðòè, êîèòî â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò ñà àðàáèñòè, à íå òåîëîçè, íèå ïîïàäàìå ïîä òåõíèòå èíòåðïðåòàöèè çà ïðîáëåìèòå â ìþñþëìàíñêàòà îáùíîñò. Íåëåïîñò å äà ñå òâúðäè, ÷å ñàëàôèçìúò å èäåîëîãèÿ, îòäåëíî îò èñëÿìà. Íèå èñêàìå, êîãàòî èìà ïðîáëåì, äà ñå ñúâåòâàò ñ èçïîâåäàíèåòî. Íàé-ìàëêîòî òðÿáâà äà ñå èçèñêâà îôèöèàëíî åêñïåðòíî ñòàíîâèùå îò ñàìîòî èçïîâåäàíèå ïî âúïðîñè, êàñàåùè íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò.

Ñòàíà äóìà çà èçïîëçâàíåòî íà ñïåöèàëíèòå ñëóæáè è íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà (äîêîëêîòî ïðîêóðàòóðàòà ìîæå äà áúäå íàðå÷åíà ÷àñò îò ñúäåáíàòà ñèñòåìà) çà ïîëèòè÷åñêè íàòèñê âúðõó ìþñþëìàíèòå. Òîâà å ïðîòèâ èíòåðåñèòå íà äúðæàâàòà. Òî ðóøè äúðæàâíèÿ èíòåðåñ. Äúðæàâàòà íå ìîæå äà èìà çà öåë òàêîâà ïîâåäåíèå.  òîçè ñìèñúë êàçâàì, ÷å ñìå ÷àñò îò äúðæàâàòà, çàùîòî òÿ å ïðîòèâ èíòåðåñèòå íà âñåêè åäèí îò íàñ, çàùîòî ñòàâà äóìà çà ðóøåíå íà íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò îò Äúðæàâíàòà àãåíöèÿ „Íàöèîíàëíà ñèãóðíîñò”.

Когато мюсюлманите са натиснати, те са консолидирани Èìà ïîëèòè÷åñêè ïàðòèè, êîèòî ãè íàòèñêàò. Êîãàòî îêàçâàìå ïîëèòè÷åñêè íàòèñê âúðõó ìþñþëìàíèòå, íèå çàñèëâàìå ñîáñòâåíèòå ñè ïîçèöèè, âíóøàâàéêè ñòðàõ ñðåä íåìþñþëìàíèòå. Íà îñíîâàòà íà òîçè ñòðàõ ñå ïîëó÷àâà óñèëâàíå íà åòíîöåíòðèçìè, óñèëâàíå íà ðåëèãèîçíè öåíòðèçìè. Òîâà å â ïîëçà íà îïðåäåëåíè ïîëèòè÷åñêè ïàðòèè. Ñúçäàâà ñå âïå÷àòëåíèå, ÷å íåùàòà ñå ðàçâèâàò òàêà âúâ âðåìåòî, çàùîòî ñìå â ïîñëåäíàòà ïðåäèçáîðíà ãîäèíà. Íå áèõ èñêàë äà áúäà ïîäîçðèòåëåí, íî êàòî ÷å ëè íåùàòà ñå ïðàâÿò ñ òàêàâà öåë. ÁÈÐÀËÈ ÌÞÌÞÍ: Íå ìîãà äà êàæà òî÷íî êàêâà å öåëòà êàêòî íà ìàùàáíàòà àêöèÿ íà ÄÀÍÑ, òàêà è íà îáâèíèòåëíèÿ àêò, ñòúïèë íà ñúáðàíèòå îò íåÿ òàêà íàðå÷åíè äîêàçàòåëñòâà. Òðÿáâà äà ñå âèäÿò ðåçóëòàòèòå. Çà ñúæàëåíèå ðåçóëòàòèòå ïëàøàò ìþñþëìàíèòå, íàïðÿãàò îòíîøåíèÿòà ìåæäó ìþñþëìàíèòå è íåìþñþëìàíèòå. Ðåçóëòàòèòå îò òàêèâà àêöèè õâúðëÿò âúïðîñèòåëíè çà òîâà äîêîëêî

През периода на прехода íèå ïîñòîÿííî ñìå â ïîçèöèÿòà íà îáâèíåíè, êîèòî òðÿáâà äà ñå çàùèòàâàò

Íà ïîñëåäíàòà ñðåùà íà çàâúðøèëèòå âèñøå èñëÿìñêî îáðàçîâàíèå â ñòðàíàòà è ÷óæáèíà, êîÿòî ñå ñúñòîÿ îò 6 äî 8 þëè òàçè ãîäèíà â Ìîì÷èëãðàä, âñè÷êè êîëåãè èçëÿçîõìå ñ äåêëàðàöèÿ, â êîÿòî ñå ïðèêàíâà êúì äèàëîã ìåæäó äúðæàâàòà è ìþñþëìàíñêîòî èçïîâåäàíèå, çà äà ñå ñëîæè êðàé íà ñïåêóëàöèèòå. ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Ìîåòî âèæäàíå çà ïîëèòè÷åñêàòà öåë íà àêöèÿòà íà ÄÀÍÑ ïðåç 2010 ã. å ïî-ðàçëè÷íî. Ïðåç îêòîìâðè 2010 ã. ïîëèòè÷åñêàòà ñèòóàöèÿ áå ïî-ðàçëè÷íà îò ñåãàøíàòà. Òîãàâà ïðàâèòåëñòâîòî íà ÃÅÐÁ äå ôàêòî áåøå â êîàëèöèÿ ñ Àòàêà. Òîâà äàäå ïîëèòè÷åñêà ïî÷âà è ïîëèòè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî çà äåéñòâèå íà ñëóæáèòå çà ñèãóðíîñò â îïðåäåëåíà íàñîêà. Îïèòúò ïîêàçâà, ÷å òå âèíàãè ñà ñå âúçïîëçâàëè îò òàêèâà ïðîñòðàíñòâà. Òå âèíàãè ñà èìàëè ïîëèòè÷åñêè öåëè, äî èçâåñòíà ñòåïåí íåçàâèñèìè îò ïîëèòè÷åñêèòå öåëè ïî âúðõîâåòå íà óïðàâëåíèåòî íà Áúëãàðèÿ. Èìåííî òå èçâúðøèõà òîçè ãðàíäèîçåí ãàô. Òîâà áåøå ìàñîâà àêöèÿ íà ñïëàøâàíå ïî÷òè â öÿëà Þæíà Áúëãàðèÿ (Ñìîëÿíñêî, Ãîöåäåë÷åâñêî, Âåëèíãðàäñêî, Ïëîâäèâñêî), êîÿòî îòåêíà ìíîãî ñèëíî ïî ñâåòà. Èìàøå ìíîãî êðèòèêè ñðåùó Áúëãàðèÿ, âêëþ÷èòåëíî êðèòèêè íà ðàâíèùå

Обектив | Брой 201

19

13 МЮСЮЛМАНИ ОТ РОДОПИТЕ НА СЪД...

ìåæäóíàðîäíè îðãàíèçàöèè. Áÿõà èççåòè ÷óâàëè ñ ëèòåðàòóðà îò äîìîâåòå íà õîðàòà. Òå îùå ñòîÿò ìîæå áè â ÄÀÍÑ. ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Ïðîêóðàòóðàòà ñå õâàëåøå, ÷å ùå ïðîâåðÿò è ïðî÷åòàò âñè÷êî. Ñèãóðíî ïðîäúëæàâàò äà ÷åòàò. ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Òàçè ìàñîâà çëîóïîòðåáà ñ íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà æèëèùàòà íà õîðàòà òðÿáâàøå äî ïîëó÷è íÿêàêâî îïðàâäàíèå. Òàêîâà îïðàâäàíèå ñå ÿâÿâà ñåãà îáâèíèòåëíèÿò àêò. Äî ãîëÿìà ñòåïåí òîé å êîíôóçèÿ çà ñåãàøíîòî ïðàâèòåëñòâî. Àêî òåçè õîðà áúäàò îñúäåíè çà òîâà,

çà êîåòî ñà îáâèíåíè, òî áè áèëî ñúùî îãðîìåí ïîëèòè÷åñêè ãàô, êîéòî áè ñå ïðåíåñúë âúðõó ñåãàøíèòå óïðàâëÿâàùè. Îò äðóãà ñòðàíà, òå íÿìà êàê äà îïðàâäàÿò ìàñîâàòà àêöèÿ ïðåç 2010 ã. ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Íåùàòà çàïî÷íàõà ïðåç 2007 ã. ñ àáñóðäíè îáâèíåíèÿ, ñ ïîêàçíà àêöèÿ íà ÃÄÁÎÏ, ñ âëèçàíå â äîìîâåòå ñ êà÷óëêè, ñ òðîøåíå, ñ àðåñòè íà ÷åòèðèìà ÷îâåêà çà 72 ÷àñà, åäèí îò êîèòî áÿõ àç. Âñè÷êî òîâà áå ïðåêðàòåíî, íÿìà íèêàêâî äîêàçàòåëñòâî. Ïðåç 2008 ã. èìàøå ïóáëè÷íà àêöèÿ ñðåùó „Âÿðà”. Ìåäèèòå ïàê ãðúìíàõà è ïàê íèùî. Ïðåäè äâå ñåäìèöè ìåäèèòå ïàê ãðúìíàõà, ÷å ñìå îáâèíåíè, âúïðåêè ÷å îáâèíåíèåòî å îò 2011 ã.

ОБЕКТИВ: Обвинението е от 2011 г., но обвинителният акт е от тази година.

ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Íî è òîãàâà, è ñåãà ìåäèèòå íåîïðàâäàíî ãúðìÿò, êîãàòî èìà ìåäèåí èíòåðåñ è áóì. Çàùî íå ïðîÿâÿâàò èíòåðåñ êàêâî ñå å ñëó÷èëî ñ ïðåäèøíèòå àêöèè è äîêúäå ñà ñòèãíàëè?! Ïðåç 2008 ã. èìàøå àòàêà ñðåùó 8 ÷îâåêà, â Ðàçëîæêî. Ðàçêàðâàõà ãè ïî ïîëèöåéñêèòå óïðàâëåíèÿ. Ìåäèèòå ïàê ãúðìÿõà. Âñè÷êî ïðèêëþ÷è – ïàê íèùî. Ïðåç 2010 ã. ñòàíàõà îáèñêèòå è èççåìâàíåòî íà ëèòåðàòóðàòà. Áåøå çàâåäåíî äåëî. Ñëåä òîâà Ïàçàðäæèøêàòà ïðîêóðàòóðà ïîâäèãà îáâèíåíèå. Çàáåëÿçâà ñå, ÷å ñòàâà âúïðîñ çà àêöèè, êîèòî äîñåãà äîêàçâàò, ÷å íÿìà ïðåñòúïëåíèå. Íå áèõ ñå ó÷óäèë, àêî òàêà ïðîäúëæè è íàòàòúê. Íÿêîé îáà÷å çàäàâà ëè ñè âúïðîñà äàëè èìà êîíòðîë âúðõó òåçè àêöèè?! Êîé êîíòðîëèðà òåçè îðãàíè?! Çàùîòî â ñëó÷àÿ òå íàñàæäàò íàñòðîåíèÿ â îáùåñòâîòî.

ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Ïðåç âñè÷êèòå òåçè ãîäèíè èìà

груба намеса от държавата в работите на Главното мюфтийство и саботаж – äà íå áúäå ðåãèñòðèðàíî èçïîâåäàíèåòî ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà Ìóñòàôà Õàäæú. Ïðåç ïîñëåäíèòå 20 ãîäèíè ìþôòèéñòâîòî å â ñúñòîÿíèå íà íåâúçìîæíîñò äà îñúùåñòâÿâà ñâîÿòà ôóíêöèÿ. Ïðåç òîâà âðåìå – ðåïðåñèâíè àòàêè ñðåùó õîðàòà â Ðîäîïèòå, íèêàêâà ãðèæà îò ñòðàíà íà äúðæàâàòà çà äóõîâíîòî îáðàçîâàíèå. Àç íå ñúì îïòèìèñò, ÷å ùå ñå ïîëó÷è ïîäîáðåíèå. Êàðòèíàòà å èçêëþ÷èòåëíî òðåâîæíà. Òîâà êàïñóëèðà õîðàòà â Ðîäîïèòå, ñúçäàâà ó òÿõ âúòðåøíî íàïðåæåíèå. Çàïî÷âà äåëåíèå íà „íèå” è íà „òå”. À òîâà ðóøè íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò, ñïàäà äîâåðèåòî ìåæäó ðàçëè÷íèòå ãðóïè. Íåîáõîäèì å äèàëîã çà òîâà

20

КЛУБ ОБЕКТИВ êàêâà å äåìîêðàöèÿòà ïðè èñëÿìà, êàê èçãëåæäà äåìîêðàöèÿòà íà Çàïàä, êàêâà å íàøàòà äåìîêðàöèÿ, êúäå ñà äîïèðíèòå òî÷êè, êúäå ñà ðàçëè÷èÿòà. Òîé ùå ïîìîãíå. Äðóãîòî å äà èìà ðàçäåëåíèå, îò êîåòî âñè÷êè ãóáèì.

ÁÈÐÀËÈ ÌÞÌÞÍ: Ñúãëàñåí ñúì ñ ã-í Èâàíîâ, ÷å îò òîâà âñè÷êè ãóáèì. Àêî íÿêîé ïå÷åëè, òî òîâà å âðåìåííà ïå÷àëáà, ïîíåæå íÿêîé ïîêàçâà ñâîÿ àâòîðèòåò, ñâîÿòà ñèëà.

ОБЕКТИВ: Прогнозирайте какво ще се случи през септември или октомври т.г., когато делото влезе в съда. Невинни или виновни?

ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Ïîçíàâàì õîðàòà, íà êîèòî å ïîâäèãíàòî îáâèíåíèå. Ïðè íîðìàëåí ñúä, ïðè íîðìàëíî ðàçãëåæäàíå íà äîêàçàòåëñòâàòà íå ìîæå äà èìà îñúäåíè. Îò òàêèâà äåéñòâèÿ ãóáèì âñè÷êè, çàùîòî ñå ñúçäàâàò ñòðàõîâå, ïðîáëåìè è íàñòðîåíèÿ â îáùåñòâîòî, íåïðèÿçúí åäèí êúì äðóã. ÊÐÀÑÈÌÈÐ ÊÚÍÅÂ: Áúëãàðñêîòî îáùåñòâî íå ïå÷åëè îò òîâà. Êàêúâòî è äà å èçõîäúò îò òîçè ãàô, òîé ñè îñòàâà ãàô è íèêîé íÿìà äà ïîõâàëè íàøàòà ñòðàíà.

Печелят службите за сигурност Òå ùå êàæàò, ÷å ñà íàïðàâèëè àêöèÿ ïðåç 2010 ã., ÷å ñà ñúáðàëè óáåäèòåëíè äîêàçàòåëñòâà, ÷å îáâèíåíèòå äåéñòâèòåëíî ñà ïðîïîâÿäâàëè èäåîëîãèÿ, ÷å ïðîêóðàòóðàòà å âíåñëà îáâèíèòåëåí àêò è ÷å òå ñà áèëè îïðàâäàíè èëè îñúäåíè íà íåùî äðåáíî. Ñïîðåä ìåí åäâà ëè ùå ïîëó÷àò åôåêòèâíî íàêàçàíèå. Íàé-âåðîÿòíî å äà ãè îñúäÿò íà àäìèíèñòðàòèâíè ãëîáè. Òåçè ãëîáè ñà îáæàëâàåìè ñàìî íà åäíà èíñòàíöèÿ. Òàì äåëîòî ùå ïðèêëþ÷è, áåç äà äîéäå â Ñîôèÿ äî Âúðõîâíèÿ êàñàöèîíåí ñúä, òîåñò áåç äà áúäå ïðîâåðåíî îò íàé-âèñøàòà ñúäåáíà èíñòàíöèÿ. Ùå ñòàíå òîâà, êîåòî ñòàâà ïî ìíîãî ïîâîäè – îò ÌÂÐ ùå êàæàò: „Íèå ãè õâàùàìå, òå ãè ïóñêàò”.

ÁÈÐÀËÈ ÌÞÌÞÍ: Êîëêîòî äî ïå÷àëáàòà – ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè çà èçáîðèòå ñúñ ñèãóðíîñò ùå ñïå÷åëÿò. Òîâà âèíàãè å äîáðà ðàçìåííà êàðòà â òåõíèòå ïðåäèçáîðíè êàìïàíèè. ÀËÈ ÕÀÉÐÀÄÄÈÍ: Àêî ïîä ðàäèêàëèçúì ñå ðàçáèðà ïðîïîâÿäâàíåòî íà èñëÿìà ïî îòíîøåíèå íà îáëåêëîòî íà æåíàòà, íà ìîëèòâàòà, ïî îòíîøåíèå íà âñè÷êè ïðèíöèïè íà ìîÿòà ðåëèãèÿ – äà, àç ñúì ðàäèêàëèñò. È ùå ïðîäúëæàâàì äà ãè ïðîïîâÿäâàì. Àêî èñêàò, íåêà ìå ñúäÿò, ÷å àç ñè ïðîïîâÿäâàì ðåëèãèÿòà. Íàêðàÿ èñêàì äà ñïîìåíà è òîâà, ÷å àíòèòóðñêèòå íàñòðîåíèÿ, íàñëåäñòâî îò îñìàíñêîòî âëàäè÷åñòâî, êîèòî âèòàÿò â îáùåñòâîòî, íåîáîñíîâàíî ñå ïðåíàñî÷âàò ñðåùó èñëÿìà. ÌÈÕÀÈË ÈÂÀÍÎÂ: Çà ñëó÷àÿ äóìàòà „ãàô” å ìåêî êàçàíà. Ñòàâà äóìà çà áåçîòãîâîðíî ïîâåäåíèå. Íà õîðà, êîèòî îñúùåñòâÿâàò òàêúâ òèï äåéñòâèÿ, íàé-ïîñëå òðÿáâà äà ñå ïîòúðñè îòãîâîðíîñò. Íåîáõîäèìî å äúðæàâàòà äà ñè âëåçå â ðîëÿòà, çà äà ñå çàùèòè. Íåîáõîäèìî å èçêëþ÷èòåëíî îòãîâîðíî îòíîøåíèå êúì ìþñþëìàíñêîòî èçïîâåäàíèå ó íàñ, êîåòî ïîëó÷è ìíîãî òåæêè óäàðè ïðåç ïîñëåäíèòå 22 ãîäèíè. Íà èçïîâåäàíèåòî òðÿáâà äà ñå ïîìîãíå. Òðÿáâà äà ñå ïîìîãíå çà äèàëîãà ìåæäó ìþñþëìàíèòå è íåìþñþëìàíèòå â íàøàòà ñòðàíà. Òîâà å çàäúëæåíèåòî íà äúðæàâàòà.

Обектив | Брой 201

21

Помаците –

мишена заради различността си Æúëòèòå èçäàíèÿ íå ïðîïóñíàõà äà íàïèøàò ïîäñòðåêàòåëñêè ñòàòèè. Åäíà îò òÿõ ãëàñè:“ÄÀÍÑ îáêðúæè ïèðèíñêèÿ êðàé“. Ñëåä àòåíòàòà êðàé Áóðãàñ àíîíèìíè èçòî÷íèöè ðàçêàçâàò ïðåä ìåäèèòå,÷å „ñëóæèòåëè ñà ïðèâèêàíè ïîä òðåâîãà íà ðàáîòíèòå ñè ìåñòà çàðàäè ïîÿâèëàòà ñå ñëåäà, âîäåùà êúì „Õèçáóëà” è „îãíèùàòà íà èñëÿìñêè ôóíäàìåíòàëèçúì. Ñïåöñëóæèòåëèòå ïðîâåæäàò ðàçïèòè è ïðîâåðÿâàò àëèáèòàòà íà îïðåäåëåíè ëèöà â Ïèðèíñêî, „èçâåñòíè“ ñ èçïîâÿäâàíå íà ðàäèêàëåí èñëÿì è êîíòàêòè ñúñ Ñàóäèòñêà Àðàáèÿ. Ïîä ëóïà

ñà ïîñòàâåíè ïîñëåäíèòå ñåäìèöè íà âñè÷êè, êîèòî ìîãàò äà èìàò íÿêàêâà ïðÿêà èëè êîñâåíà ñúïðè÷àñòíîñò êúì êúðâàâîòî äåÿíèå“, ñå êàçâà â ïóáëèêàöèÿòà. Äàëè ðîäîïñêèòå ñåëà ùå áúäàò îñòàâåíè íÿêîãà íà ìèðà? Äàëè ùå áúäå ÷óò ãëàâíèÿò ìþôòèÿ Ìîõàìåä Àëèø Õàäæè, êîéòî âåäíàãà ñëåä òðàãè÷íîòî ñúáèòèå ñúñ çàãèíàëèòå îò òåðîðèñòè÷íèÿ âçðèâ êðàé ëåòèùå Ñàðàôîâî óâåðè îáùåñòâîòî, ÷å çàïëàõè çà ðàäèêàëåí èñëÿì â Áúëãàðèÿ íÿìà! Îáåêòèâ

Ñíèìêè: Áîðèñëàâ Íèêîëîâ

22

ПОЗИЦИЯ Красимир Кънев

Атентатът в Бургас отприщи ислямофобия, а единствената българска жертва бе мюсюлманин Êîèòî è äà ñà èçâúðøèòåëèòå íà òåðîðèñòè÷íèÿ àêò îò 18 þëè íà ëåòèùå Ñàðàôîâî, åäèíñòâåíèÿò íàø ñúãðàæäàíèí, êîéòî çàãóáè æèâîòà ñè, áå áúëãàðñêè ìþñþëìàíèí. Íåãîâîòî ñåìåéñòâî áå çà÷åðíåíî, íåãîâèòå ñúñåëÿíè è ïðèÿòåëè áÿõà ïîòîïåíè â ñêðúá, ñúùî êàêòî ñåìåéñòâàòà è ïðèÿòåëèòå íà èçðàåëñêèòå òóðèñòè. Òå ïîñòðàäàõà çàðàäè çàãóáà íà áëèçêè õîðà; âñè÷êè îñòàíàëè ñòðàäàìå ïî äðóãè, ïî-ìàëîâàæíè ïðè÷èíè. Íî òîçè ôàêò íå ïîïðå÷è íà îòïðèùâàíåòî íà àíòèìþñþëìàíñêè íàñòðîåíèÿ ìíîãî ïðåäè äà ñå ïîëó÷àò ìàêàð è íàé-áåãëè èíäèêàöèè çà òîâà êîé è ñ êàêâè ïîäáóäè èçâúðøè àòåíòàòà. Èíòåðíåò ôîðóìèòå è ñîöèàëíèòå ìðåæè ñå íàïúëíèõà ñ ïðèçèâè çà „ïðîãîíâàíå íà ìþñþëìàíèòå è àðàáèòå” îò Áúëãàðèÿ, à ïðîôåñèîíàëíè ñåÿ÷è íà èñëÿìîôîáèÿ íå ïðîïóñíàõà ñëó÷àÿ îòíîâî äà çàãîâîðÿò çà ïîïúëçíîâåíèÿòà íà èñëÿìñêèòå ôóíäàìåíòàëèñòè, „ïðîïàãàíäèðàùè èñëÿìèçúì ïîñðåäñòâîì äèñàãè, ïúëíè ñ ïàðè”.

Àòåíòàòúò óäàðè ïî áúëãàðñêèÿ òóðèçúì, ïî îáðàçà íà íàøèòå ñëóæáè çà ñèãóðíîñò, èçîáùî ïî Áúëãàðèÿ êàòî ñïîêîéíà ñòðàíà, âñòðàíè îò êúðâàâèòå ìåæäóíàðîäíè êîíôëèêòè. Âëÿçîõìå îòíîâî â ñâåòîâíèòå ÷åðíè õðîíèêè. Íî íàé-ãîëåìèÿò óäàð ñå î÷åðòàâà äà áúäå ïî è áåçäðóãî êðåõêîòî ìåæäóåòíè÷åñêî è ìåæäóðåëèãèîçíî ñúæèòåëñòâî ó íàñ. Àòåíòàòèòå îò 11 ñåïòåìâðè 2001 ã. âúçïàëèõà èñëÿìîôîáèÿòà íàâñÿêúäå ïî ñâåòà, äîðè â ñòðàíè, èçâåñòíè ñúñ ñâîÿòà òîëåðàíòíîñò êúì âñÿêàêâè ðàçëè÷èÿ. Áúëãàðèÿ çà ñúæàëåíèå íå å èçâåñòíà ñ òîâà, à ìþñþëìàíèòå ó íàñ âèíàãè ñà æèâåëè êàòî íåæåëàíè ãîñòè. Êîãàòî â äðóãè ñòðàíè ïóáëèêóâàò êàðèêàòóðè íà ïðîðîêà âúâ âåñòíèöèòå, ó íàñ çàìåðÿò ìþñþëìàíèòå ñ êàìúíè è ÿéöà ïî âðåìå íà ìîëèòâà; êîãàòî â äðóãè ñòðàíè ïóáëè÷íî îáñúæäàò íåñúâìåñòèìîñòòà ìåæäó èñëÿìà è äåìîêðàöèÿòà, ó íàñ ïðåäàâàò íà íàêàçàòåëåí ñúä ìþñþëìàíñêè ïðîïîâåäíèöè çà ïðîïàãàíäà íà àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ. È âñè÷êî òîâà – îòïðåäè àòåíòàòà â Ñàðàôîâî îò 18 þëè. Êàêâî ëè èìà äà âèäèì çàíàïðåä?

Красимир Кънев е социолог, автор на книгите “Свобода на изразяване” и “Защита от изтезания”. Публикува в българския и в чуждестранния печат. Председател на БХК.

Обектив | Брой 201

23

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГТБ

Ñíèìêè: Áîðèñëàâ Íèêîëîâ

Радослав Стоянов

Фактическото съжителство и еднополовите двойки:

Втори дубъл Äåïóòàòúò Åìèë Ðàäåâ îò ïîëèòè÷åñêà ïàðòèÿ ÃÅÐÁ íåîòäàâíà âúçêðåñè êîðàáîêðóøèðàëàòà èäåÿ ñòàòóòúò íà äâîéêèòå, êîèòî ñúæèòåëñòâàò áåç áðàê ó íàñ, äà áúäå ïðèçíàò è ÿñíî ðåãëàìåíòèðàí â Ñåìåéíèÿ êîäåêñ. Ïðè òîâà, ïîó÷èë ñå îò íåóñïåõà íà ïðåäèøíèÿ ïîäîáåí îïèò îò 2008 ã., Ðàäåâ ìúäðî å ðåøèë, ÷å å íåîáõîäèì „îáùåñòâåí äåáàò“. Âñè÷êî ùåøå äà áúäå ÷óäåñíî, àêî íå áåøå èçðè÷íàòà ìó äåêëàðàöèÿ, ÷å èíèöèàòèâàòà å çà ïðàâíà

ðåãëàìåíòàöèÿ íà ôàêòè÷åñêèòå ñåìåéñòâà íà ðàçíîïîëîâèòå äâîéêè, íî íå è íà åäíîïîëîâèòå. „Áúëãàðñêîòî îáùåñòâî å êîíñåðâàòèâíî – îáÿñíÿâà òîé. – Íåêà ïúðâî óðåäèì ìàñîâèÿ ñëó÷àé. À ñëåä ãîäèíè ìîæå äà ñå âîäè äåáàò è çà ãåé äâîéêèòå“. Ñ äðóãè äóìè – ïîëîâèí÷àòî ðåøåíèå íà åäèí öÿë ïðîáëåì. Íåêà âèäèì íÿêîëêî ãëåäíè òî÷êè âúðõó íåãî.

24

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГТБ Фактическото като социална реалност

íÿìà äàííè çà áðîÿ íà åäíîïîëîâèòå äâîéêè â òàçè ñòàòèñòèêà, âúïðåêè ÷å òàêèâà å ìîæåëî äà ñå ñúáåðàò.

„Ôàêòè÷åñêîòî“ â ïðàâíîòî ïîíÿòèå ôàêòè÷åñêî ñúæèòåëñòâî îòáåëÿçâà, ÷å òî ãîâîðè çà åäíè äåéñòâèòåëíè îòíîøåíèÿ, çà åäíà ñîöèàëíà ðåàëíîñò. Ñúæèòåëñòâîòî „íà ñåìåéíè íà÷àëà“ îòäàâíà å èíòåãðàëíà ÷àñò îò âñÿêî ñðåäíîñòàòèñòè÷åñêî äîìàêèíñòâî â Áúëãàðèÿ. Âúïðîñúò çà ïðàâíàòà óðåäáà íà ôàêòè÷åñêèòå ñåìåéñòâà çàñÿãà ìíîãî õîðà – íå ñàìî æèâååùèòå â òàêèâà ñåìåéñòâà, íî è òåõíèòå äåöà. Ïðàâàòà íà äåöàòà, îòãëåæäàíè îò òàêèâà äâîéêè, ñà åäèí îò ïúðâîñòåïåííèòå è íàé-âàæíè àðãóìåíòè â äåáàòà çà óçàêîíÿâàíåòî íà òåçè îòíîøåíèÿ. Ïî äàííè íà Íàöèîíàëíèÿ ñòàòèñòè÷åñêè èíñòèòóò (ÍÑÈ) îò ïðåáðîÿâàíåòî íà íàñåëåíèåòî è æèëèùíèÿ ôîíä ïðåç 2011 ã. â Áúëãàðèÿ îôèöèàëíî 579 434 äóøè ñà äåêëàðèðàëè, ÷å æèâåÿò â ñúæèòåëñòâî áåç áðàê. Òîâà ñà îêîëî 15,3% îò îáùèÿ áðîé íà ñúæèòåëñòâàùè ñ ïàðòíüîð áúëãàðè. Òåçè äàííè âåðîÿòíî íå âêëþ÷âàò ìíîæåñòâî äâîéêè – ðàçíîïîëîâè è åäíîïîëîâè, êîèòî íå ñà äåêëàðèðàëè, ÷å æèâåÿò â òàêèâà îòíîøåíèÿ. ÍÑÈ

Çà ñðàâíåíèå – ïðåáðîÿâàíåòî îò 2010 ã. â ÑÀÙ ïîêàçâà, ÷å â íàä 111 000 àìåðèêàíñêè äîìàêèíñòâà, îãëàâÿâàíè îò ñåìåéíà äâîéêà îò åäèí ïîë, æèâåÿò äåöà ïîä 18-ãîäèøíà âúçðàñò (òåçè äàííè îáõâàùàò ñúùî ñåìåéñòâà â çàêîíåí áðàê, òúé êàòî â íÿêîè àìåðèêàíñêè ùàòè åäíîïîëîâèòå áðàêîâå ñà çàêîííè). Èäåÿòà çà „ãåé áðàêîâå“ èëè âúîáùå çà ñåìåéñòâà íà õîðà îò åäèí è ñúùè ïîë âñå îùå ñå âèæäà ñêàíäàëíà è íåïðèåìëèâà çà ìíîãî áúëãàðè. Íåçàâèñèìî îò òîâà îáà÷å, òàêèâà ñåìåéñòâà å èìàëî îò çîðàòà íà ÷îâåøêàòà öèâèëèçàöèÿ äî äíåñ âúâ âñè÷êè òî÷êè íà ñâåòà è âúâ âñÿêà êóëòóðà. Òîâà å íåèçáåæíî, çàùîòî õîðà, êîèòî ñà ïðèâëå÷åíè îò õîðà îò ñúùèÿ ïîë, ñå ðàæäàò âúâ âñè÷êè îáùåñòâà.

Проблемите Çàêîíîäàòåëñòâîòî ïðåäîñòàâÿ îïðåäåëåíè ïðàâà, îòãîâîðíîñòè, çàäúëæåíèÿ è îãðàíè÷åíèÿ íà

Обектив | Брой 201

25

ФАКТИЧЕСКО СЪЖИТЕЛСТВО...

ëèöàòà, êîèòî ñà ñêëþ÷èëè áðàê. Ïîíàñòîÿùåì åäíîïîëîâèòå äâîéêè ñà ëèøåíè îò êàêúâòî è äà å äîñòúï äî òÿõ. Áðàêúò íà òàêèâà äâîéêè å íåâúçìîæåí ñïîðåä êîíñòèòóöèÿòà íè, à ñåìåéñòâàòà èì íå ñå ïðèçíàâàò ïî íèêàêúâ äðóã íà÷èí îò çàêîíà, âúïðåêè ÷å ñúùåñòâóâàò ôàêòè÷åñêè.  áúëãàðñêèòå çàêîíè èìà áëèçî 50 òåêñòà, óðåæäàùè ðàçëè÷íè ïðàâà, îòãîâîðíîñòè, çàäúëæåíèÿ è îãðàíè÷åíèÿ çà áðà÷íèòå äâîéêè. Íåîáõîäèìî å äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å òîâà íå ñà „ñïåöèàëíè“ ïðàâà èëè ïðèâèëåãèè, êàêòî ÷åñòî íàìåêâàò íÿêîè õîìîôîáíè íàöèîíàëèñòè÷åñêè è ðåëèãèîçíè îðãàíèçàöèè, à ïðàâà, êîèòî âå÷å ñà äîñòúïíè çà áðà÷íèòå äâîéêè. Ñðåä òÿõ ñà: • • • •

• • • • •

Ïðàâî íà ñâèæäàíå è èíôîðìàöèÿ çà ñúñòîÿíèåòî íà ïàðòíüîð â çàòâîð èëè áîëíèöà; Ðîäèòåëñêè ïðàâà âúðõó äåöàòà, ðîäåíè ïðåç âðåìå íà âðúçêàòà; Ïðàâî íà îñèíîâÿâàíå; Ïðàâî íà ïàðè÷íî îáåçùåòåíèå çà âðåìåòî, â êîåòî ëèöå å ïîëàãàëî ãðèæè çà áîëåí ïàðòíüîð èëè äåòå, íà êîåòî å ðîäèòåë (íå íåïðåìåííî áèîëîãè÷åí); Ïðàâî íà äîáàâêà îò ïåíñèÿòà íà ïî÷èíàë ïàðòíüîð; Ïðàâî íà çàùèòà îò äîìàøíî íàñèëèå; Ïðàâî íà äàíú÷íî îáëåê÷åíèå çà ìëàäè ñåìåéñòâà; Ïðàâî íà èìóùåñòâåíà îáùíîñò è íà íàñëåäÿâàíå; Ïðàâî íà ôèíàíñîâà êîìïåíñàöèÿ çà ïîñòðàäàë ïðè ïðåñòúïëåíèå ïàðòíüîð è ìí. äð.

Децата Îòãëåæäàíåòî íà äåöà îò åäíîïîëîâè äâîéêè å åäíà îò íàé-ñïîðíèòå òî÷êè â äåáàòà çà ëåãàëèçèðàíåòî íà òåçè ñåìåéñòâà. Íÿêîè èçêàçâàò òâúðäåíèåòî, ÷å â òàêèâà äâîéêè äåöà íÿìà, äðóãè ïúê – ÷å íå áèâà äà èìà, çàùîòî òîâà áè èì íàâðåäèëî ïî íÿêàêúâ íà÷èí.  äåéñòâèòåëíîñò ìíîãî ëåñáèéêè, ãåé ìúæå, áèñåêñóàëíè è òðàíñïîëîâè õîðà (ËÃÁÒ) ñòàâàò ðîäèòåëè âñëåäñòâèå íà íàñòîÿùà èëè ïðåäèøíà âðúçêà ñ õîðà îò ïðîòèâîïîëîæíèÿ ïîë; ÷ðåç ñúðîäèòåëñòâî íà äåòå íà ñâîé ïàðòíüîð; ÷ðåç

îñèíîâÿâàíå íà äåòå îò åäèí îò äâàìàòà; ÷ðåç àñèñòèðàíà ðåïðîäóêöèÿ èëè ñóðîãàòíî ìàé÷èíñòâî (íàðè÷àíî îùå çàìåñòâàùî ìàé÷èíñòâî). Âå÷å íàä 40 ãîäèíè ðåçóëòàòèòå îò äåñåòêè ðàçëè÷íè èçñëåäâàíèÿ â îáëàñòòà íà ïñèõîëîãèÿòà è ñîöèàëíàòà ðàáîòà íå óñïÿâàò äà îòêðèÿò äàííè, ÷å äåöàòà, îòãëåæäàíè îò åäíîïîëîâè äâîéêè, ñå ðàçâèâàò ïî-íåáëàãîïðèÿòíî â êîéòî è äà å àñïåêò îò äåöàòà, îòãëåæäàíè îò ðàçíîïîëîâè äâîéêè. Âñè÷êè íàé-ãîëåìè íàöèîíàëíè îðãàíèçàöèè íà ñïåöèàëèñòè ïî ïñèõè÷íî çäðàâå è ïñèõîëîãèÿ â ñâåòà ïîääúðæàò ïîçèöèÿòà, ÷å åäíîïîëîâèòå äâîéêè ìîãàò äà áúäàò ïúëíîöåííè ðîäèòåëè è îòãëåæäàíèòå îò òÿõ äåöà íå ñå ðàçâèâàò ïî-çëå îò äåöàòà, îòãëåæäàíè îò äâîéêè ñ ðàçëè÷åí ïîë. Íåùî ïîâå÷å: äåöàòà, îòãëåæäàíè è â ìîìåíòà îò òàêèâà äâîéêè, ñà äèñêðèìèíèðàíè – òå íå ïîëçâàò ñúùèòå ïðàâà, êàêâèòî ïîëçâàò äåöàòà íà ðàçíîïîëîâè äâîéêè, íàïð. ïðàâîòî äà íàñëåäÿò è äâàìàòà ñè ðîäèòåëè.  ñúùîòî ïîëîæåíèå ñà è äåöàòà íà ðàçíîïîëîâè äâîéêè, êîèòî íå ñà ñêëþ÷èëè áðàê. Íî äîêàòî ðîäèòåëèòå íà ïîñëåäíèòå ìîãàò äà ñêëþ÷àò áðàê êàòî îïöèÿ, çà åäíîïîëîâèòå äâîéêè òàêúâ âàðèàíò íå ñúùåñòâóâà. Òàêà äåöàòà, îòãëåæäàíè îò ðîäèòåëè îò åäèí è ñúùè ïîë, ñà ïîñòàâåíè â ïî-ëîøî ïîëîæåíèå îò äåöàòà ñ ðîäèòåëè ñ ðàçëè÷åí ïîë, âúïðåêè ÷å è åäíèòå, è äðóãèòå èìàò äâàìà æèâè è ïîëàãàùè ãðèæè ðîäèòåëè.

Перспектива? Ïîäîáíî íà áðàêà, ôàêòè÷åñêîòî ñúæèòåëñòâî ðåàëèçèðà ïðàâîòî íà âñåêè äà ñúçäàäå è äà èìà ñâîå ñåìåéñòâî. Òîâà ïðàâî – íà ëè÷åí è ñåìååí æèâîò, å îñíîâíî çà ãðàæäàíèòå â äåìîêðàòè÷íîòî îáùåñòâî. Òî å ïðîãëàñåíî îò Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è îñíîâíèòå ñâîáîäè (÷ë. 8, ÷ë. 12 è ÷ë. 14) è âúòðåøíîòî çàêîíîäàòåëñòâî ñëåäâà äà ãî çà÷èòà è ãàðàíòèðà âúâ âúçìîæíî íàé-âèñîêà ñòåïåí è ïî íàé-äîáúð íà÷èí. Âúïðîñúò å äàëè äíåøíèòå çàÿâêè íà çàêîíîäàòåëÿ ñà ðúêîâîäåíè îò òîâà ðàçáèðàíå, èëè òúðñÿò ïîëèòè÷åñêè ñòðàòåãèè, ñ êîèòî äà ìîáèëèçèðàò ïî-ìëàäèÿ åëåêòîðàò ïðåäèçáîðíî. Ëè÷íàòà

26

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГТБ ìè ïðîãíîçà íå å ïîçèòèâíà. Äîòóê íàñòîÿùîòî ïðàâèòåëñòâî ñå ïîêàçà íåñïîñîáíî äà ðåàëèçèðà èñòèíñêè øèðîê „îáùåñòâåí äåáàò“. Îùå ïîâå÷å, ÷å òàêúâ äåáàò íåèçáåæíî ùå îñòàíå â ìåäèéíàòà ñÿíêà íà èêîíîìè÷åñêàòà êðèçà, èçãðàæäàùàòà ñå ïúòíà èíôðàñòðóêòóðà, öåíèòå íà åëåêòðîåíåðãèÿòà è êóï äðóãè „ïî-âàæíè“ âúïðîñè. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà íÿêîè êîíñåðâàòèâíè ðåëèãèîçíè îáùíîñòè ïúê ñå ïîêàçàõà ïîãúâêàâè è óñïåøíè â ñòðàòåãèÿòà ñè. Ïðåç 2008 ã. íåôîðìàëíîòî ñäðóæåíèå „Àñîöèàöèÿ îáùåñòâî è öåííîñòè“ íàâîäíè îáùåñòâåíèÿ äåáàò çà ôàêòè÷åñêèòå ñúæèòåëñòâà ñ äåçèíôîðìàöèÿòà, ÷å îñâåí ãåé ñåìåéñòâàòà, òå ùå óçàêîíÿò è ïîëèãàìèÿòà è êðúâîñìåøåíèåòî. Ïðåç 2012 ã. ñúùàòà ãðóïà, çàåäíî ñ äðóãè ãðàæäàíñêè ñäðóæåíèÿ, ïîäå ìàñîâà äåçèíôîðìàöèîííà êàìïàíèÿ îòíîñíî ïðîåêòà íà ñîöèàëíîòî ìèíèñòåðñòâî çà íîâ Çàêîí çà äåòåòî, ÷ðåç êîÿòî âñÿ èñòåðèÿ, ÷å äåöàòà ùå áúäàò îòíåìàíè ñâîåâîëíî îò äúðæàâàòà; ÷å çàêîíúò èìà „àíòèñåìååí õàðàêòåð“; ÷å äúðæàâàòà ùå èççåìå ðåøåíèÿòà çà íà÷èíà íà îòãëåæäàíå, âúçïèòàíèå è îáðàçîâàíèå îò ðîäèòåëèòå è äðóãè ïîäîáíè. Òîâà äîâåäå äî îòòåãëÿíå íà ñîöèàëíîòî ìèíèñòåðñòâî îò èäåÿòà çà âíàñÿíå íà çàêîíîïðîåêòà â ïàðëàìåíòà. Ñòðàõúò íà ìíîãî êîíñåðâàòèâíè õðèñòèÿíñêè ðîäèòåëè îò èäåÿòà äðóãè õîðà äà ïðåäñòàâÿò íà äåöàòà èì âúçãëåäè, ðàçëè÷íè îò òåõíèòå, ïîáåäè. Íà òîçè ïúñòúð ôîí ïðèåìàíåòî íà ïðàâíà óðåäáà çà êîèòî è äà å ôàêòè÷åñêè ñåìåéñòâà å ïî-ñêîðî ðîçîâ

áëÿí. Ëèïñàòà íà èíôîðìàöèÿ è ïîëèòè÷åñêà âîëÿ ïðåäîïðåäåëÿ òîâà. Íî àêî ñåìåéñòâàòà íà ðàçíîïîëîâèòå äâîéêè èìàò íóæäà îò çàùèòà è ïðàâíà óðåäáà íà îòíîøåíèÿòà ñè, òî ñúùàòà íóæäà èìàò è ñåìåéñòâàòà íà åäíîïîëîâè äâîéêè – âúçìîæíîñòòà è äâàìàòà äà èìàò äóìàòà â ðåøåíèÿòà, çàñÿãàùè äåòåòî, äà ðàç÷èòàò íà ãðèæèòå íà äðóãèÿ ïàðòíüîð äîðè â ñëó÷àé íà ðàçäÿëà, äà áúäå ãàðàíòèðàíî, ÷å ïðèíîñúò èì êúì îáùî èìóùåñòâî ùå áúäå çà÷èòàí è ïðî÷åå. Òîâà å êðèòè÷íî âàæíî è çà äåöàòà â òàêèâà äâîéêè. Äà, àêî ïðîìåíèì çàêîíîâàòà äåôèíèöèÿ çà ñåìåéñòâî òàêà, ÷å äà ïðèçíàâà äåéñòâèòåëíîñòòà, òîâà ùå ïðîìåíè èíñòèòóöèÿòà – ùå ÿ îòäàëå÷è îò òåñíèÿ äåòåðìèíèçúì íà âúçïðîèçâîäñòâîòî, êúäåòî êîíñåðâàòèâíàòà ðåëèãèÿ èñêà äà ÿ çàêîòâè; è ùå ÿ íàïðàâè ïî-óíèâåðñàëíà, ïî-çäðàâà è ïî-àäåêâàòíà íà æèòåéñêèòå ðåàëíîñòè. Ôàêòúò, ÷å „áúëãàðñêîòî îáùåñòâî å êîíñåðâàòèâíî“ íå å ëåãèòèìåí àðãóìåíò â òîçè äåáàò. Ñúâåñòíèÿò è ìúäúð çàêîíîäàòåë ñëåäâà äà ïîäëàãà ìîðàëíèÿ êîíñåíñóñ â îáùåñòâîòî íà êðèòè÷íà îöåíêà, çàùîòî òîçè êîíñåíñóñ, êîëêîòî è òðàäèöèîíåí è ïîïóëÿðåí äà å, ìîæå äà ñå îñíîâàâà íà ïðåäðàçñúäúê. À çàêîíèòå, êîèòî ñå ïèøàò íà îñíîâàòà íà ïðåäðàçñúäúöè, íå ñà ñïðàâåäëèâè çàêîíè. Òå ïðîòèâîðå÷àò íà ñàìîòî ïîíÿòèå çà ïðàâî.

Радослав Стоянов е студент по психология в Нов български университет. Активист и автор на блог по проблемите на ЛГБТ хората.

Обектив | Брой 201

27

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГТБ Десислава Петрова

Писмо Ñêúïè òàòêî, Ïèøà òè ïèñìî, òàêà, êàêòî ãî ïðàâåõ ïðåäè ãîäèíè. Íà ëèñò õàðòèÿ ñ ïèñàëêà â ðúêà, íÿêúäå òàì, â òúìíîòî. Åäèíñòâåíàòà ñâåòëèíà èäâà îò èãðèâîòî ïëàìú÷å íà âèñîêàòà áÿëà ñâåù, êîåòî õâúðëÿ ñòðàííè òàíöóâàùè ñâåòëîñåíêè âúðõó õàðòèÿòà. Íå ñúì èçïðàùàëà ïèñìà îòäàâíà è ìè å ñòðàííî, áåëèÿò ëèñò ìå ïëàøè, òðóäíî ìè å äà çàïî÷íà... Èçìèíà ïîâå÷å îò ïîëîâèí ãîäèíà, îòêàêòî íå ñìå ñè ãîâîðèëè, à íå çíàì äàëè èçîáùî íÿêîãà ùå ïðî÷åòåø òåçè ðåäîâå. Çíàì, ÷å äîðè è äà íàìåðèø íà÷èí äà ãè èç÷åòåø, íÿìà äà ïîëó÷à îòãîâîð. Íî âÿðâàì, ÷å äîðè è áåç íåãî, òðèéñåòòå ãîäèíè çàåäíî, ìîãàò äà ìè ïîìîãíàò äà ñè ïðåäñòàâÿ ñàìà äóìèòå òè. Ñïîìíÿì ñè îíçè ïîñëåäåí íàø ðàçãîâîð, áåøå ëþòà çèìà, îêîëî Êîëåäà. Òîãàâà, íà òðúãâàíå, òè ñïîäåëèõ, ÷å ñúì ñúíóâàëà ñåáå ñè, íå ñàìà, îáè÷àùà è îáè÷àíà, íà äàëå÷åí ñëúí÷åâ ïëàæ, â ðàí÷î ñ îãðîìíà âåðàíäà, îò êîÿòî çàåäíî íàáëþäàâàìå îêåàíà è ïðåñêà÷àùèòå ñå äåëôèíè... Òè ñå óñìèõíà, îêóðàæèòåëíî, ñ ãðåéíàë ïîãëåä, â êîéòî ïðî÷åòîõ, ÷å òîâà íå å ìîÿò ñúí, à òâîåòî ïîæåëàíèå êúì ìåí. Íå ïðîèçíåñå è äóìà, íî ïîãëåäúò òè áåøå äîñòàòú÷åí. Òâîèòå î÷è ìè êàçàõà äà ñëåäâàì ñúíèùàòà ñè, äà íå óãàñâàì ïðåäè äà ïîñòèãíà îíîâà, çà êîåòî ìå÷òàÿ. Òî÷íî òàêà, êàêòî ñè ãî ïðàâèë è òè. Ìîæå áè òî÷íî â îíçè ìèã, âúïðåêè íàïðåäâàùàòà áîëåñò è îò÷àÿíèåòî, çà ïúðâè ïúò îò ìíîãî âðåìå òå âèäÿõ äà ñå óñìèõâàø èñòèíñêè. Çàðàäè ìåí, çà ìåí, çà íàäåæäàòà, çà îíîâà, êîåòî ìè ïðåäñòîè, è æèâîòúò, êîéòî ïðîäúëæàâà.

ïðîäúëæàâàì äà ñè ãîâîðÿ ñ òåá. Âñåêè äåí è âñåêè ìèã, êîãàòî èìàì íóæäà äà ãî ïðàâÿ. Ïîëîâèí ãîäèíà ïî-êúñíî, âñå îùå íå ñúì ïðè äåëôèíèòå, íÿìà ÿ è âåðàíäàòà, íî è òå, è ëþáîâòà ñà â ìåí è ãè ÷åðòàÿ ìèñëîâíî, ðèñóâàì ãè âñåêè äåí ïî âèòðèíèòå íà ñèâàòà óëèöà, íà ôàñàäèòå íà ñòúêëåíèòå ñãðàäè, â ëîêâàòà, ïî îòìèíàâàùèòå îáëàöè... Âÿðâàì, ÷å íÿêîãà ùå ãè âèäÿ íàèñòèíà. Âÿðâàì, ÷å è ìåí ùå ìå ñïîõîäè îíàçè ëþáîâ, âå÷íàòà. ×å îáëåãíàòà íà âåðàíäàòà, ùå äúðæà íå÷èÿ ðúêà è çàåäíî ùå ñúçåðöàâàìå äåëôèíèòå. Çàùîòî è òè ìè ïîâÿðâà. Íåîòäàâíà îáà÷å íÿêàêâè õîðà ìè ñ÷óïèõà âèòðèíèòå, âçðèâèõà ôàñàäèòå, ñòúïêàõà â ëîêâàòà, èçãîíèõà êðàñèâèòå îáëàöè íàäàëå÷. Çíàì. Íÿìà äà ñå ïðåäàâàì. Ïîñòðîèõ ñè íîâè. Íî èñêàì äà ïîïèòàì òåá çàùî? Çàùîòî âèíàãè ñè íàìèðàë îòãîâîðè äîðè è íà íàé-ãëóïàâèòå ìè âúïðîñè. Ñïîìíÿì ñè êîãàòî çà ïúðâè ïúò ñå êà÷èõìå çàåäíî íà ñàìîëåò, ñèãóðíî ñúì áèëà ìíîãî äîñàäíî õëàïå, äîðè ñè ñå ïî÷óâñòâàë íåóäîáíî çàðàäè ìåí. Îáèêàëÿõ íàïðåä-íàçàä ïî êîðèäîðà, îïèïâàõ âñè÷êî ñ ìàëêèòå ñè ðú÷è÷êè, ñÿäàõ è ñòàâàõ îò ñåäàëêàòà, è ïî âðåìå íà öåëèÿ ïîëåò íå ñå ñïðÿõ ñ ïî äåòñêè íàèâíèòå ñè âúïðîñè. „Òàòå – êàêâî å òîâà, à îíîâà, à çà êàêâî ñëóæè? Çàùî òðÿáâà äà ñè ñëàãàì êîëàí, àç ñè èìàì âå÷å åäèí íà ïàíòàëîíà? Çàùî äóõà âúçäóõ ïðåç òîçè îòâîð, íå ìîæå ëè ïðîñòî äà îòâîðèì ïðîçîðöèòå? À ïèëîòèòå – òå êàê çíàÿò êúäå èçîáùî ñå íàìèðàìå, êàòî âñè÷êè îáëàöè ïîä íàñ èçãëåæäàò åäíàêâî? À òåçè ñòþàðäåñè êàê òàêà ìîãàò äà æèâåÿò ïî öåëèÿ ñâÿò, è íèêúäå, òå íÿìàò ëè ñè êîé äà ãè îáè÷à?”

Ñêúïè òàòêî, Ïèøà òè òîâà ïèñìî, çàùîòî äîðè è áåçìúëâåí, àç ùå

Èñêàì ïîíå çà ìèã äà ñå ïðåâúðíà â îíîâà, îùå íèùî íåçíàåùî çà ñâåòà õëàïå è äà ìè îòãîâîðèø

28

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГТБ

òè. Êàæè ìè òàòêî. Òè, êàòî ìîé ñúçäàòåë, íå íÿêîé äðóã, à èìåííî òè. Çàùîòî ñúì ñå ïîÿâèëà òóê, íà çåìÿòà, äèøàùà, áëàãîäàðåíèå íà ñâîèòå ðîäèòåëè. È àêî èìà íÿêîé íà òîçè ñâÿò, êîéòî èìà ïðàâî äà ìå ñúäè – òî òîâà ñà èìåííî òå. Êàæè ìè òîãàâà êîè ñà òåçè ÷óæäè õîðà? Êîé èì äàâà ïðàâîòî äà ìè ÷óïÿò âèòðèíèòå – òå ñà ñè ìîè? Äà ñòúïêâàò ìå÷òèòå ìè – áèëè íåðåàëíè? Äà îñúæäàò ëþáîâòà ìè – áèëà èçâðàòåíà? Êàê èçîáùî òåçè äâå äóìè ìîãàò äà áúäàò ïðîèçíåñåíè çàåäíî? Äà õâúðëÿò êàìúíè ñðåùó ìåí – òå íå ñà ìå ñúçäàëè? Äà ìè êàçâàò êàêâà òðÿáâà äà áúäà è êàê äà æèâåÿ – êîé èçîáùî ãè ïèòà? Òå íÿìàò ëè ñè ñîáñòâåíè ìå÷òè, ëþáîâ? Òå íÿìàò ëè ñè ñîáñòâåí æèâîò? Îíåçè, äðóãèòå, ÷óæäèòå... èñêà ìè ñå, ìíîãî ìè ñå èñêà äà ãè ðàçáåðà. Îïèòâàì, íî ìè å òðóäíî, ïðèçíàâàì. Íî íå ìÿòàì êàìúíè ñðåùó òÿõ. Íå ãè âèíÿ. Íå ãè ñúäÿ. Äàæå ñå îïèòâàì äà ãè îáè÷àì. Çàùîòî çíàÿ, ÷å íÿêúäå äúëáîêî â ñåáå ñè òå ñà óïëàøåíè, ñòðàõ ãè å, èìàò íóæäà îò ðàçáèðàíå, îò ëþáîâ.

Çàòîâà ùå ïðîäúëæàâàì äà âúðâÿ íàïðåä, ùå íîñÿ ñ ãîðäîñò ñúðöåòî íà ãúðäèòå ñè. Ùå áúäà ÷îâåêúò, êîéòî èñêàì äà áúäà è ùå ïðîäúëæàâàì äà îáè÷àì ñâåòà. Äàíî è òå ñå íàó÷àò. Ñêúïè òàòêî, Èñêàì äà òè áëàãîäàðÿ çà òîâà, ÷å áåøå è âèíàãè ùå îñòàíåø äî ìåí. Ìîé ðîäèòåë, ó÷èòåë, ïðèÿòåë, ñúþçíèê. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å ìè ïîâÿðâà. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å ìå ïîäêðåïè. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å ìå íàó÷è äà áúäà ÷îâåêà, êîéòî ñúì, à íå îòðàæåíèå íà òâîèòå èëè íå÷èè äðóãè î÷àêâàíèÿ çà òîâà, êîåòî òðÿáâà äà áúäà. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å íå ìå óïðåêíà äîðè âåäíúæ. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å íå ñå îòðå÷å îò ìåí. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å íå ìå èçãîíè íà óëèöàòà. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å íå ìå èçïðàòè íà ïñèõèàòúð äà ìå „èçëåêóâà”. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å íå ìå èçïðàòè è â èçïðàâèòåëíî ó÷èëèùå. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å íå ìå ïðèíóäè äà ñå îìúæà çà íÿêîãî, çà äà çàïàçÿ „÷åñòòà” íà ñåìåéñòâîòî. Áëàãîäàðÿ òè, ÷å íå ìå óáè ñ êàìúíè.

Десислава Петрова е координатор „Кампании и комуникации“ на БХК. Активист за правата на човека. Бори се за равни права на българската ЛГБТ общност от 2000 г.

Обектив | Брой 201

29

ИНТЕГРАЦИЯ НА МАЛЦИНСТВАТА Алексей Пампоров

Социални дистанции в България в периода 2008 – 2012 г.  ñîöèîëîãèÿòà è ñîöèàëíàòà ïñèõîëîãèÿ ïðåäðàçñúäúöèòå ñå ðàçãëåæäàò êàòî àíòèïàòèÿ, îñíîâàíà íà ïîãðåøíà, íî óñòîé÷èâà ïðåäñòàâà çà äàäåíà ãðóïà, íà êîÿòî ñà ïðèïèñâàíè íåæåëàíè êà÷åñòâà [1] Îáèêíîâåíî ïðåäðàçñúäúöèòå ñå äúëæàò íà ðàçëè÷íè áèîëîãè÷íè èëè êóëòóðíè õàðàêòåðèñòèêè: ïîë, ðàñà, åçèê, ðåëèãèÿ, ñåêñóàëíà îðèåíòàöèÿ è ò.í., è ñà ïðÿêî ñâúðçàíè ñúñ ñòåðåîòèïè çà òåçè ãðóïè. Çà èçìåðâàíå íà åòíè÷åñêèòå è ðàñîâèòå ïðåäðàçñúäúöè íàé-÷åñòî ñå èçïîëçâà ò.íàð. ñêàëà çà ñîöèàëíè äèñòàíöèè[2]. Ñîöèàëíèòå äèñòàíöèè íà ïðàêòèêà îòðàçÿâàò ãîòîâíîñòòà äà ñå ó÷àñòâà â ñîöèàëíè êîíòàêòè ñ ðàçëè÷íà ñòåïåí íà áëèçîñò ñ ÷ëåíîâåòå íà ðàçëè÷íèòå ìàëöèíñòâåíè ãðóïè. Ïðåç 2008 ã. Èíñòèòóò „Îòâîðåíî îáùåñòâî“ – Ñîôèÿ (ÈÎÎ) ïðîâåæäà èçêëþ÷èòåëíî øèðîêî èçñëåäâàíå çà ñòåðåîòèïèòå è ïðåäðàçñúäúöèòå ïî îòíîøåíèå íà åòíè÷åñêèòå ìàëöèíñòâà â Áúëãàðèÿ [3]. Èçñëåäâàíåòî ïîêàçâà, ÷å â Áúëãàðèÿ ñúùåñòâóâàò ñèëíî âêîðåíåíè ðàñîâè è ðåëèãèîçíè ñòåðåîòèïè, êîèòî ñà ïðè÷èíà çà ïîääúðæàíåòî íà çíà÷èìè ïðîñòðàíñòâåíè, òðóäîâè è îáðàçîâàòåëíè äèñòàíöèè êúì ãîëÿìà ÷àñò îò åòíè÷åñêèòå ìàëöèíñòâà è

[1] Allport, G.W. 1954. The Nature of Prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley [2] Íàðè÷àíà îùå ñêàëà íà Áîãàðäóñ, âèæ: Bogardus, E. 1959.

Social Distance. Los Angeles: Antioch Press.

[3] Ïàìïîðîâ, À. 2009. Ñîöèàëíè äèñòàíöèè è åòíè÷åñêè ñòåðåîòèïè çà ìàëöèíñòâàòà â Áúëãàðèÿ. Ñîôèÿ, ÈÎÎ, äîñòúïåí ïðåç: http://osi.bg/cyeds/downloads/SocialDistancesReport.pdf

ïîòåíöèàëíèòå èìèãðàíòñêè îáùíîñòè [4]. Òîâà äàâà îñíîâàíèå íà èçñëåäîâàòåëñêèÿ åêèï íà èíñòèòóòà äà çàïî÷íå ðåãóëÿðíî èçñëåäâàíå íà ñîöèàëíèòå äèñòàíöèè ñ öåë ìîíèòîðèíã è èçãðàæäàíå íà ñèñòåìà çà ðàííî ïðåäóïðåæäåíèå ïî îòíîøåíèå íà êñåíîôîáèÿòà â ñòðàíàòà. ×åòèðè ãîäèíè ïî-êúñíî ñìå â ñúñòîÿíèå äà êàæåì, ÷å îáùàòà òåíäåíöèÿ â ñîöèàëíèòå íàãëàñè ïîêàçâà ñïàä â íèâîòî íà ïðåäðàçñúäúöèòå êàêòî êúì òðàäèöèîííèòå, òàêà è êúì íîâèòå ìàëöèíñòâà â ñòðàíàòà.  ñòàòèÿòà ïî-äîëó ñà ïðåäñòàâåíè íÿêîè ïðîñòðàíñòâåíè è òðóäîâè äèñòàíöèè íà ëèöàòà, êîèòî ñå ñàìîîïðåäåëÿò êàòî áúëãàðè, êúì äâå òðàäèöèîííè (òóðöè è ðîìè) è äâå íîâè (àðàáè è êèòàéöè) åòíè÷åñêè ãðóïè.

Съжителството Èçñëåäâàíèÿòà íà ñîöèàëíèòå äèñòàíöèè íà ÈÎÎ ïåðèîäè÷íî íàáëþäàâàò äâå èçìåðåíèÿ íà ñúæèòåëñòâîòî, à èìåííî ñúãëàñèåòî íà èçñëåäâàíèòå ëèöà äàäåíè åòíè÷åñêè ãðóïè äà æèâåÿò â êâàðòàëà è â íàñåëåíîòî èì ìÿñòî. Ñúâñåì åñòåñòâåíî, ñúãëàñèåòî ïî îòíîøåíèå íà ñúæèòåëñòâîòî â åäíî è ñúùî íàñåëåíî ìÿñòî å ñ ïî-âèñîê îòíîñèòåëåí äÿë îò ñúãëàñèåòî çà

[4] Ïàìïîðîâ, À. 2009. Ìèòîâå è ïðåäðàçñúäúöè çà åòíè÷åñêèòå ìàëöèíñòâà â Áúëãàðèÿ. Îáåêòèâ, þëè 2009, äîñòúïåí ïðåç: http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/obektiv/aleksei-pamporov/2009-07/mitove-i-predrazsdci-za-etnicheskite-malcinstva-vblgariya/

30

ИНТЕГРАЦИЯ НА МАЛЦИНСТВАТА ñúæèòåëñòâî â åäèí è ñúù êâàðòàë (ïîðàäè ôàêòà, ÷å àêî äàäåíà ãðóïà æèâåå â äðóãèÿ êðàé íà ãðàäà, ìîæå è äà íå ãè ñðåùíåòå íèêîãà). Î÷åðòàâà ñå ÿñåí è ñòàáèëåí òðåíä íà óâåëè÷àâàíå íà ñúãëàñèåòî çà ñúæèòåëñòâî, êàòî ñå çàïàçâàò ðàçëèêèòå â ïðèåìàíåòî íà ðàçëè÷íèòå ãðóïè. Îò ïðåäñòàâåíèòå òóê îáùíîñòè, íàé-äîáðå ñà ïðèåòè òóðöèòå, à íàéçëå ðîìèòå. Ëþáîïèòíî å, ÷å îòíîøåíèåòî êúì äâåòå íîâè ìàëöèíñòâà – ÷åñòî ñòåðåîòèïèçèðàíè ÷ðåç êóëèíàðíîòî ïðåäïðèåìà÷åñòâî [5] - ñå çàïàçâà ñõîäíî ïðåç ðàçãëåæäàíèÿ ïåðèîä. Ïîâèøàâàíåòî íà òîëåðàíòíîñòòà â òîçè ñëó÷àé ìîæå äà ñå ïðèåìå êàòî ïîíèæàâàíå íà ðèñêà îò âòîðè÷íà ñåãðåãàöèÿ ïî âèíà íà ìíîçèíñòâîòî, ò.å. íàìàëÿâà ñêëîííîñòòà íà áúëãàðèòå äà èçîëèðàò „äðóãèòå“. Ìíîãî ïîêàçàòåëíî â òîâà îòíîøåíèå å ðàçïðåäåëåíèåòî íà îòãîâîðèòå íà âúïðîñà „Äîêîëêî ñòå ñúãëàñíè ñúñ ñëåäíîòî ïðåäëîæåíèå: äúðæàâàòà äà îáãðàäè ãåòàòà ñúñ ñòåíè?“, çàäàäåí â èçñëåäâàíåòî îò ìàé

2012 ã. Êóìóëàòèâíèÿò äÿë íà îíåçè, êîèòî íå áèõà ïîäêðåïèëè ïîäîáíà ïîëèòèêà, å òðè ïúòè ïî-âèñîê îò äåëà íà ëèöà, êîèòî èñêàò èçîëàöèÿ íà ãåòàòà.

Колегите Âàæíî èçìåðåíèå â ñêàëàòà íà Áîãàðäóñ å ñúãëàñèåòî çà ðàáîòà „ðàìî äî ðàìî“ ñ ïðåäñòàâèòåë íà äàäåíèòå ìàëöèíñòâà. Îñâåí íåãî, ÈÎÎ ñëåäè ïðîìÿíàòà â äðóãè äâå òðóäîâè ñîöèàëíè äèñòàíöèè – ñúãëàñèåòî ïðåäñòàâèòåëè íà êîíêðåòíî ìàëöèíñòâî äà ñà ïðåêè íà÷àëíèöè èëè ñúãëàñèåòî äà ñà âèñø óïðàâëåíñêè ñúñòàâ. Ïîäîáíî íà äàííèòå çà ñúæèòåëñòâîòî, îòãîâîðèòå ïðè èíäèêàòîðà „ðàáîòà ðàìî äî ðàìî“ ïîêàçâàò áåçñïîðíî íàìàëÿâàíå íà ïðåäðàçñúäúöèòå ïî îòíîøåíèå íà ðàçãëåæäàíèòå ÷åòèðè ãðóïè.

[5] Àðàáñêèòå „äþíåðè“ è êèòàéñêèÿ „îðèç“.

Ñïðÿìî âúçìîæíîñòòà ïðåäñòàâèòåëè íà ìàëöèíñòâàòà äà çàåìàò ïî-âèñîêà ïîçèöèÿ ñïðÿìî èçñëåäâàíèòå ëèöà îáà÷å âñå îùå

Обектив | Брой 201

31

СОЦИАЛНИ ДИСТАНЦИИ В БЪЛГАРИЯ

ñå íàáëþäàâà êîëåáàíèå â ñîöèàëíèòå íàãëàñè. Âúïðåêè òîâà, òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å ñúãëàñèåòî ïðåäñòàâèòåëè íà ðàçãëåæäàíèòå ÷åòèðè ìàëöèíñòâà çà çàåìàò äëúæíîñòòà íà ïðåêè íà÷àëíèöè èëè äà áúäàò âèñø óïðàâëåíñêè ñúñòàâ ïðåç ïîñëåäíèòå äâå ãîäèíè å äâà ïúòè ïî-âèñîêî â ñðàâíåíèå ñ 2008 ã. Êàçàíî èíà÷å, è â òîâà îòíîøåíèå ñå íàáëþäàâà ïîëîæèòåëíà ïðîìÿíà è ñïàä â íèâîòî íà ïðåäðàçñúäúöèòå.

ðàáîòà, ïî îòíîøåíèå íà íàãëàñàòà çà äîïóñêàíå íà ïðåäñòàâèòåëè íà äàäåíèòå ìàëöèíñòâà â èíòèìíèÿ æèâîò íå ñå íàáëþäàâàò ñúùåñòâåíè ïðîìåíè. Äåëúò íà áúëãàðèòå, êîèòî áèõà ñå ñúãëàñèëè äà ñêëþ÷àò áðàê ñ ðîìè îñòàâà íåïðîìåíåí. Îòíîøåíèåòî êúì áðàê ñ êèòàéöè îñòàâà çíà÷èòåëíî êîëåáëèâî ñúñ ñúâñåì ëåêà òåíäåíöèÿ êúì íàìàëÿâàíå íà ïðåäðàçñúäúöèòå. Ïî îòíîøåíèå íà òóðöèòå è àðàáèòå ñå íàáëþäàâà óâåëè÷åíèå ïðåç 2012 ã. ñïðÿìî 2008 ã., íî âñå îùå íå ìîæå äà ñå êàæå äàëè òîâà ùå äîâåäå äî òðàéíà ïðîìÿíà â íèâîòî íà ïðåäðàçñúäúöèòå, èëè å âðåìåíåí åôåêò îò òóðñêèòå ñåðèàëè ïî òåëåâèçèÿòà.

Интимният живот Âúïðåêè íàáëþäàâàíèòå ïîëîæèòåëíè íàãëàñè ïî îòíîøåíèå íà ñúæèòåëñòâîòî è ñúâìåñòíàòà

Алексей Пампоров e магистър по културология и доктор по социология. Главен асистент в Института за изследване на обществата и знанието - БАН и ръководител социологически изследвания на Институт ”Отворено общество” - София.

32

ИНТЕГРАЦИЯ НА МАЛЦИНСТВАТА Христо Христов

Столипиново – огнище на наркотици и СПИН Îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ÑÏÈÍ ñðåä ðîìèòå â Ñòîëèïèíîâî å ðàçìÿíàòà íà óïîòðåáÿâàíè èãëè ñðåä íàðêîçàâèñèìèòå. Åäèí áîëåí ìîæå äà çàðàçè äåñåòêè, êàêòî è ñå ñëó÷âà. Çàòîâà â Ñòîëèïèíîâî å îòêðèò Ìåòàäîíîâ öåíòúð çà ðàáîòà ñúñ çàâèñèìè îò äðîãà. Ñïîðåä ä-ð Èíêî Êåõàéîâ, óïðàâèòåë íà Öåíòúð çà ïñèõè÷íî çäðàâå è ðúêîâîäèòåë íà ìåòàäîíîâèÿ öåíòúð â Ñòîëèïèíîâî, ïðè çàâèñèìîñòèòå íå ìîæå äà ñå ãîâîðè çà ëå÷åíèå. Çàùîòî çàâèñèìîñòòà íå ìîæå äà áúäå èçëåêóâàíà - ìîæå äà áúäå îãðàíè÷åí ïðèåìúò íà äðîãà è äà ñå ïîäîáðè ñúñòîÿíèåòî íà ÷îâåêà. Öåíòúðúò ïðåäîñòàâÿ ìåäèêàìåíòîçíî ëå÷åíèå íà çàâèñèìèòå îò íàðêîòèöè è ïñèõî-ñîöèàëíà ïîäêðåïà. À ñ ëå÷åíèåòî íà ÑÏÈÍ ñå çàíèìàâà èíôåêöèîçíàòà áîëíèöà.

Капацитетът на метадоновия център е 200 места, ðåãèñòðèðàíèòå âå÷å ñà 197 äóøè. 97 îò òÿõ ñà çàðàçåíè ñúñ ÑÏÈÍ. Íÿìà ñðîê çà ïîäîáðÿâàíå íà ñúñòîÿíèåòî íà åäèí ïàöèåíò, íî âñå ïàê òîé ìîæå äà ó÷àñòâà â ïðîãðàìàòà äî 5 ãîäèíè. Íÿìà ïðîáëåì è ñ ôèíàíñèðàíåòî íà ïðîãðàìàòà. Ñ âñåêè èçìèíàë äåí áðîÿò íà çàâèñèìèòå ñå óâåëè÷àâà. Ñòîëèïèíîâî å îãíèùå, íî íå âñåêè ìîæå äà ñå âêëþ÷è â ìåòàäîíîâàòà ïðîãðàìà. Óñëîâèÿòà ñà ïàöèåíòúò äà å íàä 18-ãîäèøåí, ïîíå åäíà ãîäèíà äà ñå å èíæåêòèðàë âåíîçíî ñ õåðîèí è äà å ëåêóâàí ïðåäè òîâà. Àêî åäèí çàâèñèì å óïîòðåáÿâàë äðîãà â

ïðîäúëæåíèå íà øåñò ìåñåöà, íÿìà øàíñ äà ïîïàäíå â ïðîãðàìàòà. Òîãàâà íå ìó îñòàâà äðóãî, îñâåí äà ïðîäúëæè äà ñå èíæåêòèðà, çàùîòî ñàì íå ìîæå äà ñå ïðåáîðè ñ àáñòèíåíöèÿòà è òÿëîòî ìó íå ìîæå äà èçäúðæè íà ôèçè÷åñêàòà áîëêà. Ïðè âåíîçíîòî ïðèåìàíå íà õåðîèí çàâèñèìîñòòà å ôèçè÷åñêà.

97-òå áîëíè îò ÑÏÈÍ, âêëþ÷åíè â ïðîãðàìàòà, ñå èíæåêòèðàò âåíîçíî. Ðåàëíî áðîÿò íà çàðàçåíèòå å ïî-âèñîê, íî òî÷íî ÷èñëî íÿìà, çàùîòî íå ñà ðåãèñòðèðàíè.  öåíòúðà çàâèñèìèòå ïîëó÷àâàò ìåòàäîí è êîíñóëòàöèè âñåêè äåí. Ëåêàðÿò ïîñòåïåííî íàìàëÿâà äîçàòà ìåòàäîí äî ïúëíîòî é ñïèðàíå. Ñîöèàëíè ðàáîòíèöè ïîìàãàò ñ êîíñóëòàöèè è ðàáîòÿò çà ïðîìÿíà íà ïîâåäåíèåòî íà ïàöèåíòèòå. Ä-ð Êåõàéîâ îòáåëÿçâà, ÷å êðèìèíàëíèòå ïðîÿâè ñðåä íàðêîçàâèñèìèòå ñà íàìàëåëè ñëåä âëèçàíåòî èì â ïðîãðàìàòà.

18-годишно момче в агония в инфекциозна болница Âåäíàãà ùîì ðàçáðàõ, ÷å 18-ãîäèøíî ìîì÷å îò Ñòîëèïèíîâî, áîëíî îò ÑÏÈÍ, èçäúõâà, ñå çàïúòèõ êúì èíôåêöèîçíà áîëíèöà. Íÿìàøå æèâà äóøà. Äîðè áàðèåðàòà íà âõîäà áå âäèãíàòà, à îõðàíà íÿìàøå. Îáèêàëÿõ íÿêîëêî ÷àñà â òúðñåíå íà ëåêàð, íî íå. À èñêàõ äà âèäÿ òîâà ìîì÷å. Ùåøå ìè ñå äà ðàçêàæà íåãîâàòà èñòîðèÿ, äà ãî ÷óÿò ìíîãî ìëàäè õîðà è äà ñå çàìèñëÿò... Äâå îðãàíèçàöèè ðàáîòÿò â Ñòîëèïèíîâî ñðåùó ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà ÕÈÂ-âèðóñà è íàðêîòèöèòå. Ôèíàíñèðà ãè Ãëîáàëíèÿò ôîíä çà áîðáà ñúñ ÑÏÈÍ.

Обектив | Брой 201

33

СТОЛИПИНОВО - ОГНИЩЕ НА НАРКОТИЦИ И СПИН

Ôîíäàöèÿ „Ïàíàöåÿ” å ïîåëà ïðåâåíöèÿòà ñðåùó íàðêîòèöèòå, à ôîíäàöèÿ „Ðîìà-Ïëîâäèâ” ðàçÿñíÿâà êàê õîðàòà äà ñå ïðåäïàçâàò îò çàðàçÿâàíå ñúñ ÑÏÈÍ. Öåíòúðúò íà ôîíäàöèÿ „Ïàíàöåÿ” áåøå çàêëþ÷åí. Ðàáîòíîòî âðåìå, èçïèñàíî íà âðàòàòà íà îôèñà, íå áåøå èçòåêëî. Ïîèñêàõ äà ñå ñâúðæà ñ ðúêîâîäñòâîòî, íî êîëåãè íà „Ïàíàöåÿ” íå ïîñìÿõà äà ìè äàäàò òåëåôîíè çà âðúçêà. Çíàåõà çà ìîåòî ïðèñòèãàíå â Ïëîâäèâ è ïðåäïî÷åòîõà äà íå ñå âèäÿò ñ ìåí. Îòïðàâèõ ñå êúì ôîíäàöèÿ „Ðîìà-Ïëîâäèâ”. Òÿ ðàáîòè âå÷å ñåäìà ãîäèíà â Ñòîëèïèíîâî. 10 äóøè îáãðèæâàò êâàðòàëà è ðàçäàâàò èíôîðìàöèîííè áðîøóðè è ïðåçåðâàòèâè. Ñïîðåä Ñàøî Òîäîðîâ, ëèäåð ïî ïðîåêòà íà ôîíäàöèÿòà, ìíîãî ðîìè íå çíàÿò êàêâî å ÑÏÈÍ. Ìëàäèòå íå îñúçíàâàò êàêâî å äà ñå çàðàçèø ñ ÕÈÂ, íå æåëàÿò äà èçïîëçâàò êîíäîì è ïîâå÷å ñå ñòðàõóâàò äà èçïîëçâàò ïðåçåðâàòèâè, îòêîëêîòî îò áîëåñòòà. Ìèñëÿò, ÷å ïðåçåðâàòèâúò íîñè áîëåñòè è å îïàñåí. Òîâà óñëîæíÿâà ðàáîòàòà è ñà íåîáõîäèìè ãîäèíè, äîêàòî õîðàòà ñå íàó÷àò äà ðàçïîçíàâàò îïàñíîñòèòå, êîèòî ãè çàñòðàøàâàò. Ñïîðåä ñòàòèñòèêàòà íà ôîíäàöèÿòà áðîÿò íà çàðàçåíèòå ñúñ ÑÏÈÍ å 100 äóøè, à íåîôèöèàëíî å ÷åòèðè ïúòè ïî-ãîëÿì. Êâàðòàëúò å ðàçäåëåí íà 10 ðàéîíà è âúâ âñåêè ðàéîí ðàáîòè ïî åäèí ïðåäñòàâèòåë îò ôîíäàöèÿòà. Òîé ïîñåùàâà îïàñíèòå òî÷êè, ðåãèñòðèðà è ðàáîòè ñ õîðàòà. Íî ðîìèòå ìó íÿìàò äîâåðèå, çàùîòî è òîé å ðîì. Çäðàâíè ðàáîòíèöè ïîñåùàâàò êâàðòàëà, íî è òîâà ñòàâà âñå ïî-ðÿäêî. Ïîñëåäíîòî èì ïîñåùåíèå å ïðåç äåêåìâðè ìèíàëàòà ãîäèíà. Èìàëî ïðîáëåì ñ ìîáèëíèòå êàáèíåòè – ïî ïðîãðàìàòà ñà îòïóñíàòè äâà, à âñåêè ìîìåíò ùå ïðèñòèãíå è òðåòè. Ïðåç äåêåìâðè ñà îòêðèòè íîâè 17 ñëó÷àÿ íà çàðàçåíè ñúñ ÑÏÈÍ.

Îòòîãàâà íå ñà ïðàâåíè èçñëåäâàíèÿ. ×èñëîòî ñúñ ñèãóðíîñò âå÷å ñå å ïðîìåíèëî. Íîñèòåëèòå íà âèðóñà ñà îò äåöà íà 14-ãîäèøíà âúçðàñò äî 34-ãîäèøíè õîðà. Èìà è öåëè ñåìåéñòâà. Ñïîðåä Ñàøî Òîäîðîâ íîñèòåëè íà ÕÈÂ, îñâåí âåíîçíî óïîòðåáÿâàùèòå íàðêîòèöè, ñà è ïðîñòèòóèðàùèòå. Ïîâå÷åòî îò òÿõ õîäÿò â ÷óæáèíà è íå èçïîëçâàò ïðåçåðâàòèâè, çàðàçÿâàò ñå è ñå âðúùàò â Áúëãàðèÿ. Èìà ñëó÷àé íà çàðàçåí ñúñ ÑÏÈÍ, êîéòî ñåãà å â ÷óæáèíà. Íÿìà êàê òåçè õîðà äà áúäàò îãðàíè÷åíè èëè çàòâîðåíè çà ëå÷åíèå. Òå ñå äâèæàò ñâîáîäíî, æèâåÿò êàêòî âñè÷êè îñòàíàëè. Íèå ñå ìú÷èì äà èì âíóøèì êîëêî å îïàñíî ïðåäàâàíåòî íà çàðàçàòà è äîêîëêîòî å âúçìîæíî äà îãðàíè÷èì ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî é, êàçâà Ñàøî.

Община Пловдив разчита на фондациите за борба със СПИН Ðîçàëèí Ïåòêîâ, çàì.-êìåò ïî çäðàâíèòå âúïðîñè íà Ïëîâäèâ, íå å èçîáùî â ÷àñ ñ ïðîáëåìà ÑÏÈÍ â Ñòîëèïèíîâî. Òîé å è ïðåäñåäàòåë íà ìåñòåí îáùåñòâåí êîìèòåò çà ïðåâåíöèÿ íà ÑÏÈÍ è ñåêñóàëíî ïðåäàâàíè èíôåêöèè. Ìîæåòå ñàìè äà ñè íàïðàâèòå èçâîäà äîêîëêî îãíèùåòî â Ñòîëèïèíîâî å â äíåâíèÿ ðåä íà îáùèíàòà. Íà ñðåùàòà íè Ïåòêîâ å èçâèêàë çà ñâîÿ ïîäêðåïà êîíñóëòàíòà ä-ð Ðàäà Áîÿäæèåâà, êîÿòî ìè ãîâîðè ñ ôðàçè îò äîêëàäè è îò÷åòè, íÿìàùè íèùî îáùî ñ êîíêðåòíèÿ ïðîáëåì. Áîÿäæèåâà ñå èçìúêâà ñ îáÿñíåíèåòî, ÷å áîëíèòå íå ñå äåëÿò íà ðîìè è áúëãàðè è ÷å òî÷íèÿò èì áðîé íå ñå çíàå. Äîáàâÿ, ÷å ñïîðåä åâðîïåéñêà ñòàòèñòèêà çàðàçåíèòå ñ ÕÈ ñà ÷åòèðè ïúòè ïîâå÷å îò îôèöèàëíî ðåãèñòðèðàíèòå. À çàì.-êìåòúò óòî÷íÿâà, ÷å çàñåãà ðàç÷èòà íà ðàáîòàòà íà äâåòå ôîíäàöèè â êâàðòàëà, êîèòî, ñïîðåä íåãî, ñå ñïðàâÿò ïåðôåêòíî ñúñ çàäúëæåíèÿòà ñè.

Христо Христов е поет, пишещ на ромски език. От 2006 г. е разследващ журналист в БХК. Директор на „Джипси ТВ”. Сценарист на три документални филма.

34

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА

Ñíèìêà: Scott/ www.flickr.com

Йонко Грозев

Късото съединение Мирослава Тодорова Çà äà ñå ðàçáåðå çàùî äèñöèïëèíàðíîòî óâîëíåíèå íà ñúäèÿ Ìèðîñëàâà Òîäîðîâà äîâåäå äî òàêàâà îñòðà, áåçïðåöåäåíòíà ðåàêöèÿ îò ñòðàíà íà ñúäèèòå è ïî-øèðîêîòî ïðîôåñèîíàëíî ñúñëîâèå íà þðèñòèòå, å íåîáõîäèìî äà ñå ðàçáåðàò äâå íåùà. Ïúðâîòî å íà÷èíúò íà óïðàâëåíèå íà ñèñòåìàòà è êàê ñå ñëó÷âàò çëîóïîòðåáèòå ñ âëàñò â íåÿ, à âòîðîòî å êàêâî ïðåäñòàâëÿâà Ñúþçúò íà ñúäèèòå. Íà ïðàêòèêà,

êàçóñúò ñ äèñöèïëèíàðíîòî óâîëíåíèå íà ñúäèÿ Òîäîðîâà, ïðåäñåäàòåë íà Ñúþçà íà ñúäèèòå, íàïðàâè „êúñî ñúåäèíåíèå” ìåæäó äâå íåâðàëãè÷íè òî÷êè â ñèñòåìàòà. Íåäîâîëñòâîòî îò òîâà êàê ñå óïðàâëÿâà ñúäåáíàòà ñèñòåìà è ñòðàõúò, ÷å íàäåæäàòà çà ïðîìÿíà, ôîêóñèðàíà â ìîìåíòà â Ñúþçà íà ñúäèèòå, ìîæå äà áúäå óíèùîæåíà.

Обектив | Брой 201

35

КЪСОТО СЪЕДИНЕНИЕ МИРОСЛАВА ТОДОРОВА

Íàé-íàïðåä çà óïðàâëåíèåòî è çëîóïîòðåáèòå â óïðàâëåíèåòî íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà.  ñúäåáíàòà âëàñò íÿìà ÿñíè êðèòåðèè çà òîâà êîé êîëêî ðàáîòè, êàêâî êà÷åñòâî ðàáîòà èçâúðøâà è êàê ñå ðàçïðåäåëÿ ðàáîòàòà. Òîçè, ìàêàð è íà ïðúâ ïîãëåä ìàëîçíà÷èòåëåí âúïðîñ, å êëþ÷îâ îò ãëåäíà òî÷êà íà êðàéíèÿ ïðîäóêò – êà÷åñòâåíîòî ïðàâîñúäèå. Èñòîðè÷åñêè, ðàçïðåäåëåíèåòî íà ðàáîòàòà ñå èçâúðøâà îò ïðåäñåäàòåëèòå íà ñúäèëèùàòà. Òîâà å ñåðèîçåí âëàñòîâè ðåñóðñ è, êàòî ïîâå÷åòî âëàñòîâè ðåñóðñè â ïåðèîäà íà „ïðåõîäà”, ñ íåãî çàïî÷íà äà ñå çëîóïîòðåáÿâà. Ïî äâå ëèíèè. Åäíàòà å, çà äà ñå ðåøàâàò äåëà „ïî îïðåäåëåí íà÷èí”. Çà äà ñå ãàðàíòèðà „îáåùàí” ðåçóëòàò, äåëîòî òðÿáâà äà ïîïàäíå íà îïðåäåëåí ñúäèÿ, êîéòî å ñêëîíåí äà èçïúëíè ñúîòâåòíèòå „óêàçàíèÿ”. Èìåííî çà äà ñå ïðåñå÷å òîçè íà÷èí íà çëîóïîòðåáà ñ âëàñòòà ïî ðàçïðåäåëÿíå íà äåëàòà íà êîíêðåòíè ñúäèè, ïî íàñòîÿâàíå îò åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ, â ïðîöåñà íà ïðèñúåäèíÿâàíå êúì Åâðîïåéñêèÿ ñúþç áåøå âúâåäåíî êîìïþòúðíîòî ðàçïðåäåëåíèå íà äåëàòà íà ñëó÷àåí ïðèíöèï. Çà ñúæàëåíèå, ïðè ëèïñà íà äîáðà âîëÿ, òî ñúùî ìîæå äà áúäå ìàíèïóëèðàíî è ïðåç ãîäèíèòå ñëåä âúâåæäàíåòî íà ñëó÷àéíîòî ðàçïðåäåëåíèå íà äåëàòà ñà èçëèçàëè ìíîãî ôàêòè, ïîñòàâÿùè ïîä ñúìíåíèå „ñëó÷àéíîñòòà” íà ñëó÷àéíîòî ðàçïðåäåëåíèå. Äðóãèÿò íà÷èí, ïî êîéòî ìîæå äà ñå çëîóïîòðåáÿâà ñ ðàçïðåäåëåíèåòî íà äåëàòà, å ïî îòíîøåíèå íà êîëè÷åñòâîòî ðàáîòà, âúçëàãàíî íà îòäåëíè ñúäèè. Äåëàòà íå ñà åäíàêâè ïî ñëîæíîñò è âðåìåòî, êîåòî å íåîáõîäèìî äà áúäàò ðàçãëåäàíè, è ðàáîòàòà, ñâúðøåíà ïî òÿõ, å ðàçëè÷íî. Èìà è ìíîãî äðóãè ôàêòîðè, êîèòî ñà âàæíè ïðè ðàçïðåäåëÿíå íà ðàáîòàòà, êàòî äîïúëíèòåëíè ñëóæåáíè àíãàæèìåíòè, îòïóñêè. Äîðè è ñàìî ïî ôîðìàëíè êðèòåðèè çà áðîé äåëà, â ñèñòåìàòà èìà äðàñòè÷íè ðàçëè÷èÿ â íàòîâàðâàíåòî, èçðàçÿâàùè ñå â ïúòè ïîâå÷å äåëà, ãëåäàíè îò åäèí ñúäèÿ â ñðàâíåíèå ñ äðóã. Îñîáåíî òåæêî íàòîâàðåíè ñà ñúäèëèùàòà â ãîëåìèòå ãðàäîâå è îñîáåíî â Ñîôèÿ. Ïðè òîâà ïîëîæåíèå, ïðåäñåäàòåëèòå íà ñúäèëèùàòà èìàò îùå åäèí âëàñòîâè ðåñóðñ - íàòîâàðâàíå ñ ïîâå÷å ðàáîòà íà åäíè ñúäèè êàòî ôîðìà íà íàêàçàíèå è ðàçòîâàðâàíå íà äðóãè êàòî ôîðìà íà íàãðàäà. Òàçè ëèïñà íà ðàçóìíî óïðàâëåíèå íà ðàçïðåäåëåíèåòî íà ðàáîòàòà íåèçáåæíî ñå

îòðàçÿâà íà êà÷åñòâîòî. Íàé-ëåêèÿò íà÷èí çà ñïðàâÿíå ñ ïðåêîìåðíàòà íàòîâàðåíîñò å áúðçîòî è íå îñîáåíî çàäúëáî÷åíî ðàçãëåæäàíå íà äåëàòà. Íàìèðàíåòî íà íÿêàêúâ áëàãîâèäåí ïðåäëîã òå äà áúäàò ðåøåíè, êàòî áúäå äàäåíî íÿêàêâî ùî-ãîäå ïðàâäîïîäîáíî îáÿñíåíèå çà êîíêðåòíèÿ íà÷èí, ïî êîéòî ñà ðåøåíè. Òàêà ñå „îòõâúðëÿ” ðàáîòà, à òîâà, ÷å íå ñà ðàçãëåäàíè âíèìàòåëíî ôàêòèòå è íå å îòãîâîðåíî íà îñíîâíèòå àðãóìåíòè íà ñòðàíèòå, å âòîðîñòåïåííà ãðèæà. Äà ñå îïðàâÿò íà ñëåäâàùà èíñòàíöèÿ. Îöåíêà íà êà÷åñòâîòî íà ðàáîòàòà íà ñúäèèòå íå ñå ïðàâè, åäèíñòâåíîòî, êîåòî ñå ñëåäè, å äàëè ñúäèèòå ñà ñè ðåøèëè äåëàòà â ñðîê. Òÿõíîòî ïîâèøàâàíå íå çàâèñè ïî íèêàêúâ íà÷èí îò òîâà äàëè ñà ñè ðåøèëè êà÷åñòâåíî äåëàòà, ïðîñòî çàùîòî ÿñíè êðèòåðèè è ìåõàíèçúì çà îöåíÿâàíå íà êà÷åñòâîòî íà ðàáîòàòà íÿìà. Òàçè ñèñòåìà íà óïðàâëåíèå å èçêëþ÷èòåëíî èçãîäíà... îòíîâî çà íà÷àëíèöèòå â ñèñòåìàòà. Ïîíåæå íÿìà îáåêòèâíè êðèòåðèè íèòî çà êîëè÷åñòâîòî, íèòî çà êà÷åñòâîòî íà ðàáîòàòà, ïîâèøàâàíåòî íà ñúäèèòå çàâèñè åäèíñòâåíî îò òîâà êîé ñ êîãî å ïðèÿòåë è, åâåíòóàëíî, êîé å âúðøèë „óñëóãè” íà íà÷àëíèêà. È òàêà òàçè ñèñòåìà íà óïðàâëåíèå ñå ïðåâðúùà â ñåðèîçåí ñòèìóë çà ïîñëóøàíèå è ïîä÷èíåíîñò. Ïîðàäè êîåòî íå ìàëêà ÷àñò îò íà÷àëíèöèòå â ñèñòåìàòà ïî âñÿêàêúâ íà÷èí áîéêîòèðàò âúâåæäàíåòî è íà åôåêòèâíà ñèñòåìà çà ñëó÷àéíî ðàçïðåäåëåíèå íà äåëà, è íà ÿñíè êðèòåðèè çà îöåíêà íà ðàáîòàòà. Íåçàâèñèìî îò òîâà, ÷å è âúíøíè åêñïåðòè, è åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ â ñâîèòå äîêëàäè ïîñòîÿííî íàñòîÿâàò çà òîâà. Èìåííî ñðåùó òîçè ìîäåë íà óïðàâëåíèå, â êðàéíà ñìåòêà, âúçðîïòà è Ñúþçúò íà ñúäèèòå. Îðãàíèçàöèÿ, êîÿòî â ïðîäúëæåíèå íà ãîäèíè ñå èçãðàæäàøå ñòúïêà ïî ñòúïêà è òðóïàøå óâåðåíîñò è ñèëà äà ïîñòàâè âúïðîñèòå çà çëîóïîòðåáèòå â óïðàâëåíèåòî íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà. Ïðîöåñúò áåøå áàâåí. Áÿõà íóæíè ãîäèíè íà îáñúæäàíå è ïîñòèãàíå íà êîíñåíñóñ, çà äà ïðåîäîëåÿò âúòðåøíèòå ñè çàäðúæêè è ñúìíåíèÿ, åñòåñòâåíàòà ñè ñúäèéñêà ïàñèâíîñò; è äà çàïî÷íàò ïóáëè÷íî äà êðèòèêóâàò è äà îòñòîÿâàò ïðîìÿíà â íà÷èíà íà óïðàâëåíèå íà ñèñòåìàòà. Ïîçèöèÿòà íà ìíîãî ïî÷òåíè ñúäèè áåøå, ÷å ïðîôåñèîíàëíèÿò èì àíãàæèìåíò ñå èç÷åðïâà ñ òîâà äà áúäàò íåçàâèñèìè è áåçïðèñòðàñòíè ïðè ðåøàâàíåòî íà êîíêðåòíî äåëî, ïî êîåòî ñà

36

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА îïðåäåëåíè äà ïðàâîðàçäàâàò. Òðÿáâàøå âðåìå, çà äà ðàçáåðàò, ÷å íå ìîãàò äà áúäàò íåçàâèñèìè è áåçïðèñòðàñòíè, ðåøàâàéêè ñîáñòâåíèòå ñè äåëà, àêî â ñèñòåìàòà, â êîÿòî ðàáîòÿò, òåçè, êîèòî ÿ óïðàâëÿâàò, çëîóïîòðåáÿâàò ñ âëàñòòà ñè.  êðàéíà ñìåòêà, òîâà ñòàíà è ñúäèèòå ïðåç ñúþçà çàïî÷íàõà äà ãîâîðÿò ïóáëè÷íî, äà êðèòèêóâàò ïîðî÷íèòå ïðàêòèêè è äà ïðåäëàãàò êîíêðåòíè ðåøåíèÿ. Ïîÿâè ñå íàäåæäàòà, ÷å èìà ãåíåðàòîð íà ïðîìÿíà îòâúòðå, â ñàìàòà ñèñòåìà. Îòâåòíèÿò óäàð íå çàêúñíÿ. Íàé-íàïðåä áåøå íàïðàâåí îïèò äà ñå ñúçäàäå ïàðàëåëíà ñúäèéñêà îðãàíèçàöèÿ, êîÿòî äà ðàçâîäíè ïîñëàíèÿòà íà Ñúþçà íà ñúäèèòå. Íå ñå ïîëó÷è, çàùîòî öåëòà áåøå ñúâñåì î÷åâèäíà. Ñëåä òîâà äîéäå äèðåêòíàòà àòàêà ñðåùó ïðåäñåäàòåëÿ íà ñúþçà, ñúäèÿ Òîäîðîâà. Ñúùèÿò òîçè ÂÑÑ, êîéòî íå íàïðàâè íèùî, çà äà ðåøè èçêëþ÷èòåëíî ñåðèîçíèòå ïðîáëåìè ñ ëèïñàòà íà ðàâíîìåðíî ðàçïðåäåëåíèå íà ðàáîòàòà íà ñúäèèòå, ÿ íàêàçà íàé-íàïðåä ñ íàìàëÿâàíå íà çàïëàòàòà. Îùå òîâà ïúðâî íàêàçàíèå áåøå ïîñðåùíàòî ñúñ ñúìíåíèå è ñòàåíî íåäîâîëñòâî. Çàáàâÿíèÿ áåçñïîðíî èìàøå, íî íÿìàøå àíàëèç íà íàòîâàðâàíåòî; è îùå ïî-âàæíî - äðóãè ñúäèè, ñúñ ñõîäíè èëè ïî-òåæêè çàáàâÿíèÿ, áÿõà ñàìî ñìúìðåíè. Ñêîðî ñëåä òîâà íÿêîè îò òåçè „ëþáèìè” ñúäèè áÿõà è íàãðàäåíè ñ ïîâèøàâàíå. Âìåñòî äà íàïðàâè àíàëèç íà ïðè÷èíèòå çà ñåðèîçíèòå çàáàâÿíèÿ íà äåëà îò ñúäèè â ÑÃÑ, äîêëàäâàíè îò

èíñïåêòîðàòà, ÂÑÑ ïðèêëþ÷è ñ íàëàãàíåòî íà òåçè íàêàçàíèÿ. Íåùî ïî-ëîøî, ïðèêëþ÷è ñ âñè÷êè, íî íå è ñúñ ñúäèÿ Òîäîðîâà. Ïî íåÿñíè íà÷èíè áÿõà èçðîâåíè äåëà îòïðåäè ñåäåì-îñåì ãîäèíè, êîåòî ìíîãî ïðèëè÷àøå íà ñúçíàòåëíî è öåëåíàñî÷åíî òúðñåíå íà ïðîâèíåíèÿ íàçàä âúâ âðåìåòî. Ïîäîáíî ðîâåíå íàçàä â ãîäèíèòå íå áåøå ïðàâåíî çà íèêîé äðóã. Ñëåä êîåòî ïîñëåäâà è ðåøåíèåòî çà äèñöèïëèíàðíî óâîëíåíèå. Âñè÷êî òîâà å äîáðå èçâåñòíî â ïðîôåñèîíàëíàòà îáùíîñò. Èìåííî çàòîâà ðåøåíèåòî íà Âèñøèÿ ñúäåáåí ñúâåò äà óâîëíè ñúäèÿ Òîäîðîâà ïðåäèçâèêà òàêàâà îòâåòíà ðåàêöèÿ. Çàùîòî, íà ïðàêòèêà, ÂÑÑ ñàíêöèîíèðà îòäåëåí ñúäèÿ çà ñîáñòâåíîòî ñè áåçîáðàçíî óïðàâëåíèå. È íå ïðîñòî êîé äà å ñúäèÿ, à ïðåäñåäàòåëÿ íà ñúäèéñêàòà îðãàíèçàöèÿ, êîÿòî â ìîìåíòà å ôîêóñèðàëà â ñåáå ñè íàäåæäèòå çà ïðîìÿíà â óïðàâëåíèåòî íà ñèñòåìàòà.  êðàéíà ñìåòêà, ïðîòåñòúò íà ñúäèèòå è ïðîêóðîðèòå ïî ïîâîä óâîëíåíèåòî íà ñúäèÿ Òîäîðîâà ìîæå äà èìà ïîëîæèòåëåí åôåêò. Çàùîòî äàäå ÿñíà èíäèêàöèÿ, ÷å òå ìîãàò äà ñå ìîáèëèçèðàò è ÷å ñà ðàçáðàëè, ÷å äîáðîòî óïðàâëåíèå íà ñúäåáíàòà ñèñòåìà è çàïàçâàíåòî íà òÿõíîòî ïðîôåñèîíàëíî äîñòîéíñòâî íå ìîæå äà ñå ñëó÷è áåç êîëåêòèâíèòå èì óñèëèÿ. Òåêñòúò å ïóáëèêóâàí âúâ â. „Êóëòóðà”.

Йонко Грозев е юрист, програмен директор „Правни изследвания” в Центъра за либерални стратегии. Директор на програмата за правна защита на БХК от 1995 г. до 2005 г. Завел и спечелил редица дела в Европейския съд за правата човека, свързани със забраната на мъченията, свободата на словото, изповеданието и сдружаването. Възпитаник на Harvard Law School.

Обектив | Брой 201

37

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА адв. Добромир Михайлов

За какво осъдиха журналистката Ася Пенчева Íà 20 þíè 2012 ã. Ðóñåíñêèÿò ðàéîíåí ñúä îñúäè æóðíàëèñòêàòà Àñÿ Ïåí÷åâà çà òîâà, ÷å íàêëåâåòèëà äâà ïúòè ÷ðåç ïå÷àòíî èçäàíèå ñîöèàëíàòà ðàáîòíè÷êà Öåíêà Áëàãîåâà. Ïðèñúäàòà, ñ îãëåä ôàêòà, ÷å îñúäåíîòî ëèöå å æóðíàëèñò, íàìåðè øèðîê îòçâóê â åëåêòðîííèòå è â ïå÷àòíèòå ìåäèè. Âñè÷êè æóðíàëèñòè îò ãèëäèÿòà çàùèòèõà ñâîÿòà êîëåãà è íàïàäíàõà ñúäèÿòà, ïîñòàíîâèëa åäíà íåñïðàâåäëèâà ïðèñúäà. Åòî êàêâè ñúæäåíèÿ èìàøå â íÿêîè íàöèîíàëíè âñåêèäíåâíèöè: „Ðóñåíñêèÿò ñúä îñúäè æóðíàëèñòêà çàðàäè òîâà, ÷å å óëè÷èëà ñëóæèòåëêà íà ñîöèàëåí äîì â óïðàæíÿâàíå íà ôèçè÷åñêî è ïñèõîëîãè÷åñêî íàñèëèå íàä âúçïèòàíèöè â äîìà, â êîéòî ðàáîòè.” („24 ÷àñà”) À ãèëäèÿòà íà ðóñåíñêèòå æóðíàëèñòè îïîâåñòè äåêëàðàöèÿ ñúñ ñëåäíîòî ñúäúðæàíèå: „Îñúäèòåëíàòà ïðèñúäà, êîÿòî â÷åðà ÐÐÑ ïîñòàíîâè ñðåùó æóðíàëèñòêàòà îò âåñòíèê „Óòðî” Àñÿ Ïåí÷åâà, å ïðèìåð â íàé-÷èñò âèä çà ïîñåãàòåëñòâî âúðõó ñâîáîäíîòî ñëîâî ÷ðåç äúðæàâíàòà ìàøèíà. Îáâèíèåòî êúì æóðíàëèñòêàòà, ÷å ñ ìàòåðèàëà ñè çà ïðîáëåìèòå â äîìà çà äåöà „Íàäåæäà” å ðàçãëàñèëà êëåâåòà çà ñîöèàëíàòà ïåäàãîæêà Öåíêà Áëàãîåâà, áóäè íåäîóìåíèå. Íåäîóìåíèå, çàùîòî äóìèòå íà òúæèòåëêàòà ñà çàïèñàíè íà äèêòîôîí ñ íåéíî çíàíèå è ñúãëàñèå, à è ñàìàòà òÿ âå÷å å îñúäåíà çà êëåâåòà îò Ñòîÿíêà Ïåòðîâà ïî ïîâîä íà ñúùèÿ êàçóñ.

Ñàìàòà æóðíàëèñòêà ãîñòóâà è â „Øîóòî íà Ñëàâè”. Òàì òÿ çàÿâè, ÷å „ñúäèèòå ìðàçÿò æóðíàëèñòèòå, çàùîòî òå èì ïîêàçâàò ñëàáîñòèòå” è ÷å “â äîì „Íàäåæäà” íÿìàëî íàñèëèå è âñè÷êî áèëî ïëîä íà áîëíà ôàíòàçèÿ”. Ñÿêàø íèêîé îò æóðíàëèñòèòå íå áå ÷åë ñàìàòà ïðèñúäà è ìîòèâèòå è íå îïîâåñòè êîíêðåòíèòå ôàêòè, íà êîèòî ñå îñíîâàâà ïðèñúäàòà, à ïðîñòî äî äóïêà ñå ïîâòàðÿøå, ÷å ùîì å îñúäåí æóðíàëèñò, òî íåìèíóåìî å çàñòðàøåíà ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî è âñè÷êè äåìîêðàòè÷íè öåííîñòè. Å, àç ùå çàñòúïÿ îáðàòíàòà òåçà, à òÿ å, ÷å ïðèñúäàòà áðàíè ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî è ïðàâàòà íà ãðàæäàíèòå è å ãàðàíöèÿ ïðîòèâ ìàíèïóëèðàíå íà îáùåñòâåíîòî ìíåíèå îò ñòðàíà íà íåäîáðîñúâåñòíè ëèöà. Íå çíàì çàùî âñè÷êè îñòàíàõà ñ âïå÷àòëåíèÿ, ÷å Àñÿ Ïåí÷åâà å îñúäåíà, çàùîòî íàïðàâèëà ðàçêðèòèÿ çà ïîáîé â äîì „Íàäåæäà”, ôàêò, êîéòî âïîñëåäñòâèå ìíîãîêðàòíî îòðå÷å. Âñúùíîñò Àñÿ Ïåí÷åâà áå îñúäåíà, çàùîòî å ïèñàëà íåâåðíè íåùà è ïî-òî÷íî ñëåäíîòî: „ óñëîâèÿòà íà ïðîäúëæàâàíî ïðåñòúïëåíèå, ÷ðåç ïå÷àòíî ïðîèçâåäåíèå, ðàçãëàñèëà ïîçîðíè îáñòîÿòåëñòâà è ïðèïèñàëà ïðåñòúïëåíèå - êëåâåòà íà Öåíêà Áëàãîåâà, ñúñòîÿùè ñå â òîâà, ÷å ïîñëåäíàòà å êàçàëà, ÷å „ñúó÷àñòíèê

38

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА â æåñòîêîñòòà íàä äåòåòî Ñ. áèëà è æåíà îò ïîìîùíèÿ ïåðñîíàë“, ÷å „âñè÷êè îò ïåðñîíàëà íà äîìà åæåäíåâíî òîðìîçÿò è íàñèëâàò äåöàòà“, ÷å „èìà ñúìíåíèÿ çà ñåðèîçíè çëîóïîòðåáè â äîìà ñ äàðåíèÿòà îò ñïîíñîðèòå“, ÷å „âñè÷êè íåéíè êîëåãè ñà ïðåñòúïíèöè”. Ñ äðóãè äóìè ñúäúò å îñúäèë æóðíàëèñòêàòà, çàùîòî òÿ ñå îïèòâà äà çàáëóæäàâà íàñ, ÷èòàòåëèòå, êàòî ñïèñâà íåâåðíè ôàêòè è ïåòíè äîáðîòî èìå íà Öåíêà Áëàãîåâà. Ñúäúò óñòàíîâè, ÷å Öåíêà Áëàãîåâà íå å íàðè÷àëà ñâîèòå êîëåãè ïðåñòúïíèöè, íå å êàçàëà, ÷å äåòåòî Ñ. å áèëî áèòî è îò æåíà îò ïîìîùíèÿ ïåðñîíàë, íèòî ÷å å èìàëà ñåðèîçíè ñúìíåíèÿ çà çëîóïîòðåáè ñ äàðåíèÿòà, íèòî ÷å âñè÷êè îò ïåðñîíàëà âñåêèäíåâíî òîðìîçÿò è áèÿò äåöàòà. Ðàçáèðà ñå, Àñÿ Ïåí÷åâà ùå êàæå, ÷å ãîðíèòå ôàêòè ñà çàïèñàíè íà ðåïîðòåðñêèÿ äèêòîôîí, íî òîâà ñúùî íå îòãîâàðÿ íà èñòèíàòà. Äà, äåéñòâèòåëíî Áëàãîåâà é ðàçêàçâà, ÷å èìà è äðóãè ñëó÷àè íà áèòè äåöà, íî, ðàçêðèâàéêè òåçè ñëó÷àè, òÿ áîðàâè ñ êîíêðåòíè èìåíà, à ïî îòíîøåíèå íà çëîóïîòðåáèòå ñ äàðåíèÿòà ïðåïðàùà êúì êîëåãàòà ñè Êóäèíîâ, êîéòî å ïîäàë æàëáà â òàçè íàñîêà. Ìíîãî ïî-ëåñíî å âìåñòî äà íàïðàâèø çàäúëáî÷åíî ïðîó÷âàíå, äà èçîïà÷èø íå÷èè äóìè, ñàìî è ñàìî äà òúðñèø ñêàíäàëíîòî. Íå ìîãà äà ïðîïóñíà äà îòáåëåæà, ÷å ùåøå äà å äîáðå è çà äâåòå ñòðàíè çàïèñúò îò èíòåðâþòî äà áåøå ïðèåò êàòî äîêàçàòåëñòâî ïî äåëîòî. Òàêà ùÿõà äà ñå ïðåêúñíàò âñÿêàêâè ñïåêóëàöèè íàé-âå÷å îò ñòðàíà íà Àñÿ Ïåí÷åâà, ÷å âñè÷êî íàïèñàíî â

„Óòðî” áèëî èñòèíà. Äðóã ôàêò, êîéòî áå ïîäìèíàò ñ ëåêà ðúêà, áå, ÷å Ïåí÷åâà å âçåëà èíòåðâþòî òàéíî, áåç äà êàçâà, ÷å äèêòîôîíúò å âêëþ÷åí, à â õîäà íà èíòåðâþòî çàäàâà íàñî÷âàùè âúïðîñè îò ðîäà: „Êîé áèå äåöàòà? Âñè÷êè ëè?” è âúîáùå íå îñòàâÿ ñúáåñåäíèêà é äà ñå èçêàæå. Çà òåçè, êîèòî ïðîÿâÿâàò èíòåðåñ, åòî ëèíê êúì ïúëíèÿ òåêñò íà èíòåðâþòî è ìîòèâèòå íà ïðèñúäàòà: http://m. soundcloud.com/#/utroruse/tdw66p5oqhr9, http://www.justice-ruse.org/rcourt/2012/06/ n/0070f512/25662012.htm È â êðàÿ íà êðàòêèÿ ñè êîìåíòàð áèõ èñêàë äà îòáåëåæà, ÷å íèêîé òàêà è íå ñå ïîèíòåðåñóâà äàëè íàèñòèíà ñå áèÿò äåöà â äîì „Íàäåæäà”. Ðàçáèðà ñå, ñ èçêëþ÷åíèå íà âåçäåñúùàòà Ïåí÷åâà, êîÿòî îòñå÷å, ÷å âñè÷êî â çàâåäåíèåòî å „ïî ìåä è ìàñëî”. Èíòåðåñíî å êàêâî ùå êàæå ïðîêóðàòóðàòà ñëåä åäíîãîäèøíî ìúë÷àíèå è ùå ÿ äàäàò ëè ïî „Øîóòî íà Ñëàâè”. ÁÕÊ è íåãîâîòî ñïèñàíèå „Îáåêòèâ” ñëåäÿò ñëó÷àÿ îò íîåìâðè 2011 ã. „Îáåêòèâ” ïóáëèêóâà ñòàòèè ïî ñëó÷àÿ ïðåç ÿíóàðè (http://www.bghelsinki.org/ bg/publikacii/obektiv/slavka-kukova/2012-01/kojlzhe-i-koj-kazva-istinata-za-doma-za-deca-lisheni-otroditelski-grizhi-nadezhda-v-ruse/ ) è ôåâðóàðè 2012 ã. (http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/ obektiv/slavka-kukova/2012-02/ekshn-ili-vodevil-igrayat-razsledvashi-nasilie-nad-deca-v-ruse/), à êîìåíòàð ñå ñúäúðæà è â àâòîðñêàòà êîëîíêà íà ãëàâíèÿ ðåäàêòîð íà ñïèñàíèåòî îò þíè 2012 ã. http:// www.bghelsinki.org/bg/publikacii/obektiv/iulianametodieva/2012-06/obektiv-edinstvenoto-u-nas-pravozashitno-spisanie-izliza-veche-200-meseca/.

Адв. Добромир Михайлов е защитник на Ценка Благоева, спечелила делото за клевета на първа инстанция срещу Ася Пенчева.

Обектив | Брой 201

39

СВОБОДА НА СЛОВОТО Явор Николов

Таблоидизацията на пресата – отнетият имунен механизъм на демокрацията I. Äâàäåñåò è òðè ãîäèíè ñëåä íà÷àëîòî íà äåìîêðàòè÷íèÿ ïðîöåñ â Áúëãàðèÿ íå å íîðìàëíî âñå îùå ïóáëè÷íîñòòà íè äà å íà ðàâíèùåòî „àêî íå ñè ñ ìåí, çíà÷è ñè ïðîòèâ ìåí” è íàé-âå÷å íå ìîæå äà å íîðìàëíî òîçè ïðèíöèï äà âúðâè ðúêà çà ðúêà ñ òúðñåíåòî íà åâòèíàòà ñåíçàöèîííîñò ïðè îïðåäåëÿíåòî íà ðåäàêöèîííàòà ïîëèòèêà íà äàæå àâòîðèòåòíè èçäàíèÿ. Ïîäîáíà ñèòóàöèÿ å ïî-õàðàêòåðíà çà ìëàäèòå è òåïúðâà ñúçäàâàùè ñå äåìîêðàöèè, êàêâàòî å áèëà è íàøàòà â íà÷àëîòî íà äåâåòäåñåòòå ãîäèíè íà XX âåê. Òîçè ïåðèîä å îòäàëå÷åí íà âå÷å äâå äåñåòèëåòèÿ îò íàñ, íî âñå îùå íå ìîæå äà ñå ãîâîðè çà äîñòîâåðåí èñòîðè÷åñêè „ðàçêàç”, ïîñâåòåí íà íåãî.  òîçè ñìèñúë, ðàííèòå ãîäèíè íà áúëãàðñêàòà äåìîêðàöèÿ ñà â ïîëåòî íà ïóáëèöèñòèêàòà è íå áè áèëî ïðåòåíöèîçíî äà òâúðäèì, ÷å îò ìåäèèòå çàâèñè äîïóñíàòèòå ãðåøêè äà áúäàò ïîìíåíè è ïî-òîçè íà÷èí äà ñå èçáåãíå ïîâòîðåíèåòî èì. Çàäà÷à, êîÿòî êàêòî âå÷å ïîñî÷èõìå, òå íå ñúóìÿâàò äà èçïúëíÿò. Íåùî ïîâå÷å, íå ñàìî ïîëèòè÷åñêèòå ñòðàñòè äíåñ èçãëåæäàò „âå÷å ïðåæèâåíè”, íî è ïå÷àòúò ñÿêàø ñå å âúðíàë êúì ïúðâèòå ãîäèíè ñëåä ðóõâàíåòî íà êîìóíèñòè÷åñêèòå îôèöèîçè. Äàæå íåïðåòåíöèîçíîòî „÷åòåíå” íà ïðåñàòà îò òîçè

ïåðèîä è ïîñëåäâàùèòå íàé-áåãëè íàáëþäåíèÿ íà ïîëèòè÷åñêîòî ãîâîðåíå è ðåäàêöèîííàòà ïîëèòèêà íè äàâàò ñåðèîçíè îñíîâàíèÿ äà òâúðäèì, ÷å íà÷àëíàòà è êðàéíàòà òî÷êà íà íàøèÿ èíòåðåñ èìàò òâúðäå ìíîãî ñõîäñòâà. Ðàçáèðà ñå, âåñòíèêàðñêèòå áèòêè ïðåç 90-òå ñå âîäåõà îò ïàðòèéíèÿ ïå÷àò, äîêàòî äíåñ òîâà ñòàâà íà ñòðàíèöèòå íà „õèáðèäíèòå òàáëîèäè”. Îñâåí òîâà, ìíîãî îò äîáðå ïîçíàòèòå íè äíåñ òåõíèêè çà ìàíèïóëàöèÿ ñà áèëè â åòàï íà îòêðèâàíå è óñúâúðøåíñòâàíå ïðåç òîçè ïåðèîä, â ðåçóëòàò íà êîåòî „ñêðèòèòå” âíóøåíèÿ èçãëåæäàò î÷àðîâàòåëíî íåëåïè çà ÷èòàòåëÿ îò XXI âåê. Íÿìà êàê äà íå ñå ñïîìåíå è ãèãàíòñêîòî ðàçâèòèå íà òåõíîëîãèÿòà îò ïúðâèòå áðîåâå íà „Ñâîáîäåí íàðîä” äî „Êàïèòàë Daily” – â òîçè àñïåêò å ïî÷òè íåâúçìîæíî äà îòêðèåì ïðèëèêà ìåæäó äâåòå èçäàíèÿ. Èìà îáà÷å åäíà ãèãàíòñêà ðàçëèêà ìåæäó ðàííîòî äåòñòâî íà áúëãàðñêèÿ äåìîêðàòè÷åí ïå÷àò è ñåãàøíàòà ìó ïðåòåíäèðàùà çà çðÿëîñò âúçðàñò. Âúïðåêè òåõíîëîãè÷íèòå ñêîêîâå, ïðîôåñèîíàëèçàöèÿòà íà æóðíàëèñòè÷åñêèÿ òðóä è ãîëÿìîòî ðàçíîîáðàçèå îò ïå÷àòíè ìåäèè, ïðåç 2012 ã. ó íàñ íå ñúùåñòâóâà âåñòíèê (áèë òîé âñåêèäíåâåí èëè ñåäìè÷åí), êîéòî äà îáåäèíÿâà â ñåáå ñè äîáúð ïðî÷èò íà âúòðåøíîïîëèòè÷åñêèòå è èêîíîìè÷åñêèòå ïðîöåñè, „÷îâåøêà” ãëåäíà òî÷êà êúì íàáîëåëèòå ñîöèàëíè ïðîáëåìè, çàäúëáî÷åíî îòðàçÿâàíå íà ñâåòîâíèòå ñúáèòèÿ, àäåêâàòíî îòðàçÿâàíå íà êóëòóðíèÿ æèâîò ó íàñ è â

40

СВОБОДА НА СЛОВОТО ÷óæáèíà, êàêòî è ñìåë äèçàéí, êîéòî äà äàâà „òðåòî èçìåðåíèå” íà òåêñòîâåòå. Ëèïñâà èçäàíèå, êîåòî íàïúëíî äà ïîêðèâà äåôèíèöèÿòà íà Ùåôàí ÐóñÌîë çà „êà÷åñòâåíà ïðåñà” – äà òúðñè âíèìàíèåòî íà ìèñëåùàòà è âçåìàùà ðåøåíèÿ ÷àñò îò îáùåñòâîòî, äà èìà íàöèîíàëåí õàðàêòåð è íàé-âå÷å äà ïðåäëàãà áîãàòî „ìåíþ” îò îáøèðíè è ïðèäðóæåíè ñ íóæíèÿ êîíòåêñò ìàòåðèàëè[1]. Îïèòâàùèòå ñå äà çàïúëíÿò òàçè íèøà „Êàïèòàë” è „Êóëòóðà” ñà òâúðäå çàâèñèìè îò ñâîÿ ãåíåçèñ íà èçäàíèÿ, ïðåäíàçíà÷åíè äà ìàðêèðàò öåííîòî è âèñîêîòî â èçêóñòâîòî („Êóëòóðà”) èëè âàæíèòå èêîíîìè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè òåíäåíöèè („Êàïèòàë”). Ëèïñâà âåñòíèêúò, êîéòî ïðåäëàãà çàäúëáî÷åíè òåêñòîâå, áåç äà å òÿñíî ñïåöèàëèçèðàí; êîéòî äà å õîìîãåííî öÿëî îò åäíàêâî âàæíè çà öÿëîñòíèÿ îáëèê òåêñòîâå, ñíèìêè è ãðàôèêè. Ñúùåâðåìåííî, â õàîòè÷íèòå äíè íà 1991–1993 ã., êîãàòî Áúëãàðèÿ å ðàçòúðñâàíà îò âñåêèäíåâíè ñòà÷êè è äàæå ïîëó÷àâà õóìàíèòàðíà ïîìîù, åäèí „íàöèîíàëåí îòáîð ïî æóðíàëèñòèêà” (êàêòî ùå ãî íàðå÷å ïðåä ìåí äâàäåñåò ãîäèíè ïî-êúñíî Åìè Áàðóõ) ñúçäàâà íåîáè÷àåí ñåäìè÷íèê. Ôîðìàòúò ìó å ãîëÿì, ãðàôèêàòà å íåîáè÷àéíà, òåêñòîâåòå çà íàïèñàíè ìíîãî ïî-çàäúëáî÷åíî îò òåçè â ïàðòèéíàòà ïðåñà, à òåìèòå èì ñà ðàâíîîòäàëå÷åíè îò îáùîåâðîïåéñêèÿ êîíòåêñò è ÷àñòíèÿ áúëãàðñêè ñëó÷àé – âñè÷êî, êîåòî ñúñ ñúæàëåíèå îòáåëÿçâàìå, ÷å ëèïñâà â áúëãàðñêèÿ ïå÷àò íà XXI âåê. Òîçè ñòðàíåí âåñòíèê èìà äàæå ñâîåîáðàçåí ñðîê íà ãîäíîñò, ìàðêèðàí îùå â èìåòî ìó - „1000 äíè”. Ñúçäàòåëèòå ìó (ìàëêî íàèâíî, áèõìå êàçàëè äíåñ) ñìÿòàëè, ÷å ïðåõîäúò íà Áúëãàðèÿ ùå ïðîäúëæè òî÷íî òîëêîâà.

II. Ðàçïàäúò íà èçäàòåëñêèÿ ìîíîïîë ñúæèòåëñòâà ïî âðåìå ñ ïðåîðèåíòèðàíåòî íà öåëèÿ îïîçèöèîíåí ïå÷àò êúì ïîâåäåíèåòî íà ïðåäèçáîðíàòà áîðáà. Ïî òîçè ïîâîä „Äåìîêðàöèÿ” å íàðè÷àí „Âñåêèäíåâíèÿò [1] Russ-Molh, S. Quality Press in Donsbach, W. (ed.), The International Encyclopedia of Communication, 1995 ã.

ìèòèíã”, íî ïîäîáåí ïðÿêîð ìîæå äà áúäå äàäåí íà ïðàêòè÷åñêè âñåêè ïàðòèåí âåñòíèê îò íà÷àëîòî íà 90-òå. Òîâà íå å ñëó÷àéíî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å äàæå ñëåä ïðîìåíèòå ñå çàïàçâà ïàðòèéíèÿò ìîíîïîë íà èçäàòåëñêàòà äåéíîñò (ìàêàð è âå÷å â ðúöåòå íà ìíîæåñòâî ïîëèòè÷åñêè ñèëè), êîéòî âúðâè çàåäíî ñ îïðåäåëåíè íàìåñè â ðåäàêöèîííàòà ïîëèòèêà – ñâîåîáðàçíî déjà vu îò êîìóíèçìà. Ñ íàáëèæàâàíåòî íà èçáîðèòå çà Âåëèêî íàðîäíî ñúáðàíèå, êîãàòî äúðæàâàòà íàèñòèíà âëèçà â ïðåäèçáîðíà ñèòóàöèÿ, âñè÷êè ìåäèè æåðòâàò íàïúëíî ñâîÿòà îáåêòèâíîñò, ïðè òîâà ñ áúðçèíà, ñúçäàâàùà óñåùàíåòî çà ñâîåîáðàçíî „îòúðâàâàíå” îò íåùî íåíóæíî çà æóðíàëèñòèêàòà[2]. Ïî òîçè íà÷èí è „íÿìà ìÿñòî çà ìíîãî íîðìàëíè íåùà îò æèâîòà, êîèòî îñòàâàò çà ñëåä èçáîðèòå”[3]. Âúòðå â ñàìàòà æóðíàëèñòèêà èç÷åçâàò (ÿâíî èëè íå) íîâèíàòà, ôàêòúò, èíôîðìàöèÿòà, çà äà îòñòúïÿò ìÿñòî íà ëîçóíãà. „Äåìîêðàöèÿ” çàäúëáî÷àâà òåíäåíöèÿòà äà ïðåìúë÷àâà, ïðåóâåëè÷àâà è ïðåíàðåæäà åäíîñòðàí÷èâî ñúáèòèÿòà, äîêàòî „ìîäåðíèçèðàíèÿò” „Äóìà” ïðåíàïèñâà è ïîäíàñÿ èíòåðïðåòàòèâíî ôàêòèòå, êàòî ïîäíàñÿ îöåíêè, ñêðèòè âúòðå â ÷èñòî ðåïîðòåðñêîòî îïèñàíèå. Îôîðìÿ ñå ñâîåîáðàçåí ìåäèåí äâóïîëþñåí ìîäåë íà ïðîòèâîïîñòàâÿíå, êîéòî òâúðäå ìíîãî íàïîäîáÿâà â òåíäåíöèÿòà ñè êúì ðàäèêàëèçàöèÿ ñâîÿ ïîëèòè÷åñêè åêâèâàëåíò. Ìåæäóâðåìåííî îáùåñòâîòî ïðåæèâÿâà ìàùàáíà êðèçà íà öåííîñòèòå, êîÿòî íå äîâåäå äî öÿëîñòíî ðåôîðìèðàíå íà öåííîñòíàòà ñèñòåìà. Çà ñìåòêà íà òîâà ñèñòåìàòà íà ñðåäñòâàòà çà ìàñîâà èíôîðìàöèÿ áåøå îáçåòà îò åäíà „íåïîçíàòà òðåâîæíîñò” (ïî Ä. Íàéäåíîâ). Ëèïñàòà íà èäåîëîãè÷åñêè àâòîðèòåòè äîâåäå äî ñëîæíè ïðîöåñè âúòðå â ðåäàêöèèòå, êîèòî äîâåäîõà äî ðàçäåëÿíå è „êëîíèðàíå” íà âåñòíèöè („Äåí”, „Íàðîäíà ìëàäåæ”), à ñúùî è äî ñòà÷êàòà â „Äåìîêðàöèÿ”, ñëåä êîÿòî ãîëÿìà ÷àñò îò åêèïà å ïîäìåíåí. Ïî òîçè ïîâîä ïîëèòîëîãúò Ðóìåí Äèìèòðîâ êîìåíòèðà: „ïóáëè÷íîñòòà å ïî÷òè èçöÿëî îáñåáåíà [2] Íàéäåíîâ, Ä. Ïðåñæóðíàëèñòèêà, Ñîôèéñêè óíèâåðñèòåò „Ñâåòè Êëèìåíò Îõðèäñêè”, ñ. 27, 1995 ã.

[3] Ïàê òàì, ñ.36

Обектив | Брой 201

41

БЪЛГАРСКИТЕ МЕДИИ РАЗБОЛЯВАТ ДЕМОКРАЦИЯТА

îò ïîëèòèêàòà. Ñàìî äåòî íå åäèí, à ðàçëè÷íè ïàðòèéíè âåñòíèöè èíôîðìèðàò ãðàæäàíèíà, âìåñòî òîé ñàì äà ñå èíôîðìèðà (...) Îòíîâî ãðàæäàíñêîòî îáùåñòâî ñå îòëàãà çà ïî-äîáðè âðåìåíà. À ïóáëè÷íîñòòà îñòàâà ïî÷òè âñåöÿëî ïîä ïàðòèéíî-êîðïîðàòèâåí – íå ãðàæäàíñêî-ëè÷íîñòåí êîíòðîë”[4]. Òîâà å òåæêà êîíñòàòàöèÿ, êîÿòî äîáðå ôèêñèðà îñíîâíèÿ ïðîáëåì íà ïîëèòè÷åñêàòà æóðíàëèñòèêà, áèëà òÿ êîìóíèñòè÷åñêà èëè íå: ÷èòàòåëÿò ñå òðåòèðà ïî åäèí è ñúù íà÷èí – êàòî îáåêò íà îáëú÷âàíå ñ ïàðòèéíà èäåîëîãèÿ, ñ ïîñëàíèÿòà íà åäíà èëè äðóãà ïàðòèÿ. Ïðîáëåìèòå íà ïîëèòè÷åñêèòå ñèëè îáèêíîâåíî íå ñà ïðîáëåìè íà òåõíèòå èçáèðàòåëè, íî òúðêàíèÿòà ìåæäó ëèäåðèòå çàåìàò íåïðîïîðöèîíàëíî ãîëÿìî ìÿñòî â ïàðòèéíèòå îôèöèîçè. Ðàáîòåùèòå â òÿõ æóðíàëèñòè êîíñòðóèðàò åäíà ïîä÷èíåíà íà èäåîëîãèÿòà êàðòèíà íà ðåàëíîñòòà, êîÿòî ÷åñòî, íà ïúðâî ìÿñòî, íÿìà îáùî ñ ðåàëíèÿ õîä íà ñúáèòèÿòà è, íà âòîðî, ãè ïîäðåæäà ïî íà÷èí, êîéòî íå âèíàãè ñúîòâåòñòâà íà çíà÷èìîñòòà èì. Òàêà âúçïðèåòàòà êîíñòðóêöèÿ ñ ïîëèòè÷åñêè âðúõ, åëåêòîðàò è îñúùåñòâÿâàù âðúçêàòà ïîìåæäó èì îôèöèîç, äàæå è êîãàòî ñå íàáëþäàâà ïðè äåìîêðàòè÷íè â èäåèòå ñè ïàðòèè, ñúçäàâà òâúðäå ñèëíè ðåìèíèñöåíöèè çà îòìèíàëèòå òîòàëèòàðíè ãîäèíè, êàêòî è çà óæ îòðå÷åíèÿ ëåíèíñêè ïðèíöèï çà ïàðòèéíîòî âúðõîâåíñòâî â ïå÷àòà. Ïîäîáíà ñðåäà âúçïðåïÿòñòâà äèàëîãà ìåæäó ãðàæäàíèòå è òåõíèòå îâëàñòåíè ïðåäñòàâèòåëè, à ïî òîçè íà÷èí èçíà÷àëíî ñå èçêëþ÷âà âúçìîæíîñòòà çà ïîÿâà íà îñíîâîïîëàãàùîòî çà âñÿêà äåìîêðàöèÿ ãðàæäàíñêî îáùåñòâî. Íåãîâîòî íàëè÷èå, îò ñâîÿ ñòðàíà, áè îçíà÷àâàëî ïðåîðèåíòèðàíå íà ìåäèèòå îò îáñëóæâàíå èíòåðåñèòå íà ïîëèòè÷åñêèÿ (è â ïîñëåäñòâèå êîðïîðàòèâåí, êàêòî âèäÿõìå ïîãîðå) åëèò êúì çàäîâîëÿâàíå íà èíôîðìàöèîííèòå ïîòðåáíîñòè íà àêòèâíèòå â ñâîÿòà ïîçèöèÿ ãðàæäàíè. Òåçè äåôèöèòè ñå òðóïàò â õîäà íà öåëèÿ ïðåõîä è å òðóäíî äà áúäàò çàñåí÷åíè îò ïîñòèæåíèÿòà íà „äâóïîëþñíàòà” æóðíàëèñòèêà – ïðîìÿíàòà â èçðàçíèòå ñðåäñòâà è æàíðîâàòà ñèñòåìà; íàâëèçàíåòî â ìåäèèòå (ìàêàð è îòíîâî â ñÿíêàòà íà ïîëèòè÷åñêèòå ñòðàñòè) íà íîâè òåìè; ïðåîöåíêàòà íà íàé-íîâàòà íè èñòîðèÿ è ôèíàíñîâîòî åìàíöèïèðàíå íà íÿêîè èçäàíèÿ.

[4] Äèìèòðîâ, Ð. Êðàÿò íà èíòåëèãåíöèÿòà?, â-ê „Êóëòóðà”, áð.38, 21.09.1990 ã.

III. Áèòêàòà çà ñåðèîçíàòà ïðåñà â Áúëãàðèÿ Áàëêàíñêèÿò è â íå ïî-ìàëêà ñòåïåí áúëãàðñêèÿò äèñêóðñ ñà ñúïðîâîäåíè ñ ìíîæåñòâî ñïåöèôèêè è ïî îòíîøåíèå íà ãåíåçèñà íà ìîäåðíà êà÷åñòâåíà ïðåñà. Êàêòî Î. Ñïàñîâ îòáåëÿçâà[5], êà÷åñòâåíèòå áàëêàíñêè âåñòíèöè ñå ñáëúñêâàò ñ ìíîæåñòâî ïðîáëåìè, êîèòî ïðàâÿò áúäåùåòî èì íåñèãóðíî. Ïðåõîäúò íà ìëàäèòå äåìîêðàöèè êúì ïîëèòè÷åñêà ñâîáîäà è ïàçàðíà èêîíîìèêà ïðåç 90-òå ãîäèíè âîäè ñúñ ñåáå ñè ðåäèöà ïðîáëåìè çà èçäàíèÿòà, ïðåäëàãàùè êà÷åñòâåíà àëòåðíàòèâà íà ìàñîâèòå ìåäèè.  Àëáàíèÿ, Áîñíà, Áúëãàðèÿ, Ìàêåäîíèÿ, Ñëîâåíèÿ, Õúðâàòèÿ è Ðóìúíèÿ ïîïóëÿðíèòå âåñòíèöè è ñïèñàíèÿ ñå îêàçâàò ïî-àäàïòèâíè êúì íîâèòå äèíàìè÷íè èêîíîìè÷åñêè óñëîâèÿ è áóêâàëíî çà áðîåíè ãîäèíè „íàâîäíÿâàò” ïàçàðà. Îêàçâà ñå, ÷å íàëè÷èåòî íà ïîëèòè÷åñêà è èêîíîìè÷åñêà ñâîáîäà íå âîäè àâòîìàòè÷íî è äî ïîÿâàòà íà êà÷åñòâåíà ïðåñà. Ñèìïòîìàòè÷íî çà 90-òå ãîäèíè ïî öÿë ñâÿò è îñîáåíî íà Áàëêàíèòå å ò.íàð „òàáëîèäèçàöèÿ” íà ìåäèéíèòå äèñêóðñè. Ôðàíê Åñåð ÿ äåôèíèðà[6] êàòî ïðîìÿíà â ïðåäïî÷èòàíèÿòà íà ÷èòàòåëèòå è ðåêëàìîäàòåëèòå; â ðàçãëåæäàíèòå òåìè è â îòíîøåíèåòî êúì àóäèòîðèÿòà.  ðåçóëòàò âåñòíèöèòå çàïî÷âàò äà âêëþ÷âàò ïîâå÷å ðàçâëå÷åíèå çà ñìåòêà íà èíôîðìàöèÿòà, êàòî ïðàâÿò òîâà â ðàìêèòå íà ïî-êðàòêè ìàòåðèàëè ñ ïîâå÷å ñíèìêè è ãðàôè÷íî ñúäúðæàíèå, à åçèêúò ñå äîáëèæàâà ïîâå÷å äî ò.íàð „óëè÷åí ñòèë”. Åñåð íàðè÷à òîçè ïðîöåñ „ðàçëèâàíå íà òàáëîèäíè íîâèíàðñêè ñòîéíîñòè âúðõó êà÷åñòâåíàòà ïðåñà”, ñâîåîáðàçíî çàìúðñÿâàíå íà ïîñëåäíàòà ÷ðåç âêàðâàíåòî é â „òàáëîèäåí äíåâåí ðåä”. Âàæíî å äà ñå îòáåëåæè êàê âå÷å î÷åðòàëèòå ñå â èçñëåäâàíåòî íà Áîãàðò òåíäåíöèè â ÷èòàòåëñêèÿ èíòåðåñ íàìèðàò ñâîåòî îòðàæåíèå â õîäà íà „òàáëîèäèçàöèÿòà”.

[5] Spassov, O. (ed.) The Quality Press in Southeast Europe: To Be or Not to Be in Spassov, O. Quality Press in Southeast Europe, Southeast European Media Centre., p. 20, 2004. Ïðåâîäúò å íà àâòîðà.

[6] Esser, F.“Tabloidization” of News: A Comparative Analysis of Anglo-American and German Press Journalism in: European Journal of Communication, SAGE Publications, vol. 14(3), p. 291-324, 1999

42

СВОБОДА НА СЛОВОТО Òîâà âîäè ñëåä ñåáå ñè ëîãè÷íàòà êîíñòàòàöèÿ, ÷å êàêòî êëèåíò, ïîëó÷àâàù òúðñåíàòà îò íåãî ñòîêà (êàêòî íååäíîêðàòíî å ïîä÷åðòàâàíî òîâà â ñïåöèàëèçèðàíàòà ëèòåðàòóðà), òàêà è àóäèòîðèÿòà ïîëó÷àâà âåñòíèöèòå, êîèòî èñêà. Íà Áàëêàíèòå „òàáëîèäèçàöèÿòà” ïðîòè÷à â äâå ôîðìè – îò åäíà ñòðàíà, êà÷åñòâåíè èçäàíèÿ ïðàâÿò êîìïðîìèñ ñúñ ñâîåòî ñúäúðæàíèå â èìåòî íà îöåëÿâàíåòî è êîìåðñèàëíèÿ ñè óñïåõ, à îò äðóãà – ñòàâàìå ñâèäåòåëè íà ïîÿâàòà íà íîâ òèï „õèáðèäíà” ïðåñà, êîÿòî îáåäèíÿâà „âèñîêî” è „íèñêî”. È â äâàòà ñëó÷àÿ ïðîöåñúò å ðåçóëòàò îò îïðåäåëåíè ïðîìåíè â íàâèöèòå íà àóäèòîðèÿòà, íî è ñàì âîäè äî íîâ íà÷èí íà èíôîðìèðàíå[7].

íà „äåìîêðàòè÷íî èçáðàíè óïðàâëÿâàùè äà ñå äúðæàò ïî íàé-íåäåìîêðàòè÷åí íà÷èí” (Èâàéëî Çíåïîëñêè[10]). Î. Ñïàñîâ îòáåëÿçâà[11], ÷å õàðàêòåðúò íà îáùåñòâåíîòî ìíåíèå ñå îïðåäåëÿ îò ìåäèèòå. Ìàêàð è ñ íå òîëêîâà ÿñíè ïðèñòðàñòèÿ, òå ïðîèçâåæäàò ïîëèòèçèðàí äíåâåí ðåä è ïî òîçè íà÷èí ïîïàäàò â êàïàíà íà ðàííàòà ïàðòèéíà ïðåñà, êîÿòî å èçðàçèòåë íà äàäåíà èäåîëîãèÿ, íî íå ìîæå ñàìà äà áúäå êîðåêòèâ íà âëàñòòà. Ëîãè÷íî å è çàêëþ÷åíèåòî, ÷å âëàñòîâèòå êðúãîâå, èçïîëçâàùè ïî íåïðîçðà÷åí íà÷èí âúçìîæíîñòèòå ñè, èìàò äîñòàòú÷íî âëèÿíèå è äà ïîääúðæàò íååôåêòèâíî îáùåñòâåíîòî ìíåíèå êàòî èìóíåí ìåõàíèçúì íà äåìîêðàöèÿòà ñðåùó ïîñåãàòåëñòâà.

„Õèáðèäíèòå” âåñòíèöè ÷åñòî ñå âúçïîëçâàò îò ëèïñàòà íà èñòèíñêà êà÷åñòâåíà ïðåñà è ñå îïèòâàò äà çàåìàò îñâîáîäåíàòà íèøà[8]. Òî÷íî òàêúâ å è ñëó÷àÿò â Áúëãàðèÿ, êúäåòî âåñòíèöèòå çà „äîáðà” æóðíàëèñòèêà (áèëè òå âñåêèäíåâíè èëè ñåäìè÷íè) íå ïðåæèâÿâàò ïúðâèòå ãîäèíè íà 90-òå èëè ïðîäúëæàâàò ñúùåñòâóâàíåòî ñè ñúñ ñêðîìíè òèðàæè è àóäèòîðèÿ[9]. „Õèáðèäíèòå” âåñòíèöè ïðåäëàãàò åêëåêòè÷íà êîìáèíàöèÿ îò ðàçëè÷íè ñòèëîâå íà ïðåäàâàíå íà èíôîðìàöèÿòà è êîìåíòàð íà îòäåëíèòå ñúáèòèÿ, íî îñíîâíèòå èì õàðàêòåðèñòèêè ñà ïðåäèìíî òàáëîèäíè.  Áúëãàðèÿ ïúðâî „24 ÷àñà” ñå âúçïîëçâà îò òàçè ôîðìóëà, íî ñêîðî å ïîñëåäâàí ïúðâî îò „Òðóä”, à ñëåä òîâà è îò âñè÷êè ïðîñúùåñòâóâàëè äî äíåñ êîìåðñèàëíè âåñòíèöè. Ãîëÿì ïðîöåíò îò òÿõ ñå ïðèïîçíàâàò êàòî ñåðèîçíè è ãî àôèøèðàò íàïúëíî îòêðèòî. Ïî òîçè íà÷èí òå ñà íàé-ñåðèîçíà çàïëàõà çà êà÷åñòâåíàòà ïðåñà, òúé êàòî ïðàêòè÷åñêè ÿ ïîäìåíÿò.

Êàòî öÿëî, ëèïñàòà íà êà÷åñòâåíà (è ïî ñâîÿ ãåíåçèñ íåçàâèñèìà) ïðåñà â Áúëãàðèÿ âîäè äî åäèí îãðàíè÷åí ïîãëåä íà îáùåñòâîòî âúðõó ñàìîòî ñåáå ñè.  Áúëãàðèÿ êîìåðñèàëèçàöèÿòà íà ïå÷àòà íå ñàìî íå âîäè äî ïîÿâà íà ìåäèè, èçîáëè÷àâàùè ñåí÷åñòèòå àñïåêòè íà èêîíîìèêàòà, íî è òî÷íî áèçíåñìåíè ñúñ ñïîðíà ðåïóòàöèÿ íàâëèçàò íà âåñòíèêàðñêèÿ ïàçàð, êàòî ïðèâíàñÿò â ïóáëè÷íîñòòà âå÷å âúçïðèåòè ñ ãîäèíè íååòè÷íè ìåòîäè êàòî íåÿñíàòà ñîáñòâåíîñò íà èçäàíèÿòà. Ñàìàòà æóðíàëèñòè÷åñêà ïðîôåñèÿ èçïàäà â äúëáîêà êðèçà. Ïðåâúðíàòè â ÷èíîâíèöè, îáñëóæâàùè ïîëèòè÷åñêè è èêîíîìè÷åñêè èíòåðåñè, ðåïîðòåðèòå è ðåäàêòîðèòå âúðøàò ñâîÿòà ðàáîòà ïðè âñå ïî-íèñêè ñòàíäàðòè â ìàñîâèòå âåñòíèöè èëè ïðè âñå ïî-íèñêî çàïëàùàíå â áîðåùèòå ñå çà îöåëÿâàíåòî êà÷åñòâåíè ðåäàêöèè. Äîáðèòå æóðíàëèñòè áúðçî ñà ïðèâëè÷àíè â ðåäàêöèèòå íà „õèáðèäíèòå” âåñòíèöè, à óíèâåðñèòåòñêîòî îáðàçîâàíèå íååäíîêðàòíî å êðèòèêóâàíî çà òîâà, ÷å ïîäãîòâÿ êàäðè ñàìî ñïîðåä èçèñêâàíèÿòà íà íàé-òèðàæíèòå âåñòíèöè. Ðåïóòàöèÿòà íà ïðîôåñèÿòà å èçêëþ÷èòåëíî íèñêà ïîðàäè ëèïñàòà íà ïî-àâòîðèòåòíè èçäàíèÿ[12]. Ïàðàäîêñàëíî,

Âåðîÿòíî íå å ñëó÷àéíî ñúâïàäåíèå, ÷å òî÷íî 90òå ãîäèíè çà Áúëãàðèÿ ñà ïåðèîä íà íåñòàáèëíîñò, íà ëèïñà íà ðåàëíà äúðæàâíà âëàñò â ïîëèòèêàòà, êóëòóðàòà è èêîíîìèêàòà. Ïî ãîëÿìà ÷àñò îò âàæíèòå çà ñòðàíàòà âúïðîñè ïðàêòè÷åñêè îòñúñòâà îáùåñòâåíèÿò äåáàò. Òîâà äàâà âúçìîæíîñò [7] Spassov, O. (ed.) The Quality Press in Southeast Europe: To Be or Not to Be in Spassov, O. Quality Press in Southeast Europe, Southeast European Media Centre., p. 26, 2004. Ïðåâîäúò å íà àâòîðà.

[8] Ïàê òàì, ñ. 27 [9] Spassov, O. The “Serious” Press, the Tabloid Context and Qualities of the Public Sphere in Spassov, O. (ed.), Quality Press in Southeast Europe, Southeast European Media Centre., p. 51, 2004. Ïðåâîäúò å íà àâòîðà.

[10] Çíåïîëñêè, È. Íîâàòà ïðåñà è ïðåõîäúò. Òðóäíîòî êîíñòèòóèðàíå íà ÷åòâúðòàòà âëàñò. Àñîöèàöèÿ „Ãðàæäàíèí”, 1997 ã.

[11] Spassov, O. The “Serious” Press, the Tabloid Context and Qualities of the Public Sphere in Spassov, O. (ed.), Quality Press in Southeast Europe, Southeast European Media Centre., p. 67, 2004, ïðåâîäúò å íà àâòîðà.

[12] Spassov, O. (ed.) The Quality Press in Southeast Europe: To Be or Not to Be in Spassov, O. Quality Press in Southeast Europe, Southeast European Media Centre., p. 26, 2004. Ïðåâîäúò å íà àâòîðà.

Обектив | Брой 201

43

БЪЛГАРСКИТЕ МЕДИИ РАЗБОЛЯВАТ ДЕМОКРАЦИЯТА

àóäèòîðèÿòà íå èñêà òàêèâà è ñå ïðèäúðæà êúì ôîðìóëàòà „èíôîðìàöèÿ ïëþñ ñåíçàöèÿ”, êàòî ïðîñòî äîâåðèåòî êúì ìåäèèòå ñå ñðèâà äî õàðàêòåðíè çà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ïåðèîä íèçèíè. Êàòî åäèíñòâåíà îòíîñèòåëíî äúëãîñðî÷íà àëòåðíàòèâà íà òàáëîèäèòå è „õèáðèäíèòå” âåñòíèöè â Áúëãàðèÿ îñòàâàò èçäàíèÿòà çà êóëòóðà. Ïðè òÿõ êîìïðîìèñèòå â ñúäúðæàíèåòî è ðåäàêöèîííàòà ïîëèòèêà, êîÿòî ãî îïðåäåëÿ, ñà íàé-ìàëêè. Îñâåí òîâà ñúùåñòâóâà äúëãîãîäèøíà òðàäèöèÿ è íÿêîè îò âåñòíèöèòå è ñïèñàíèÿòà èìàò äåñåòèëåòíà èñòîðèÿ çàä ãúðáà ñè. Èâàéëî Çíåïîëñêè êîìåíòèðà, ÷å ó íàñ íÿìà „âåñòíèöè êàòî „Ìîíä” èëè „Òàéìñ”, êîèòî äà ñëåäâàò ñúáèòèÿòà ñ äúëãè, äåòàéëèçèðàíè êîìåíòàðè, ñ ïðîôåñèîíàëíà áåçïðèñòðàñòíîñò (...) Âñå ïàê íÿêîè ïî-äúëáîêè àíàëèçè ìîãàò äà áúäàò îòêðèòè ïðåäè âñè÷êî â ïî-ñïåöèàëèçèðàíàòà ïðåñà – âåñòíèê „Êóëòóðà”, ñïèñàíèå „Èçáîð”, ïîíÿêîãà â „Ëèòåðàòóðåí ôîðóì” èëè „Ëèòåðàòóðåí âåñòíèê”. Òîâà ñà ñåäìè÷íèöè, â êîèòî ñå çàðàæäà ñïåöèôè÷åí æàíð – ïîëèòèêî-õóäîæåñòâåíà ïóáëèöèñòèêà. Íå ñòðèêòíî ïîëèòè÷åñêè àíàëèçè, à ïî-ñêîðî îñìèñëÿíå â ìîðàëèçàòîðñêî-ôèëîñîôñêîêóëòîðîëîãè÷åí ïëàí íà êîëèçèèòå, â êîèòî èçïàäà èíäèâèäúò â Áúëãàðèÿ”[13]. Çíåïîëñêè çàãàòâà åäèí îò îñíîâíèòå ïðîáëåìè íà áåçñïîðíî êà÷åñòâåíàòà, íî äîñòèãàùà äî ìíîãî ìàëúê ïðîöåíò îò õîðàòà ïóáëèöèñòèêà, êîÿòî íàìèðà ìÿñòî íà ñòðàíèöèòå íà „ïèñàòåëñêèòå” âåñòíèöè è ñïèñàíèÿ. Ìàêàð ãîëÿìàòà ÷àñò îò ÷èòàòåëèòå èì äà ñà âèñîêîîáðàçîâàíè, äàëå÷ íå öåëèÿò ò.íàð äåìîêðàòè÷åí åëèò (õîðàòà, âçåìàùè ðåøåíèÿ) âëèçàò â òÿñíàòà àóäèòîðèÿ íà òåçè èçäàíèÿ. Ïîðàäè òàçè ïðè÷èíà íå ñàìî íå ìîæå äà ñå î÷àêâà, ÷å äàäåí äåáàò, çàïî÷íàë íà ñòðàíèöèòå íà „Ëèòåðàòóðåí âåñòíèê”, ùå ñòèãíå äåí ïî-êúñíî äî Íàðîäíîòî ñúáðàíèå, íî è äàæå íàäâèñâà îïàñíîñò çà ñàìîòî îöåëÿâàíå íà òîçè âèä ìåäèè. Õðîíè÷íè è íåðåøèìè áåç íåâúçìîæíîòî ïî-äúëáîêî íàâëèçàíå â ïóáëè÷íàòà ñôåðà ïðîáëåìè ñà íèñêèòå òèðàæè, ëèïñàòà íà ñåðèîçíè ðåêëàìîäàòåëè è âñå ïî-îðåäÿâàùàòà ÷èòàòåëñêà ìàñà. Ïîñëåäíîòî å ïðÿê ðåçóëòàò îò âñåêèäíåâíîòî äåéñòâèå íà „õèáðèäíàòà” ïðåñà, êîÿòî âúçïèòàâà [13] Çíåïîëñêè, È. Åçèêúò íà èìàãèíåðíèÿ ïðåõîä, Ëèòåðàòóðåí ôîðóì, 1997, ñ. 160.

êóëòóðà íà âúçìîæíî íàé-áúðçà êîíñóìàöèÿ íà èíôîðìàöèÿòà ïî âñè÷êè òåìè.

IV. Èñòîðèÿòà îêîëî ïîÿâàòà íà „1000 äíè” å èñòîðèÿ çà îïèòà íà áúëãàðñêàòà èíòåëèãåíöèÿ äà ñå ïîÿâè íà íàöèîíàëíèÿ è ñâåòîâåí „ðàäàð” â ïúðâèòå ìåñåöè è ãîäèíè íà äåìîêðàöèÿ. Ïîäîáíî íà ïðîñëîéêàòà, çà êîÿòî å ïðåäíàçíà÷åí, âåñòíèêúò ñå îêàçâà ïîä ñâîåîáðàçíèÿ êðúñòîñàí îãúí íà ìèíàëîòî è íàñòîÿùåòî. Ïîñòàâèëèòå ñè çà öåë äà ïðåìàõíàò îêîí÷àòåëíî áåëåçèòå îò êîìóíèçìà è äà îáúðíàò îáùåñòâåíèÿ ïîãëåä îò èçòîê íà çàïàä æóðíàëèñòè ñå îêàçâàò îáåêò íà âñåâúçìîæíè àòàêè îò ñòðàíà íà „äåìîêðàòè” ñ ðàçáèðàíèÿ çà ñîöèóì è ïîëèòèêà íå ïî-ðàçëè÷íè îò áîëøåâèøêèòå. „1000 äíè” ñúáèðà åäíè îò íàé-äîáðèòå æóðíàëèñòè ó íàñ è èì äàâà íåâèæäàíî äî òîçè ìîìåíò ïîëå çà ñåáåèçÿâà è òàêà ïðàâè äâå ãðåøêè, êîèòî ñå îêàçâàò ðåøàâàùè çà ñúäáàòà ìó êàòî èçäàíèå. Íà ïúðâî ìÿñòî, âåñòíèêúò å ìîäåëèðàí ñ ÿñíàòà öåë äà íå áúäå ìàñîâ è äà íå ìîæå äà ñå òúðñè ïàðàëåë ìåæäó íåãî è êîåòî è äà å äðóãî áúëãàðñêî èçäàíèå. Òîâà å àêò íà äîáðîâîëíî îòêàçâàíå îò áîðáàòà çà ïî-ìàñîâ ÷èòàòåëñêè èíòåðåñ â èìåòî íà åëèòèòå. Ñúùåâðåìåííî, ïåðèîäúò îò 1991 ã. äî 1993 ã. áåëåæè ñúçäàâàíåòî íà íîâèÿ äåìîêðàòè÷åí åëèò, êîéòî íå èçïîâÿäâà îáåçàòåëíî öåííîñòèòå íà âèñøèòå åâðîïåéñêè ïðîñëîéêè, à è â ìíîãî ñëó÷àè äàæå íÿìà îáùî ñ àôèíèòåòà êúì êóëòóðà íà èíòåëåêòóàëöèòå ó íàñ ïðåç ñîöèàëèçìà. Íà âòîðî ìÿñòî, â ðàííèòå äåìîêðàòè÷íè ãîäèíè èìà õðîíè÷íà ëèïñà íà îïèò â ðåäàêöèîííèÿ ìåíèäæìúíò è öÿëîñòíàòà îðãàíèçàöèÿ íà ðàáîòà âúòðå â ìåäèÿòà. Òîâà å îñîáåíî õàðàêòåðíî ïðè „1000 äíè”, êúäåòî ãîëÿì áðîé êà÷åñòâåíè àâòîðè ñúçäàâàò ãîëÿì áðîé êà÷åñòâåíè òåêñòîâå, íî ïîðàäè ôîðìàëíèÿ õàðàêòåð íà ðåäàêöèÿòà å òðóäíî äà ñå ïðåäïðèåìàò ïî-ðàäèêàëíè ïðîìåíè â ñòðîåæà íà âåñòíèêà, êîèòî äà ãî íàïðàâÿò ïî-ïðèâëåêàòåëåí è çà ìàñîâàòà àóäèòîðèÿ. Òàêà, â êðàéíà ñìåòêà, „1000 äíè” ñå îêàçâà â ðîëÿòà íà „åêçîòè÷íî” èçäàíèå, êîåòî îñâåí òîâà å ëåñíà ìèøåíà çà ìàñîâàòà ïàðòèéíà ïðåñà, êîÿòî áåçíàêàçàíî ãî ïðèïîçíàâà êàòî îðãàí íà åäèí îò ñâîèòå „âðàãîâå”.

44

СВОБОДА НА СЛОВОТО

V. Çà ëèïñàòà íà „1000 äíè” ìîæå äà ñå ãîâîðè êàêòî â íàñòîÿùå, òàêà è â áúäåùå âðåìå. Ïðåâðúùàíåòî íà áúëãàðñêàòà ïðåñà â ïå÷åëèâøà èíäóñòðèÿ ïðåç 90-òå íåìèíóåìî ÿ òëàñíà êúì áëèçîñò ñ ïîëèòèöèòå, êîÿòî áåøå ïî-ðàçëè÷íà îò íàáëþäàâàíàòà ïî-ðàíî ïðè ïàðòèèòå è òåõíèòå îôèöèîçè. Ñòàíà âúçìîæíî âàæíè çà îáùåñòâåíèÿ äíåâåí ðåä âúïðîñè äà íå èçëèçàò íèêúäå â ïå÷àòà, òúé êàòî äàäåíà (óïðàâëÿâàùà) ïàðòèÿ âå÷å áåøå â ñúñòîÿíèå äà ñè „êóïè” ìúë÷àíèåòî íà òèðàæíèòå ëèäåðè. Àíàëîãè÷íî ïîÿâèëèòå ñå êàòî ïîñëåäåí åòàï îò òðàíñôîðìàöèÿòà íà ñòàðàòà íîìåíêëàòóðà áèçíåñ êðúãîâå ïúðâî ñå ïîëçâàõà ñ ìåäèéíî ñïîêîéñòâèå, à ïîñëå èçïîëçâàõà ñòðàíèöèòå íà ïå÷àòà çà ïîäìÿíà íà ñâîÿòà àâòîáèîãðàôèÿ (ïîñëåäíîòî ïðîäúëæàâà è äíåñ, äîâåäåíî äî ãðîòåñêà â æúëòèòå âåñòíèöè, êîèòî íåñêðèòî âåëè÷àÿò „ñèëíèòå íà äåíÿ” îò ïðåäè 1989 ã., êàêòî è „èçíåíàäâàùèòå” óñïåõè íà òåõíèòå äåöà è áëèçêè). Íÿìà ïðàâèòåëñòâî â íàé-íîâàòà èñòîðèÿ íà ñòðàíàòà, êîåòî äà íå å ñòàíàëî ïå÷àëíî èçâåñòíî ñ ðåøåíèÿ â óùúðá íà äúðæàâàòà è îáùåñòâîòî è â ïîëçà íà åäèí èëè äðóã åäúð áèçíåñìåí. Ñúùåâðåìåííî, ñâîåîáðàçíî ïðàâèëî å, ÷å áåç çíà÷åíèå êàêâî ñå ãîâîðè â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, âñåêè íîâ êàáèíåò „çàáðàâÿ” äà òúðñè îòãîâîðíîñò îò ïðåäøåñòâåíèöèòå ñè. Îáèêíîâåíî ìåäèèòå ïîêðèâàò ñ äðåáíîòåìèå è ñèëíè öèòàòè ãîëÿìàòà òåìà ñ èñòèíñêèòå çëîóïîòðåáè äî ìîìåíòà, â êîéòî îòíîâî íå äîéäå âðåìå çà èçáîðè. Òîâà ñà ïðîöåñè, êîèòî íå áèõà ïðîòåêëè ëåñíî ïðè íàëè÷èåòî íà ñèëíà è îáùåñòâåíî ïðèåòà êà÷åñòâåíà ïðåñà â Áúëãàðèÿ, êîÿòî äà íå ñå äâèæè ñëåä ïîëèòèöèòå, à, íàïðîòèâ, äà çàäàâà òåìïîòî íà äåáàòà. Ëèïñàòà é å ïðîáëåìàòè÷íà è îò ãëåäíà òî÷êà íà ãèëäèÿòà è öåëèÿ ìåäèåí ïàçàð. Ïîä÷èíÿâàíåòî íà ñðåäñòâàòà çà ìàñîâà èíôîðìàöèÿ íà ïîëèòè÷åñêè è áèçíåñ èíòåðåñè äîâåäå äî

ôðàïèðàùà äåâàëâàöèÿ íà æóðíàëèñòè÷åñêàòà ïðîôåñèÿ, ñâúðçâàíà â îáùåñòâîòî ïîâå÷å ñ ëúæè, ñêàíäàëè è áåçðîïîòíî ñëóãóâàíå íà áîãàòè è îâëàñòåíè.  íàøè äíè, ïîâå÷å îò âñÿêîãà, ñå óñåùà æåëàíèåòî íà áëèçêè äî âëàñòòà êðúãîâå äà êîíòðîëèðàò öåëèÿ ìåäèåí ñïåêòúð è â ïîñëåäñòâèå äà ñâàëÿò íèâîòî íà àíàëèçà è êîìåíòàðà â òåëåâèçèè, âåñòíèöè è ñàéòîâå äî „íàé-ìàëêîòî îáùî êðàòíî” çà ñîáñòâåíèÿ åëåêòîðàò. Îòñúñòâèåòî íà ðåàëíà êîíñòðóêòèâíà îïîçèöèÿ â ñëó÷àÿ íàïúëíî ñúîòâåòñòâà íà ñèòóàöèÿòà â ïîëèòè÷åñêèÿ ñïåêòúð, êúäåòî ñå æàäóâà çàâðúùàíåòî íà ñëåïèÿ äâóïîëþñåí ìîäåë ñ âñè÷êè òåæêè ïîñëåäñòâèÿ, êîèòî íîñè ëèïñàòà íà óìåðåíîñò â ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî íà „äîáðî” è „çëî”. Íå ìîæå ñ êàòåãîðè÷íîñò äà ñå òâúðäè, ÷å îöåëÿâàíåòî íà „1000 äíè” å ìîãëî äà ïðåäïàçè áúëãàðñêîòî îáùåñòâî îò çëèíèòå, ñòîðåíè ìó îò ïîëèòèöè è áèçíåñìåíè ñ ïàðòèéíî ìèíàëî. Âúïðåêè òîâà, èñòîðèÿòà íà áåëÿçàíèÿ ìó îò ðàçëè÷íîñò êðàòúê æèâîò ïîêàçâà, ÷å äàæå âåäíàãà ñëåä 45 ãîäèíè êîìóíèçúì â Áúëãàðèÿ å ìîæåë äà ñúùåñòâóâà âåñòíèê îò åäíè ìèñëåùè õîðà çà äðóãè ìèñëåùè õîðà. ßðîñòòà íà îïîíåíòèòå ìó (çàïàçèëà ñå ÷àê äî íàøè äíè) ïîêàçâà, ÷å ñåäìè÷íèêúò å ñúóìÿâàë äà ïîñòàâÿ âàæíè (è ïî òàçè ïðè÷èíà íåóäîáíè çà íÿêîè) âúïðîñè â äíåâíèÿ ðåä íà áóäíàòà ÷àñò îò îáùåñòâîòî. Òðóäíî ðàçáèðàåìî å êàê çà 20 ãîäèíè êàòî îáùåñòâî ñìå óñïåëè äà ñå âúðíåì â íà÷àëîòî íà êðúãà – çàîáèêîëåíè îò ìåäèè, íà êîèòî íå âÿðâàìå è „åëèò”, êîéòî íå ñå èíòåðåñóâà îò íàñ. Äíåñ ïðåòåíäèðàìå, ÷å ñìå ïî÷åðïèëè îò îïèòà íà ãîëåìèòå çàïàäíè äåìîêðàöèè è îñâåí òîâà èìàìå äîñòúï äî íåñðàâíèìî ïîâå÷å èíôîðìàöèÿ, íî ïîâòîðíîòî ðàæäàíå íà ×åòâúðòàòà âëàñò èçãëåæäà íåëåêà çàäà÷à, ñëåä êàòî äàæå ñúçäàòåëèòå íà „1000 äíè” ñà ñêåïòè÷íè çà íåãîâ íàñëåäíèê. Òîâà îôîðìÿ î÷åðòàíèÿòà íà ïðåäèçâèêàòåëñòâîòî êúì ñëåäâàùîòî ïîêîëåíèå áúëãàðñêè æóðíàëèñòè èëè ïîíå çà òåçè îò òÿõ, êîèòî èñêàò äà ñå çàíèìàâàò ñ âàæíîòî è öåííîòî.

Явор Николов има бакалавърска степен от Факултета по журналистика и масова комуникация на СУ. От няколко години пише и снима за различни издания.

Обектив | Брой 201

45

Снимки: архив автора

ДА ПОЗНАЕМ ИСТОРИЯТА СИ

Мариан Гяурски

Спортът в комунистическа България – начини на употреба

46

ДА ПОЗНАЕМ ИСТОРИЯТА СИ

Ñïîðòúò êàòî îáùåñòâåí ôåíîìåí ïðåäñòàâëÿâà âàæíà ÷àñò îò êóëòóðàòà íà ñúâðåìåííèòå îáùåñòâà. Àêî ïîãëåäíåì îáà÷å èñòîðè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ, ïîñâåòåíè íà òîòàëèòàðíèòå ðåæèìè, ùå çàáåëåæèì, ÷å ñïîðòúò èçîñòàâà çíà÷èòåëíî êàòî ïîëå íà ñïåöèàëåí èíòåðåñ. Àêöåíòúò îáèêíîâåíî ñå ïîñòàâÿ âúðõó äðóãè ñåãìåíòè, ïðèïîçíàòè çà îñíîâíè ñòúëáîâå çà òðàäèöèîííîòî èñòîðè÷åñêîòî ïîçíàíèå, êàòî ïîëèòè÷åñêàòà èñòîðèÿ, êóëòóðàòà, ðåëèãèèòå, èêîíîìèêàòà è ò.í. Çíà÷åíèåòî íà ñïîðòà îáà÷å, îñîáåíî â òîòàëèòàðíèòå äúðæàâè, å îãðîìíî. Òîé íîñè â ñåáå ñè îñîáåí çàðÿä çà èçãðàæäàíå íà ïîçèòèâåí îáðàç íà òåçè ðåæèìè.  íàâå÷åðèåòî íà óñòàíîâÿâàíåòî íà êîìóíèçìà â Áúëãàðèÿ ñïîðòúò ñå ðàçâèâà â óñëîâèÿòà íà îáùîåâðîïåéñêèòå òåíäåíöèè, ìàêàð è äà èçîñòàâà

çíà÷èòåëíî îò ïîñòèæåíèÿòà íà ãîëåìèòå ñïîðòíè íàöèè. Ñëåä ïðåâðàòà îò 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. è äîìèíèðàíåòî íà êîìóíèñòèòå âúâ âëàñòòà íàñòúïâà ïëàâíà, íî êîðåííà ïðîìÿíà â òàçè ñôåðà. Çíà÷åíèåòî íà ñïîðòà çà äúðæàâíàòà ïîëèòèêà ñèëíî íàðàñòâà è òîé çàïî÷âà äà ñå óïîòðåáÿâà ïî ðàçëè÷íè íà÷èíè è çà ðàçëè÷íè öåëè. Âåäíàãà ñëåä 9 ñåïòåìâðè ñå ïîëàãàò îñíîâèòå íà ñúâåòèçàöèÿòà íà áúëãàðñêèÿ ñïîðò, êàòî çà öåëòà çàïî÷âà ñëÿïî äà ñå êîïèðà ñúâåòñêèÿò ñïîðòåí ìîäåë, áåç çíà÷åíèå äàëè å ïîäõîäÿù çà ìåñòíèòå óñëîâèÿ. Îáëèêúò íà ñïîðòíàòà ñèñòåìà êîðåííî ñå ïðîìåíÿ, çà äà áúäå óïîòðåáÿâàí çà íóæäèòå íà ïàðòèÿòà-äúðæàâà äî êðàÿ íà êîìóíèçìà. Íà ïúðâî ìÿñòî ñïîðòúò å ïðèçâàí äà áúäå ñðåäñòâî

Обектив | Брой 201

47

СПОРТЪТ В КОМУНИСТИЧЕСКА БЪЛГАРИЯ...

çà ñàìîñòîÿòåëíî ðàçâèòèå íà îáùíîñòòà è äà ôîðìèðà ãðóïîâà èäåíòèôèêàöèÿ. Òîòàëèòàðèçìúò ïðåçèðà ëè÷íàòà ñêëîííîñò êúì ñàìîèçòúêâàíå è íàñúð÷àâà ðàçâèòèåòî íà êîëåêòèâíàòà êóëòóðà. Ñïîðòúò å ôîðìà íà ñîöèàëíà ìîáèëèçàöèÿ (âîëÿ çà åäèíñòâî è êîëåêòèâíè äåéñòâèÿ). Ñïîðòúò å

средство за вярност към политиката на партията-държава è îñèãóðÿâàíå íà ìÿñòî íà âñè÷êè â ñèñòåìàòà. Ïðåç öåëèÿ ïåðèîä â êîìóíèñòè÷åñêà Áúëãàðèÿ äúðæàâíàòà ïîëèòèêà å ñèëíî ïðåïëåòåíà ñ ïðîïàãàíäàòà.  ñôåðàòà íà ñïîðòà ïîëèòèêàòà èìà çà öåë ñ ïîìîùòà íà ïðîïàãàíäàòà áóêâàëíî äà èçáóòà ÷ëåíîâåòå íà îáùíîñòòà êúì ñúîòâåòíèòå õàðàêòåðèñòèêè íà òîòàëèòàðíèÿ ñïîðò. Êàê ñòàâà òîâà? Áúëãàðñêàòà êîìóíèñòè÷åñêà ïàðòèÿ èäâà íà âëàñò ñ îáåùàíèåòî, ÷å ùå áúäå ïîñòðîåíî „íîâî îáùåñòâî”, „íîâà äúðæàâà” è „íîâ ÷îâåê”. Çà òåçè öåëè ñå ìîáèëèçèðà âñåîáùàòà ïîäêðåïà íà „ìàñèòå”. Ïðîïàãàíäàòà ïîâåëÿâà, ÷å ñïîðòúò å íåðàçäåëíà ÷àñò îò îôèöèàëíàòà èäåîëîãèÿ. „Íîâèÿò ÷îâåê” ìîæå äà èçïîâÿäâà ñïîðòà ñàìî è åäèíñòâåíî çà èäåîëîãè÷åñêè öåëè, òîâà òðÿáâà äà áúäå ïðèîðèòåò è íà÷èí íà æèâîò çà „îáðàçöîâèÿ ãðàæäàíèí”.

Ïðîïàãàíäàòà ÿñíî î÷åðòàâà õàðàêòåðèñòèêèòå, êîèòî ñïîðòúò òðÿáâà äà èçãðàäè ñðåä íàñåëåíèåòî. Òîâà ñà ëîÿëíîñò, êîëåêòèâèçúì, îòáîðåí äóõ è äèñöèïëèíà. ×ðåç ïðîïàãàíäèðàíåòî íà ìàñîâèÿ ñïîðò, ñâúðçàí ñ ðàáîòíîòî ìÿñòî è ó÷èëèùåòî, êâàðòàëà, ãðàäà è äúðæàâàòà, ñå öåëè óíèôèöèðàíåòî è â êðàéíà ñìåòêà òîòàëíîòî è êîëåêòèâíî ïîä÷èíåíèå íà „ìàñèòå”.  ñëåäâàùèòå íÿêîëêî ãîäèíè ñå èçâúðøâà ïëàíîìåðíà ìîáèëèçàöèÿ íà îãðîìåí áðîé õîðà (ïðåäèìíî ìëàäåæè) çà ìàñîâèòå ìåðîïðèÿòèÿ, êîèòî ïàðòèÿòà îðãàíèçèðà. ×ðåç

въвличането на практика на всички годни да спортуват деца и младежи ñå ñåëåêòèðàò íàé-òàëàíòëèâèòå, êîèòî ñå ïîäãîòâÿò çà åëèòíèÿ ñïîðò. Èìåííî îò òÿõ ùå ñå ïîÿâÿò è ãîëåìèòå ñïîðòíè ãåðîè íà Íàðîäíàòà ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ, êîèòî ïðåç ãîäèíèòå ùå ïå÷åëÿò ìåäàë ñëåä ìåäàë â ÷åñò íà ñîöèàëèñòè÷åñêàòà ñè ðîäèíà. Òåçè ñïîðòèñòè ïðîïàãàíäàòà ïðåâðúùà â ïðèìåð çà ïîäðàæàíèå íà èäâàùèòå îò äîëó íîâè ãåíåðàöèè ñïîðòèñòè, çà çàïàëÿíêîâöèòå è èçîáùî çà „òðóäåùèòå ñå”.

48

ДА ПОЗНАЕМ ИСТОРИЯТА СИ

Òîé ñòàâà ÷ëåí íà Áúëãàðñêàòà êîìóíèñòè÷åñêà ïàðòèÿ åäâà íÿêîëêî äíè ïðåäè 9 ñåïòåìâðè 1944 ã., ÿâíî ðàçáðàë, ÷å òîâà ùå ìó äàäå îòëè÷íè èçõîäíè ïîçèöèè â íîâàòà îáñòàíîâêà. Ïðåäè òîâà òîé íå å èìàë íèùî îáùî ñ êîìóíèñòè÷åñêîòî äâèæåíèå. Íåãîâàòà àäàïòàöèÿ êúì êîìóíèñòè÷åñêèÿ îáðàç å äâóïîñî÷íà. Ôàáðèêóâà ìó ñå „ïðîãðåñèâíî ìèíàëî”, êàêòî îò ðåæèìà, òàêà è îò ñàìèÿ íåãî. Âëàäèìèð Ñòîé÷åâ å åäèí îò ñïåöèôè÷íèòå ñëó÷àè, êîãàòî ïðîôåñèîíàëèñòè â ñâîÿòà îáëàñò áèâàò èçòëàñêàíè íà âúðõà îò ïîñðåäñòâåíàòà ìàñà.  êðàéíà ñìåòêà, äúðæàâíàòà ïðîïàãàíäà îáðèñóâà Ñòîé÷åâ êàòî âåëèê ãëàâíîêîìàíäâàù è ñïîðòåí äååö, êîéòî åäèíñòâåí ìîæå äà çàñòàíå íà÷åëî íà áúëãàðñêèÿ ñïîðò.

Êîíñòðóèðàíåòî íà îáðàçà íà ñîöèàëèñòè÷åñêèòå ñïîðòíè ãåðîè ÷ðåç ñðåäñòâàòà çà ìàñîâà èíôîðìàöèÿ ñëåäâà ñëåäíèòå õàðàêòåðèñòèêè: òå ñà äîáðå îáðàçîâàíè è ôèçè÷åñêè çäðàâè ãðàæäàíè îò ñêðîìíè ðàáîòíè÷åñêè ñåìåéñòâà, æèâåÿò ñðåä îáèêíîâåíèòå õîðà, ðàáîòÿò çàåäíî ñ òÿõ è èçâúí ñïîðòíèòå ñè çàíèìàíèÿ è ñà íàïúëíî àíãàæèðàíè ñ ïîñòðîÿâàíåòî íà ñîöèàëèçìà. Îò òîçè îáðàç íå ìîãàò äà èçëèçàò äîðè è íàé-èçÿâåíèòå ñïîðòèñòè, íàïðîòèâ. Òå òðÿáâà äà ïðèòåæàâàò âñè÷êè òåçè êà÷åñòâà è äà ñëóæàò çà ïðèìåð íà öÿëîòî îáùåñòâî.  òîçè ñìèñúë ñïîðòúò ñå ÿâÿâà óäîáíî ïîëå çà àäàïòèðàíåòî ìó êúì èíòåðåñèòå íà êîìóíèñòè÷åñêàòà äúðæàâà. Çà òîòàëèòàðíàòà âëàñò å ëåñíî äà ïðèâëå÷å çà ñâîèòå öåëè âñåêè, êîéòî èçáåðå, íåçàâèñèìî îò íåãîâèÿ ïðîèçõîä èëè äîðåâîëþöèîííà áèîãðàôèÿ. Ïðè ïîëîæåíèå, ÷å íÿêîè àñïåêòè íà ïîâåäåíèå èëè íà÷èí íà æèâîò ñå îòêëîíÿâàò îò ïðîïàãàíäíàòà ñõåìà, òå áåç ïðîáëåì ìîãàò äà ñå èãíîðèðàò èëè äà ñå êîðèãèðàò. Òàêúâ åìáëåìàòè÷åí ïðèìåð ïðåäñòàâëÿâà ñëó÷àÿò ñ ãåíåðàë Âëàäèìèð Ñòîé÷åâ – äúëãîãîäèøåí ñúñòåçàòåë ïî êîíåí ñïîðò, à âïîñëåäñòâèå âèñø ñïîðòåí ðúêîâîäèòåë.

 äåéñòâèòåëíîñò îáà÷å Ñòîé÷åâ äîñòà ñå ðàçëè÷àâà îò ïðîïàãàíäíèÿ ñè îáðàç.  äîêóìåíòèòå íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò òîé å îïèñàí êàòî ÷îâåê ñ àíòèíàðîäíè ïðîÿâè, êîéòî ïîääúðæà îòíîøåíèÿ ñ „âðàãîâå íà íàðîäà” è ñ ìíîãî ÷óæäåíöè îò çàïàäíè äúðæàâè.  ñâîèòå îôèöèàëíè èçÿâëåíèÿ Ñòîé÷åâ âèíàãè ñå èçêàçâà ëàñêàâî çà ñúâåòñêàòà äåéñòâèòåëíîñò è èçòúêâà ïðåäèìñòâàòà íà ñîöèàëèñòè÷åñêàòà ñèñòåìà. Âå÷åð ïî êðú÷ìèòå îáà÷å òîé ÷åñòî ïñóâà Ñúâåòñêèÿ ñúþç è ñå èçêàçâà îñòðî çà ñîöèàëèçìà. Òîâà ðàçáèðà ñå íå óáÿãâà íà ñòàðàòåëíèòå äîíîñíèöè íà ÄÑ, êîèòî ïèøàò äî ðúêîâîäèòåëèòå ñè, ÷å ïîðàäè òåçè ñâîè âðúçêè è èçêàçâàíèÿ Ñòîé÷åâ íå áèâà äà ïúòóâà çàä ãðàíèöà è äà çàåìà âèñîêè äúðæàâíè ïîñòîâå. Âúïðåêè òîâà îáà÷å òîé ïðîäúëæàâà äà ïúòóâà è äà çàåìà êëþ÷îâè ïîñòîâå, íàé-âåðîÿòíî çàêðèëÿí îò âèñøè áúëãàðñêè, à çàùî íå è ñúâåòñêè ïîëèòè÷åñêè ôóíêöèîíåðè.  ñëåäâàùèòå ãîäèíè êúì íåãî ñå ðàçâèâà ñâîåîáðàçåí êóëò êúì ëè÷íîñòòà, êîéòî ñå îêàçâà èçêëþ÷èòåëíî óñòîé÷èâ è ìîæå äà áúäå çàáåëÿçàí è äíåñ. Óïîòðåáèòå íà ñïîðòà ïðåç äåñåòèëåòèÿòà íà êîìóíèçìà òúðïÿò è ïðîìåíè, à ñå ïîÿâÿâàò è íÿêîè ÿâëåíèÿ, îêàçàëè ñå íåî÷àêâàíè çà âëàñòòà. Ñëåä äåñåòèëåòèå íà ïëúòíî ñëåäâàíå íà ñúâåòñêèÿ ñïîðòåí ìîäåë ïàðòèÿòà ñå ðåøàâà äà âíåñå èçâåñòíè ïðîìåíè â áúëãàðñêèÿ ñïîðò, êàòî çàëîæè íà áúëãàðñêè ñïåöèôè÷íè ñïîðòîâå – áîðáà,

Обектив | Брой 201

49

СПОРТЪТ В КОМУНИСТИЧЕСКА БЪЛГАРИЯ...

âäèãàíå íà òåæåñòè è õóäîæåñòâåíà ãèìíàñòèêà. ×ðåç òÿõ ÍÐÁ èçãðàæäà

своята нова и оригинална социалистическа идентичност, â óíèñîí ñ ÿâëåíèåòî – íàöèîíàëêîìóíèçúì, õàðàêòåðíî è çà âñè÷êè îñòàíàëè îáùåñòâåíè ñôåðè â äúðæàâàòà. Ïàðàëåëíî ñ ìîäåëèðàíåòî íà îôèöèàëíèòå ïðîïàãàíäíè îáðàçè íà ãåðîèòå-ñïîðòèñòè, â êîìóíèñòè÷åñêà Áúëãàðèÿ ñúùåñòâóâà è íåêîíòðîëèðóåìî èçëú÷âàíå íà „ãåðîè”. Òîâà å îñîáåíî õàðàêòåðíî çà ôóòáîëà, êúäåòî ïðåç 70òå ãîäèíè ñå ðàæäà ñóáêóëòóðàòà íà ôóòáîëíèòå çàïàëÿíêîâöè, êîÿòî ñå ïðåâðúùà â ãåíåðàòîð íà àëòåðíàòèâè. Òàêúâ íàïðèìåð å ôóòáîëèñòúò Ãåîðãè Ñîêîëîâ „Ñîêîëåòî”, êîéòî ñú÷åòàâà â ñåáå ñè âñè÷êè íåäîïóñòèìè õàðàêòåðèñòèêè íà ñîöèàëèñòè÷åñêèÿ ñïîðòèñò – êðàåí èíäèâèäóàëèçúì, íåïîêîðíîñò ïðåä âëàñòòà è íåñïàçâàíå íà ñïîðòíèÿ ðåæèì è óñòàíîâåíè ïîðÿäêè. Âëàñòòà îáà÷å óñïÿâà äà ãî „îòêàæå” îò ôóòáîëà ñàìî íà 26-ãîäèøíà âúçðàñò, êàòî ãî èçãîíâà îò „Ëåâñêè Ñïàðòàê” è áëîêèðà âñÿêàêâè ïî-íàòàòúøíè íåãîâè ñïîðòíè èçÿâè. Êàòî ïðèìåð â òîâà îòíîøåíèå áè ìîãëî äà ñå ïîñî÷è ïîãðåáåíèåòî íà ôóòáîëèñòèòå íà „Ëåâñêè” Ãåîðãè Àñïàðóõîâ è Íèêîëà Êîòêîâ, çàãèíàëè

òðàãè÷íî â àâòîìîáèëíà êàòàñòðîôà íà 30 þíè 1971 ã. Ïîãðåáàëíîòî øåñòâèå å îðãàíèçèðàíî ëè÷íî îò âúòðåøíèÿ ìèíèñòúð Àíãåë Ñîëàêîâ, à â íåãî ñå âêëþ÷âàò ñïîíòàííî íàä 100 000 äóøè, êàòî â ñúùîòî âðåìå â ÑÑÑÐ ñà ïîãðåáàíè çàãèíàëèòå ïðè èçïúëíåíèå íà ñëóæåáíèÿ ñè äúëã ñúâåòñêè êîñìîíàâòè. Íà òÿõ îáà÷å íå å îáúðíàòî íèêàêâî âíèìàíèå. Òîâà ñèëíî ðàçãíåâÿâà ñàìèÿ Òîäîð Æèâêîâ, êîéòî â ïîñëåäñòâèå ñâàëÿ îò ïîñòà âúòðåøíèÿ ìèíèñòúð Àíãåë Ñîëàêîâ. Êàòî öÿëî êîìóíèñòè÷åñêàòà âëàñò óñïÿâà äà ïîääúðæà ñòðàòåãèÿòà ñïîðòúò äà ñëóæè çà ïðîïàãàíäèðàíå íà ñîöèàëèçìà è ñîöèàëèñòè÷åñêèÿ íà÷èí íà æèâîò â íàðîäíàòà ðåïóáëèêà. Ãîëåìèòå óñïåõè, êîèòî ïîñòèãàò áúëãàðñêèòå ñïîðòèñòè ïðåç 70-òå è 80-òå ãîäèíè íà ìåæäóíàðîäíèòå ñïîðòíè àðåíè, ïîâäèãàò èìèäæà íà Áúëãàðèÿ è ïðåäñòàâëÿâàò ñâîåîáðàçåí àíòèäîò ñðåùó ðåäèöà ìåæäóíàðîäíè ñêàíäàëè, êîèòî ïî òîâà âðåìå ñòðàíàòà ïðåæèâÿâà.  çàêëþ÷åíèå ìîæå äà ñå îáîáùè, ÷å äúðæàâíèòå óñèëèÿ, êîèòî áúëãàðñêèòå êîìóíèñòè÷åñêè ðúêîâîäèòåëè ïîëàãàò çà èçãðàæäàíåòî è ôóíêöèîíèðàíåòî íà ñïîðòíàòà ñèñòåìà â Áúëãàðèÿ, ñà ñèëíî äîêàçàòåëñòâî çà çíà÷èìîñòòà íà ñïîðòà â òîòàëèòàðíèòå äúðæàâè. Òîé å îñíîâåí è ñðàâíèòåëíî óñïåøåí åëåìåíò îò èçãðàæäàíåòî íà ò.íàð. „ðàçâèòî ñîöèàëèñòè÷åñêî îáùåñòâî” è ñïåöèôè÷íà ñîöèàëèñòè÷åñêà èäåíòè÷íîñò.

Мариан Гяурски е историк. Докторант в Историческия факултет на СУ „Св. Климент Охридски” с тема на дисертацията „Спортът като политика и пропаганда в България (1944-1971)”.

50

ПИШАТ НИ Юлиана Методиева

Ñíèìêà: ebertek / www.flickr.com

До Мар де Плата и назад  èñòîðèÿòà íà ïîäãîòîâêàòà çà 53-àòà Ìåæäóíàðîäíà îëèìïèàäà ïî ìàòåìàòèêà êàçóñúò ñ Íèêîëà Õðèñòîâ Êîíñòàíòèíîâ å ïðåöåäåíò. Ïóáëè÷åí ñêàíäàë îçíàìåíóâà îòïúòóâàíåòî íà íàöèîíàëíèÿ îòáîð, ñúñòàâåí îò 6-èìà ó÷åíèöè îò åëèòíàòà ÑÌà çà ó÷àñòèå âúâ âèñîêîòî ñúñòåçàíèå ïî ìàòåìàòèêà â Àðæåíòèíà. Ìåæäó ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî (ÌÎÌÍ) è ñåìåéñòâîòî íà 18-ãîäèøíèÿ ó÷åíèê áÿõà ðàçìåíåíè ïèñìà, èìàøå ñðåùè ñ åêñïåðòè è ÷èíîâíèöè îò ÐÈÎ-Ñîôèÿ, áÿõà âúâëå÷åíè ìåäèè, ïðàâîçàùèòíàòà îðãàíèçàöèÿ ÁÕÊ. Òî÷íî çàðàäè òàçè ïóáëè÷íîñò îáà÷å ìëàäåæúò ïëàùà âèñîêà öåíà. È àêî å íàïúëíî íåäîïóñòèìî ñâîáîäíîòî ìó èçðàçÿâàíå íà ìíåíèå äà òúðïè „ñàíêöèÿ“ îò ñòðàíà íà ïðîôåñîðñêèÿ åêèï, îâëàñòåí äà çàùèòàâà ñ ÿñíè êðèòåðèè, à íå ñúñ çàäêóëèñíè ìåòîäè, êîíêóðñíèÿ ïðèíöèï, òî êàçóñúò ñ Íèêîëà Êîíñòàíòèíîâ ïîñòàâÿ îùå ìíîãî ñåðèîçíè âúïðîñè.

Êàê ñå èçãîòâÿ ðåãëàìåíò çà ó÷àñòèå â ïðåñòèæíî ñúñòåçàíèå, êàêâîòî å åäíà ìåæäóíàðîäíà îëèìïèàäà ïî ìàòåìàòèêà. Ìåäèèòå ñèãíàëèçèðàò çà íåðåäíîñòè, âçèìàò ëè ñå ïðåäâèä èçëîæåíèòå ôàêòè? Àäåêâàòåí è íàâðåìåíåí ëè å êîíòðîëúò íà äúðæàâíèòå èíñòèòóöèè? Êàêúâ å ñúñòàâúò íà íàöèîíàëíàòà êîìèñèÿ, îïðåäåëÿùà ðåçóëòàòèòå îò ðàçëè÷íèòå êðúãîâå íà ñúñòåçàíèåòî. È îùå åäèí êðàéíî âàæåí âúïðîñ: âúçìîæíè ëè ñà ñõåìè íà ïðèÿòåëñòâåíîñò, íà ñóáåêòèâåí ïðîèçâîë èçìåæäó ÷ëåíîâåòå íà òàçè êîìèñèÿ.

Какво се случва месеци преди българският отбор да отпътува за Мар де Плата Íà 18 àïðèë íà èíòåðíåò ñòðàíèöàòà íà ÐÈÎ-Ñîôèÿ ãðàä å ïóáëèêóâàí ïðîòîêîë ñ ðåçóëòàòèòå íà ó÷åíèöèòå, ÿâèëè ñå íà îáëàñòíèÿ (2-ðè) êðúã íà

Обектив | Брой 201

51

îëèìïèàäàòà ïî ìàòåìàòèêà.  íåãî â çåëåí öâÿò ñà îòáåëÿçàíè èìåíàòà íà ó÷åíèöèòå, ïðåäëîæåíè îò îáëàñòíàòà êîìèñèÿ çà ó÷àñòèå â íàöèîíàëíèÿ êðúã. Çà 11-òè êëàñ å ïðåäëîæåí ñàìî åäèí ó÷åíèê – Íèêîëà Õðèñòîâ Êîíñòàíòèíîâ îò ÑÌÃ. Íåãîâèÿò ðåçóëòàò å 35 ò. Êëàñèðàíèòå íà 2-ðî è 3-òî ìÿñòî ó÷åíèöè, Èâàéëî Âàëåðèåâ Õàðòàðñêè è Ìàðòèí Éîðäàíîâ Ìèí÷åâ, èìàò ïî 30 òî÷êè. Òúé êàòî ñà ïîëó÷èëè ïî-ìàëêî îò èçèñêâàíèòå îò ðåãëàìåíòà íà ÌÎÌÍ 75% îò ìàêñèìàëíèÿ áðîé òî÷êè (ò.å. ïîìàëêî îò 31,5 ò.), íå ñà äîïóñíàòè äî òðåòè êðúã íà îëèìïèàäàòà. Íà 4 ìàé íà ñàéòà íà ÌÎÌÍ å êà÷åí ïðîòîêîë ñ äîïóñíàòè äî íàöèîíàëíèÿ (òðåòè) êðúã íà îëèìïèàäàòà ó÷åíèöè.  íåãî îò Ñîôèÿ îñâåí Íèêîëà Êîíñòàíòèíîâ ñà äîïóñíàòè îùå 3-ìà ó÷åíèêà – Èâàéëî Õàðòàðñêè, Ìàðòèí Ìèí÷åâ è Èâî Êîðòåçîâ (ñ 18 òî÷êè ñïîðåä öèòèðàíèÿ ïîãîðå ïðîòîêîë íà ÐÈÎ-Ñîôèÿ). Òîçè ïðîòîêîë íå å ïîäïèñàí îò ÷ëåíîâåòå íà êîìèñèÿòà è â íåãî íå ñà îòáåëÿçàíè òî÷êèòå íà äîïóñíàòèòå ó÷åíèöè, âúïðåêè ÷å òîâà å èçðè÷íî èçèñêâàíå íà ðåãëàìåíòà. Íà 7 ìàé ïðîòîêîëúò îò 4 ìàé å ñâàëåí îò ñàéòà íà ÌÎÌÍ è íà íåãîâî ìÿñòî ñå ïîÿâÿâà ñëåäâàù ïðîòîêîë, â êîéòî èìåòî íà Èâî Êîðòåçîâ âå÷å íå ôèãóðèðà, íî ïúê òóê âå÷å òî÷êèòå, ïîëó÷åíè îò Èâàéëî Õàðòàðñêè è Ìàðòèí Ìèí÷åâ, ñà çàâèøåíè íà íóæíèòå 32! Òîâà èì äàâà ïðàâî äà ó÷àñòâàò â òðåòèÿ êðúã íà îëèìïèàäàòà ïî ìàòåìàòèêà. Òîçè ïðîòîêîë âå÷å å ïîäïèñàí îò ÷ëåíîâåòå íà íàöèîíàëíàòà êîìèñèÿ. Íà 15 ìàé èçëèçàò ðåçóëòàòèòå îò 3-ÿ êðúã íà îëèìïèàäàòà ïî ìàòåìàòèêà. Îò òÿõ ñòàâà ÿñíî, ÷å îò Ñîôèÿ îò 11-òè êëàñ çà ðàçøèðåíèÿ íàöèîíàëåí îòáîð å äîïóñíàò îòíîâî ñàìî Íèêîëà Êîíñòàíòèíîâ, ñúáðàë íà òîçè êðúã íóæíèÿ ìèíèìóì îò 25 òî÷êè. Èâàéëî Õàðòàðñêè ñëåä ïîäàäåíè êîíòåñòàöèè ïîëó÷àâà 4 äîïúëíèòåëíè òî÷êè, ñ êîåòî ðåçóëòàòúò ìó ñòàâà 24 òî÷êè è ñ îòäåëåí ïðîòîêîë, ïðèêà÷åí êúì ïúðâèÿ è ïîäïèñàí îò ïðåäñåäàòåëÿ íà êîìèñèÿòà ïðîô. Íèêîëàé Íèêîëîâ, å äîïóñíàò êàòî 13-òè äî ó÷àñòèå â êîíòðîëíè çà îïðåäåëÿíå íà íàöèîíàëíèÿ îòáîð îò 6-èìà äóøè. Äâåòå êîíòðîëíè çà îïðåäåëÿíå íà îòáîðà ñà ïðîâåäåíè íà 16 è 17 ìàé è Èâàéëî Õàðòàðñêè

âëèçà êàòî 6-òè â òîçè îòáîð, îñòàâÿéêè Íèêîëà è Íãóåí ×è Çóíã íà 7-ìî ìÿñòî ñ ðàâåí áðîé òî÷êè. Ïðè îáÿâÿâàíå íà ðåçóëòàòèòå, ïî íàñòîÿâàíå íà ðîäèòåëèòå ñè, Íèêîëà óâåäîìÿâà ïðîô. Íèêîëîâ è ó÷èòåëÿ ñè Âåëèêî Êîëåâ, ÷å ùå ïîäàäàò ñèãíàë äî ÌÎÌÍ çà èçâúðøåíè íàðóøåíèÿ ïðè êëàñèðàíåòî. Íà 19 ìàé ñèãíàëúò å ïîäàäåí ñ âõîäÿù ¹ 949073 â ÌÎÌÍ ñ êîïèå äî ÐÈÎ-Ñîôèÿ çà äîïóñíàòè íàðóøåíèÿ ïðè êëàñèðàíå íà ó÷åíèöè íà òðåòèÿ êðúã íà îëèìïèàäàòà. Èíà÷å êàçàíî, ñèãíàëèçèðà ñå çà äîáàâåíèòå 2 òî÷êè íà Èâàéëî Õàðòàðñêè è Ìàðòèí Ìèí÷åâ, êîèòî èì ïîçâîëÿâàò äà ïðåìèíàò íàïðåä. Âúïðåêè ðåãëàìåíòà. Äîòóê êàçóñúò ñ Íèêîëà Êîíñòàíòèíîâ èçãëåæäà ðåøèì èçêëþ÷èòåëíî íà òåðåíà íà ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî. Äåìîêðàòè÷íèòå ìèíèñòåðñòâà íàñúð÷àâàò îáðàòíàòà âðúçêà è äèàëîãà ñ ðîäèòåëè è ó÷åíèöè. Ñúùåñòâóâà è ïðîöåäóðà çà êîíòåñòàöèè. Òàçè ïðîöåäóðà áè òðÿáâàëî äà å îáâúðçàíà ñ ðàçóìåí ñðîê. Êîãàòî ó÷åíèöèòå è òåõíèòå ðîäèòåëè ïîëó÷àò îòãîâîð íà ïîëàãàùèÿ èì ñå ïî ïðàâî ïðîòåñò îò ðúêîâîäèòåëèòå íà îáðàçîâàíèåòî, òå ðåàëèçèðàò ìíîãî âàæíà ôóíêöèîíàëíà âðúçêà. Èíñòèòóöèÿòà, êîÿòî å äîñòàâ÷èê íà îáðàçîâàòåëíè óñëóãè è ñå èçäúðæà îò äàíúêîïëàòåöà, îò÷èòà ïðàâîìåðíîñòòà íà ñâîèòå äåéñòâèÿ èìåííî ïðåä íåãî. Ïî âðåìå íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì ðîäèòåëèòå èìàõà äåêîðàòèâíà ôóíêöèÿ, òå íÿìàõà äóìàòà, öÿëàòà âëàñò çà îáðàçîâàíèåòî íà äåöàòà èì áå â ðúöåòå íà äúðæàâàòà. Òîâà é ñúçäàâàøå ïðåäïîñòàâêè çà òîòàëåí ïðîèçâîë ñ ìëàäèòå õîðà.  äåìîêðàòè÷íèÿ ñâÿò ðîäèòåëÿò èçèñêâà îò èíñòèòóöèÿòà îò÷åòíîñò è ïðîçðà÷íîñò çà äåéñòâèÿòà é. Êîìóíèêàòèâíàòà îòâîðåíîñò íà ðàçëè÷íèòå äèðåêöèè íà ÌÎÌÍ õóìàíèçèðà ñèñòåìàòà, èçâàæäà îáðàçîâàòåëíèòå ÷èíîâíèöè îò áþðîêðàòè÷íà ëåíîñò è íåÿñíè çàâèñèìîñòè.

В случая с Никола Константинов обаче подобна фактология отсъства Íåòúðïåëèâè è ñèëíî îáåçïîêîåíè îò ïîâåäåíèåòî íà ìèíèñòåðñòâîòî ïî òÿõíàòà êîíòåñòàöèÿ, ðîäèòåëèòå íà Íèêîëà, Õðèñòî è Þðà Êîíñòàíòèíîâè, ïîäàâàò îòíîâî æàëáà. Ñâúðçâàò ñå ñúñ çàì.ìèíèñòúð Ìèëåíà Äàìÿíîâà. Íåéíîòî ìíåíèå

52

ПИШАТ НИ å, ÷å „èìà ïðîáëåì, íî òîé å íà íèñêî íèâî”. È îùå: ñïîðåä çàì.-ìèíèñòúðêàòà „íå å òðÿáâàëî äà ñå ïóáëèêóâàò ïðîòîêîëè, êîãàòî òå íå ñà îêîí÷àòåëíè“(!). Ðîäèòåëèòå ñå îáðúùàò êúì ìåäèèòå. Àäåêâàòíà ðåàêöèÿ èì ïðåäëàãà ñàìî ÁÍÒ, ïðåäàâàíåòî „Îòêðèòî“ íà Âàëÿ Àõ÷èåâà. Íà 30 ìàé ñå èçëú÷âà „Ùå òðúãíå ëè áúëãàðñêèÿò îòáîð çà Àðæåíòèíà íà ìåæäóíàðîäíà îëèìïèàäà ïî ìàòåìàòèêà ñëåä íå÷åñòíà èãðà çà íåÿ“?  ïðåäàâàíåòî èìà èçêëþ÷èòåëíî ñèëíè âúïðîñè îòíîñíî äîïóñíàòèòå íåðåäíîñòè ñ ïðîòîêîëèòå, ñ „íàäïèñâàíèÿòà“ íà òî÷êè íà íÿêîè îò ìëàäèòå ñúñòåçàòåëè. Çàäàâàò ñå âúïðîñè è íà øåôêàòà íà ÐÈÎ Âàíÿ Êàñòðåâà. Êàñòðåâà ðåàãèðà òâúðäå íåðâíî, î÷åâèäíî èçíåíàäàíà îò òî÷íèÿ ðåôëåêñ íà âîäåùàòà Âàëÿ Àõ÷èåâà è ñìåëîñòòà íà ó÷åíèêà Íèêîëà äà ïîòúðñè ñïðàâåäëèâîñò ïðåç ïóáëè÷íîñòòà. Ïîäàâàíåòî íà êîíòåñòàöèÿ çà íåðåäíîñòèòå â ÑÌÃ/ ÌÎÌÍ/ÐÈÎ-Ñîôèÿ, çàåäíî ñ ìåäèéíàòà íàìåñà íà ÁÍÒ, äîâåæäà äî ïðîâàë íà èíñòèòóöèîíàëíèòå àâòîðèòåòè â ëèöåòî íà ïðåäñåäàòåëÿ íà íàöèîíàëíàòà êîìèñèÿ ïðîô. ä.ì.í. Íèêîëà Íèêîëîâ è íà îñîáåíî ïîïóëÿðíèÿ ïðîôåñîð Ïåòúð Áîéâàëåíêîâ. Áóðíàòà ðåàêöèÿ íà ïîñëåäíèÿ å èçíåíàäâàùà. Çàòîâà ïúê åäíîçíà÷íà. Íà 4 þíè ïðîô. Áîéâàëåíêîâ èçïðàùà íà Íèêîëà Êîíñòàíòèíîâ èìåéë.  íåãî ñå êàçâà, ÷å ïîðàäè íàãîâîðåíè „ìðúñîòèè” â òåëåâèçèîííî ïðåäàâàíå è „óðîíâàíå ïðåñòèæà íà íàöèîíàëíèÿ îòáîð ìëàäåæúò å ëèøåí îò ïðàâî íà ñóáñèäèðàíå îò Àìåðèêàíñêà ôîíäàöèÿ çà Áúëãàðèÿ” (ÀÔÁ å ñïîíñîð îò íÿêîëêî ãîäèíè íà ïðåñòèæíàòà øêîëà çà ïîäãîòîâêà íà äåöàòà îò ðàçøèðåíèÿ íàöèîíàëåí îòáîð ïî ìàòåìàòèêà â Ïàìïîðîâî). Åäâà íà 16 þëè ñ ïèñìî âõ. íîìåð 94-9073 ðîäèòåëèòå ïîëó÷àâàò è îòãîâîðà íà ÌÎÌÍ.  íåãî ñå êàçâà, ÷å å ïîèñêàíî îáÿñíåíèå îò íà÷àëíèêà íà ÐÈÎ-Ñîôèÿ çà äîïóñíàòè ãðåøêè â ïóáëèêóâàíèòå ïðîòîêîëè. Êàçâà ñå ñúùî,

÷å ñà „âçåòè ìåðêè ïî îòíîøåíèå íà âèíîâíèöèòå. Êîíñòàòàöèÿòà ñëåä íàïðàâåíàòà ïðîâåðêà å, ÷å íàöèîíàëíàòà êîìèñèÿ å äåéñòâàëà â ñúîòâåòñòâèå ñ óòâúðäåíèÿ ðåãëàìåíò“(?!).  ïèñìîòî Åâãåíèÿ Êîñòàäèíîâà, äèðåêòîð äèðåêöèÿ ÎÏÎÑ, óâåðÿâà ñåìåéñòâî Êîíñòàíòèíîâè è 18-ãîäèøíèÿ ó÷åíèê îò ÑÌÃ, ÷å „ùå ñå ïðåöèçèðà ðåãëàìåíòúò â ÷àñòòà, êîÿòî êàñàå äîïóñêàíå â íàöèîíàëíèÿ êðúã”. È òàêà, êàçóñúò íà Íèêîëà Êîíñòàíòèíîâ ïîêàçâà ïúëíàòà

липса на механизми, които да защитят ученик, осмелил се да изкаже мнение, êîåòî å â ðàçðåç ñ ìíåíèåòî íà âèñøåñòîÿùèòå ðúêîâîäñòâîòî íà ó÷èëèùåòî, ÐÈÎ, íàöèîíàëíàòà êîìèñèÿ. Çàáàâåíàòà ðåàêöèÿ íà ÌÎÌÍ äîâåæäà äî íåÿñíî êàòî ïðèíöèïè è ìåòîä ôîðìèðàíå íà íàöèîíàëíèÿ îòáîð çà Àðæåíòèíà. Ñëåä ñâîáîäíîòî èçðàçÿâàíå íà ìíåíèåòî ïðåä êàìåðàòà íà òåëåâèçèîííîòî ïðåäàâàíå „Îòêðèòî“ Íèêîëà Êîíñòàíòèíîâ áèâà ëèøåí îò ñóáñèäèÿ îò Àìåðèêàíñêàòà ôîíäàöèÿ çà Áúëãàðèÿ ñ íåâåðíè îáâèíåíèÿ è ïðè óíèæàâàùè ëè÷íîñòòà ìó îáñòîÿòåëñòâà. Êîãàòî îò „Îáåêòèâ“ ïîòúðñèõìå çà ñðåùà ïðåäñåäàòåëÿ íà óïðàâèòåëíèÿ ñúâåò íà ÀÔÁ ãîñïîäèí Àëåêñåé Õðèñòîâ, òÿ áå ó÷òèâî îòêëîíåíà ñ äóìèòå „ñëåäâàìå ðåøåíèåòî è ìíåíèåòî íà íàöèîíàëíàòà êîìèñèÿ“. Âïðî÷åì ìåæäóíàðîäíàòà îëèìïèàäà â Àðæåíòèíà êëàñèðà áúëãàðñêèÿ îòáîð íà 19-21 ìÿñòî (ñ ðàâåí áðîé òî÷êè ñ îòáîðèòå íà Óêðàéíà è Áðàçèëèÿ). Îòáîðúò íè å ñ 1 çëàòåí, 2 ñðåáúðíè è 2 áðîíçîâè ìåäàëà. Áúëãàðèÿ äîðè íå å â òîï 10, à å èìàëà çàâèäíè ïîçèöèè äîïðåäè íÿêîëêî ãîäèíè! Î÷åâèäíî äèñêóñèîíåí å âúïðîñúò çà êðèòåðèèòå è ìåòîäèòå, ïî êîèòî ñå ñúñòàâÿ íàöèîíàëíèÿò íè îòáîð.

Обектив | Брой 201

53

ПО СВЕТА Рубриката води Марта Методиева

Малта Деца, хванати в мрежата на ЕС Алис Фармър, èçñëåäîâàòåë â îòäåëà çà ïðàâàòà íà äåòåòî â Õþìàí Ðàéòñ Óî÷ Çà ïðúâ ïúò ñðåùíàõ Ëàáààí, 18-ãîäèøåí ñîìàëèåö ñúñ ñòðîéíà ôèãóðà è ñòèëíà ïðè÷åñêà, ïðåç ôåâðóàðè â Ìàëòà. Ìîì÷åòî íàïóñíàëî Ñîìàëèÿ, êîãàòî áèëî íà 15 ãîäèíè, ñêîðî ñëåä êàòî áàùà ìó áèë óáèò. Îòïúòóâàë ñàì íà ñåâåð. Òðÿáâàëè ìó ìåñåöè, çà äà èçìèíå ïúòÿ ïî ñóøà ïðåç Ñóäàí è Ëèáèÿ. Íàêðàÿ ñå êà÷èë íà ðàçíåáèòåíà ëîäêà ñ îêîëî 100 äðóãè ìèãðàíòè è ñëåä äíè â ìîðåòî, áåç ìíîãî âîäà èëè õðàíà, ñòèãíàë äî Ìàëòà. Òàì ãî ïðèáèðàò â öåíòúð çà çàäúðæàíå. Çà òðè ìåñåöà. Ìèãðèðàíåòî ñ ëîäêè ïðåç Ñðåäèçåìíî ìîðå îòíîâî å â ðàçãàðà ñè ñåãà, êîãàòî ïðåç ëåòíèòå ìåñåöè ïðåõîäúò å ïî-áåçîïàñåí. Êîíôëèêòúò â Ëèáèÿ âå÷å íå ïëàøè ñóáñàõàðñêèòå àôðèêàíöè, êîèòî ïúòóâàò íà ñåâåð, áÿãàéêè îò ïðåñëåäâàíå èëè ïðîñòî â òúðñåíå íà ïî-äîáúð æèâîò. Ïîäîáíî ïúòåøåñòâèå ïðåäïðèåìàò ñòîòèöè èëè õèëÿäè íåïðèäðóæåíè äåöà êàòî Ëàáààí. Òå ïîïàäàò â ìðåæàòà íà îáúðêàíàòà ïîëèòèêà íà ÅÑ êúì ìèãðàöèÿòà. Ïîëèòèêàòà íà Ìàëòà å äà çàäúðæà ïî÷òè âñè÷êè ìèãðàíòè, êîèòî ñòèãàò ñ ëîäêè äî ãðàíèöèòå íà ìàëêàòà îñòðîâíà íàöèÿ – âõîä êúì ÅÑ. Çàðàäè

åâðîïåéñêàòà íàðåäáà Äúáëèí II, ñïîðåä êîÿòî òúðñåùèòå óáåæèùå òðÿáâà äà ãî íàïðàâÿò â ïúðâàòà åâðîïåéñêà äúðæàâà äî êîÿòî ñå äîáåðàò, Ìàëòà ïîåìà íåïðîïîðöèîíàëíî áðåìå. Òàçè ñòðàíà ñ íàñåëåíèå îò 400 000 äóøè, ïðåç 2007-2011 ã. ïðèåìà 20,1 òúðñåùè óáåæèùå íà 1000 æèòåëè, äîêàòî Ôðàíöèÿ, åâðîïåéñêàòà äúðæàâà, ïðèåìàùà íàé-ìíîãî òúðñåùè óáåæèùå â àáñîëþòíè ñòîéíîñòè ïðåç 2011 ã., èìà ïî 3-ìà ìèãðàíòè íà 1000 äóøè. Ïèëîòåí ïðîåêò íà Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ çà íàñúð÷àâàíå íà åâðîïåéñêèòå äúðæàâè äà ïðåðàçïðåäåëÿò áåæàíöè îò Ìàëòà èìà îãðàíè÷åí óñïåõ: ïðåç 2010-2011 ñàìî 228 ìèãðàíòè ñà áèëè ïðåìåñòåíè îò Ìàëòà â äðóãè ñòðàíè-÷ëåíêè íà ÅÑ. Ìàëòà å èçïðàâåíà ïðåä èñòèíñêè ìèãðàöèîííè ïðåäèçâèêàòåëñòâà. Íî áåçðàçáîðíàòà é ïîëèòèêà íà çàäúðæàíå íå å îòãîâîðúò. Òúðñåùèòå óáåæèùå, êîèòî ïðèñòèãàò ñ ëîäêè, ñà çàäúðæàíè çà 12 ìåñåöà, à ìèãðàíòèòå, êîèòî íå êàíäèäàòñòâàò çà óáåæèùå èëè îíåçè, íà êîèòî òàêîâà èì å îòêàçàíî, ìîãàò äà áúäàò çàäúðæàíè äî 18 ìåñåöà. Ïîäîáíà ïîëèòèêà äåéñòâà ïî åäèí àâòîìàòèçèðàí, áåçðàçáîðåí è ñëÿï íà÷èí â íàðóøåíèå íà ìåæäóíàðîäíîòî

54

ПО СВЕТА ïðàâî. Ïðèëàãàíåòî íà òàçè ìÿðêà êúì äåöà ìîæå äà å ïîñëåäíà ñòúïêà è òî çà âúçìîæíî íàé-êðàòúê ïåðèîä îò âðåìå. Âúïðåêè òîâà Ìàëòà çàäúðæà íåïðèäðóæåíè äåöà, â î÷àêâàíå íà ðåçóëòàòà îò ôîðìàëíà ïðîöåäóðà çà îïðåäåëÿíå íà âúçðàñòòà, êîÿòî ñïîðåä äúðæàâàòà å íåîáõîäèìà, çà äà ñå óñòàíîâè ôàêòúò, ÷å ñà äåöà, êîãàòî ïðèñòèãàò áåç ïàñïîðòè èëè äðóãè äîêóìåíòè çà èäåíòèôèöèðàíå. Íî èçñëåäâàíåòî íè ïîêàçâà, ÷å óñòàíîâÿâàíåòî íà âúçðàñòòà ìîæå äà îòíåìå ìíîãî ïîâå÷å âðåìå – äåöàòà, êîèòî èíòåðâþèðàõìå, ñà áèëè çàäúðæàíè ñðåäíî ïî 3-4 ìåñåöà. Íåïðèäðóæåíèòå äåöà ìèãðàíòè ñà îñîáåíî óÿçâèìè. Îñîáåíî ñðåä äåöàòà, êîèòî íèå èíòåðâþèðàõìå, ñìúðòòà íà åäèí èëè íà äâàìàòà ðîäèòåëè, êàêòî è íàñèëèåòî â ðîäèíàòà èì, ÷åñòî ñà ñðåä îñíîâíèòå ïðè÷èíè, íàêàðàëè ãè äà çàìèíàò. Òåçè äåöà ñà

îñîáåíî óñòîé÷èâè è ïðåäïðèåì÷èâè. Êîëêî 16-ãîäèøíè ìîãàò äà ïúòóâàò ñàìè ñ ìåñåöè, ñòèãàéêè äî íîâ êîíòèíåíò? Ñëåä êàòî ñå äîáðàë äî Ìàëòà è áèë îñâîáîäåí îò çàäúðæàíåòî, Ëàáààí óñïåøíî ïðèëîæèë ñâîÿòà íàõîä÷èâîñò: âå÷å å çàïèñàí â òåõíè÷åñêè êîëåæ. ÅÑ ìîæå, òðÿáâà äà ïîìàãà ìíîãî ïîâå÷å íà òåçè äåöà. Òîé òðÿáâà äà ïîïóëÿðèçèðà è íàëàãà ïî-ñòðîãè ñòàíäàðòè, êîèòî çàáðàíÿâàò çàäúðæàíåòî íà äåöà. Âúïðåêè ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî íà ñåâåðíèòå äúðæàâè, êîèòî ñå âúçïîëçâàò îò ñòàòóêâîòî, Êîìèñèÿòà òðÿáâà äà ïðîäúëæè óñèëèÿòà ñè äà ðåôîðìèðà äúáëèíñêàòà íàðåäáà. ÅÑ ñúùî òàêà òðÿáâà äà îñèãóðè ïîâå÷å âúçìîæíîñòè çà ñúáèðàíå íà íåïðèäðóæåíè äåöà ñúñ ñåìåéñòâàòà èì â äðóãè ñòðàíè îò îáùíîñòòà. Ìíîãî îò òåçè äåöà, êàòî Ëàáààí, èìàò ðîäíèíè â Åâðîïà. Òîé è äðóãèòå êàòî íåãî çàñëóæàâàò ïî-äîáúð øàíñ. www.hrw.org

Сирия Гласове от един близкоизточен ГУЛАГ Ðóñêèÿò ìèíèñòúð íà âúíøíèòå ðàáîòè Ñåðãåé Ëàâðîâ ïðàâèëíî îòáåëÿçâà â ñêîðîøíà ñòàòèÿ, ÷å ïðîáëåìèòå ñ ÷îâåøêèòå ïðàâà ñà åäíà îò „ãëàâíèòå ïðè÷èíè çà àðàáñêèòå ðåâîëþöèè”. Êàòî èçñëåäîâàòåë çà Õþìàí Ðàéòñ Óî÷, èíòåðâþèðàë ñòîòèöè õîðà â Ñèðèÿ, ïðåòúðïåëè çëîóïîòðåáè ñ ÷îâåøêèòå ïðàâà, ùå ñå ñúãëàñÿ ñ òîâà òâúðäåíèå ñ öÿëîòî ñè ñúðöå. Ñêîðîøíèÿò íè äîêëàä

„Àðõèïåëàã íà èçòåçàíèåòî” äîêóìåíòèðà ñ áîëåçíåíè ïîäðîáíîñòè ïðèëàãàíåòî íà ìú÷åíèÿ â ïðàâèòåëñòâåíèòå çàâåäåíèÿ çà çàäúðæàíå, âêëþ÷èòåëíî êàê, êúäå, êîãà è îò êîãî ñà áèëè èçâúðøåíè òåçè ìú÷åíèÿ. Çà ïîâå÷å îò äåñåòèëåòèå íàáëþäåíèå çà ÷îâåøêèòå ïðàâà, ðÿäêî ñúì âèæäàë ïîäîáíè èçòåçàíèÿ äà ñå èçâúðøâàò â òàêúâ ìàùàá. Ìú÷åíèÿòà â Ñèðèÿ ñà òîëêîâà ðàçïðîñòðàíåíè

Обектив | Брой 201

55

ПО СВЕТА è ñèñòåìàòè÷íè, ÷å ïîêàçâàò î÷åâèäíà äúðæàâíà ïîëèòèêà, êîåòî ãè ïðåâðúùà â ïðåñòúïëåíèå ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî. Âúîðúæåíè îïîçèöèîííè ãðóïèðîâêè, äåéñòâàùè â îïðåäåëåíè ãðàäîâå, ñúùî ñà èçâúðøâàëè çëîóïîòðåáè. Ïóáëèêóâàëè ñìå èíôîðìàöèÿ çà ìú÷åíèÿ, îòâëè÷àíèÿ è äîðè åêçåêóöèè îò áóíòîâíè÷åñêèòå ñèëè è ñìå ïðèçîâàëè è ïîëèòè÷åñêèòå, è âîåííîîïîçèöèîííèòå ëèäåðè äà çàêëåéìÿò è äà âçåìàò ìåðêè çà ñïèðàíåòî íà òåçè çëîóïîòðåáè. Òå íå ïðàâÿò íèùî äðóãî, îñâåí äà ðàçïàëâàò ïëàìúöèòå íà êîíôëèêòà. Èíòåðâþèðàë ñúì ÷ëåíîâå íà Ñâîáîäíàòà ñèðèéñêà àðìèÿ, êîèòî ìè êàçàõà, ÷å ñà ðåøèëè äà ñå ïðèñúåäèíÿò êúì âúîðúæåíàòà îïîçèöèÿ åäâà ñëåä êàòî ñà èçñòðàäàëè èëè ñà áèëè íàêàðàíè äà èçâúðøàò æåñòîêè èçäåâàòåëñòâà â ñèðèéñêè çàâåäåíèÿ çà çàäúðæàíå. Îò ñâîÿ ñòðàíà, ïðàâèòåëñòâîòî èçïîëçâà ñëó÷àè íà çëîóïîòðåáè îò îïîçèöèÿòà, çà äà î÷åðíè öÿëîòî îïîçèöèîííî äâèæåíèå. Òàêà Ñèðèÿ èçãëåæäà óñòðåìåíà êúì èñòèíñêà ãðàæäàíñêà âîéíà, êàòî ñèòóàöèÿòà ñòàâà âñå ïî-ñëîæíà. Íèùî îáà÷å íå ìîæå äà îïðàâäàå ñèñòåìàòè÷íàòà è øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíà ìðåæà çà èçòåçàíèÿ, êîÿòî å â îñíîâàòà íà ñèðèéñêèòå ðåïðåñèè, îòêàêòî çàïî÷íàõà àíòèïðàâèòåëñòâåíèòå äåìîíñòðàöèè â Ñèðèÿ ïðåç ìàðò 2011 ã. Ïðåç ïîñëåäíèòå 16 ìåñåöà ñèðèéñêèòå ñèëè çà ñèãóðíîñò ñà çàäúðæàëè è ñà èçìú÷âàëè æåñòîêî õèëÿäè õîðà. Íèêîé íå çíàå òî÷íî êîëêî, êàòî âñåêè áèâø çàäúðæàí, êîéòî ñìå èíòåðâþèðàëè, íè ðàçêàçâà óæàñÿâàùè èñòîðèè çà òîâà êàê íàäçèðàòåëè è ñëåäîâàòåëè ñà ãî èçìú÷âàëè, çàåäíî ñ âñè÷êè îñòàíàëè, äîêàòî áèëè çàäúðæàíè, êàòî çàåäíî ñ äðóãèòå ìåòîäè çà ìú÷åíèÿ ñà ãè ïîäëàãàëè íà ïðîäúëæèòåëíè ïîáîè, ïðîâåñâàíå îò òàâàíà ñ ÷àñîâå è ïîíÿêîãà äíè, êàêòî è íà åëåêòðîøîêîâå. Íåêîëöèíà ìè ïîêàçàõà âñå îùå âèäèìè áåëåçè, ñåäìèöè è ìåñåöè ñëåä êàòî ñà áèëè îñâîáîäåíè.

31-ãîäèøíèÿò Êàëèë, êîãîòî ñðåùíàõ â áåæàíñêè ëàãåð â Òóðöèÿ, ðàçêàçà êàêâî ìó ñå ñëó÷èëî â åäèí îò òåçè öåíòðîâå çà çàäúðæàíå: „Íàêàðàõà ìå äà ñå ñúáëåêà è çàïî÷íàõà äà ñòèñêàò ïðúñòèòå ìè ñ êëåùè... Ïîñëå ñ æèöè, ñâúðçàíè ñ àêóìóëàòîð, ìè ïðàâèõà åëåêòðîøîêîâå. Äâà ïúòè ìè ïóñêàõà òîê â ãåíèòàëèèòå ñ åëåêòðè÷åñêè ïàëêè. Ìèñëåõ, ÷å

íèêîãà íÿìà äà âèäÿ îòíîâî ñåìåéñòâîòî ñè.” Êàëèë å ñàìî åäèí îò 60-èìàòà çàäúðæàíè, êîèòî ñúì èíòåðâþèðàë ïðåç èçìèíàëàòà ãîäèíà. Êîëåãèòå ìè ñà ãîâîðèëè ñ îùå òîëêîâà õîðà. Èñòèíàòà å, ÷å íå ñàìî âúçðàñòíè ñà áèëè òðåòèðàíè ïî òîçè íà÷èí. Äîêóìåíòèðàëè ñìå ïîäîáíè èçòåçàíèÿ ñðåùó ìëàäè è âúçðàñòíè æåíè, äîðè äåöà. Åäíî 13-ãîäèøíî ìîì÷å îò îáëàñòòà Õîìñ íè ðàçêàçà êàê ñèëèòå çà ñèãóðíîñò ãî çàäúðæàëè è ãî èçìú÷âàëè, êàòî èçòðúãíàëè íîêúò îò ïðúñòèòå ìó. Íå ïóáëèêóâàìå òàçè èíôîðìàöèÿ áåç ïîäêðåïÿùè ÿ ìàòåðèàëè. Èçâúðøåíèòå îò íàñ èíòåðâþòà ñà äúëãè è ïîäðîáíè. Ïèòàìå íå ñàìî çà ìú÷åíèÿòà, íî è çà ðàçïðåäåëåíèåòî íà ñãðàäèòå, ìåñòîíàõîæäåíèåòî íà ñòàèòå çà ðàçïèò è ïîìåùåíèÿòà, êúäåòî ñà ñå èçâúðøâàëè èçòåçàíèÿòà, ñúùî è èìåíàòà íà íàäçèðàòåëèòå è ñúêèëèéíèöèòå. Äîêóìåíòèðàìå áåëåçè è èçó÷àâàìå ñíèìêè. Ìîëèì áèâøè çàäúðæàíè äà íè ïîêàçâàò íà ñàòåëèòíî èçîáðàæåíèå òî÷íàòà ñãðàäà, â êîÿòî ñà áèëè äúðæàíè è èçìú÷âàíè. Çàäàâàìå ñúùèòå âúïðîñè è íà äåçåðòüîðè îò àðìèÿòà è îò ðàçóçíàâàòåëíèòå ó÷ðåæäåíèÿ, êîèòî ñà ïîñåùàâàëè èëè ðàáîòèëè â çàâåäåíèÿ çà çàäúðæàíå. Îòêðèõìå, ÷å ñèðèéñêèòå âëàñè èìàò ìðåæà îò ïîäçåìíè öåíòðîâå çà çàäúðæàíå. Èäåíòèôèöèðàõìå ìåñòàòà, èìåíàòà íà êîìàíäèðèòå è ìíîãî îò ìåòîäèòå èì íà èçòåçàíèå. Äîêàòî àêòóàëíèÿò áðîé íà òåçè çàâåäåíèÿ âåðîÿòíî å ïî-âèñîê, 27-òå öåíòúðà çà çàäúðæàíå, èçáðîåíè â äîêëàäà íè, ñà îíåçè, çà êîèòî ìíîãî ñâèäåòåëè ñà ïîñî÷èëè åäíà è ñúùà ñãðàäà è ñà îïèñàëè â äåòàéëè ìåòîäèòå çà ìú÷åíèÿ, êîèòî ñà áèëè èçïîëçâàíè òàì. Èçòåçàíèÿòà â Ñèðèÿ ñà òîëêîâà ìàùàáíè è ñèñòåìíè, ÷å ïîêàçâàò ÿñíà äúðæàâíà ïîëèòèêà. Âñúùíîñò, òå ïðåäñòàâëÿâàò ïðåñòúïëåíèå ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî. Ñèðèÿ èçãëåæäà õâàíàòà âúâ âñå ïî-çäðàâàòà õâàòêà íà ïîâå÷å è ïîâå÷å íàñèëèå, è åäíà äîðè îùå ïî-äúëáîêà êðèçà íà ÷îâåøêèòå ïðàâà. Íàéäîáðèÿò íà÷èí äà ñå ñïðå òîçè ïîðî÷åí êðúã å ìåæäóíàðîäíàòà îáùíîñò äà èçïðàòè ñèëåí ñèãíàë íà âñè÷êè ñòðàíè â òîçè êîíôëèêò, ÷å èçâúðøèòåëèòå íà ïðåñòúïëåíèÿòà ùå òðÿáâà äà ïëàòÿò çà ñòîðåíîòî îò òÿõ. Ñúâåòúò çà ñèãóðíîñò êúì

56

ПО СВЕТА ÎÎÍ ñëåäîâàòåëíî òðÿáâà – ñ ïîäêðåïàòà íà Ðóñèÿ – äà èçïðàâè Ñèðèÿ ïðåä Ìåæäóíàðîäíèÿ êðèìèíàëåí ñúä, êîéòî èìà ïðàâîìîùèÿòà äà ðàçñëåäâà âîåííè ïðåñòúïëåíèÿ è ïðåñòúïëåíèÿ ñðåùó ÷îâå÷åñòâîòî, íåçàâèñèìî äàëè äà èçâúðøåíè îò ïðàâèòåëñòâîòî, èëè îò îïîçèöèÿòà. Ðóñèÿ ãðúìêî îòñòîÿâà ñâîÿ íåóòðàëèòåò êúì ñèðèéñêèÿ êîíôëèêò (ïðîòèâîðå÷èâî òâúðäåíèå, ñëåä êàòî òàçè ñòðàíà ïðîäúëæàâà äà îñèãóðÿâà

îðúæèÿ íà ïðàâèòåëñòâîòî). Íî òúé êàòî Ìåæäóíàðîäíèÿò êðèìèíàëåí ñúä ùå ðàçñëåäâà âñè÷êè ñòðàíè, êàêòî ïðàâèòåëñòâîòî, òàêà è îïîçèöèÿòà, Ðóñèÿ ñïîêîéíî ìîæå äà ïîäêðåïè îòíàñÿíå äî Ìåæäóíàðîäíèÿ êðèìèíàëåí ñúä è äà ïîääúðæà ñâîÿ çàÿâåí íåóòðàëèòåò. Òîâà å íàéäîáðèÿò è íàé-ìèðåí íà÷èí äà ñå èçïðàòè ñèãíàë äî âñè÷êè ñòðàíè â ñèðèéñêèÿ êîíôëèêò, ÷å íàñèëèåòî è ïîãàçâàíåòî íà ÷îâåøêèòå ïðàâà òðÿáâà äà ñïðàò. www.hrw.org

Сенегал и Международния съд Важна победа за жертвите на Хабре Ðåøåíèåòî íà Ìåæäóíàðîäíèÿ ñúä çà ñïðàâåäëèâîñò îò 20 þëè 2012 ã., ÷å Ñåíåãàë òðÿáâà äà ñúäè „áåç ïîâå÷å çàáàâÿíå” èëè äà åêñòðàäèðà áèâøèÿ ÷àäñêè äèêòàòîð Õèñåí Õàáðå, å ãîëÿìà ïîáåäà çà íåãîâèòå æåðòâè, îïîâåñòè êîàëèöèÿ îò ïðàâîçàùèòíè ãðóïè. Ñúäúò ïîòâúðæäàâà çàäúëæåíèåòî íà âñè÷êè ñòðàíè äà äúðæàò îòãîâîðíè õîðàòà â òÿõíàòà þðèñäèêöèÿ, êîèòî ñòîÿò çàä ìíîæåñòâî ìú÷åíèÿ è èçòåçàíèÿ.

69-ãîäèøíèÿò Õàáðå å îáâèíåí â èçâúðøâàíåòî íà õèëÿäè ïîëèòè÷åñêè óáèéñòâà è ñèñòåìàòè÷íè ìú÷åíèÿ ïî âðåìå íà óïðàâëåíèåòî ñè (1982 – 1990). Òîé æèâåå â èçãíàíèå â Ñåíåãàë ïîâå÷å îò 21 ãîäèíè, íî îùå íå å áèë èçïðàâÿí ïðåä ñúä òàì.

Ïðåçèäåíòúò íà Ñåíåãàë Ìàêè Ñàë çàÿâèë, ÷å èñêà äà ñúäè Õàáðå â Äàêàð è å ðàçïîðåäèë ïðîöåäóðàòà äà çàïî÷íå, íî òúé êàòî íåùàòà ñå çàáàâèëè, Áåëãèÿ îñúæäà Õàáðå ïðåç 2005 ã. è îòòîãàâà èñêà åêñòðàäèðàíåòî ìó âå÷å ÷åòèðè ïúòè. „Íàé-âúðõîâíèÿò ñâåòîâåí ñúä çàÿâè, ÷å èìàìå ïðàâî íà ñïðàâåäëèâîñò. Äíåñ ïðèÿòåëèòå ìè, êîèòî áÿõà èçìú÷âàíè, õîðàòà, êîèòî âèäÿõ äà óìèðàò â çàòâîðà, è îíåçè, êîèòî íèêîãà íå çàãóáèõà íàäåæäà, ñà íà åäíà ñòúïêà ïî-áëèçî äî ïîñòèãàíåòî íà ñïðàâåäëèâîñò”, êàçà Ñþëåéìàí Ãóåíãóåí, êîéòî åäâà íå óìðÿë ïî âðåìå íà ïî÷òè 3-ãîäèøíî ìàëòðåòèðàíå

Обектив | Брой 201

57

ПО СВЕТА â çàòâîðèòå íà Õàáðå, à ïîñëå îñíîâàë àñîöèàöèÿ íà æåðòâèòå, êîèòî òúðñÿò ñïðàâåäëèâîñò. Ðåøåíèåòî ïðåäñòàâëÿâà êðàé íà äåëîòî, êîåòî Áåëãèÿ çàâåæäà ñðåùó Ñåíåãàë ïðåç ôåâðóàðè 2009 ã., ñëåä îòêàçà íà äúðæàâàòà äà åêñòðàäèðà Õàáðå è ïðîäúëæàâàùîòî ïðîòàêàíå íà ïðîöåñà ìó â ñòðàíàòà. Ñïîðåä Áåëãèÿ Ñåíåãàë íå å ñïàçèë çàäúëæåíèÿòà ñè ïî Êîíâåíöèÿòà íà ÎÎÍ ñðåùó èçòåçàíèÿòà è äðóãî æåñòîêî, íåõóìàííî èëè äåãðàäèðàùî îòíîøåíèå èëè íàêàçàíèå. Ñïîðåä õàðòàòà íà ÎÎÍ ðåøåíèåòî íà Ìåæäóíàðîäíèÿ ñúä å îáâúðçâàùî çà Ñåíåãàë. Ñúäúò ñìÿòà, ÷å Ñåíåãàë íå å ñïàçèë ìåæäóíàðîäíèòå ñè ïðàâíè çàäúëæåíèÿ ïî Êîíâåíöèÿòà çà èçòåçàíèÿòà è ñå ðàçïîðåæäà äúðæàâàòà äà çàïî÷íå ïðîöåñ ñðåùó Õàáðå „áåç ïîâå÷å çàáàâÿíå”, êàòî ãî ñúäè â Ñåíåãàë èëè êàòî ãî åêñòðàäèðà â Áåëãèÿ. „Òîâà ðåøåíèå å ïîáåäà çà æåðòâèòå íà Õàáðå, êîèòî ñå áîðÿò îò 21 ãîäèíè çà ñâîÿ äåí â ñúäà; òîâà å ñïðàâåäëèâîñò çà Áåëãèÿ, êîÿòî å èìàëà ñìåëîñòòà äà çàñòàíå çàä æåðòâèòå; òîâà å è ñèëíî ïîñëàíèå êúì íîâèòå ëèäåðè íà Ñåíåãàë, ÷å òðÿáâà äà äåéñòâàò áúðçî, çà äà èçïúëíÿò îáåùàíèåòî ñè äà èçïðàâÿò Õàáðå íà ñúä”, êàçà Ðèéä Áðîóäè, ñúâåòíèê íà Õþìàí Ðàéòñ Óî÷, êîéòî ðàáîòè ñ æåðòâè îò 13 ãîäèíè „Ìåæäóíàðîäíèÿò ñúä çà ñïðàâåäëèâîñò îáÿâè, ÷å Êîíâåíöèÿòà çà èçòåçàíèÿòà îçíà÷àâà òî÷íî êàêâîòî êàçâà – àêî íÿêîé ïðèáåãíå äî ìú÷åíèÿ, òðÿáâà äà áúäå èçïðàâåí ïðåä ñúä – áåç íèêàêâè „íî”, „è” èëè „àêî”. Ñ åäèíîäóøíî ðåøåíèå ñúäúò ïîñòàíîâÿâà Ñåíåãàë „áåç ïðîòàêàíå äà ïðåäàäå äåëîòî íà Õèñåí Õàáðå íà êîìïåòåíòíèòå âëàñòè, çà äà áúäå ñúäåí, àêî íå áúäå åêñòðàäèðàí”. Ñàìî äâàìà ñúäèè ñà ñúãëàñíè, ÷å Ñåíåãàë å íàðóøèë Êîíâåíöèÿòà çà èçòåçàíèÿòà, ïúðâî êàòî íå å íàïðàâèë íåçàáàâíî ïðåäâàðèòåëíî ðàçñëåäâàíå íà ïðåñòúïëåíèÿòà, èçâúðøåíè îò Õàáðå, âåäíàãà ùîì îáâèíåíèÿòà ñðåùó íåãî ñà ñòàíàëè èçâåñòíè, è îòíîâî, êàòî íå å ïðåäàë ñëó÷àÿ íà ñúîòâåòíèòå êîìïåòåíòíè âëàñòè. Ñúäúò îòáåëÿçâà, ÷å Ñåíåãàë å ìîãúë äà ñïàçè çàäúëæåíèÿòà ñè êàòî åêñòðàäèðà Õàáðå â Áåëãèÿ. Ñúäúò îòõâúðëÿ àðãóìåíòà íà Ñåíåãàë, ÷å òðóäíîñòè â îñèãóðÿâàíå íà ìåæäóíàðîäíî ôèíàíñèðàíå ñà ìó ïîïðå÷èëè äà ïðåäàäå ïî-áúðçî Õàáðå íà ñúä. Âèñøèÿò îðãàí ñúùî òàêà îïðåäåëÿ, ÷å çàäúëæåíèåòî íà Ñåíåãàë äà „ñúäè èëè åêñòðàäèðà”

Õàáðå íå ñå å ïîâëèÿëî îò íàðåäáàòà îò 2010 ã. íà Ñúäà çà ñïðàâåäëèâîñò íà èêîíîìè÷åñêàòà îáùíîñò íà çàïàäíî àôðèêàíñêèòå äúðæàâè, êîÿòî èçèñêâà ïðîöåñà íà Õàáðå ïðåäè „ñïåöèàëíà ad hoc ïðîöåäóðà îò ìåæäóíàðîäåí õàðàêòåð”. Ïðè âñå òîâà, ñúäúò ñìÿòà, ÷å íÿìà þðèñäèêöèÿòà äà ñå ïðîèçíàñÿ ïî îáâèíåíèåòî íà Áåëãèÿ, ÷å Ñåíåãàë å íàðóøèë çàäúëæåíèÿòà ñè è ñïîðåä ìåæäóíàðîäíîòî îáè÷àéíî ïðàâî. Ìåæäóíàðîäíèÿò ñúä çà ñïðàâåäëèâîñò, êîéòî ñå íàìèðà â Õàãà, å âúðõîâíèÿò ñúä íà ÎÎÍ è ñå çàíèìàâà íàé-âå÷å ñ äåëà ìåæäó ñòðàíèòå ÷ëåíêè íà ÎÎÍ. Òîé íÿìà ïðàâîìîùèÿ äà ñúäè îòäåëíè ëè÷íîñòè. Ðåàãèðàéêè íà ðåøåíèåòî íà ñúäà, ñåíåãàëñêîòî ïðàâèòåëñòâî „ïîòâúðäè çàäúëæåíèåòî ñè äà çàïî÷íå ïðîöåñà ñðåùó Õàáðå”. Ñïîðåä ñúñòîÿùèÿ ñå îò ìíîæåñòâî àñîöèàöèè è îðãàíèçàöèè Ìåæäóíàðîäåí êîìèòåò çà ÷åñòåí ïðîöåñ íà Õèñåí Õàáðå, ðåøåíèåòî ùå óâåëè÷è íàòèñêà âúðõó Ñåíåãàë áúðçî äà ñå âúçäàäå ñïðàâåäëèâîñò. Îñâåí òîâà òàêà ñå óñòàíîâÿâà âàæåí ïðåöåäåíò çà 150-òå äúðæàâè, ðàòèôèöèðàëè Êîíâåíöèÿòà çà èçòåçàíèÿòà. „Òîâà ðåøåíèå å ñèëåí óäàð ñðåùó áåçíàêàçàíîñòòà íà ìú÷èòåëèòå è òèðàíèòå è å ïîáåäà çà æåðòâèòå íà ìú÷åíèÿ ïî öåëèÿ ñâÿò. Âÿðâàìå, ÷å Ñåíåãàë íàé-íàêðàÿ ùå èíèöèèðà ïðàâíà ïðîöåäóðà ñðåùó Õàáðå çà âñè÷êè ïðåñòúïëåíèÿ èçâúðøåíè ïî âðåìå íà ðåæèìà ìó”, êàçà Ñóàõèð Áåëõàñ, ïðåçèäåíò íà Ìåæäóíàðîäíàòà ôåäåðàöèÿ çà ÷îâåøêè ïðàâà. Àáäóëàéå Óàäå, áèâøèÿò ïðåçèäåíò íà Ñåíåãàë, èçìèñëÿøå ïðåïÿòñòâèå ñëåä ïðåïÿòñòâèå, çà äà ñïðå ïðîöåñà ñðåùó Õàáðå â Ñåíåãàë. Íî ñëåä êàòî Ñàë ïîáåäè íà ïðåçèäåíòñêèòå èçáîðè ïðåç ìàðò, Óàäå çàïî÷íà äà íàñòîÿâà Õàáðå äà áúäå ñúäåí â Ñåíåãàë, à íå äà áúäå åêñòðàäèðàí â Áåëãèÿ. Ïðåç þíè òîé ïðèçîâà ïðîöåäóðàòà äà çàïî÷íå äî êðàÿ íà ãîäèíàòà, è Ñåíåãàë è Àôðèêàíñêèÿò ñúþç ñåãà ñà àíãàæèðàíè â ïðåãîâîðè â Äàêàð çà ñúçäàâàíåòî íà ñïåöèàëåí ñúä çà Õàáðå â ãðàíèöèòå íà ñåíåãàëñêàòà ïðàâîñúäíà ñèñòåìà. „Ðåøåíèåòî íà íàé-âúðõîâíèÿ ñâåòîâåí ñúä îòáåëÿçâà äðóãà âàæíà ñòúïêà â íåóìîðíàòà áèòêà íà æåðòâèòå çà ñïðàâåäëèâîñò. Ñåãà çàâèñè îò Ñåíåãàë äà ïðîäúëæè è äà íàïðàâè âñè÷êî âúçìîæíî Õàáðå

58

ПО СВЕТА äà áúäå ñúäåí çà ïðåñòúïëåíèÿòà ñè”, êàçà Æàêëèí Ìóäåéíà, àäâîêàò íà æåðòâèòå è ïðåçèäåíò íà ×àäñêàòà àñîöèàöèÿ çà ïðîìîòèðàíå íà ÷îâåøêèòå ïðàâà. Íîñèòåëÿò íà Íîáåëîâàòà íàãðàäà çà ìèð åïèñêîï Äåçìúíä Òóòó, ïðåäñòàâÿù 117 ãðóïè îò 25 àôðèêàíñêè äúðæàâè, çàÿâè ïðåç þëè 2010 ã., ÷å ïðåïÿòñòâèÿòà ïðåä âúçìåçäèåòî çà æåðòâèòå ñà åäíà „áåçêðàéíà ïîëèòè÷åñêà è ïðàâíà ñàïóíåíà îïåðà”. Ðåøåíèåòî íà Ìåæäóíàðîäíèÿ ñúä çà ñïðàâåäëèâîñò è ïðîäúëæàâàùèòå ïðåãîâîðè ìåæäó Ñåíåãàë è Àôðèêàíñêèÿ ñúþç áåëåæàò ïîâðàòíà

òî÷êà â äîáëèæàâàíåòî íà ñïðàâåäëèâîñòòà äî æåðòâèòå íà Õàáðå, êîìåíòèðà êîàëèöèÿòà. „Íîâîòî ñåíåãàëñêî ïðàâèòåëñòâî ñå å àíãàæèðàëî â êàìïàíèÿ ñðåùó êîðóïöèÿòà è áåçíàêàçàíîñòòà íà íàé-âèñîêî íèâî. Ïðàâèòåëñòâîòî òðÿáâà äà ñå îòíåñå ñåðèîçíî êúì òàçè íàðåäáà è äà ïîêàæå íà ñâåòà, ÷å åäíà àôðèêàíñêà äúðæàâà ìîæå äà âúçäàäå ïðàâîñúäèå çà ïðåñòúïëåíèÿ èçâúðøåíè â Àôðèêà”, êàçà Àëèóíå Òèíå, ïðåçèäåíò íà áàçèðàíàòà â Äàêàð îðãàíèçàöèÿ „Àôðèêàíñêî ñúáðàíèå çà çàùèòà íà ÷îâåøêèòå ïðàâà”. www.hrw.org

Европейски съюз Действията на страните членки са ограничени от политическата воля, а не от средствата Ëèäèÿ Ãàë, Ïèñìî äî ðåäàêòîðà íà „Ôàéíåíøúë òàéìñ” Ñúð, ñòàòèÿòà „Ðóìúíèÿ èëþñòðèðà ãðàíèöèòå íà ìîùòà íà ÅÑ” îò 15 þëè ïîòâúðæäàâà, ÷å ÅÑ èìà ìàëêî âúçìîæíîñòè, êîãàòî ñòàâà âúïðîñ çà ñïðàâÿíå ñ îòäåëíè ñòðàíè ÷ëåíêè, êîèòî íå ñïàçâàò ïðàâèëàòà ìó. Âñúùíîñò, èìà ðåäèöà

ñðåäñòâà, êîèòî èíñòèòóöèèòå íà ÅÑ ìîãàò äà èçïîëçâàò, çà äà òúðñÿò ñìåòêà íà ñâîåíðàâíèòå äúðæàâè. Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ ìîæå äà èíèöèèðà ïðîöåäóðè ñðåùó ÷ëåíîâå, êîèòî íàðóøàâàò åâðîïåéñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî, âêëþ÷èòåëíî

Обектив | Брой 201

59

ПО СВЕТА Õàðòàòà íà ôóíäàìåíòàëíèòå ïðàâà; Åâðîïåéñêèÿò ïàðëàìåíò ìîæå äà èçèñêâà îôèöèàëíî îáÿñíåíèå çà ïîâåäåíèåòî íà ñòðàíàòà ÷ëåíêà; à Ñúâåòúò íà ÅÑ, âêëþ÷âàù âñè÷êè 27 ñòðàíè ÷ëåíêè, ìîãàò äà îáñúæäàò ïðàêòèêàòà íà ñòðàíèòå â ðàáîòíàòà ãðóïà çà îñíîâíè ÷îâåøêè ïðàâà è ñïðàâåäëèâîñò, êàêòî è â ñðåùè ìåæäó ìèíèñòðèòå íà ñòðàíèòå ÷ëåíêè. Èñòèíñêàòà ïðå÷êà å ïîëèòè÷åñêàòà âîëÿ. Îñâåí äà âäèãàò øóì, åâðîïåéñêèòå èíñòèòóöèè ðÿäêî äåéñòâàò. Êîìèñèÿòà îòñòúïè ïðè ïðîöåäóðèòå çà íàðóøåíèå, êîãàòî Ôðàíöèÿ äåïîðòèðà ðîìè â Èçòî÷íà Åâðîïà ïðåç 2010 ã. è ïðè âíàñÿíåòî íà óíãàðñêèÿ ìåäèåí çàêîí ïðåç 2011 ã. Åâðîïåéñêèÿò ïàðëàìåíò å ðàçêúñâàí îò ôðàêöèîíèçúì, ïðè êîéòî ïîëèòè÷åñêèòå ãðóïè ïîäêðåïÿò îñúæäàíå ñàìî êîãàòî çëîóïîòðåáèëîòî ïðàâèòåëñòâî å îò

îïîçèöèîííàòà ïàðòèÿ. À Ñúâåòúò íå èñêà äîðè ôîðìàëíî äà îáñúæäà çëîóïîòðåáè ñ ÷îâåøêèòå ïðàâà íà ñòðàíèòå ÷ëåíêè, êàêâî îñòàâà äà ãîâîðè ñðåùó òÿõ. Àêî ÅÑ èñêà äà çàñòàíå çàä öåííîñòèòå, êîèòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å èçïîâÿäâà, òîé òðÿáâà äà ïðèçíàå, ÷å íà ñòðàíèòå ÷ëåíêè, êîèòî íàðóøàâàò ÷îâåøêèòå ïðàâà, òðÿáâà äà èì áúäå ïîòúðñåíà îòãîâîðíîñò, êàêòî íà îíåçè, êîèòî íàðóøàâàò çàêîíèòå çà êîíêóðåíöèÿòà èëè çà ðèáîëîâà. Òîâà âêëþ÷âà äà áúäå ïîäãîòâåí äà îòíåìà ïðàâà çà ãëàñóâàíå, êîãàòî èìà îñíîâàíèå çà òîâà. Àëòåðíàòèâàòà å Åâðîïåéñêè ñúþç, ÷èéòî ïðèçèâè êúì îñòàíàëèÿ ñâÿò çà ÷îâåøêèòå ïðàâà çâó÷àò âñå ïî-êóõî. www.hrw.org

Марта Методиева е преподавател по латински в НБУ. Води рубриката “По света”. Член на Управителния съвет на БХК.

60

ДОКУМЕНТИ Михаил Иванов

До всички, които биха могли да се заинтересуват МНЕНИЕ ЗА ПРАВНИЯ РЕЖИМ И ОРГАНИЗАЦИЯТА НА ДОСТЪП ДО АРХИВА НА МИНИСТЕРСТВОТО НА ВЪТРЕШНИТЕ РАБОТИ И НА ДЪРЖАВНА СИГУРНОСТ ЗА ПЕРИОДА ОТ 9 СЕПТЕМВРИ 1944 Г. ДО 16 ЮЛИ 1991 Г.

 òîçè òåêñò: • Çàêîíúò çà äîñòúï è ðàçêðèâàíå íà äîêóìåíòèòå íà ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêè ãðàæäàíè êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ ùå áúäå íàðè÷àí êðàòêî Çàêîí çà äîñèåòàòà.

• Êîìèñèÿòà çà ðàçêðèâàíå íà äîêóìåíòèòå è çà îáÿâÿâàíå íà ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêè ãðàæäàíè êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà àðìèÿ ùå áúäå íàðè÷àíà êðàòêî Êîìèñèÿ çà äîñèåòàòà.

• Âñè÷êè âúïðîñè, îòíàñÿùè ñå äî ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ, íÿìà äà áúäàò êîìåíòèðàíè. Ìíåíèåòî, êîåòî èçëàãàì ïî-äîëó, ñå îñíîâàâà íà ìîÿ ìíîãîãîäèøåí îïèò â ðàáîòàòà ñ àðõèâíè äîêóìåíòè â Öåíòðàëíèÿ äúðæàâåí àðõèâ, Àðõèâà íà ÌÂÐ è àðõèâà, óïðàâëÿâàí ïîíàñòîÿùåì îò Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà.

1. Комисията за досиетата като специфична специализирана архивна институция Ñïîðåä ÷ëåí 1, àëèíåÿ 3 íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà „ñå ñúçäàâà öåíòðàëèçèðàí àðõèâ íà äîêóìåíòèòå íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò (ÄÑ) è íà ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ” (íà îðãàíèòå ïî ÷ëåí 1) Ñïîðåä ÷ëåí 4, àëèíåÿ 1 íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà îñúùåñòâÿâà ïîëèòèêàòà íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ çà ñúõðàíÿâàíåòî íà äîêóìåíòèòå íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ. Ñïîðåä ÷ëåí 9, òî÷êà 5 íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà ïðåäîñòàâÿ äîñòúï äî äîêóìåíòèòå íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è íà

Обектив | Брой 201

61

ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ, âêëþ÷èòåëíî è íà òåõíèòå ïðåäøåñòâåíèöè è ïðàâîïðèåìíèöè çà ïåðèîäà îò 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. äî 16 þëè 1991 ã. ïî ðåäà íà Çàêîíà çà äîñòúï äî îáùåñòâåíà èíôîðìàöèÿ. Ñïîðåä ÷ëåí 11 íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà óïðàâëÿâà öåíòðàëèçèðàíèÿ àðõèâ íà äîêóìåíòèòå íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è íà ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ è íà òåõíèòå ïðåäøåñòâåíèöè è ïðàâîïðèåìíèöè çà ïåðèîäà îò 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. äî 16 þëè 1991 ã.  òåçè íîðìè å çàëîæåíà ìåòîäè÷åñêà òðóäíîñò, òúé êàòî íå ñå äàâà îïðåäåëåíèå çà òîâà êîè äîêóìåíòè ñà íà ÄÑ. Ðàáîòàòà å òàì, ÷å ïðåç ïîãîëÿìàòà ÷àñò îò âðåìåòî íà ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå ÄÑ ñå ñúñòîè îò îïåðàòèâíè óïðàâëåíèÿ â ñúñòàâà íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè (ÌÂÐ), ïîä îáùîòî ðúêîâîäñòâî íà çàìåñòíèê-ìèíèñòúð íà âúòðåøíèòå ðàáîòè.  Ãëàâíîòî ñëåäñòâåíî óïðàâëåíèå ñëåäîâàòåëèòå ïî ÄÑ ñà ðàáîòèëè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà íà÷àëíèêà íà óïðàâëåíèåòî íàðåä ñúñ ñëåäîâàòåëèòå ïî „Íàðîäíàòà ìèëèöèÿ” (ÍÌ). Ïîäðàçäåëåíèÿ íà ÄÑ å èìàëî è â îêðúæíèòå óïðàâëåíèÿ íà ÌÂÐ, êîèòî ñà äåéñòâàëè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà íà÷àëíèöèòå íà òåçè óïðàâëåíèÿ. Òàçè ñòðóêòóðà, êîÿòî å ñòðîãî ïèðàìèäàëíà, è å íà÷åëî ñ ìèíèñòúðà íà âúòðåøíèòå ðàáîòè, ïðåäîïðåäåëÿ íàëè÷èåòî íà ìíîãî ìàñèâè îò äîêóìåíòè, êîèòî ñå îòíàñÿò äî äåéíîñòòà íà ÄÑ, íî âñúùíîñò ñà íà ÌÂÐ, ò. å. òå íå ñà äîêóìåíòè íà ÄÑ. Òàêà íàïðèìåð ôîíä 1 îò àðõèâà íà ÌÂÐ ñúäúðæà äîêóìåíòèòå íà ñåêðåòàðèàòà íà ìèíèñòåðñòâîòî, êîèòî ñå îòíàñÿò äî öÿëîòî ìèíèñòåðñòâî; íåãîâèÿò îïèñ 11 (ôîíä 1, îïèñ 11) ñúäúðæà ñåêðåòíèòå ðúêîâîäíè äîêóìåíòè íà ÌÂÐ êàòî öÿëî, à íå ñàìî íà ÄÑ. Êàêâî å ôàêòè÷åñêîòî ïîëîæåíèå? Ïîíàñòîÿùåì äîêóìåíòèòå îò âñè÷êè ôîíäîâå íà àðõèâà íà ÌÂÐ (âêëþ÷èòåëíî ñïîìåíàòèÿ ôîíä 1) çà ïåðèîäà îò 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. äî 16 þëè 1991 ã., à â íÿêîè ñëó÷àè è äî ïî-êúñíà äàòà, ñà ïðåäàäåíè, äîêîëêîòî ìè å èçâåñòíî, íà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà. Íå ñòàâà äóìà çà ïðåäàâàíå ñàìî íà äîêóìåíòèòå íà îðãàíèòå ïî ÷ëåí 1, êàêòî èçèñêâà ÷ëåí 16, àëèíåÿ 1 íà

Çàêîíà, ñòàâà äóìà çà âñè÷êè ôîíäîâå íà àðõèâà íà ÌÂÐ çà óêàçàíèÿ ïåðèîä. Íàèñòèíà, ñúãëàñíî ÷ëåí 9, òî÷êà 1, Êîìèñèÿòà „èçäèðâà, ñúáèðà, ïðîó÷âà, àíàëèçèðà è îöåíÿâà äîêóìåíòè, ñúäúðæàùè èíôîðìàöèÿ çà äåéíîñòòà íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è íà ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ”, íî òàçè ôóíêöèÿ å ìíîãî ïî-ðàçëè÷íà îò òîâà Êîìèñèÿòà äà óïðàâëÿâà âñè÷êè àðõèâè, â êîèòî òàêèâà äîêóìåíòè ñå íàìèðàò. Çà ÿñíîòà òðÿáâà äà ñå êàæå, ÷å âúâ ôîíäîâåòå, ñúäúðæàùè äîêóìåíòèòå íà ðúêîâîäíèòå îðãàíè íà Áúëãàðñêàòà êîìóíèñòè÷åñêà ïàðòèÿ, êîèòî ïðèíàäëåæàò íà Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä, ñå íàìèðàò íåìàëêî äîêóìåíòè, ñúäúðæàùè èíôîðìàöèÿ çà äåéíîñòòà íà îðãàíèòå ïî ÷ëåí 1 îò Çàêîíà çà äîñèåòàòà. Ñëåäîâàòåëíî, â Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà íà ïðàêòèêà ñå íàìèðàò çà ñúõðàíåíèå è óïðàâëåíèå âñè÷êè ðàçñåêðåòåíè è ÿâíè äîêóìåíòè íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè îò ïåðèîäà ñëåä 09.09.1944 ã. äî 16.07.1991 ã., êàòî ôàêòè÷åñêè ñå îêàçâà, ÷å îðãàíèçèðàíåòî íà ðåæèìà çà äîñòúï äî òÿõ å îò íåéíà êîìïåòåíòíîñò. Îò åäíà ñòðàíà, òàêà ðàçøèðåíàòà êîìïåòåíòíîñò íà Êîìèñèÿòà äà óïðàâëÿâà àðõèâà îò äîêóìåíòè íà öÿëîòî ÌÂÐ, à íå ñàìî íà ÄÑ, íå ïðîèçòè÷à îò Çàêîíà çà äîñèåòàòà è èìà õàðàêòåð íà ñàìîâúçëàãàíå íà äåéíîñò. Îò äðóãà ñòðàíà, â òîçè ïîäõîä èìà íåèçðå÷åíà ëîãèêà. Òÿ ïðîèçòè÷à îò ôàêòà, êîéòî òðÿáâà ÿñíî äà ñå îñúçíàå, ÷å ðåïðåñèâíèÿò àïàðàò íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì å öÿëîòî Ìèíèñòåðñòâî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè, à íå ñàìî íÿêîëêîòî îïåðàòèâíè óïðàâëåíèÿ íà òîâà ìèíèñòåðñòâî, êîèòî èìàò ñòàòóò íà óïðàâëåíèÿ ïî ÄÑ, çàåäíî ñ ïîä÷èíåíèòå çâåíà, êîèòî ñå íàìèðàò íà ïîíèñêî ðàâíèùå â óïðàâëåíñêàòà ïèðàìèäà.  îáùåñòâåíîòî ñúçíàíèå, ñúçíàòåëíî èëè íå, òàçè èñòèíà å èçêðèâåíà è öÿëîòî âíèìàíèå å íàñî÷åíî êúì ñòðóêòóðèòå íà ÄÑ, êàòî ïî òîçè íà÷èí îñòàâàò ïðèêðèòè â ñÿíêà âàæíè êîìïîíåíòè íà ðåïðåñèâíàòà ìàøèíà îò òîâà âðåìå. Ïî òîçè íà÷èí ñúñ Çàêîíà çà äîñèåòàòà å ñúçäàäåí ñïåöèôè÷åí ñïåöèàëèçèðàí àðõèâ, êîéòî å èçâúí

62

ДОКУМЕНТИ Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä, ÷èåòî ôîðìèðàíå, îïàçâàíå è èçïîëçâàíå ñå óðåæäà ñúñ Çàêîíà çà Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä îò 2007 ã. Ñïîðåä òîçè çàêîí (÷ëåí 89) äîêóìåíòèòå îò Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä ñå èçïîëçâàò ïîñïåöèàëíî „çà ðàçâèòèåòî íà íàóêàòà”, áåç äà ñå âíàñÿ îãðàíè÷åíèå çà êðúãà íà ëèöàòà è èíñòèòóöèèòå, êîèòî ìîãàò äà äîïðèíàñÿò ñúñ ñâîÿòà äåéíîñò çà òîâà ðàçâèòèå.  ñúùîòî âðåìå ñïîðåä Çàêîíà çà äîñèåòàòà èçñëåäîâàòåëñêàòà äåéíîñò å ïðåðîãàòèâ íà Êîìèñèÿòà: „×ëåí 10. Êîìèñèÿòà èçâúðøâà èçñëåäîâàòåëñêà äåéíîñò, ïóáëèêóâà äîêóìåíòè, îðãàíèçèðà ñåìèíàðè, êîíôåðåíöèè è èçëîæáè ñ îáðàçîâàòåëíî-èíôîðìàöèîíåí õàðàêòåð.” Íåêà äà äîáàâèì, ÷å Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà å ñ âèñîê ðàíã – ñïîðåä ÷ëåí 4, àëèíåÿ 1 òÿ å íåçàâèñèì äúðæàâåí îðãàí, à ñïîðåä ÷ëåí 4, àëèíåÿ 5 òÿ å ïîäîò÷åòíà åäèíñòâåíî íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå, ïðåä êîåòî ïðåäñòàâÿ äâà ïúòè ãîäèøíî äîêëàäè, à ïàðëàìåíòúò ãè ïðèåìà ñ ðåøåíèå.

çà ðàáîòà íà íåçàâèñèìè èçñëåäîâàòåëè ñ êîíòðîëèðàíèÿ îò Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà àðõèâ. Íà ïðàêòèêà Êîìèñèÿòà äîïóñêà òàêàâà èçñëåäîâàòåëñêà äåéíîñò – íå ñà ìè èçâåñòíè ñëó÷àè íà íåéíè îòêàçè íà ìîëáè äà ñå ðàáîòè ñ àðõèâà ñ ïðîó÷âàòåëíè öåëè. Äðóã âúïðîñ å ñâúðçàí ñ êàäðîâîòî îñèãóðÿâàíå íà àðõèâíàòà äåéíîñò íà Êîìèñèÿòà. Ïèòà ñå ïðèòåæàâà ëè Êîìèñèÿòà íåîáõîäèìèÿ ïðîôåñèîíàëåí êàïàöèòåò, çà äà ðúêîâîäè óñïåøíî óïðàâëåíèåòî íà ïîâåðåíèÿ é àðõèâ? Ïèòà ñå ïî-ñïåöèàëíî äàëè Êîìèñèÿòà å â ñúñòîÿíèå äà ôîðìèðà è ðúêîâîäè óñïåøíî äåéñòâàù åêèï îò ïðîôåñèîíàëèñòè - àðõèâàðè è èñòîðèöè, êîéòî äà îáðàáîòâà è ïðåäîñòàâÿ ñâîåâðåìåííî çà ïîëçâàíå îò ÷èòàòåëèòå ïîèñêàíèòå îò òÿõ àðõèâíè äîêóìåíòè? Ùî ñå îòíàñÿ äî ñúçäàäåíèòå îò Êîìèñèÿòà çà èçñëåäîâàòåëèòå îðãàíèçàöèîííè óñëîâèÿ, òî òå ñà êðàéíî íåçàäîâîëèòåëíè: •

2. Организацията, създадена от Комисията за досиетата, за изследователската работа с управляваните от нея архивни документи. Ñ ïðåäîñòàâåíîòî ïðàâîìîùèå äà óïðàâëÿâà àðõèâà íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà àðìèÿ (ïðèëîæåíî ðàçøèðèòåëíî äî öåëèÿ àðõèâ íà ÌÂÐ) çà ïåðèîäà íà êîìóíèñòè÷åñêîòî óïðàâëåíèå Çàêîíúò çà äîñèåòàòà âúçëàãà íà Êîìèñèÿòà èçêëþ÷èòåëíî ãîëÿìà îòãîâîðíîñò. Íå å íåîáõîäèìî äà ñå îáîñíîâàâà ãîëÿìàòà îáùåñòâåíà çíà÷èìîñò äà áúäå èçó÷åíà ïðîôåñèîíàëíî è êîìïåòåíòíî, äîáðîñúâåñòíî è áåç îòëàãàíå ðîëÿòà íà ðåïðåñèâíèÿ àïàðàò íà òîòàëèòàðíèÿ ðåæèì, óïðàâëÿâàë Áúëãàðèÿ â ïðîäúëæåíèå íà 45 ãîäèíè. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å íà èçñëåäîâàòåëèòå â òàçè îáëàñò òðÿáâà äà áúäàò ñúçäàäåíè âñè÷êè íåîáõîäèìè ïðàâíè è îðãàíèçàöèîííè óñëîâèÿ çà åôåêòèâíà ðàáîòà. Çàêîíúò çà äîñèåòàòà íå ñúçäàâà ïðàâíè óñëîâèÿ

•

Íå âñè÷êè ïîðú÷àíè àðõèâíè åäèíèöè ñå èçïúëíÿâàò. Çà ìíîãî îò òÿõ òîâà å îáÿñíèìî – òå ñà áèëè ïðåñòúïíî óíèùîæåíè ñ ïðîòîêîëè ïðåç 1990 ã. Íî ñúì ïîëó÷àâàë è ìíîãî îòêàçè, êàòî óñòíî ìè ñå ñúîáùàâà çà óñòàíîâåíà ôàêòè÷åñêà íåíàëè÷íîñò. Êàêâî çíà÷è ôàêòè÷åñêà íåíàëè÷íîñò îñòàâà îòêðèò âúïðîñ. Äåéñòâèòåëíî ëè èìà çàãóáåíè àðõèâíè åäèíèöè è, àêî äà, êîé å âèíîâåí çà òîâà? Íà íÿêîé ïîòúðñåíà ëè å îòãîâîðíîñò â òàêèâà ñëó÷àè? Òàêà íàïðèìåð, ñ îòãîâîð „óñòàíîâåíà ôàêòè÷åñêà íåíàëè÷íîñò” ìè áåøå îòêàçàí äîñòúï äî ëèòåðíîòî äåëî „Åäèíåí öåíòúð çà íàóêà è ïîäãîòîâêà íà êàäðè ïî ôèçèêà è ôèçèêî-òåõíè÷åñêè ïðîáëåìè” (ìîãà äà ïîñî÷à è äðóãè òàêèâà ñëó÷àè). Íàèñòèíà ëè òîâà äåëî ãî íÿìà? Îïèòèòå ìè, âêëþ÷èòåëíî è ïðåä ïðåäñåäàòåëÿ, äà ïîëó÷à ïèñìåí îòãîâîð çàùî íå ìè ñå ïðåäîñòàâÿò èñêàíèòå àðõèâíè åäèíèöè è êàêâè ñà ñúîòâåòíèòå ïðè÷èíè, àêî äåéñòâèòåëíî òàêàâà íåíàëè÷íîñò å óñòàíîâåíà, îñòàíàõà áåç ðåçóëòàò. Òîâà å ìíîãî âàæíî, çàùîòî ïîðàæäà ñúìíåíèå, ÷å ÷àñò îò äîêóìåíòèòå ñå êðèÿò è äî òÿõ íå ñå äàâà äîñòúï. Ðàáîòàòà ñèëíî ñå çàòðóäíÿâà è çàáàâÿ ïðè èçïúëíåíèåòî íà ïîðú÷êèòå íà ëèòåðíè äåëà

Обектив | Брой 201

63

ДО ВСИЧКИ, КОИТО БИХА МОГЛИ ДА СЕ ЗАИНТЕРЕСУВАТ

•

•

•

•

•

ïîðàäè òîâà, ÷å äîñòúïíèÿò çà ÷èòàòåëèòå ðåãèñòúð å ñ åäíè íîìåðà íà àðõèâíèòå åäèíèöè (òàêúâ, êàêúâòî å áèë â àðõèâà íà ÌÂÐ - âèæ ðåãèñòðàöèîííèòå äíåâíèöè íà ëèòåðíèòå äåëà, ÌÂÐ), à òå ñå ñúõðàíÿâàò â õðàíèëèùåòî íà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà ïîä äðóãè íîìåðà. Ïðè òîâà íÿìà èçðàáîòåíà òàáëèöà íà ñúîòâåòñòâèåòî ìåæäó åäíàòà è äðóãàòà íîìåðàöèÿ. Òàêà íàïðèìåð; ïîðú÷àíàòà îò ìåí àðõèâíà åäèíèöà Ëèòåðíî äåëî ¹ 3652 (îò àðõèâà íà ÌÂÐ) å ïðåðåãèñòðèðàíà â V²Ë – 825 (×àñò ²), ïîä êîéòî èíäåêñ ôèãóðèðà â àðõèâà, óïðàâëÿâàí îò Êîìèñèÿòà. Ïîðàäè òîâà, ÷å íå å óñòàíîâåíî ñúîòâåòñòâèåòî ìåæäó äâàòà ðåãèñòúðà, ìè ñå å ñëó÷âàëî äà ïîðú÷âàì äîêóìåíòè, îòíàñÿùè ñå äî „âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ”, à äà ïîëó÷àâàì äåëà, îòíàñÿùè ñå äî äåéíîñòòà íà „Áóëãàðïëîäåêñïîðò”. Èçïúëíåíèåòî íà ïîðú÷àíèòå àðõèâíè åäèíèöè ñòàâà ñ ãîëÿìî çàáàâÿíå – îáèêíîâåíî ñëåä íÿêîëêî ìåñåöà. Ïîðú÷àíèòå êñåðîêîïèÿ ñúùî ñå èçïúëíÿâàò ñ ãîëÿìî çàáàâÿíå – è òå ñëåä íÿêîëêî ìåñåöà. Êñåðîêîïèåòî, êîåòî áåøå íàïðàâåíî ïî ìîå èñêàíå íà äîñèåòî íà áàùà ìè, ïîëó÷èõ ñëåä áëèçî åäíà ãîäèíà. Çà ñðàâíåíèå - â Àðõèâà íà ÌÂÐ êñåðîêîïèÿòà âèíàãè áÿõà ãîòîâè íàé-ìíîãî ñëåä 10 äíè. Íÿìà çàáàâÿíå ïðè ïðàâåíåòî íà êñåðîêîïèÿ è â Öåíòðàëíèÿ äúðæàâåí àðõèâ. Ñïîðåä âúâåäåíèÿ â ÷èòàëíÿòà ðåä íà äàäåí ÷èòàòåë ñå ïðåäîñòàâÿ âúçìîæíîñò äà ðàáîòè ñ âñÿêà àðõèâíà åäèíèöà ïîîòäåëíî; ðàáîòà åäíîâðåìåííî ñ äâå èëè ïîâå÷å àðõèâíè åäèíèöè ïîíÿêîãà ìúë÷àëèâî ñå äîïóñêà, íî òîâà ñå ñìÿòà çà íàðóøåíèå. Åäâà ëè å íåîáõîäèìî äà ñå îáÿñíÿâà êîëêî ìíîãî çàòðóäíÿâàò èçñëåäîâàòåëñêàòà ðàáîòà òàêèâà ïðàâèëà. ×èòàëíÿòà ðàçïîëàãà ñ íåäîñòàòú÷íî ÷èòàòåëñêè ìåñòà – ñàìî 6 íà áðîé. Òå ñà è çà îíåçè, êîèòî èñêàò äà ñå çàïîçíàÿò ñúñ ñâîèòå äåëà èëè ñ äåëàòà íà ñâîè áëèçêè, è çà èçñëåäîâàòåëèòå. Ïîðàäè òîâà ñå íàëàãà äà ñå ÷åòå â íåÿ ñ ïðåäâàðèòåëíî íàïðàâåíà çàÿâêà - ïî ïðàâèëî ñ äíè íàïðåä, êîåòî çàòðóäíÿâà îðãàíèçàöèÿòà íà ðàáîòà íà ñàìèÿ ÷èòàòåë è ãî áàâè. Áèòîâèòå óñëîâèÿ â ÷èòàëíÿòà ñà ëîøè. Ïðåç äåíÿ ëÿòíî âðåìå íàïè÷à ñëúíöå (ïðîçîðöèòå

•

ñà áåç ùîðè). Çà äà ñå ðàçõëàäè âúçäóõúò, ñå íàëàãà äà ñå ïóñêàò êëèìàòèöè, ÷èèòî ñòóäåí âúçäóõ äóõà ñðåùó íÿêîè îò ðàáîòíèòå ìåñòà è çàòðóäíÿâà ÷èòàòåëèòå. ×èòàëíÿòà íÿìà ïðÿêà âðúçêà ñúñ ñåðâèçíè ïîìåùåíèÿ è òîâà íàëàãà âñåêè, êîéòî ñå íóæäàå îò òîàëåòíà, äà áúäå ïðèäðóæàâàí îò ñëóæèòåë äî ñúîòâåòíîòî ïîìåùåíèå, êîåòî ñå íàìèðà â êîðèäîð ñ îãðàíè÷åí äîñòúï. Ðàáîòèë ñúì â ÷èòàëíèòå íà Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà, íà Áúëãàðñêà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå, íà óíèâåðñèòåòñêèòå áèáëèîòåêè íà Ñîôèéñêèÿ óíèâåðñèòåò è Íîâ áúëãàðñêè óíèâåðñèòåò, íà Öåíòðàëíèÿ äúðæàâåí àðõèâ è íà Àðõèâà íà ÌÂÐ – òóê óñëîâèÿòà ñà íàé-ëîøè. Ùå ïîñî÷à è åäèí ïîëîæèòåëåí ôàêò ñ ãîëÿìî çíà÷åíèå â áúäåùå. Ïðåäè áëèçî åäíà ãîäèíà ìè áåøå äàäåíà âúçìîæíîñò äà ñå çàïîçíàÿ ñ õðàíèëèùåòî â Áàíêÿ. Áåç äà ñúì ñïåöèàëèñò, îñòàíàõ ñ ìíîãî äîáðî âïå÷àòëåíèå îò ðåäà, êîéòî ñå ñúçäàâà òàì.

Îò êàçàíîòî ìîæå äà ñå íàïðàâè èçâîäúò, ÷å ñúçäàäåíèòå îò Êîìèñèÿòà íåçàäîâîëèòåëíè îðãàíèçàöèîííè óñëîâèÿ çà ðàáîòà â çíà÷èòåëíà ñòåïåí îãðàíè÷àâàò åôåêòèâíèÿ äîñòúï íà èçñëåäîâàòåëèòå äî ïðåäîñòàâåíèÿ íà Êîìèñèÿòà çà ðàçïîðåæäàíå àðõèâ.

3. Правата и законните интереси на трети лица Ñïîðåä ÷ëåí 31, àëèíåÿ 6 íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà: „ ñëó÷àèòå, êîãàòî ñúäúðæàíèåòî íà äîêóìåíòèòå ìîæå ñúùåñòâåíî (êóðñèâúò å ìîé) äà íàðóøè ïðàâà è çàêîííè èíòåðåñè íà òðåòè ëèöà, ÷èèòî èìåíà ñà ñïîìåíàòè â äîêóìåíòèòå, è íÿìà èçðè÷íî ñúãëàñèå îò òÿõ èëè îò òåõíèòå çàêîííè íàñëåäíèöè, ñå ïðåäîñòàâÿò êîïèÿ, êîèòî íå âêëþ÷âàò äàííèòå, îòíàñÿùè ñå äî òðåòèòå ëèöà.” Êîìèñèÿòà ïðèëàãà òàçè íîðìà ìàêñèìàëíî ðàçøèðèòåëíî. Ïðè ïîèñêâàíå îò ÷èòàòåë íà êñåðîêîïèÿ îò ëèñòîâå íà äàäåíà àðõèâíà åäèíèöà, ñëåä êàòî áúäàò íàïðàâåíè êñåðîêîïèÿòà, òå áèâàò îáðàáîòåíè îò àäìèíèñòðàòèâåí ñëóæèòåë, êîéòî òðÿáâà äà çàäðàñêà ñ ÷åðåí ôëóìàñòåð âúðõó âñåêè êîïèðàí ëèñò èìåíàòà íà „òðåòèòå ëèöà, íà êîèòî ñúäúðæàíèåòî íà äîêóìåíòà áè ìîãúë ñúùåñòâåíî äà íàðóøè (êóðñèâúò å ìîé) ïðàâàòà è

64

ДОКУМЕНТИ çàêîííèòå èíòåðåñè”. Ñëåä òîâà òàêà îáðàáîòåíèòå ëèñòîâå òðÿáâà äà ñå ïðåäîñòàâÿò íà ñåêðåòàðÿ íà Êîìèñèÿòà, êîéòî äà ïðîâåðè äàëè íå å ïðîïóñíàòî íåùî è ñëåä òîâà òå âå÷å ìîãàò äà ñå äàäàò íà çàÿâèòåëÿ. Êàêâî ñå ïðàâè íà ïðàêòèêà? Çàäðàñêâàò ñå ïîãîëîâíî âñè÷êè èìåíà. Íàïðèìåð â ïðåäîñòàâåíîòî ìè êñåðîêîïèå íà äîñèåòî íà áàùà ìè å çàäðàñêàíî ìîåòî èìå, èìåíàòà íà ìàéêà ìè è íà áàáà ìè, íà íÿêîè ìåñòà íà ñàìèÿ íåãî, íà Ãåîðãè Äèìèòðîâ – âñè÷êî. Ñðåùàë ñúì çàäðàñêâàíå íà èìåíà íà ãåîãðàôñêè îáîçíà÷åíèÿ. Ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò è åêçîòè÷íè ïðèìåðè.  äîñèåòî íà åäíà ìîÿ áëèçêà èñòîðè÷êà ñå ñúäúðæàò âçåòè îò äîêóìåíòàëíè ñáîðíèöè ïðåâåäåíè òåêñòîâå íà „Ñúäåáåí ïðîòîêîë íà ñîôèéñêèÿ êàäèÿ îòíîñíî èñêàíåòî íà ñîôèéñêèÿ æèòåë Èëèÿ äà ìó áúäå âúðíàòà ñúïðóãàòà ìó Ïåòêàíà, îòâëå÷åíà îò åíè÷åðèíà Îñìàí” îò 21-30 ñåïòåìâðè 1618 ã. è „Ñúäåáåí ïðîòîêîë ñúñ ñâèäåòåëñêè ïîêàçàíèÿ çà ïðèåë õðèñòèÿíñòâîòî áèâø òóðñêè âîéíèê” îò 6 äåêåìâðè 1720 ã.  êñåðîêîïèÿòà íà òåêñòîâåòå è íà äâàòà äîêóìåíòà ñà çàäðàñêàíè âñè÷êè èìåíà (â ïúðâèÿ, ñúñòîÿù ñå îò 21 ðåäà, èìà 11 çàäðàñêâàíèÿ, âúâ âòîðèÿ, ñúñòîÿù ñå îò 11 ðåäà, èìà 15 çàäðàñêâàíèÿ). Íî êàêòî áè ìîãúë äà çàáåëåæè íàáëþäàòåëíèÿò ÷èòàòåë, â òîâà ïîãîëîâíî çàäðàñêâàíå ñå äîïóñêàò è ïðîïóñêè – íå ñà çàäðàñêàíè èìåíàòà â çàãëàâèåòî íà ïúðâèÿ äîêóìåíò. Òåçè ïðèìåðè ïîêàçâàò, íàðåä ñ äðóãîòî, êîëêî ìíîãî òðóä ñå ïðàõîñâà íàïðàçíî â äåéíîñòòà íà Êîìèñèÿòà. Ùå äàì è åäèí ïðèìåð îò ìîÿòà ðàáîòà â ÷èòàëíÿòà íà Êîìèñèÿòà. Ïîïàäíàõ íà èíòåðåñíî äåëî, îçàãëàâåíî „Èíòåðíàöèîíàëåí êîìèòåò íà öèãàíèòå â Ïàðèæ”. Îò íåãî ñå íàó÷àâàò ìíîãî íåïîçíàòè ôàêòè, îòíàñÿùè ñå äî èñòîðèÿòà íà ìåæäóíàðîäíîòî ðîìñêî äâèæåíèå. Íàó÷àâàò ñå âàæíè ïîäðîáíîñòè îò æèâàòà è äåéíîñòòà íà ðúêîâîäíèòå äåéöè íà òîâà äâèæåíèå. Ñëåä êàòî ñå ïîñúâåòâàõ ïðåäâàðèòåëíî ñúñ ñïåöèàëèñòè, ïðåäëîæèõ íà êîëåãà, àíãàæèðàí ñ ïðîáëåìàòèêàòà, äà ïîäãîòâèì çàåäíî çà èçäàâàíå òîâà äåëî. Òîãàâà

îïðÿõìå äî ïðîáëåìà ñúñ çàäðàñêâàíåòî. Çàùîòî êàêúâ ñìèñúë ùåøå äà èìà îò èçäàíèå, â êîåòî ðîìñêèòå äåéöè ôèãóðèðàò ñúñ çàäðàñêàíè èìåíà? Ìíîãî âàæíè çà ìîÿòà ðàáîòà âúðõó „âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ” ñà ñòåíîãðàìèòå îò çàñåäàíèÿòà íà ðúêîâîäñòâîòî íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè. Íî ðàáîòàòà è òóê ñå îáåçñìèñëÿ îò çàäðàñêâàíåòî âúðõó êñåðîêîïèÿòà íà èìåíàòà íà âñè÷êè ó÷àñòâàùè â òåçè çàñåäàíèÿ – ìèíèñòúð, çàìåñòíèê-ìèíèñòðè, íà÷àëíèöè óïðàâëåíèÿ è ò. í. Êàê å âúçìîæíî äà ñå ðåêîíñòðóèðà èñòîðèÿòà, àêî äåéñòâàùèòå ëèöà â íåÿ îñòàâàò àíîíèìíè? Íåùî ïîâå÷å - â ïðåîáëàäàâàùàòà ñè ÷àñò òåçè ðúêîâîäíè ëèöà ñà ïðèíàäëåæàùè êúì „îðãàíèòå ïî ÷ëåí 1”, êàòî ïîâå÷åòî îò òÿõ íå ñà çàåìàëè ñëåä 1989 ã. ïóáëè÷íè äëúæíîñòè ïî ñìèñúëà íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà (âèæ íåãîâèÿ ÷ëåí 3.) è íå ïîäëåæàò íà îáÿâÿâàíå îò Êîìèñèÿòà (íÿêîè ñà ïîêîéíèöè).  òîçè ñëó÷àé âëèçà â äåéñòâèå ÷ëåí 23 îò Çàêîíà çà äîñèåòàòà, ñïîðåä êîéòî ëèöàòà è èíñòèòóöèèòå „íå ìîãàò äà ïóáëèêóâàò èëè ðàçãëàñÿâàò äîêóìåíòè èëè ÷àñòè îò òÿõ, êîèòî óñòàíîâÿâàò ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêè ãðàæäàíè êúì îðãàíèòå ïî ÷ë. 1”.  äîïúëíåíèå ñ §15 îò Ïðåõîäíèòå è çàêëþ÷èòåëíè ðàçïîðåäáè íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà ñå âíàñÿ èçìåíåíèå â Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ, â êîéòî ñå ñúçäàâà íîâ ÷ë. 273: „×ë. 273. Êîéòî ðàçãëàñè èíôîðìàöèÿ, óñòàíîâÿâàùà ïðèíàäëåæíîñò êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò èëè ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ, â íàðóøåíèå íà Çàêîíà çà äîñòúï è ðàçêðèâàíå íà äîêóìåíòèòå è çà îáÿâÿâàíå íà ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêè ãðàæäàíè êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ, ñå íàêàçâà ñ ëèøàâàíå îò ñâîáîäà îò òðè äî øåñò ãîäèíè è ñ ãëîáà îò ïåòíàäåñåò äî òðèäåñåò õèëÿäè ëåâà.” Åòî êàê ðàçêðèâàíåòî íà èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà çà ðåïðåñèâíèÿ àïàðàò íà êîìóíèñòè÷åñêîòî óïðàâëåíèå å âúçïðåïÿòñòâàíî, êàêòî îò ðåæèìà íà ðàáîòà íà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà, òàêà è îò ïðåäâèäåíèòå â çàêîíà îãðàíè÷åíèÿ, âêëþ÷èòåëíî è íàêàçàòåëíà ðåïðåñèÿ.

Обектив | Брой 201

65

ДО ВСИЧКИ, КОИТО БИХА МОГЛИ ДА СЕ ЗАИНТЕРЕСУВАТ

Âúçïðåïÿòñòâàíåòî íà èçñëåäîâàòåëñêàòà ðàáîòà å óëåñíåíî îò òåêñòà íà Çàêîíà çà äîñèåòà, êîéòî ïðåäâèæäà îõðàíÿâàíå îò ñúùåñòâåíî íàðóøåíèå íà ïðàâàòà è çàêîííèòå èíòåðåñè íà òðåòèòå ëèöà. Êàê äà ñå ïðåöåíè êîå íàðóøåíèå å ñúùåñòâåíî è êîå íå è êîè ñà êîìïåòåíòíèòå ëèöà èëè îðãàíè, êîèòî äà ïðåöåíÿò òîâà? Ñëåä êàòî ñúùåñòâóâà òàêàâà íåÿñíîòà è èìà îïàñíîñò äà ñå äîïóñíå ãðåøêà, ñå îêàçâà íàé-ïðîñòî âñè÷êè èìåíà ïîãîëîâíî äà ñå çà÷åðêâàò. È òî÷íî òàêà ñå ïîñòúïâà. Çàùèòàòà íà çàêîííèòå èíòåðåñè íà òðåòè ëèöà å ïðàâåí ïðèíöèï, ïðîêàðàí è â Çàêîíà çà äîñòúï äî îáùåñòâåíà èíôîðìàöèÿ (÷ëåí 5 è ÷ëåí 37, âúâ âðúçêà ñ §1, òî÷êà 6 îò Äîïúëíèòåëíèòå ðàçïîðåäáè) è â Çàêîíà çà Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä (÷ëåí 86, òî÷êà 6). Òîçè ïðèíöèï ñëåäâà îò öÿëîñòíàòà êîíöåïöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è íå òðÿáâà äà ñå îñïîðâà. Íåîáõîäèìî å îáà÷å äà ñå ôîðìóëèðàò ïðàâíî ÿñíè êðèòåðèè çà òîâà êîãà òàêàâà çàùèòà å íåîáõîäèìà è äà ñå ïîñòèãíå áàëàíñ ñ îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ îò òîâà äà ñå ðàçêðèå ïðåä îáùåñòâîòî èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà çà ðîëÿòà íà ðåïðåñèâíèÿ àïàðàò íà òîòàëèòàðíîòî êîìóíèñòè÷åñêî óïðàâëåíèå. Íà îñíîâàòà íà òåçè êðèòåðèè òðÿáâà äà ñå ïðåêðàòè íåëåïàòà ïðàêòèêà íà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà ïîãîëîâíî äà ñå çà÷åðêâàò âñè÷êè èìåíà âúðõó ïðåäîñòàâÿíèòå çà èçñëåäîâàòåëñêè öåëè, âêëþ÷èòåëíî è çà ïóáëèêóâàíå â äîêóìåíòàëíè ñáîðíèöè êñåðîêîïèÿ. Îòãîâîðíîñòòà òðÿáâà äà ñå ïðåõâúðëè çàêîíîâî îò Êîìèñèÿòà, êîÿòî ñåãà èçâúðøâà òàêàâà îõðàíèòåëíà ôóíêöèÿ, âúðõó âñÿêî ïîëçâàùî àðõèâíèòå äîêóìåíòè ëèöå.

4. Защо няма давностен срок? Íàëèöå å ïðîòèâîðå÷èå. Çàùî åäèí äîêóìåíò, èçäàäåí íà 8 ñåïòåìâðè 1944 ã. îò Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè èëè îò òîãàâàøíèòå ñïåöèàëíè ñëóæáè çà ñèãóðíîñò, ïîäëåæè äà áúäå âêëþ÷åí â Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä, à äîêóìåíò, èçäàäåí íà ñëåäâàùèÿ äåí - 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. îò ñúùîòî òîâà Ìèíèñòåðñòâî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè èëè îò ñëóæáèòå çà ñèãóðíîñò, äà áúäå èçêëþ÷åí îò Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä, ïîïàäàéêè ïîä óïðàâëåíèåòî íà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà? Çàùî

ñëåäñòâåíîòî è ñúäåáíîòî äåëî íà Íèêîëà Âàïöàðîâ, íàïðèìåð, äà å äîñòúïíî çà ïîëçâàíå, áåç äà ñå çàäðàñêâàò êàêâèòî è äà áèëî èìåíà, à âñè÷êè äîêóìåíòè íà ÌÂÐ è ÄÑ (âêëþ÷èòåëíî ñëåäñòâåíè è ñúäåáíè äîêóìåíòè – âèæ ÷ëåí 1, àëèíåÿ 4, òî÷êà 2 îò Çàêîíà çà äîñèåòàòà) îò 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. äî 16 þëè 1992 ã. äà áúäàò äîñòúïíè ïðè îïèñàíèÿ ïî-ãîðå ðåæèì íà çàäðàñêâàíå íà èìåíà? Ïî òîçè ïúò ëîãè÷íî ñòèãàìå äî íåîáõîäèìîñòòà è â òîçè ñëó÷àé íà àðõèâèðàíå íà äîêóìåíòè, êîèòî ñà áèëè ñúñ ñïåöèàëåí ðåæèì íà ïîëçâàíå è ñúõðàíåíèå, äà ñå âúâåäå äàâíîñòåí ñðîê, ñëåä èçòè÷àíåòî íà êîéòî òå (íà îñíîâàòà íà êîìïåòåíòíà ïðåöåíêà) äà áúäàò ïîëçâàíè íà îáùî îñíîâàíèå – òàêà êàêòî ñå ïîëçâàò àðõèâíèòå äîêóìåíòè îò Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä, òàêà êàêòî ñå ïîëçâàò àðõèâíèòå äîêóìåíòè íà ÌÂÐ è ñïåöèàëíèòå ñëóæáè îò ïðåäè 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. Òîçè ñðîê áè ìîãúë äà áúäå 30 ãîäèíè, êîëêîòî å ñðîêúò çà çàùèòà íà êëàñèôèöèðàíà èíôîðìàöèÿ ñ íàé-âèñîêà ñòåïåí íà ñåêðåòíîñò – „Ñòðîãî ñåêðåòíî”. (Âèæ ÷ëåí 34, àëèíåÿ 1, òî÷êà 1 îò Çàêîíà çà çàùèòà íà êëàñèôèöèðàíàòà èíôîðìàöèÿ.)

5. Предложения Îò íàòðóïàíèÿ âå÷å øåñòãîäèøåí îïèò ñëåä ïðèåìàíåòî ïðåç 2006 ã. íà Çàêîíà çà äîñèåòàòà ìîæå äà ñå íàïðàâÿò íÿêîè èçâîäè è, ïðîèçòè÷àùè îò òÿõ, ïðåäëîæåíèÿ: • Ïðåðîãàòèâúò äà óïðàâëÿâà àðõèâèòå íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè, íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò çà âðåìåòî íà íåéíîòî ñàìîñòîÿòåëíî ñúùåñòâóâàíå, íà ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ è íà òåõíèòå ïðåäøåñòâåíèöè è ïðàâîïðèåìíèöè çà ïåðèîäà îò 9 ñåïòåìâðè 1944 ã. äî 16 þëè 1991 ã. íå å ñâîéñòâåí çà ñúçäàäåíàòà ïî ñèëàòà íà òîçè çàêîí Êîìèñèÿ. Òÿ íå ìîæà, à è íå áè ìîãëà äà èçãðàäè íåîáõîäèìèÿ ïðîôåñèîíàëåí êàïàöèòåò çà èçïúëíåíèå íà òàçè ñè ôóíêöèÿ, êàêòî è äà îñèãóðè íåîáõîäèìèòå îðãàíèçàöèîííè óñëîâèÿ çà íîðìàëíà åôåêòèâíà ðàáîòà íà èçñëåäîâàòåëèòå â îáëàñòòà íà èñòîðèÿòà íà Áúëãàðèÿ è ïî-ñïåöèàëíî íà ðîëÿòà íà ðåïðåñèâíèÿ àïàðàò íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì. Åòî çàùî òðÿáâà äà ñå âíåñå

66

ДОКУМЕНТИ

•

•

ïðîìÿíà â Çàêîíà çà äîñèåòàòà, êàòî Êîìèñèÿòà îñòàíå íåçàâèñèì äúðæàâåí îðãàí ñàìî çà ðàçêðèâàíåòî è îáÿâÿâàíåòî íà ïðèíàäëåæíîñòòà íà ëèöà êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ. Àðõèâèòå íà âèçèðàíèòå â Çàêîíà çà äîñèåòàòà îðãàíè (îðãàíèòå ïî ÷ëåí 1) òðÿáâà äà áúäàò ïðåõâúðëåíè îò Êîìèñèÿòà êúì Íàöèîíàëíèÿ àðõèâåí ôîíä è ïðåäîñòàâåíè çà óïðàâëåíèå è ðàçïîðåæäàíå íà Äúðæàâíà àãåíöèÿ „Àðõèâè”. Òðÿáâà ñúñ çàêîí äà ñå ñúçäàäå äúðæàâåí èçñëåäîâàòåëñêè èíñòèòóò çà èçó÷àâàíå íà òîòàëèòàðíèÿ êîìóíèñòè÷åñêè ðåæèì è íåãîâèÿ ðåïðåñèâåí àïàðàò. Èíñòèòóòúò äà áúäå ìåòîäè÷åñêè ñâúðçàí è ðàáîòè â ñúòðóäíè÷åñòâî ñ Äúðæàâíà àãåíöèÿ „Àðõèâè” è ñ Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà. Äà ñå ñúçäàäàò íåîáõîäèìèòå îðãàíèçàöèîííè óñëîâèÿ çà âñè÷êè èçñëåäîâàòåëè (êàêòî îò èíñòèòóòà, òàêà è òåçè, êîèòî ðàáîòÿò èçâúí íåãî) – ïîäõîäÿùà ÷èòàëíÿ, åêñïðåñíî ïðåäîñòàâÿíå íà àðõèâíèòå äîêóìåíòè è íà êñåðîêîïèÿòà, îêàçâàíå íà íåîáõîäèìàòà ìåòîäè÷åñêà ïîìîù ïðè áîðàâåíåòî ñ àðõèâíèòå åäèíèöè è ò. í. Äà ñå ïðåóñòàíîâè ïðàêòèêàòà íà Êîìèñèÿòà çà äîñèåòàòà ïðè ïðåäîñòàâÿíå íà êñåðîêîïèÿ äà ñå çàäðàñêâàò ïîãîëîâíî âñè÷êè èìåíà. Îòãîâîðíîñòòà çà èçâúðøåíè íàðóøåíèÿ

•

•

•

ñðåùó ïðàâàòà è çàêîííèòå èíòåðåñè íà òðåòè ëèöà è íà ïðèíàäëåæàùèòå êúì „îðãàíèòå ïî ÷ëåí 1” òðÿáâà äà áúäå ïðàâíî âìåíåíà íà ïîëçâàùèòå àðõèâíèòå äîêóìåíòè. Èçâåñòíè îãðàíè÷åíèÿ ìîãàò äà ñå ðåãëàìåíòèðàò, âêëþ÷èòåëíî ïðè ïîëçâàíåòî íà èíäèâèäóàëíèòå äåëà íà ïðèíàäëåæàùèòå êúì îðãàíèòå ïî ÷ëåí 1 îò Çàêîíà çà äîñèåòàòà, èíäèâèäóàëíèòå äåëà íà ðàçñëåäâàíèòå ëèöà (äåëà çà îïåðàòèâíà ïðîâåðêà, äåëà çà îïåðàòèâíî íàáëþäåíèå, äåëà çà îïåðàòèâíà ðàçðàáîòêà), êàêòî è íÿêîè ñëåäñòâåíè è ñúäåáíè äîêóìåíòè. Òåçè îãðàíè÷åíèÿ, ÷ðåç êîèòî äà ñå îñèãóðè çàùèòàòà íà ïðàâàòà è èíòåðåñèòå íà ñúîòâåòíèòå ëèöà, òðÿáâà äà ñå îñíîâàâàò íà ñòðîãî ôîðìóëèðàíè â çàêîí êðèòåðèè - íàðóøàâàíå íà ìàòåðèàëíè èíòåðåñè, íàðóøàâàíå íà íåïðèêîñíîâåíîñòòà íà ëè÷íèÿ æèâîò, íà ñåìåéñòâîòî, â èíòåðåñ íà çäðàâåòî è ìîðàëà è ò. í. Íåîáõîäèìî å ñúùî òàêà äà ñå óñòàíîâè ñúñ çàêîí äàâíîñòåí ñðîê (íàïðèìåð 30 ãîäèíè), ñëåä èçòè÷àíåòî íà êîéòî âñè÷êè äîêóìåíòè íà ÌÂÐ è ñïåöèàëíèòå ñëóæáè çà ñèãóðíîñò äà ñå ïîëçâàò ïðè ðåæèì, êîéòî å óåäíàêâåí ñ ðåæèìà, îòíàñÿù ñå äî äîêóìåíòèòå íà ÌÂÐ è ñïåöèàëíèòå ñëóæáè çà ñèãóðíîñò îò ïðåäè 9 ñåïòåìâðè 1944 ã.

Михаил Иванов е преподавател в НБУ по права на човека и етническа политика, съветник по етническите въпроси на президента Желю Желев (1991-1997).

Обектив | Брой 201

Сбогом, ВСС 2

Българският хелзинкски комитет възобновява искането си от лятото на миналата година членовете на ВСС незабавно да подадат оставките си и да бъде нормативно реформиран моделът на този сринал се орган. Миналата година над 1000 граждани се включиха в онлайн кампанията на БХК „Сбогом, ВСС” с директно подадени искания до съвета да се саморазпусне. Днес, една година по-късно, безчинствата на този орган не само продължават, но ескалираха в невиждана пряка агресия срещу независимостта на съда и така срещу гражданството ни – с опита за обезглавяване на реформаторската общност вътре в съдебната система, докато тя прави избори за новия ВСС. Подкрепете кампанията на БХК за разпускане на Висшия съдебен съвет. Изпратете писмо до ВСС, за да поискате оставката му. Можете да намерите писмото на http://www.bghelsinki.org/bg/dejstvaj/sbogom-vss-2/