Обектив, бр. 218 (февруари 2014)

Февруари 2014

МЕСЕЧНО ИЗДАНИЕ НА БЪЛГАРСКИ ХЕЛЗИНКСКИ КОМИТЕТ

Думи на редактора  ïîñëåäíèÿ ìè áðîé íà ñï. „Îáåêòèâ“ ìîæå äà ïðî÷åòåòå: • Êëóá „Îáåêòèâ“ – Òðîëîâå ïîëçâàò è ìåäèéíèòå ôîðóìè: ðàçãîâîð ñ ó÷àñòèå íà Èâàí Áàêàëîâ /åëåêòðîíåí âåñòíèê/, Ñâåòîñëàâ Òåðçèåâ – â. „Ñåãà“, Àëåêñåé Ëàçàðîâ – â. „Êàïèòàë“, Ñòîÿíà Ãåîðãèåâà – „Ìåäèàïóë“ - âîäåù Àíòîàíåòà Íåíêîâà • Áîëåñòè – Ìèòêî Íîâêîâ • Íåâèäèìèòå ïëàøèëà – êàêâî íå çíàåì çà ïðîöåñà ñðåùó 13-òå èìàìè – ïðîô. Åâãåíèÿ Èâàíîâà • Èìîòè íà ðåëèãèîçíèòå îáùíîñòè: íàñëåäñòâî, ïîëèòèêà, àïåòèò – Õðèñòî Õðèñòîâ • Óëòðàñè è æàíäàðìåðèÿ â ñúäåáåí ñïîð çà âàêúôñêèòå èìîòè â Êúðäæàëè – ðàçãîâîð íà Þëèàíà Ìåòîäèåâà ñúñ ñúäèÿ Íåëè Êóöêîâà è ñ ðàéîííèÿ ìþôòèÿ íà Êúðäæàëè Áåéõàí Ìåõìåä • Çà îáùåñòâîòî, â êîåòî íàé-ðàçïðîñòðàíåíàòà ïñóâíÿ å äà íàñèëèø ñåêñóàëíî íå÷èÿ ìàéêà – Íèÿ Êèðèëîâà

ÎÒ ÐÅÄÀÊÒÎÐÀ (4) Äðàãè ÷èòàòåëè! ÑÂÎÁÎÄÀ ÍÀ ÈÇÐÀÇßÂÀÍÅ (17-18) Áîëåñòè ÑÂÎÁÎÄÀ ÍÀ ÂÅÐÎÈÇÏÎÂÅÄÀÍÈßÒÀ (19-21) Íåâèäèìèòå ïëàøèëà (22-25) Èìîòèòå íà ðåëèãèîçíèòå îáùíîñòè: íàñëåäñòâî, ïîëèòèêà, àïåòèò (26-27) Óëòðàñè è æàíäàðìåðèÿ â ñúäåáíèÿ ñïîð çà âàêúôñêèòå èìîòè â Êúðäæàëè ÏÐÀÂÀ ÍÀ ÆÅÍÈÒÅ (38-41) Çà îáùåñòâîòî, â êîåòî íàéðàçïðîñòðàíåíàòà ïñóâíÿ å äà íàñèëèø ñåêñóàëíî íå÷èÿ ìàéêà ×ÅÒÅÌ ÀÐÕÈÂÈÒÅ ÍÀ ÄÑ (53-59) Ïîñëåäíîòî ïðåñòúïëåíèå íà âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ. (Âòîðà ÷àñò. À ñåãà íàêúäå?) Å-ÃÐÀÆÄÀÍÈÍÚÒ (60-61) Ãåîðãè Àïîñòîëîâ: Èíòåðíåò îò 21-âè âåê ñðåùó îáðàçîâàòåëíàòà ñèñòåìà îò 19-òè âåê

ÃËÀÂÅÍ ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Þëèàíà Ìåòîäèåâà ÐÅÄÀÊÒÎÐ: Æàíà Íèêîëîâà ÏÐÅÄÏÅ×ÀÒ: Äîíêà Ìàíãà÷åâà ÀÂÒÎÐÈ: Âåñåëèí Àíãåëîâ, Ãåîðãè Ïàïàêî÷åâ, Äèìèòðèíà ×åðíåâà, ïðîô. Åâãåíèÿ Èâàíîâà, Çåëìà Àëìàëåõ, Èâàí Êðúñòåâ, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ìèòêî Íîâêîâ, Ìèõàèë Åêèìäæèåâ, Ìèõàèë Èâàíîâ, Íèÿ Êèðÿêîâà, Ä-ð Ïåòÿ Ãåîðãèåâà, Ðàäîñëàâ Ñòîÿíîâ, Òàòÿíà Âàêñáåðã, Õðèñòî Õðèñòîâ, Þëèàíà Ìåòîäèåâà

ÁÚËÃÀÐÑÊÈ ÕÅËÇÈÍÊÑÊÈ ÊÎÌÈÒÅÒ Å ÍÅÇÀÂÈÑÈÌÀ ÍÅÏÐÀÂÈÒÅËÑÒÂÅÍÀ ÎÐÃÀÍÈÇÀÖÈß ÇÀ ÇÀÙÈÒÀ ÍÀ ÏÐÀÂÀÒÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ. Îáðàçóâàí å íà 14 þëè 1992 ã.

Ñîôèÿ 1504 ï.ê. 146 òåë/ôàêñ: (02) 943 48 76 bhc@bghelsinki.org www.bghelsinki.org Ñîôèÿ 1504, óë. Âúðáèöà ¹7

Ïðåäñåäàòåë: Êðàñèìèð Êúíåâ Çàì.-ïðåäñåäàòåë: Äåñèñëàâà Ñèìåîíîâà ×ëåíîâå: Àíòîàíåòà Íåíêîâà, Âàñèë ×àïðàçîâ, Âúëêî Ñòàíåâ, Ãåîðãè Áàíêîâ, Ãåîðãè Òîøåâ, Äàíèåëà Ôúðòóíîâà, Äåñèñëàâà Ñèìåîíîâà, Äèìèòðèíà Ïåòðîâà, Èëèàíà Ñàâîâà, Êàëèíà Áîçåâà, Êèðèë Èâàíîâ, Êðàñèìèð Êúíåâ, Ìàðãàðèòà Èëèåâà, Ìàðòà Ìåòîäèåâà, Ðàìàäàí Êåõàéîâ, Þëèàíà Ìåòîäèåâà, ßíà Áþðåð Òàâàíèå

ÊÍÈÃÈ (62-64) Ïîìàöèòå — âåðñèè çà ïðîèçõîä è ñúâðåìåííà èäåíòè÷íîñò ÏÎ ÑÂÅÒÀ (65-67) Îëèìïèéñêèòå èãðè â Ñî÷è: Òúíúê ëåä (67-68) Áîñíà è Õåðöåãîâèíà: Äà ñå ðàçñëåäâà ïîëèöåéñêîòî íàñèëèå ñðåùó ïðîòåñòèðàùè (69-70) Ïðîáëåìúò ñ íîâàòà êîíñòèòóöèÿ íà Òóíèñ (70-71) Ïðàâîòî íà “èçñëóøâàíå ïîä íàäçîð” ñïîðåä ìåæäóíàðîäíîòî ïðàâî ÄÎÊÓÌÅÍÒÈ (72-75) In Memoriam: Ïàÿ÷íàòà èäåíòè÷íîñò (76-78) Êàêâî èñêàò ïðîòåñòèðàùèòå?

5 ÊËÓÁ ÎÁÅÊÒÈÂ

Тролове полазват и медийните форуми

28

42

ÊÎËÎÍÊÀÒÀ ÍÀ ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ

ÌÍÅÍÈÅÒÎ ÍÀ ÅÊÑÏÅÐÒÀ

Украйна и границите на възможното

Кой ще пази правата ни от Европейския съд по правата на човека?

30 ÏÓÁËÈ×ÍÎÑÒ ÇÀ ËÃÒÁ

48

Подлата атака на Атака срещу равенството и основните права на ЛГТБ хората в България

ËßÂ È ÄÅÑÅÍ ÅÊÑÒÐÅÌÈÇÚÌ

34

50

Кафявите петна на българското минало

ÏÐÀÂÀ ÍÀ ×ÎÂÅÊÀ

×ÅÒÅÌ ÀÐÕÈÂÈÒÅ ÍÀ ÄÑ

Малцинства и мнозинства 15 години след ратификация на конвенцията за защита на малцинствата

Тази тълпа трябва да се респектира!

ОТ РЕДАКТОРА

Юлиана Методиева, главен редактор

Драги читатели! Òðóäíîòî áèòèå íà ãðàæäàíñêèòå îðãàíèçàöèè íå ìîæå äà ñå ìåðè ñ áåäíîñòòà, íàðóøåíèÿòà íà ïðàâàòà íà äåöàòà, ìàëöèíñòâàòà, ñâîáîäàòà íà èçðàçÿâàíå. Çà òîâà íèå, õîðàòà îò íåïðàâèòåëñòâåíèÿ ñåêòîð, ÷åñòî ñòîèì íåâèäèìè çàä îïèòèòå íè äà íàïðàâèì ïîíå ìàëêî ïîìàëêî çëîòî â òîçè ñâÿò. Ìíîãî îò íàñ óñïÿõà äà ñå ïðîôåñèîíàëèçèðàò, äðóãè íå èçäúðæàõà è ñè îòèäîõà/ îòèâàò – íàìèðàò ñè äðóãà íèøà èëè ñè ñòÿãàò êóôàðèòå çà Õàãà, Ëîíäîí, Ñòðàñáóðã. Ïðîôåñèîíàëèçèðàíåòî â ñåêòîðà å óñëîâèå íà äîíîðèòå. È òîâà å ðåäíî. Ãðàæäàíñêîòî ñòàâà ëóêñîçíî ïîíÿòèå ïðåä ñòðîãàòà åêñïåðòèçà. Íàëè íå ñè ïðåäñòàâÿòå â íàêàçàòåëíèÿ ñúä äà çàñòàíàò ïóáëèöèñòè, à íå àäâîêàòè! Òåõíîêðàòñêèÿò ïîäõîä âñå ïîâå÷å ùå çàëèâà ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, à òîâà, ñòðóâà ìè ñå, å íîâèíà ñ äâå ëèöà. Ïðåäè ñåäìèöè îòêëèêíàõ íà ïîðåäíîòî äîâåðèå êúì îðãàíèçàöèÿòà, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâàì. Íàïèñàõ Àïåë çà ñúõðàíÿâàíå íà Êëàñè÷åñêàòà ãèìíàçèÿ â öåíòúðà íà Ñîôèÿ. Ñúáðàõ ïîäïèñèòå íà áëèçî 100 ãîëåìè èìåíà îò õóìàíèòàðíèÿ íè åëèò. Îñîáåíî ñå ãîðäåÿ ñ Àíäðåé Äàíèåë, Ãîðàí Áëàãîåâ, Àëåêñàíäúð Ìîðôîâ, Èâàí Êóëåêîâ, ßâîð Ãúðäåâ, Àëåêñàíäðèíà Ïåíäà÷àíñêà, Ãåîðãè Òåíåâ, Ïàëìè Ðàí÷åâ, Ñèëâèÿ ×îëåâà, Çëàòèíà Ëóäæåâà, Àìåëèÿ Ëè÷åâà, Àíè Èëêîâ, Äèìèòúð Âàöîâ. Ïðîôåñîðèòå ïî êëàñè÷åñêà ôèëîëîãèÿ, ðåêòîðúò íà Ñîôèéñêèÿ

óíèâåðñèòåò, ïðåäñåäàòåëÿò íà ÁÀÍ, ïðåâîäà÷è è ó÷èòåëèòå îò òàçè ïîëóïîãóáåíà îò äúðæàâíè÷åñêîòî áåçõàáåðèå Êëàñè÷åñêà ãèìíàçèÿ ñå ïîäïèñâàõà íà ïðèíöèïà „ïðåäàé íàòàòúê“. Äíåñ âå÷å ìèíèñòúðúò íà êóëòóðà ïîâòàðÿ äóìèòå îò íàøèÿ àïåë: Ãèìíàçèÿòà äà îñòàíå â öåíòúðà íà Ñîôèÿ! Òàì, äî Æåíñêèÿ ïàçàð, äåìîíèçèðàí îò ÷åâðúñòè ñåÿ÷è íà ðàñèçúì è êñåíîôîáèÿ êàòî „àðàáñêèÿ êâàðòàë“ íà Ñîôèÿ. Çàùîòî èìà ñìèñúë â öåíòúðà äà ñå ñúáåðàò Íàðîäíàòà îïåðà, Óíèâåðñèòåòúò, òåàòðèòå, Àðõåîëîãè÷åñêèÿò ìóçåé è Íàöèîíàëíàòà ãèìíàçèÿ çà äðåâíè åçèöè è êóëòóðè. Ìîÿòà îðãàíèçàöèÿ íå ñå ñúãëàñè ñ àêòèâíîñòòà ìè. ÁÕÊ ñå ðàçãðàíè÷è ïóáëè÷íî îò ìåí, à íà ñòðàíèöèòå íà äîñêîðî óâàæàâàíàòà îò ìåí Ìåäèàïóë èçëåçå îòêðîâåíî êîìïðîìåòèðàùî ïèñàíèå çà ñòðàõîòíàòà ìè ïîäïèñêà.  çàùèòà íà äîñòîéíñòâîòî ñè è ïðîôåñèîíàëíàòà ìè ðåïóòàöèÿ íà æóðíàëèñò è îáùåñòâåíèê, îòñòîÿâàíè ïîâå÷å îò 22 ãîäèíè îò ñúçäàâàíåòî íà Õåëçèíêñêèÿ êîìèòåò, ñè ïîäàäîõ îñòàâêàòà. Çàåäíî ñúñ ñêúïèòå è óâàæàâàíè îò ìåí Àíòîíèíà Æåëÿçêîâà, Ìèõàèë Èâàíîâ, Åìèë Êîåí, Éîíêî Ãðîçåâ – ëè÷íîñòè, âèñîêî ïîñòàâèëè â ãðàæäàíñêîòî ñè ïîâåäåíèå ïðàâàòà íà ÷îâåêà, îòñòúïâàì ìÿñòîòî ñè è êàòî ãëàâåí ðåäàêòîð íà „Îáåêòèâ“ – îðãàíà íà ïðàâîçàùèòíàòà îðãàíèçàöèÿ ÁÕÊ, íà ïîêîëåíèåòî íà êúñíèÿ ïîñòêîìóíèçúì: àíãëîåçè÷íî, ïðîàêòèâíî, ãëîáàëíî è òîëåðàíòíî.

Обектив | Брой 218

Разговора води Антоанета Ненкова, кореспондент на радио „Дойче веле” в София

Тролове полазват и медийните форуми Радан Кънев е първият политик, който извади наскоро договор на ДСБ за услугата „тролене”. Австрийският вестник „Der Standard” пък написа, че българска евродепутатка от управляващата БСП е наела РR агенция да пише негативни материали срещу българската еврокомисарка. Възможно ли е да съществува качествен медиен форум в среда, в която политиците казват, че плащат на интернет тролове, които да управляват онлайн репутацията им? Има ли безплатен информационен обяд? Поле за забавление, за общуване, за дискусия или за хейтърство са форумите на медиите?

УЧАСТНИЦИ

АЛЕКСЕЙ ЛАЗАРОВ – управляващ редактор на в. „Капитал” ИВАН БАКАЛОВ – издател на e-вестник СТОЯНА ГЕОРГИЕВА – главен редактор на „Mediapool” СВЕТОСЛАВ ТЕРЗИЕВ – наблюдател във в.“Сега“ ТАТЯНА ВАКСБЕРГ – колумнист в „Обектив“

Обектив | Брой 218

6

КЛУБ ОБЕКТИВ

Кой е най-заинтригувалият ви постинг през последните дни, дори да не е от вашия форум?

ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Çàïîìíèë ñúì åäèí ñëåä ñêàíäàë ìåæäó Äåëÿí Ïååâñêè è Öâåòàí Öâåòàíîâ. Èìàøå çàãëàâèå: „Äåëÿí Ïååâñêè: Çàùî Öâåòàíîâ ìå âèêíà ïîñðåä íîù íà âðúõ ðîæäåíèÿ ìè äåí” è îòäîëó ïúðâèÿò êîìåíòàð áåøå: „Çàùîòî òå îáè÷à

áå, äåáèë!” Òîâà å ïðèìåð – äîðè è ðåäàêöèîííàòà ïîëèòèêà íà ìåäèÿòà äà å îãðàíè÷åíà, îòäîëó â êîìåíòàðèòå ìîæå äà èìà ïðîÿâà íà ïëóðàëèçúì, ñâîáîäà íà ñëîâîòî è èðîíèÿ, êîåòî å õóáàâî.

Този пример казва ли, че медийните форуми обогатяват в правилна посока българската публичност или напротив?

ñòàòóñè. Ñåãà âñè÷êî ñå ïðåíåñå â èíòåðíåò. Âñåêè ñòàíà ïèñàòåë è êîìåíòàòîð, âñåêè èñêà äà ñå èçêàæå çà ïîëîæåíèåòî è äà íàïñóâà íÿêîãî, çà äà ñå ïî÷óâñòâà óäîâëåòâîðåí.

ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Çàâèñè êàê ñà óïðàâëÿâàíè. Àêî ñà îñòàâåíè ñúâñåì áåçêîíòðîëíî, ïî-÷åñòî ñúçäàâàò ïðîáëåìè, íî àêî ñà ãðèæëèâî ìîäåëèðàíè, îáîãàòÿâàò ïóáëè÷íîñòòà.

ÈÂÀÍ ÁÀÊÀËÎÂ: Åäíî âðåìå íÿìàøå èíòåðíåò è Ôåéñáóê è àíîíèìíèòå ïîñòîâå ãè ïèøåõà â òîàëåòíèòå è ïî ñòåíèòå íà óëèöàòà. Èìàøå ñòðàøíè

ÑÂÅÒÎÑËÀ ÒÅÐÇÈÅÂ: Ïðîáëåìúò ñ åòèêàòà âúâ ôîðóìèòå å îòêàêòî ñúùåñòâóâà èíòåðíåò. Íå áèâà äà ñå çàáðàâÿ, ÷å ôîðóìèòå ñå ïîÿâèõà â íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè ñàìîñòîÿòåëíî, çà äà ñëóæàò íà ãðóïè ñúñ ñõîäíè ïðîôåñèîíàëíè è êóëòóðíè èíòåðåñè, à åäâà â êðàÿ íà äåñåòèëåòèåòî äîáèõà ïîïóëÿðíîñò êàòî ìíåíèÿ íà ÷èòàòåëè êúì ìåäèéíè ïóáëèêàöèè. Îùå â çîðàòà èì áå çàáåëÿçàíî, ÷å èìàò ñêëîííîñò êúì äåãðàäàöèÿ – êúì èçïðîñòÿâàíå, êúì „îïàðàçèòÿâàíå“ ñ ðàñèñòè è àíòèñåìèòè, êúì çëîóïîòðåáà ñ âíèìàíèåòî íà îïðåäåëåíà àóäèòîðèÿ çà ÷àñòíè, ïàðòèéíè è äðóãè íóæäè. Ïîÿâèõà ñå ÿçâèòåëíè êðèòèêè, ÷å îòêàêòî ñúùåñòâóâàò

Обектив | Брой 218

7

ТРОЛОВЕТЕ ПОЛАЗВАТ И МЕДИЙНИТЕ ФОРУМИ

÷èòàòåëñêèòå ôîðóìè, äðàñêàíèöèòå â îáùåñòâåíèòå òîàëåòíè ñà íàìàëåëè. Ìíîãî ôîðóìè èç÷åçíàõà, çàùîòî îòáëúñíàõà êà÷åñòâåíàòà àóäèòîðèÿ, çàðàäè êîÿòî âúçíèêíàõà. Âúïðåêè òîâà èíòåðíåò êàòî ìðåæà çà ñâîáîäíà êîìóíèêàöèÿ íå ìîæå äà îòðå÷å ñìèñúëà íà ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå ñàìî çàðàäè ðèñêîâåòå îò çëîóïîòðåáà. Ïðîñòî å íåîáõîäèìî äà ñå âúâåäàò ïðàâèëà è ìåõàíèçìè çà ñàìîðåãóëàöèÿ íà âèðòóàëíèÿ ñâÿò, êàêâèòî èìà è â ðåàëíèÿ.

ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Ðÿäêî ÷åòà ïîñòèíãèòå. Íàñêîðî ìè îáúðíàõà âíèìàíèå çà àáðåâèàòóðàòà íà ïàðòèÿòà íà Íèêîëàé Áàðåêîâ íà ëàòèíèöà – BGWC – „áúëãàðñêè êëîçåò”. Ïîíÿêîãà â ïîñòèíãèòå èìà èçáëèöè íà îñòðîóìèå. Òîçè „ôîëêëîð” ìíîãî ÷åñòî íå å çëîíàìåðåí. Íå òâúðäÿ îáà÷å, ÷å òîâà å ïðàâèëîòî è ÷å îò ôîðóìèòå áëèêàò ñàìî

îñòðîóìèÿ è äîáðîäóøíè çàêà÷êè. “Mediapool” èìà ïðåäèñòîðèÿ. Ïðåäè äà èìàìå ïîñòèíãè ïîä ñòàòèè, èìàõìå ñïåöèàëèçèðàí ôîðóì.  ïúðâèòå ãîäèíè òîé áåøå ìíîãî ïîïóëÿðåí (íèå ñìå ñòàðî èçäàíèå, îùå îò 2001 ã.). Áÿõìå îñòàâèëè äà ãî ìîäåëèðàò âúíøíè ÷èòàòåëè, ñ êîèòî íÿìàõìå ñúïðèêîñíîâåíèå. Êàêòî íàâñÿêúäå, òàêà è òå ìíîãî áúðçî ñå ðàçäåëèõà íà âðàæäóâàùè ëàãåðè, íî èìàøå ìíîãî öåííè èíèöèàòèâè. Òàêàâà áåøå ãðàæäàíñêàòà ïîäïèñêà ñ èñêàíå íà îñòàâêàòà íà áèâøèÿ ãëàâåí ïðîêóðîð Íèêîëà Ôèë÷åâ. Òîâà áåøå ñìåëà è äîñòîéíà èíèöèàòèâà. Îêðèëåíè îò òîçè ñè îïèò è ñëåä êàòî âúçíèêíà ïðàêòèêàòà ñ ïîñòèíãèòå, íèå çàêðèõìå ñïåöèàëèçèðàíèÿ ôîðóì è îñòàâèõìå ïîñòèíãè ïîä ñòàòèèòå. Ïðåäâàðèòåëíî íå áÿõìå ìèñëèëè çà òúðñåíå íà ïðîôèë íà ÷èòàòåëèòå ïðåç ðåãèñòðàöèÿ. Äîñòúïúò áåøå ñâîáîäåí. Ìîäåðèðàíåòî ñå èçâúðøâàøå îò íàø ñëóæèòåë – IT ñïåöèàëèñò, êîéòî â íà÷àëîòî íÿìàøå âðåìå äà ñå çàíèìàâà ñ òîâà, çàùîòî ñå çàíèìàâàøå ñ àäìèíèñòðèðàíåòî íà ñàéòà. Òâúðäÿ, ÷å ïúðâèòå ãîäèíè íà ïîñòèíãèòå áÿõà ïîíåâèííè. Òóê-òàì ìîæå äà å èìàëî íåöåíçóðíè äóìè è êâàëèôèêàöèè íà âåðñêà è åòíè÷åñêà îñíîâà, íî òå áÿõà ïî-ñêîðî â ðàìêèòå íà èçêëþ÷åíèÿòà è áåøå ïî-ëåñíî äà áúäàò èäåíòèôèöèðàíè.

И кога всъщност започна „троленето“ в интернет?

Началото на „троленето“ ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Ïðåäè 2007 ã. êàðòèíàòà áåøå äîñòà ïî-ðàçëè÷íà. Âëîøàâàíåòî ñåãà íå å ñàìî â áúëãàðñêèòå ìåäèè. Ôåéñáóê è Òóèòúð ñå èçïîëçâàò îò ïëàòåíè òðîëîâå. Òîâà âå÷å ñòàâà áèçíåñ, êîéòî ñå èçïîëçâà çà êîðèñòíè öåëè. Íàé-àòàêóâàíè ñà ìåäèéíèòå ñàéòîâå. Íÿêîè õîðà

èñêàò äà èìàò ïðèçíàíèå è äà âçåìàò íàäìîùèå â îïðåäåëåíè èçäàíèÿ. ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Çàñÿêîõìå òðîëîâåòå ïðåäè äâå-òðè ãîäèíè. Âèæäàøå ñå, ÷å õîðàòà áÿõà åäíè è ñúùè, êîèòî êîìåíòèðàò âèíàãè ñàìî õóáàâè íåùà. Äðóãè ïúê ïóñêàò âñÿêàêâè îáèäè è êëåâåòè, çà êîåòî å íóæíà ïî-îñîáåíà ìîäåðàöèÿ. Ìîäåðàöèÿòà, êîÿòî íèå ïðàâèì, å íà îñíîâàòà íà íÿêîëêî

Обектив | Брой 218

8

КЛУБ ОБЕКТИВ ïðîñòè ïðèíöèïè – äà íÿìà êëåâåòà, îáèäà íà òåìà åòíè÷åñêè ïðîèçõîä, íà âåðñêà îñíîâà è äð. Òÿ ñå ïðàâè ñðàâíèòåëíî ëåñíî. Èìà îáà÷å ïëàòåíè òðîëîâå è íå ìîæå äà ñå ñëîæè ÿñíà ãðàíèöà ìåæäó ÷îâåêà, èçêàçâàù ñâîåòî ìíåíèå, è îíçè, êîéòî å ïëàòåí, çà äà ãî ïðàâè. Èìà ìîäåðàöèÿ ìåæäó ñàìèòå ïîñåòèòåëè âúâ ôîðóìà, çàùîòî òå ñàìèòå çíàÿò êîè ñà ïëàòåíè òðîëîâå è êîè ñà àâòåíòè÷íè

ãëàñîâå.  ìîìåíòà ñå áîðèì ïëàòåíèòå òðîëîâå äà áúäàò âèäèìî îáîçíà÷åíè. Íàäÿâàì ñå äà óñïååì.  „Êàïèòàë” ìåæäó 1% è 3% îò õîðàòà, êîèòî ïðî÷èòàò íÿêîÿ ñòàòèÿ, ïèøàò êîìåíòàðè. Ñïîðåä ìåí òîâà å ñúâñåì ìàëêî.  ñúùîòî âðåìå òîâà ñà åäíè è ñúùè õîðà, åäíà îáùíîñò, êîÿòî âîäè ñâîé ñîáñòâåí æèâîò. Íàãëè èçêëþ÷åíèÿ íå å èìàëî.

И все пак в обогатената от медийните форуми публичност се вписват и постинги като този от форума на в. „Дневник”: „Нека всеки бял да заколи по мангал”. Как? ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Ïî ïîâîä êîìåíòàðèòå ïðåäè âðåìå èìàøå åäèí ñïîëó÷ëèâ ôåéëåòîí, ÷å Áîã ñúçäàâà ñâåòà è êîãàòî íà ñåäìèÿ äåí ñè ïî÷èâà, ïèøå â áëîãà ñè: „Ñúçäàäîõ ñâåòà, êàæåòå êàêâî ìèñëèòå”. Êîìåíòàðèòå îòäîëó áèëè: „Êàê ìîæà äà íàïðàâèø òàçè ãàäîñò?”, „Ñâåòúò å òîëêîâà îòâðàòèòåëåí!”, „Êàê ìîæà äà èçìèñëèø äèíîçàâðèòå?”, „Íå òè ëè õðóìíà íåùî äðóãî âìåñòî äà õîäèì äî òîàëåòíàòà?” è ò. í. Êîìåíòàðèòå, êàêòî êàçàõ, ñà ïî-÷åñòî íåãàòèâíè. Âúïðîñúò å êúäå ñå ïîñòàâÿ ãðàíèöàòà. ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Åäíî å „Íåêà âñåêè áÿë äà çàêîëè ïî ìàíãàë”, äðóãî å äàëè õåéòâàø ïîëèòèê èëè íÿêàêâà ñèòóàöèÿ. Õåéòúðñòâîòî

ñàìî ïî ñåáå ñè å ëåãèòèìíà ïîçèöèÿ. Òîòàëíî íåïðèåìëèâè êâàëèôèêàöèè íÿìà çàùî âúîáùå äà ãè äèñêóòèðàìå. Òå ïîäëåæàò íà èçòðèâàíå. Íèå îáà÷å íÿìàìå åêèï, êîéòî äà ñå çàíèìàâà ñ òîâà. Êàêòî êàçàõ, èìàìå ñàìî åäèí ÷îâåê. Àêî åäèí IP àäðåñ áúäå áëîêèðàí, íàé-ëåñíîòî å äà âëÿçàò îò äðóã ²P àäðåñ. Èìàìå íîâè ïðàâèëà âúâ ôîðóìà è çà ìîìåíòà çàáåëÿçâàìå èçâåñòíî îãðàíè÷àâàíå íà áðîÿ íà êîìåíòàðèòå. Öåëòà íè å äà îãðàíè÷èì öåëåíàñî÷åíàòà òðîëñêà àòàêà è ïðîâîêàöèèòå íà âåðñêà, ðåëèãèîçíà è åòíè÷åñêà îñíîâà. Çàäúëáî÷àâàíåòî íà öÿëîñòíàòà ïàòîëîãèÿ â îáùåñòâîòî è â ïîëèòèêàòà äîâåäå äî òîâà ñúñòîÿíèå íà ôîðóìèòå. Äî 2007-2008 ã. íå ñìå èìàëè òàêèâà ïðîáëåìè.

Дотук говорим за другата, по-приятната, ласкателната страна на форумите в медиите. Но дали тя е преобладаващата? ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Âèå òâúðäèòå, ÷å íàïèñàíîòî âúâ ôîðóìà ïî-÷åñòî å äîáðîíàìåðåíî, êîåòî îçíà÷àâà íåçíàíèå êàêâî ïèøå â íåãî. Àêî îáà÷å íå çíàåòå êàêâî ïèøå â íåãî, áèõ çàïèòàëà: çàùî íå

çíàåòå? Âúâ ôîðóìà íà „Êàïèòàë” íå ñúì âèæäàëà íåùî, êîåòî äà ìå ñìóòè. Íå çíàì íà êàêâî ñå äúëæè. Êîãàòî åäíî âðåìå òðèåõòå ðàçíè ïîñòèíãè, îñòàâÿõòå ñëåäè, ÷å íåùî å èçòðèòî. Òàêèâà ñëåäè

Обектив | Брой 218

9

ТРОЛОВЕТЕ ПОЛАЗВАТ И МЕДИЙНИТЕ ФОРУМИ

ñåãà íå âèæäàì. Òîâà çíà÷è, ÷å ñàìèòå ïèøåùè âíèìàâàò êàêâî ïèøàò. Íå ìîãà äà ãî îáÿñíÿ, íî å ôàêò. ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Õîðàòà ñå îòêàçâàò äà ïðîâîêèðàò, äà ìàíèïóëèðàò èëè äà ïðè÷èíÿâàò áîëêà. Ñïîðåä ìåí âå÷å ñå å ñúçäàëà íÿêàêâà êóëòóðà è òîâà å îáÿñíåíèåòî.

ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Çàùèòàòà íà ôîðóìà å óáåäåíà ïîëèòèêà íà ìíîãî ìåäèè. „Êàïèòàë“ è „Mediapool” ñà îò òÿõ. Âÿðíî å, ÷å òîâà, êîåòî ïèøå âúâ ôîðóìà, â ïîñëåäíî âðåìå å ðàçëè÷íî. Ïî-ðàíî íå áåøå òàêîâà. Ñ „Mediapool” ïúðâîíà÷àëíî ðàçãîâîðúò ñå âîäåøå â „êóõíèòå”, àáñîëþòíî ïðèÿòåëñêè, íî íàêðàÿ ñòàíà ÿñíî, ÷å òîâà íå áèâà ÷óòî. ×àê ñåãà ñå ïðàâÿò îïèòè çà îçàïòÿâàíå íà îìðàçàòà âúâ ôîðóìà. Èìàì îáÿñíåíèå íà êàêâî ñå äúëæè. Åâðîïåéñêèÿò ñúä çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà ïîñî÷è, ÷å ìåäèÿòà å òàçè, êîÿòî íîñè îòãîâîðíîñò çà íàïèñàíîòî âúâ ôîðóìà. Òåçàòà, ÷å îòãîâîðíîñòòà çà ôîðóìà ïðèíàäëåæè íà ðúêîâîäñòâîòî íà ìåäèÿòà, áåøå îòõâúðëÿíà ñèñòåìíî è ãîäèíè íàðåä.

Ðåäàêöèèòå ñìÿòàõà, ÷å îòãîâîðíèêúò çà íàïèñàíîòî å àâòîðúò íà íàïèñàíîòî è ÷å êîãàòî ìåäèÿòà ñëîæè äèñïëåé-ìàðê, ÷å ñè çàïàçâà ïðàâîòî äà èçòðèâà îáèäíè êâàëèôèêàöèè, îáèäè íà ðàñîâà èëè äðóãà îñíîâà, îòãîâîðíîñòòà ñå íîñè îò òîçè, êîéòî ïèøå. Òîâà îáà÷å íå áè èçäúðæàëî â íèêàêúâ ñúä. Ñëó÷àÿò ñ Åñòîíèÿ â Åâðîïåéñêèÿ ñúä áåøå ðåøåí ïî äðóã íà÷èí. Êîãàòî âúâ ôîðóìà îòäîëó ïèøå „Öèãàíèòå íà ñàïóí”, îòãîâîðíîñò íîñè âêëþ÷èòåëíî è ðåäàêöèÿòà. Íå å ñïðàâåäëèâî, ÷å íà òàçè ìàñà ñìå òîëêîâà ìàëêî õîðà. Íàé-ñòðàøíèòå ôîðóìè ñà ñúâúðøåíî äðóãè. Äîðè õðîíîëîãè÷íî ñà äðóãè. Ïúðâàòà ìåäèÿ, êîÿòî ïðåäîñòàâè òàçè ïëàòôîðìà íà õåéòúðèòå, áåøå â. „Ñåãà”, ñëåä òîâà „Ìådiapool”, ïîñëå „Äíåâíèê”.  ïúðâèòå ãîäèíè ïðîáëåìúò áåøå â òîâà, ÷å ôîðóìúò íàðóøàâàøå ïðîñòî äîáðèÿ òîí, íî íå è íåùî, çàïèñàíî â Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ. Áåøå íåðåäíî îáùóâàíå, êîåòî ïîñòåïåííî ïðåðàñíà â îáèäè êúì àâòîðèòå. Àâòîðè, êîèòî ìåäèèòå êàíåõà, çà äà ïèøàò ñòàòèè, îòäîëó áÿõà íàðè÷àíè èçêëþ÷èòåëíî îáèäíî. Åäâà ñëåä òîâà äîéäå íàöèîíàëèçìúò. Èìàøå ãðàäàöèÿ. Àïåëèòå äà ñå ñïðå ôîðóìúò âúîáùå èëè äà ñå ìîäåðèðà àäåêâàòíî ñà íà îêîëî 10 ãîäèíè. Ðàçëèêàòà å â ñèëàòà íà çâóêà, ñ êîÿòî àïåëèòå ñå èçðè÷àò. È ìå ñìóùàâà, ÷å ðåàêöèÿòà íà íÿêîè ìåäèè èäâà ÷àê ñåãà. Òîâà ïîêàçâà, ÷å ïðèòåñíåíèåòî îò ôîðóìèòå å ïîðîäåíî íå ñàìî êúñíî, íî è îò ñòðàõ îò ñúäåáíî ïðåñëåäâàíå, à íå ïî öåííîñòíè ïðè÷èíè.

В името на какво всъщност може да оцелее в медийния форум един взривоопасен постинг? ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Íÿìà íèêàêâî îïðàâäàíèå äà îöåëåå. Àêî íåùî òàêîâà å îöåëÿëî, òî å ïðîïóñê. ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Äúëãè ãîäèíè ñïîðúò áåøå êîé íîñè îòãîâîðíîñò çà òîâà. Äúëãî âðåìå ìåäèèòå îòêàçâàõà äà íîñÿò îòãîâîðíîñò, íî ñåãà ñà ñúäåáíî ïðèíóäåíè äà ãî ðàçáåðàò. Íå ñúì çàáåëÿçàëà

ðåäàêöèèòå äà èìàò íÿêàêâà ñîáñòâåíà ïðåöåíêà çà ïðîáëåì ñ ôîðóìèòå. Ãîâîðèëà ñúì ñ ãëàâíèÿ ðåäàêòîð, ñúñ ñîáñòâåíèêà è ñ ãîëÿìà ÷àñò îò ðåäêîëåãèÿòà íà ìåäèÿ, â êîÿòî ñúì ïèñàëà è êîÿòî öåíÿ è óâàæàâàì („Äíåâíèê”) – ïúðâîíà÷àëíî ïðèÿòåëñêè, ñëåä òîâà êîëåãèàëíî, ïîñëå ïî-îñòðî è íàêðàÿ ïðåêðàòèõ êîíòàêòèòå è çàáðàíèõ äà ìè

Обектив | Брой 218

10

КЛУБ ОБЕКТИВ ñå ïóñêàò ìàòåðèàëè. Íå ìîãà äà ðàçáåðà â èìåòî íà êàêâî òðÿáâà äà ïðî÷åòà îòäîëó ïîä ìîé òåêñò, êîéòî ñúì ïîêàíåíà äà íàïèøà (ïðåäïîëàãà ñå, ÷å èìàì êàêâî äà êàæà), ÷å Õîëîêîñòà íå ñè å ñâúðøèë ðàáîòàòà. È êîãàòî êàæà, ÷å òîâà ãî ïèøå îòäîëó, ñðåùàì îòãîâîð „Ïðåóâåëè÷àâàø”. Ðåøåíèåòî íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà å ñàìî êðàéíèÿò àêò îò ïîðåäèöà åâðîïåéñêè äåéñòâèÿ, êîèòî àáñîëþòíî ÿñíî ïîñî÷âàò îòãîâîðíèÿ çà òåçè ïîñòèíãè. Òîâà çàïî÷âà ïðåç 2000 ã. ñ Êîíâåíöèÿòà çà ïðåñòúïëåíèÿ â êèáåðïðîñòðàíñòâîòî, êîÿòî Áúëãàðèÿ ïîäïèñà. Ñëåäâàùà å Äèðåêòèâàòà çà åëåêòðîííàòà òúðãîâèÿ îò 2003 ã. Ñëåä òîâà èìà òðè ðåøåíèÿ íà Ñúäà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç. ×àê ñëåä òîâà èäâà ðåøåíèåòî íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Òîâà íå å îðãàí, êîéòî ñúçäàâà ñîáñòâåíè çàêîíè, òîé ñå îïèðà íà âå÷å ñúùåñòâóâàùè íîðìè.  Áúëãàðèÿ ïðåç òîçè 10-ãîäèøåí ïðîöåñ ñëîâîòî íà îìðàçàòà

áåøå íàñúð÷àâàíî èëè ïðåäñòàâÿíî êàòî ïðèåìëèâî çàðàäè íà÷èíà íà ïîääúðæàíå íà ôîðóìà. È òî âêëþ÷èòåëíî â íàé-ïðîôåñèîíàëíèòå ìåäèè. ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Ôîðóìèòå ñúçäàäîõà íîâî ïðîñòðàíñòâî íà ïóáëè÷íîñòòà, êúäåòî íÿìàøå íèêàêâè ïðàâèëà. Ñåãà ñå îïèòâàìå äà èçìèñëèì ïðàâèëàòà. ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ:  íà÷àëîòî íà íîâèÿ âåê èìàøå òîëêîâà ìíîãî àïåëè êúì ãëàâíè ðåäàêòîðè, íà êîèòî èì ñå êàçâàøå: „Íå ïðåâðúùàéòå ìåäèÿòà â êðú÷ìà! Èëè àêî òîëêîâà ìíîãî äúðæèòå íà ôîðóìèòå, ïîíå ñå ïîñòàðàéòå êðú÷ìàòà äà å „ðåñòîðàíò”, òîåñò òîíúò äà å ïî-èçäúðæàí. Ïîçíàâàì ïèñàòåëè, ïåâöè, ìóçèêàíòè, êîèòî ìè êàçâàò, ÷å íÿìà äà çàñòàâàò ñðåùó ôîðóìà, çàùîòî ùå áúäàò îáâèíåíè, ÷å íå ñà ïðåâúçìîãíàëè ëîøîòî îòíîøåíèå. Òðÿáâàëî äà èçãëåæäà, ÷å íå èì ïóêà. Òîâà å óæàñíî.

Форумът като кръчма… Какво място всъщност е медийният форум – за забавление, за общуване, за дискусия или за хейтърство? Каква е целта на една медия, когато прави форум? ÈÂÀÍ ÁÀÊÀËÎÂ: Âñè÷êî å íàêóï. Âóëãàðèçìèòå è ðóãàòåëñòâàòà ñå ñìåñâàò ñúñ ñúâñåì êóëòóðíè ìåíèÿ è îðèãèíàëíè êîìåíòàðè. Êàòî ìîäåðàòîð å òðóäíî äà îòñÿâàø ïðîñòàøêîòî îò öåííîòî. Ïðîñòîòèèòå îòáëúñêâàò ÷èòàòåëè. Èìà îáà÷å ñïîðòíè ñàéòîâå, êîèòî ñà êàòî êëîàêà – òàì âëèçàò íå ñàìî, çà äà ïðî÷åòàò íîâèíè, àìè çàùîòî ìîãàò äà ñå ïñóâàò è îáèæäàò íà âîëÿ.  ùî-ãîäå ìîäåðèðàíèòå ñàéòîâå èìà è „îðèãèíàëíè” àâòîðè, êîèòî îáèæäàò, êàòî ñå ñòàðàÿò äà íå áúäàò âóëãàðíè è ôîðìàëíî äà íå íàðóøàâàò ïðàâèëàòà. Íàïðèìåð ïèøàò êëåâåòè è èçìèñëèöè, êîèòî ôîðìàëíî ñïàçâàò íÿêàêâè íîðìè. ÑÂÅÒÎÑËÀ ÒÅÐÇÈÅÂ: È íàé-äîáðàòà èäåÿ, äîâåäåíà äî àáñóðä, îòðè÷à ñàìà ñåáå ñè. Äà ñå èñêà îò èíòåðíåò ìåäèèòå äà ñå îòíàñÿò ïî ñúùèÿ íà÷èí êúì ÷èòàòåëñêèòå ìíåíèÿ âúâ ôîðóìèòå ñè, êàêòî

òðàäèöèîííèòå ìåäèè ñå îòíàñÿò êúì ïèñìàòà íà ÷èòàòåëè, ñëóøàòåëè è çðèòåëè, å íåëåïî, çàùîòî ìåäèéíèòå ñàéòîâå íå ñà ïðîñòî ïðåíàñÿíå íà ñòàðîòî ñúäúðæàíèå âúðõó íîâ íîñèòåë, à ñà ìóëòèìåäèè, â êîèòî âàæíà ðîëÿ èìà è àóäèòîðèÿòà. Ìåäèéíèÿò ôîðóì å çîíà çà ñïîäåëÿíå è âëèÿíèå âúðõó ìíåíèåòî íà àóäèòîðèÿòà. Âúïðîñúò å êàê äà ñå èçãîíÿò áúëõèòå (ïàðàçèòèòå), áåç äà ñå ïðèáÿãâà äî èçãàðÿíå íà öåëèÿ þðãàí. Èíòåðíåò êàòî ìðåæà çà ñâîáîäíà êîìóíèêàöèÿ íå ìîæå äà îòðå÷å ñìèñúëà íà ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå ñàìî çàðàäè ðèñêîâåòå îò çëîóïîòðåáà. Ïðîñòî å íåîáõîäèìî äà ñå âúâåäàò ïðàâèëà è ìåõàíèçìè çà ñàìîðåãóëàöèÿ íà âèðòóàëíèÿ ñâÿò, êàêâèòî èìà è â ðåàëíèÿ.

Обектив | Брой 218

11

ТРОЛОВЕТЕ ПОЛАЗВАТ И МЕДИЙНИТЕ ФОРУМИ

ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Îíëàéí ìåäèèòå çàëàãàò èçêëþ÷èòåëíî ìíîãî íà íÿêàêâà èíòåðàêòèâíîñò è íà êîìóíèêàöèÿ ñ ÷èòàòåëèòå.  ñúùîòî âðåìå òÿõíîòî ïðîñòðàíñòâî î÷åâèäíî ñòàâà ïðîñòðàíñòâî íà îáùíîñò îò õîðà. Íå ìîãà äà ñå ñúãëàñÿ, ÷å ìíîçèíñòâîòî îò õîðàòà âëèçàò â „Mediapool”, çà äà ïèøàò òàêèâà íåùà. Òîâà ñà õîðà, êîèòî äàâàò íÿêàêâî ìíåíèå èëè êîìåíòèðàò êîíêðåòíà òåìà êúì íÿêàêúâ ìàòåðèàë, èëè ïúê äàâàò ìíåíèå, ñâúðçàíî ñ àêòóàëíà òåìà. Ñúãëàñíà ñúì, ÷å èìà ìàëêà ÷àñò õîðà, êîèòî ñà èçêëþ÷èòåëíî àêòèâíè (åäâà ëè íå òîâà å òÿõíà æèòåéñêà ìèñèÿ), êîèòî ïèøàò äðóãèòå íåùà. Àêî ÷îâåê å ðåøèë äà ïèøå íÿêúäå, î÷åâèäíî èñêà äà ïðîâîêèðà íåùî. Àêî ðàçêðèåì ìîòèâèòå èì, ùå îïðàâäàåì ëè, ÷å èìà òàêèâà ïîñòèíãè?! Íèå íèêîãà íå ñìå áÿãàëè îò îòãîâîðíîñò. Ïî-ñêîðî ñìå ïðèçíàâàëè áåçñèëèå äà ñå ñïðàâèì. Êîãàòî

îíëàéí ìåäèÿòà ñå îïèòâà â äèíàìè÷åí ðåæèì äà ïðàâè äèàëîã è êîìóíèêàöèÿ ñúñ ñâîÿòà àóäèòîðèÿ, òîâà å äèíàìè÷åí ïðîöåñ. Îñâåí ïðîáëåìà ñ åçèêà íà îìðàçàòà, ïðåç ãîäèíèòå âúçíèêíàõà ìíîãî äðóãè ïðîáëåìè çà îíëàéí ìåäèèòå – ñ öèòèðàíåòî è ïîçîâàâàíåòî íà àâòîðè, ñ ïðàâîòî íà îòãîâîð íà çàñåãíàòà ñòðàíà. Òúðñè ñå ðåøåíèå è îòãîâîð â êðà÷êà íà òåçè ïðåäèçâèêàòåëñòâà. Îïèòâàìå ñå äà íàïðàâèì ôîðóìà íà „Mediapool ” ñâîáîäíà çîíà, íî ìèñëÿ, ÷å íÿìà äà ìîæåì äà ñå îòúðâåì îò òðîëîâåòå. Àêî íÿêîé íàïèøå, ÷å „ïîëèòèêàòà íà ïðàâèòåëñòâîòî íà Ïëàìåí Îðåøàðñêè å ïðåêðàñíà è ÷å òîé ïîäêðåïÿ òîâà ïðàâèòåëñòâî”, òîâà ìîæå äà å ïëàòåí òðîë íà ÁÑÏ, íî íèå íÿìà êàê äà âúçðàçèì ñðåùó íåãî. Äëúæíè ñìå äà âúçðàçèì ñïðÿìî äðóãè ÿâëåíèÿ, ñïðÿìî äðóãè ïîñòèíãè.

Понеже казахте, че медиите се опитват да овладеят и да вкарат в руслото троловете - малките зли пакостници от детските приказки, как това се случва в дефектна публична среда? Възможно ли е да съществува качествен медиен форум в официозна медийна среда? Или в публично пространство, за което политиците казват плащаме на интернет тролове, за да управляват онлайн репутацията ни? Пакостите на троловете

õîðàòà ñà ìíîãî ÷óâñòâèòåëíè, êîãàòî óñåòÿò, ÷å íÿêîé ãè ìàíèïóëèðà êàòî îáèêíîâåíè ãëóïàöè.

ÑÂÅÒÎÑËÀ ÒÅÐÇÈÅÂ: „Òðîëúò“ íå å ÷èòàòåë, à å ïëàòåí ïðîïàãàíäèñò – íà ïîëèòè÷åñêè èëè èêîíîìè÷åñêè èãðà÷è – è öåëòà ìó å íå äà èçðàçè, à äà äåôîðìèðà îáùåñòâåíîòî ìíåíèå ñïîðåä èíòåðåñèòå íà îíçè, êîéòî ïëàùà. Ñëàãàíåòî íà ôèëòðè çà òðîëîâå íå å íåâúçìîæíî, çàùîòî â ïîâåäåíèåòî èì èìà ïîâòîðÿåìîñò, êîÿòî ãè ðàçîáëè÷àâà. Ñàìèòå ïîðÿäú÷íè ó÷àñòíèöè âúâ ôîðóìèòå ëåñíî ãè ðàçïîçíàâàò.  òîçè ñìèñúë îñâåòÿâàíåòî èì äî ãîëÿìà ñòåïåí ãè îáåçñèëâà, òå ñå ïðåâðúùàò â äðàçíèòåëè è íå èçïúëíÿâàò åôåêòèâíî çàäà÷èòå, çà êîèòî èì ñå ïëàùà. Ãîëÿìà ðîëÿ èãðàå îáùåñòâåíàòà íåòúðïèìîñò, çàùîòî

Ïàðòèèòå è ôèðìèòå ìíîãî ðèñêóâàò, êîãàòî ïðèáÿãâàò äî ïîäîáíè óñëóãè. Ðàçîáëè÷àâàíåòî èì îçíà÷àâà ïî-äðàñòè÷íà çàãóáà íà àâòîðèòåò îò åâåíòóàëíèòå ïîëçè â ñêðèøíèÿ åòàï íà ìàíèïóëàöèÿòà. Êîãàòî ñå êàçâà, ÷å èíòåðíåò å ãîëÿìî ñåëî, òðÿáâà äà ñå ðàçáèðà è â áóêâàëíèÿ ñìèñúë. Èçëåçå ëè òè ëîøî èìå íà ñåëî, ìíîãî òðóäíî ùå ñå îòúðâåø îò íåãî. Îñâåí òîâà íà ñåëî âñè÷êî ñå âèæäà è ÷óâà. Ðàçëèêàòà å, ÷å â èíòåðíåò ñå ðàç÷óâà ìíîãî íàøèðîêî. ÈÂÀÍ ÁÀÊÀËÎÂ: Ñåãà ìíîãî ñå ãîâîðè çà òðîëîâå è

Обектив | Брой 218

12

КЛУБ ОБЕКТИВ çà ïëàòåíè ïèñà÷è ïî ôîðóìèòå. Òå ñà ìàëêà ÷àñò, èìà ñè ñúâñåì áåçïëàòíè ïîëèòè÷åñêè çàïàëÿíêîâöè, êîèòî íåóäúðæèìî ïèøàò â ïî íÿêîëêî ðàçëè÷íè ñàéòà, ñàìî çà äà îáèæäàò è äðàçíÿò îñòàíàëèòå. Çàòîâà ïðàâèëíèÿò ïîäõîä å – íèêàêâà òîëåðàíòíîñò êúì òðîëîâå è îáèäíèòå êîìåíòàðè. Àç â e-vestnik. bg âúâåäîõ ðåãèñòðàöèÿ, çà äà ïèøåø êîìåíòàðè ïîä ñòàòèèòå. Èçòðèâàì ðåãèñòðàöèè äîðè ñàìî çà åäèí åäèíñòâåí îáèäåí êîìåíòàð ïî íÿêàêúâ ïðèçíàê – åòíè÷åñêè, ðåëèãèîçåí èëè ïðîñòî ðóãàòåëñòâî, òðîëåíå. Êîìåíòàðèòå â ñàéòà íàìàëÿõà çíà÷èòåëíî, íî àç ñúì äîâîëåí, çàùîòî îáèäèòå è âóëãàðèçìèòå îòáëúñêâàò ÷èòàòåëè. Òîçè âèä êîìåíòàðè ñå î÷åðòàâàò â äâå ãðóïè – ðóãàòåëñòâà êúì àâòîðà è êúì îñòàíàëèòå êîìåíòèðàùè. Ïðè âñè÷êè ñëó÷àè íå òðÿáâà äà ñå äîïóñêàò. Òðÿáâà äà ñå âúçïèòàâà êîìåíòèðàùàòà àóäèòîðèÿ. ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Çà åôåêòà îò ïëàòåíèòå òðîëîâå.

Íå ÷å íå ìîæåì äà ãî ñïðåì â „Êàïèòàë”, „Ìådiapool” è äðóãàäå – ïî-ñêîðî íàèñòèíà íå ìîæåì, íî äàëè ùå ñè ïîñòèãíàò öåëèòå, êîèòî ñà ñè ïîñòàâèëè? Êîëêîòî è òðîëîâå äà íàåìàò, òå íå ìîãàò äà îáúðíàò îáùåñòâåíîòî ìíåíèå çà Îðåøàðñêè, Öâåòàí Âàñèëåâ èëè Äåëÿí Ïååâñêè. Ñ òîâà, êîåòî ïðàâÿò îáà÷å, òå çàìúðñÿâàò îùå åäíà ñðåäà. Îñíîâàòåëíî èëè íå, íî ñå ñìÿòàøå, ÷å ôîðóìèòå ñà ïðîñòðàíñòâî, êúäåòî âñåêè ñâîáîäíî ìîæå äà ñè êàæå ìíåíèåòî è ÷å òàì ìîæåø äà íàó÷èø ïîâå÷å íåùà îòêîëêîòî îò ñàìàòà ìåäèÿ. Èìà îáà÷å âñè÷êè íåãàòèâíè ïîñëåäñòâèÿ îò ëèïñàòà íà îãðàíè÷åíèÿ. Òîâà, êîåòî ñå ñëó÷âà ñ ïëàòåíèòå òðîëîâå, å, ÷å ñëåä êàòî õîðàòà âå÷å çàãóáèõà äîâåðèå â òàêèâà èíñòðóìåíòè íà ïóáëè÷íîñòòà êàòî ìåäèèòå è æóðíàëèñòèêàòà, ñåãà çà òÿõ îìúðñåíà ñðåäà âå÷å ñà è ôîðóìèòå. Òå íå çíàÿò äàëè çàä äàäåíî ïèñàíèå ñòîè àâòåíòè÷åí ÷îâåê, èëè òî å ïëàòåíî.

Къде са издателите и собствениците на медиите в „битката“: медия - тролове?

Замърсената свобода ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Ó íàñ òðîëîâåòå ñà êîíöåíòðèðàëè âíèìàíèåòî ñè ïðåäèìíî âúðõó ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè. Ïëàòåíè òðîëîâå îáà÷å èìà íå ñàìî â Áúëãàðèÿ. Íà Çàïàä èìà ðàçïðîñòðàíåíà ïðàêòèêà îòíîñíî ðîê-çâåçäè, ïîï-çâåçäè, âñÿêàêâè âèäîâå ãðóïè êàòî õðàíè, õðàíèòåëíè äîáàâêè – òîåñò âñÿêî íåùî, êîåòî ìîæå äà áúäå ðåêëàìèðàíî è ìàðêåòèðàíî. Ïîëèòèêàòà ñòàíà ïðåêàëåíî ìíîãî áèçíåñ, ìàðêåòèíã, âúïðîñ íà òîâà êàê ùå áúäàò çàðèáåíè íÿêàêâè õîðà. Ïî-êúñíî òîâà ñå ïðåõâúðëè êúì ïîëèòèêàòà.  íà÷àëîòî íàøèòå ìåäèè íå áÿõà òîëêîâà çàðàçåíè îò ïîä÷èíÿâàíåòî íà ïîëèòèêàòà íà áèçíåñ ïðàâèëàòà è íà òîçè áóêâàëåí ìàðêåòèíã, êàêòî å áèëî äðóãàäå. Ñåãà îáùåñòâîòî è îòäåëíèòå õîðà òðÿáâà äà ñå ñïðàâÿò ñ òîâà ïîëîæåíèå. Òîâà, êîåòî

ìîæåì äà íàïðàâèì íèå êàòî ìåäèè, å ìàêñèìàëíî ïîâå÷å äà ïèøåì, äà ðàçêàçâàìå, äà îáÿñíÿâàìå òàçè ñèòóàöèÿ. Òî ñúùî å íà÷èí äà é ïðîòèâîñòîèì. Ôåéñáóê, Òóèòúð, öÿëàòà ãëîáàëíà ìðåæà å îòâîðåíà çà òîâà. Ïðàâî íà ëè÷åí èçáîð å äàëè ùå ðàçðåøèø â ìàëêà êëåòêà îò òîâà ïðîñòðàíñòâî, äàëè äà îòâîðèø, èëè çàòâîðèø òàçè âðàòà. Íå ñìÿòàì, ÷å ñòåðèëíîñòòà áè íè áèëà ìíîãî ïîëåçíà. Íàáëþäàâàìå ïðîöåñèòå. Ìîæå áè ùå ñå ñòèãíå äî íÿêàêâî ðåøåíèå. Ùîì ñïîðèì ïî òîçè âúïðîñ, çíà÷è òîé íÿìà åäíîçíà÷åí îòãîâîð. ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Òîâà íå å ñòåðèëíîñò, à ðåãëàìåíò. Âèå âñúùíîñò êàçâàòå, ÷å ïðàêòèêà „õèêñ” íå âè äîïàäà, íî çà äà ÿ ïðåáîðèòå, òðÿáâà äà èìàòå ðåñóðñ. À âèå ãî íÿìàòå è çàòîâà íå ìîæåòå äà ñå ñïðàâèòå ñúñ ñèòóàöèÿòà. Òîãàâà íå ÿ äîïóñêàéòå. Çàùî ìåí òðÿáâà äà ìå èíòåðåñóâà êàêúâ å âàøèÿò ôèíàíñîâ ðåñóðñ? Íå ìîæå ìåäèÿòà äà ñúçäàâà

Обектив | Брой 218

13

ТРОЛОВЕТЕ ПОЛАЗВАТ И МЕДИЙНИТЕ ФОРУМИ

íåïîíîñèìà ñðåäà, à ïîñëå äà ñå ïîçîâàâà íà íåÿ. ÑÂÅÒÎÑËÀ ÒÅÐÇÈÅÂ: Âåñòíèê „Ñåãà“, êîéòî å îò ïúðâèòå áúëãàðñêè èçäàíèÿ, èçëåçëè â èíòåðíåò ñ öÿëîòî ñè ñúäúðæàíèå (1998 ã.) è äàëè âúçìîæíîñò íà ÷èòàòåëèòå äà „äîïèñâàò“ ÷ðåç ñâîè ìíåíèÿ æóðíàëèñòè÷åñêèòå ïóáëèêàöèè, ñå ñáëúñêà ñ ïðîáëåìà çà ïðàâèëàòà è ìåõàíèçìèòå çà ñàìîðåãóëàöèÿ íà âèðòóàëíèÿ ñâÿò ñàìî ïåò ãîäèíè ïî-êúñíî. Ïðåç 2003 ã. èçäàíèåòî ñå âèäÿ ïðèíóäåíî äà âúâåäå ïî-ñòðîãè ïðàâèëà çà ÷èòàòåëñêèÿ ôîðóì, îò êîèòî íàé-âàæíîòî å ðåãèñòðàöèÿòà. Ñìèñúëúò å â òîâà, ÷å àíîíèìíèÿò àâòîð âúâ ôîðóìà îñòàâà àíîíèìåí çà ÷èòàòåëèòå, íî íå å àíîíèìåí çà ðåäàêöèÿòà. Òÿ ìó ãàðàíòèðà àíîíèìíîñò ïî ñúùèÿ íà÷èí, ïî êîéòî ãàðàíòèðà àíîíèìíîñò è íà èçòî÷íèöèòå ñè çà èíôîðìàöèÿ, ïîæåëàëè äà ñå çàïàçè â òàéíà èìåòî èì. Ïî òîçè íà÷èí ðåäàêöèÿòà ñå íàòîâàðâà ñ îòãîâîðíîñò äà íå äîïóñêà ÷èòàòåëñêè

òåêñòîâå, êîèòî íàðóøàâàò áëàãîïðèëè÷èåòî èëè ïðåäñòàâëÿâàò ïðåñòúïëåíèå, è ñè îñèãóðÿâà èíñòðóìåíò äà ãè ñàíêöèîíèðà. Ïðè òîâà äàâà âúçìîæíîñò íà ÷èòàòåëèòå ñàìè äà ïîèñêàò íåãîâîòî çàäåéñòâàíå ÷ðåç „æàëáè“. Íàé-ëåêàòà ñàíêöèÿ å èçòðèâàíå íà ìíåíèÿ. Ïðè èçòðèòè 5 ïîñòèíãà íà äàäåí ó÷àñòíèê ñèñòåìíèÿò àäìèíèñòðàòîð ñïèðà äîñòúïà ìó äî ôîðóìà çà 3 äíè. Ïðè èçòðèòè 15 ïîñòèíãà – ñàíêöèÿòà å 7 äíè. Ñòèãíå ëè ñå äî 30 èçòðèòè ïîñòèíãà, çàáðàíàòà å çà 6 ìåñåöà. Òàçè ñèñòåìà íà âúòðåøåí êîíòðîë îáà÷å íå å åôåêòèâíà, êîãàòî ñòàâà äóìà çà áîðáà ñ „òðîëîâå“, çàùîòî òå ìîãàò äà èçïîëçâàò ïðèëè÷åí åçèê, äà íå êëåâåòÿò íèêîãî è äà íå ïðèçîâàâàò êúì ïðåñòúïëåíèÿ. Âúïðåêè òîâà „òðîëîâåòå“ ñà ìîùíè çàìúðñèòåëè íà ôîðóìèòå, çàùîòî âðåäÿò íà îñíîâíîòî èì ïðåäíàçíà÷åíèå – äà ñëóæàò çà ñâîáîäíà ÷èòàòåëñêà òðèáóíà.

Има ли форуми, които не съсипват дискусията?

ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Äà, íî ïî-÷åñòî òîâà ñà ïðèìåðè îò ÷óæäè ìåäèè. Ùå äàì ïðèìåð. Àç ñúì ÷ëåí íà ìåæäóíàðîäåí ôîðóì, â êîéòî ñå äèñêóòèðàò ïðîáëåìè íà ìåæäóíàðîäíîòî ïðàâîñúäèå. Ñòàíàõ ÷ëåí íà òîçè ôîðóì ÷àê ñëåä êàòî òðè äíè ïîäðåä ìå „èçïèòâàõà“ ñ âúïðîñè îò ðîäà íà òîâà äàëè å ñèãóðíî, ÷å ðàçáèðàì êàêâî òî÷íî å ìåæäóíàðîäíî ïðàâîñúäèå è äàëè íÿìà ðèñê íÿêîãà äà ãî ñáúðêàì ñ õóìàíèòàðíà àêöèÿ. Òåçè âúïðîñè ìè çàäàâàõà õîðà, êîèòî ìå ïîçíàâàõà è çíàåõà, ÷å íàäàëè ùå äîïóñíà òåçè ãðåøêè. È òîâà áåøå ñàìî ïúðâèÿò ôèëòúð. Ñëåä êàòî ïîëó÷èõ äîñòúï, ñå îïèòàõ äà „ïîñòíà” âúâ ôîðóìà ñòàòèÿ íà „Âàøèíãòîí ïîóñò”. Òÿ âèäÿ áÿë ñâÿò âúâ ôîðóìà ÷àê íà ñëåäâàùèÿ äåí. Òîçè ïîäõîä ñå íàðè÷à ïðåìîäåðàöèÿ, íî äîêîëêîòî ìè å

èçâåñòíî, â Áúëãàðèÿ íå ñå ïðàêòèêóâà. ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Òîâà å íàäåæäíî. Âèæäàë ñúì òàêèâà ìåäèéíè ôîðóìè – íàïðèìåð íà „Óîëñòðèéò äæúðíúë”. Ïèøåø êîìåíòàð, îäîáðÿâà ãî ÷îâåê è èçëèçà åäâà òîãàâà. Àç ñå îïèòâàõ òðè èëè ÷åòèðè ïúòè äà ïóñíà êîìåíòàðè, íî íèòî âåäíúæ íå ñà ìè èçëèçàëè. ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Ìåäèÿòà å òðàäèöèîííî ñúãëàñíà, ÷å íîñè îòãîâîðíîñò çà òîâà, êîåòî àç íàïèøà â ñòàòèÿòà ñè, íî íå óñïÿâà äà îñúçíàå, ÷å íîñè îòãîâîðíîñò è çà ôîðóìà. Çàòîâà òâúðäÿ, ÷å ïîâåäåíèåòî íà ìåäèèòå ñ ôîðóìè å áåçîòãîâîðíî êúì òÿõ. Ïîíå â ïðàâíèÿ ñìèñúë íà äóìàòà.

Обектив | Брой 218

14

КЛУБ ОБЕКТИВ

Двоен ли е аршинът към това, което се пише в медиите, и онова, което се пише във форумите?

ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Íå ñúì ïðîâåðÿâàë, íî ìèñëÿ, ÷å ïðàêòèêàòà å äà ñå òúðñÿò õîðàòà, ïóñíàëè êîíêðåòíèÿ êîìåíòàð. Òðÿáâà äà ñå âíèìàâà ïîâå÷å.

Форум или трибунал ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Èìàøå ñëó÷àé, êîãàòî âúâ ôîðóìà íà „Äàðèê” íÿêîé áåøå çàïëàøèë ñúäèÿ ñ óáèéñòâî. Íàìåðèõà ÷îâåêà è ãî îñúäèõà. Òîâà îáà÷å å ïî-ðàçëè÷íî îòêîëêîòî äà êàæåø „Öèãàíèòå íà ñàïóí”.  íàøèÿ ôîðóì èìà è ïîëîæèòåëíè íåùà. Íÿêîëêî ïúòè ñå å ñëó÷âàëî íÿêîé äà íè ïîäñêàæå íåùî âúâ ôîðóìà, êîåòî äà äîâåäå äî íåùî ïî-ãîëÿìî. Ïðèìåðíî å íàïèñàíî: „Âèæòå òîçè äîêóìåíò, îò íåãî ìîæåòå äà ðàçáåðåòå èíòåðåñíè íåùà”. Êîãàòî ïðîâåðèì, íàèñòèíà ñå îêàçâà òàêà.  íÿêîè äîáðè ôîðóìè ïîòðåáèòåëè ìîãàò äà ïîëó÷àò ðàíã íà åêñïåðòè, ñëåä êàòî ñå å äîêàçàëî, ÷å ïóñêàò ñàìî êîìåíòàðè ïî ñúùåñòâî, êîèòî ñà äîáðå îáîñíîâàíè, äîáðå íàïèñàíè. Íàïðèìåð â „Íþ Éîðê Òàéìñ” íàñêîðî çàïî÷íàõà ñ ïîäîáíà ñèñòåìà, ïðè êîÿòî æóðíàëèñòèòå ñàìè ãëàñóâàò çà êîìåíòàðè è ïîòðåáèòåëèòå ñàìè ãëàñóâàò çà êîìåíòàðè. Òè ìîæåø äà èçáåðåø äà âèæäàø êîìåíòàðèòå, êîèòî ñà èçáðàëè æóðíàëèñòèòå, ðàáîòåùè ïî òîçè òåêñò, èëè ïúê çà êîèòî ñà ãëàñóâàëè ïîòðåáèòåëèòå. Òîâà å ëþáîïèòåí âàðèàíò íà ìîäåðàöèÿ. ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Òîâà ñà ñòúïêè êúì ïîñòèãàíå öåëòà íà òåçè ôîðóìè – äà èìà êà÷åñòâåíà äèñêóñèÿ. ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: È àç èìàì ïîëîæèòåëåí îïèò. Ïîä åäíà ìîÿ ñòàòèÿ ÷èòàòåë áåøå êàçàë, ÷å íå

äúðæà ñìåòêà çà åäíî ñúäåáíî ðåøåíèå, âçåòî â Èñïàíèÿ åäè êîãà ñè. Àç íå çíàåõ çà òàêîâà ðåøåíèå, íî ïðîâåðèõ è âèäÿõ, ÷å íàèñòèíà å âàæíî. Òîâà å ïîäõîä, êîéòî ìíîãî ïðèëè÷à íà íÿêîãàøíèòå ïèñìà íà ÷èòàòåëè. Ïèøàò òè äåñåòêè è ñòîòèöè õîðà, íî òè èçáèðàø äâå ïèñìà, êîèòî ðåàëíî ìîãàò äà òå îáîãàòÿò. Ïðåâåäåíî íà äíåøåí åçèê, òîâà å ïðåìîäåðàöèÿòà. Íàïðèìåð „Ëîñ Àíäæåëèñ òàéìñ” òè ïîçâîëÿâà äà êîìåíòèðàø äàäåí òåêñò ñàìî òðè äíè. Íà ÷åòâúðòèÿ äåí òàçè âúçìîæíîñò îòïàäà. Êîìåíòàðèòå îò ïúðâèòå òðè äíè ìîãàò ñàìî äà áúäàò ïðî÷åòåíè. Òîâà óëåñíÿâà ÷èñòåíåòî. Âòîðè èíñòðóìåíò, êîéòî ïîìàãà, å âèçóàëíîòî îòäåëÿíå íà ôîðóìà îò îáùîòî òÿëî íà ñòàòèÿòà.  Áúëãàðèÿ ôîðóìúò ñëåäâà ñòàòèÿòà, ñÿêàø å íåéíî ëîãè÷íî ïðîäúëæåíèå. „Âàøèíãòîí ïîóñò”, „Íþ Éîðê òàéìñ”, „Ëîñ Àíäæåëèñ òàéìñ” òå îòäåëÿò îò êîìåíòàðèòå ïîíå ñ åäíî êëèêâàíå íà ìèøêàòà. Çà äà âèäèø êîé êàêâî êîìåíòèðà, òðÿáâà äà ïîëîæèø ôèçè÷åñêî „óñèëèå” – äà íàòèñíåø ïîíå îùå åäèí áóòîí. Òîãàâà âëèçàø â ñòðàíèöàòà íà êîìåíòàðèòå íà ÷èòàòåëèòå. Òóêà å äðóãî. Ùå äàì ïðèìåð ñ åäíà ñòàòèÿ, êîÿòî „ïðîäúëæàâàøå“ ñ íàä 280 êîìåíòàðà, äâå òðåòè îò êîèòî áÿõà â æàíðà, ÷å àâòîðúò å „ïðàñå, êîåòî ãðóõòè“. Òîãàâà çàùî ñè ïîêàíèë òîçè àâòîð? Çàùî òîé òðÿáâà äà òúðïè îáèäíî îòíîøåíèå? ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ:  òàêèâà ñëó÷àè îáèäíèòå êîìåíòàðè ñå òðèÿò. Ðàçáèðà ñå, íåùî ìîæå äà ñå ïðîìúêíå, íî àêî íå ñà èçòðèòè, çíà÷è íèêîé íå ãè å äîêëàäâàë èëè íèêîé íå ãè å âèäÿë.

Обектив | Брой 218

15

ТРОЛОВЕТЕ ПОЛАЗВАТ И МЕДИЙНИТЕ ФОРУМИ

И все пак провокативни постинги оцеляват. В името на какво, нека пак да попитам? Татяна Ваксберг казва, че това са две трети от коментарите! Къде са издателите?! Къде са собствениците?! Къде са главните редактори?! ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Òåçè ïîñòèíãè îöåëÿâàò åäèíñòâåíî è ñàìî çàùîòî èçâúí çàëîæåíèòå ôèëòðè òðÿáâà äà èìà ðú÷íà íàìåñà íà æèâ ÷îâåê, êîéòî äà ãè èçòðèå, íî â îïðåäåëåí ìîìåíò òîé ìîæå äà âúðøè íåùî äðóãî.

ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Ïðîïóñêèòå íå ñòàâàò íàðî÷íî, íî òúêìî òóê å ïðîáëåìúò çà ìåí. Îòñúñòâèåòî íà êàïàöèòåò íå å îïðàâäàíèå.

Особено, когато се стига и по-далече от провокацията и медийни форуми се превръщат в трибунали. Сещате ли се за подобни метаморфози? ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Ìåòàìîðôîçàòà íå ñòèãà ÷àê äî òðèáóíàë, íî îïðåäåëåíî èìà ôîðóìè, êîèòî óáèâàò íàøàòà ñðåäà, è òî äîáðàòà ÷àñò íà íàøàòà ñðåäà. Íå ñúì ïðèâúðæåíèê íà òåçàòà, ÷å Áúëãàðèÿ å åäíà çàãóáåíà äúðæàâà, â êîÿòî íèùî íå ìîæå äà ñå ñëó÷è. Íàïðîòèâ! Öåëèÿò ìè ïàòîñ å íàñî÷åí ñðåùó íàé-ïðîôåñèîíàëíèòå ìåäèè. Òå óÿçâÿâàò ìîÿòà ïðîôåñèîíàëíà ñðåäà, à ïîíÿêîãà è ñðåäàòà, êúì êîÿòî ïîëèòè÷åñêè ïðèíàäëåæà. „Óÿçâÿâàò” îçíà÷àâà, ÷å îòíåìàò îò åòèêàòà íà ñðåäàòà.

Ïîçâîëÿâàò â íåÿ äà ñå ñëó÷âàò íåùà, êîèòî ãðàíè÷àò ñ ïðåñòúïëåíèå èëè ñà ïðåñòúïëåíèÿ. ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Ôîðóìúò å ïîëå, â êîåòî íåùàòà ñà äèâè è íåïîäðåäåíè. Îïèòâàìå ñå äà ãè ïîäðåäèì. Öåííîòî â òîâà, êîåòî ñå ñëó÷âà, å, ÷å ìîæåì äà âèäèì ïî íÿêàêúâ íà÷èí íåîáðàáîòåíèÿ ñâÿò òàêúâ, êàêúâòî å, äà âèäèì íèâîòî íà õîðàòà. Äðóã å âúïðîñúò äàëè òðÿáâà äà ñå ïóáëèêóâàò âñè÷êè ìíåíèÿ.

Преди Гутенберг достъпът до книги и информация е за хора с власт и състояние. При Зукърбърг информацията се събира в един tweet, тя е на един клик разстояние и е синоним на безплатен достъп. Предполага се, че при подобна хронология, цената на информацията е ударила дъното. Но не е: днес валутата е вниманието на публиката. Вниманието се привлича с инфо съдържание и после привлеченото внимание се продава на рекламодателите. Äàëè ùå íàìåðÿò áàëàíñà ìåæäó ïðèâëè÷àíåòî íà âíèìàíèåòî, êà÷åñòâîòî íà ñúäúðæàíèåòî è òúðãîâèÿòà ñ ðåêëàìîäàòåëèòå? Òîåñò ùå îöåëåÿò ëè ìåäèéíèòå ôîðóìè?

Оцеляването на форума ÀËÅÊÑÅÉ ËÀÇÀÐÎÂ: Äà, íÿìà ñúìíåíèå. Ùå îöåëåÿò. Èìà äîáðè è ñìèñëåíè ôîðóìè, â êîèòî ñå ðàçìåíÿò

Обектив | Брой 218

16

КЛУБ ОБЕКТИВ íîðìàëíè ìíåíèÿ, âîäè ñå ðåçóëòàòíà äèñêóñèÿ. Ôîðóìè ùå èìà.

âúâåäàò ïðàâèëà è ìåõàíèçìè çà ñàìîðåãóëàöèÿ íà âèðòóàëíèÿ ñâÿò, êàêâèòî èìà è â ðåàëíèÿ.

ÑÒÎßÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ: Ìèñëÿ, ÷å ôîðóìèòå íÿìà êàê ïðîñòî äà áúäàò çàäðàñêàíè è èçòðèòè. Âúïðîñúò å êàê äà áúäå îðãàíèçèðàíî ñúäúðæàíèåòî èì â ðàìêèòå íà îïðåäåëåíè ðåãëàìåíòè.

ÈÂÀÍ ÁÀÊÀËÎÂ: Ùå êàæà ïàê: îáèäèòå è âóëãàðèçìèòå îòáëúñêâàò ÷èòàòåëè. Íå òðÿáâà äà ñå äîïóñêàò ðóãàòåëñòâà êúì àâòîðà è êúì îñòàíàëèòå êîìåíòèðàùè. Òðÿáâà äà ñå âúçïèòàâà êîìåíòèðàùàòà àóäèòîðèÿ.

ÑÂÅÒÎÑËÀ ÒÅÐÇÈÅÂ: Èíòåðíåò êàòî ìðåæà çà ñâîáîäíà êîìóíèêàöèÿ íå ìîæå äà îòðå÷å ñìèñúëà íà ñâîåòî ñúùåñòâóâàíå ñàìî çàðàäè ðèñêîâåòå îò çëîóïîòðåáà. Ïðîñòî å íåîáõîäèìî äà ñå

ÒÀÒßÍÀ ÂÀÊÑÁÅÐÃ: Ôîðóìèòå òðÿáâà äà îöåëåÿò ñ îòãîâîðíî ïîâåäåíèå íà ìåäèèòå. Íî íå ñúì îïòèìèñò.

Обектив | Брой 218

СВОБОДА НА ИЗРАЗЯВАНЕ Митко Новков

Болести Áúëãàðñêèòå ìåäèè ñà òåæêî áîëíè: åäíè ñòðàäàò îò âñå ïî-çàñèëâàù ñå ñâèíñêè ãðèï, äðóãè îò íåèçëå÷èìà êîêîøà ñëåïîòà, òðåòè – îò ñëþí÷åù ñå êó÷åøêè áÿñ. Ðàçÿæäàíå îòâúòðå – òîëêîâà ñà çëå, ÷å äîðè è „Âúëøåáíàòà ïëàíèíà“ íå áè ìîãëà äà èì ïîìîãíå. Çàòóé ñà íà òîâà äåðåäæå – 100-íî ìÿñòî â êëàñàöèÿòà çà ñâîáîäà íà ìåäèèòå, ñìúêâàíå ñòðåìãëàâî â áåçäíàòà íà ïúëíàòà (èì) íåñúñòîÿòåëíîñò. Åïèäåìèÿ íà íåàäåêâàòíîñòòà è íåêîìïåòåíòíîñòòà: íÿêîãà æóðíàëèñòèòå ñà áèëè îáùåñòâåíè ðóïîðè, äíåñ ñà ñàìî êîðïîðàòèâíîïàðòèéíè äðèïè. Ñâèíñêèÿò ãðèï ñå ðàçïðîñòèðà íåîáåçïîêîÿâàí ñðåä ò.íàð. „ìåäèè íà Ïååâñêè“ è íåãîâàòà ñêúïà ìàé÷èöà Èðåí. È å ñâèíñêè íå åäèíñòâåíî çàðàäè ïå÷àëíàòà ïðèëèêà íà äâàìàòà ñ òîâà èíà÷å èíòåëèãåíòíî è ïîëåçíî æèâîòíî – âñå ïàê íèêîé íå ìîæå äà èçáèðà âúíøíèÿ ñè âèä, ñâèíñêè å çàðàäè êàëòà è ïîìèÿòà, â êîÿòî ñå âàëÿò ðàáîòåùèòå â òåçè ìåäèè. Ñòðàííî å, íàèñòèíà, êàê íÿêîé ÷îâåê å ñêëîíåí äà ñå îòðå÷å áåç æàë è ñðàì îò ÷îâåøêîòî ñè äîñòîéíñòâî, êàê áåç äà ñå äâîóìè íè íà éîòà ñè ïëþå íà ñóðàòà, êàêòî áè êàçàë íàðîäúò. Ñ êàêâî íàïðèìåð äà îáÿñíèì ôàêòà, ÷å êîãàòî â Óêðàéíà ñå ëååøå êðúâ, êîãàòî òàì ñå ðåøàâàøå íàêúäå ùå òðúãíå Èçòîêúò íà Åâðîïà – äàëè êúì òàòàðîèäíà Àçèÿ, îëèöåòâîðÿâàíà îò àâòîðèòàðíèÿ Êðåìúë, èëè êúì ïðîñâåùåíñêà Åâðîïà â ëèöåòî íà îáåäèíåíèÿ Áðþêñåë, â. „Òåëåãðàô“ íà 22 ôåâðóàðè 2014 ã. (íà òàçè äàòà ïèøà òîçè òåêñò) èçëèçà ñ ÷åëíî çàãëàâèå: „Çàêîï÷àõà áðàòà íà Ðà÷êîâ ñ äîëàðè ìåíòå. Õâàíàõà ãî ñ 1100 ôàëøèâè ãóùåðà“. Äà ñå ñìååø ëè, äà ïëà÷åø ëè: æóðíàëèñòêàòà Ìàðèÿ Àòàíàñîâà õè÷ íå ñå ñâåíè äà ðàçïëèñêâà ìðúñîòèÿ (âïðî÷åì, òðÿáâà ëè äà ÿ íàðè÷àìå „æóðíàëèñòêà“), ñïîêîéíî ðàçíàñÿ âîíÿòà íà êî÷èíà èç ðîäèíàòà è õè÷ è íå ïîìèñëÿ, ÷å

àêî ïðîäúëæàâà òàêà, â òàçè âîíÿ ùå ñå âàëÿò äåöàòà , âíóöèòå , ïðàâíóöèòå . Òî âÿðíî, â êîðåíà íà äóìàòà „æóðíàëèñò“ ñòîè äóìàòà „äíåñ, äåí“, íî ïúê ÷àê òîëêîâà êúñîãëåäñòâî â ñúùåñòâî, ïðè÷èñëÿâàíî êúì ðîäà homo sapiens, ìè ñå ñòðóâà êîùóíñòâî. Íå ïî-ãîðå îò êîïàíêàòà, ÷èòàòåëè, íå âúí îò ñìðàäòà, æóðíàëèñòè: å, áúëãàðñêàòà æóðíàëèñòèêà, âúïëúòåíà âúâ âåñòíèöè êàòî „Òåëåãðàô“, äîñòîéíî ñå ñòàðàå äà èçïúëíè òàçè ïðåïîðúêà. Çàùîòî, íàëè çíàåòå: êîëêîòî ïî-ïðîñò, òîëêîâà ïî-óïðàâëÿåì. Çàòîâà è Öâåòàí Âàñèëåâ ñå ðàçñúðäè íà „Ñåãà“ è Ñâåòîñëàâ Òåðçèåâ: íå çàùîòî, âèäèòå ëè, ãî áèë êëåïàë íåñïðàâåäëèâî, àêî è àðãóìåíòèòå íà áàíêåðà äà ñå äâèæåõà â òàçè ïîñîêà, ðàçñúðäè ñå, çàùîòî æóðíàëèñòè êàòî Ñâåòîñëàâ Òåðçèåâ íàäíè÷àò íàä êîïàíêàòà, ïîãëåæäàò êúì íåáåòî. À íå áèâà, íå áèâà: âñåêè òàêúâ ïîãëåä å ñàáîòàæ ñðåùó âëàñòòà, áîéêîò íà óïðàâëåíèåòî – êàêâî ùå ïðàâèì íèå ñ ïà÷êèòå, àêî íàðîäîíàñåëåíèåòî ïðîãëåäíå?! Êîêîøàòà ñëåïîòà å ïî-ðàôèíèðàíî çàáîëÿâàíå, çà íåãî äîðè ìîæå äà ñå ó÷óäèø êàê å ïîðàçèëî èíà÷å óìíè è èíòåëèãåíòíè õîðà. Ñâèíñêèÿò ãðèï å ÿñåí, òàì âñè÷êî îïèðà äî êîïàíêàòà, àìà äî êúäå îïèðà åäíî ãîâîðåíå, êîåòî îòêàçâà äà ïðèçíàå â åñòåñòâîòî íà ÷îâåøêèòå ïîðèâè íèùî ïîâå÷å, îñâåí åëåìåíòàðíè ïàðòèéíè áîðè÷êàíèÿ; ïàðòèçàíùèíà åëåìåíòàðíà è íèùî äðóãî? Ïðèëè÷àò íà äîáðå ïîçíàòèòå íè ó÷èòåëè ïî ìàðêñèçúì-ëåíèíèçúì – ÷îâåê ãîâîðè çà óäàðà ñ ÷óêà íà Áóàíàðîòè ïî êîëÿíîòî íà ìðàìîðíèÿ Ìîéñåé, à òå ìó äóäíàò çà êëàñîâà áîðáà. Çà Ïåòúð Âîëãèí, íàïðèìåð, îò Íàöèîíàëíîòî ðàäèî íåùàòà ñà òî÷íî ïî òîçè íà÷èí ÿñíè, ðàçáèðàåìè, ïðîçðà÷íè: âñåêè, êîéòî å ïîãíóñåí è ïðîòèâ íàñòîÿùåòî ïðàâèòåëñòâî, ñå å ïðîäàë íà ÃÅÐÁ, àêî ïúê íå – å åâòèí ñëóãà íà èìïåðèàëèñòè÷åñêèòå èíòåðåñè, êîèòî ñå

Обектив | Брой 218

18

СВОБОДА НА ИЗРАЗЯВАНЕ ñêðèâàò óäîáíî çàä ïðèêàçêèòå çà ìîðàë, ÷åñò è äåìîêðàòè÷íè ïðàâèëà. È íèêîé íå ìîæå äà ãî óáåäè â ïðîòèâíîòî – åäíî ñè áàáà çíàå, åäíî ñè áàáà áàå. Èëè ÃÅÐÁ, èëè Îðåøàðñêè – òðåòî íå å äàäåíî. Ñúùî êàòî ïðè äîãìàòèöèòå, íÿêîãàøíèòå ïðåïîäàâàòåëè ïî íàó÷åí êîìóíèçúì – èìàìå îò åäíàòà ñòðàíà êàïèòàëèñòè – åêñïëîàòàòîðèòå, èìàìå îò äðóãàòà ðàáîòíèöèòå, ïðîëåòàðèàòúò – åêñïëîàòèðàíèòå, è „åäèí ùå áúäå ïîâàëåí, åäèí ùå áúäå ïîáåäåí“. Ñëåïè î÷è, ñàìî íå çíàÿ ïîðàäè êàêâà ïðè÷èíà: äàëè îò ìåðàê çà èäåîëîãè÷åñêà åêñòðàâàãàíòíîñò, èëè ïúê å ïî-ïðîçàè÷íà – Ïåòúð Âîëãèí êàòî äðåâåí ãðúê, ïúòóâàù êúì Ëåòà ñ îáîëè íà î÷èòå... Êó÷åøêèÿò áÿñ å ñÿêàø íàé-íåäâóñìèñëåí, òàì äèðåêòíî ðàáîòè åçèêúò íà îìðàçàòà, òåëåâèçèÿòà „Àëôà“ å äîáðî äîêàçàòåëñòâî. Ïèòàíåòî òàì å ïî-ñêîðî äðóãî, îáà÷å òî íå å ðàáîòà íà êîìåíòàòîð-ïóáëèöèñò, à íà îòîðèçèðàíè îðãàíè, ïðîêóðàòóðà è äàíú÷íè è ñå ñúäúðæà â ñëåäíàòà ïðîñòè÷êà ôîðìóëèðîâêà: Îòêúäå ó ïàðòèÿ „Àòàêà“ ñðåäñòâà íèêàê íå íåèçîáèëíè, ñ êîèòî îáêè÷âà Ñîôèÿ è ñòðàíàòà ñ áèëáîðäîâå è äðóãè ðàçíè ðåêëàìíè õàð÷îâå, êîèòî òðóäíî áèõà ñå ïîêðèëè îò äúðæàâíàòà ñóáñèäèÿ çà âëèçàíåòî èì â ïàðëàìåíòà? Ïðèáàâÿò ñå òóê ðàçõîäèòå ïî èçäðúæêàòà íà òåëåâèçèÿòà, ìåíòåòî „Âåñòíèê íà ìåòðîòî“, ëóêñîçíèòå âîàÿæè, ïðúñêàíåòî íà ïàðè ñ øèðîêè ïðúñòè è ñå çàìèñëÿò îðãàíèòå: Òèÿ ìàé èìàò è äðóãè èçòî÷íèöè íà ôèíàíñèðàíå,

íî êàòî ïîëèòè÷åñêà ïàðòèÿ íå áè òðÿáâàëî äà èìàò, òîãàâà ùî íå âçåìåì äà ãè ïðîâåðèì? Îùå ïîâå÷å, ÷å ìåòîäúò, ïî êîéòî ðåàëèçèðàò ïàðòèéíî-ïðîïàãàíäíàòà ñè äåéíîñò, å â íàðóøåíèå íà âñÿêàêâè çàêîíè, çàáðàíÿâàùè ñëîâîòî íà äèñêðèìèíàöèÿòà è ïîäòèêâàùî êúì íàñèëèå – îùå åäèí àðãóìåíò â ïîëçà íà ïðîâåðêàòà. Çàùîòî – óïîòðåáÿâàéêè òàêîâà ñëîâî, âñúùíîñò òå äåñòàáèëèçèðàò äúðæàâàòà – çàùî? Íà ÷èè ÷óæäè èíòåðåñè ñëóæàò? Çàùîòî íà áúëãàðñêèòå íå ñëóæàò, òîâà å îò ÿñíî ïî-ÿñíî. Òîãàâà?… Íî êîëêîòî ãîñïîæàòà Ìàðèÿ Àòàíàñîâà ñè çàäàâà âúïðîñà íóæíî ëè å äà ðàçïðîñòðàíÿâà ñìðàäíîñò èç ðîäèíàòà, òîëêîâà è ïðîêóðàòóðàòà ñè çàäàâà âúïðîñà çàùî „Àòàêà“ è ïîäîïå÷íèòå ìåäèè ðàçïðîñòðàíÿâàò ñìðàäíîñò â ðîäèíàòà. Åòî âñúùíîñò åäíà îò ïðè÷èíèòå, ïîðàäè êîÿòî: Áúëãàðñêèòå ìåäèè ñà òåæêî áîëíè: åäíè ñòðàäàò îò âñå ïî-çàñèëâàù ñå ñâèíñêè ãðèï, äðóãè îò íåèçëå÷èìà êîêîøà ñëåïîòà, òðåòè – îò ñëþí÷åù ñå êó÷åøêè áÿñ. Ðàçÿæäàíå îòâúòðå – òîëêîâà ñà çëå, ÷å äîðè è „Âúëøåáíàòà ïëàíèíà“ íå áè ìîãëà äà èì ïîìîãíå. Çàòóé ñà íà òîâà äåðåäæå – 100íî ìÿñòî â êëàñàöèÿòà çà ñâîáîäà íà ìåäèèòå, ñìúêâàíå ñòðåìãëàâî â áåçäíàòà íà ïúëíàòà (èì) íåñúñòîÿòåëíîñò. Åïèäåìèÿ íà íåàäåêâàòíîñòòà è íåêîìïåòåíòíîñòòà: íÿêîãà æóðíàëèñòèòå ñà áèëè îáùåñòâåíè ðóïîðè, äíåñ ñà ñàìî êîðïîðàòèâíîïàðòèéíè äðèïè...

Митко Новков е литературен критик, публицист, журналист. Автор на няколко книги и много публикации. Носител на журналистическата награда „Паница”, на приза „Златен будилник” на програма „Христо Ботев” на БНР и на други отличия.

Обектив | Брой 218

СВОБОДА НА ВЕРОИЗПОВЕДАНИЯТА Евгения Иванова

Невидимите плашила „Äà ñå çàáðàíè èñëÿìà â Áúëãàðèÿ! Íèå ñìå ñòðàíà íà ïðàâîñëàâèåòî! Áåñíè òúëïè îò íåãðàìîòíè è óðîäëèâè õîðà íè îáãðàæäàò!” Òîçè ïðèçèâ ïðîçâó÷à îòêúì ìèòèíãà íà 29 îêòîìâðè 2012 ã. ïðåä ñãðàäàòà íà ñúäà â Ïàçàðäæèê, êúäåòî ñå ãëåäà Äåëî ¹ 330/2012 íà Îêðúæíà ïðîêóðàòóðà ïî ãë. ² îò ÍÊ „Ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ðåïóáëèêàòà” (ïîïóëÿðíî êàòî „Ïðîöåñ ñðåùó ðàäèêàëíè èñëÿìèñòè”). Îñâåí ñàìèòå ìèòèíãóâàùè îò „Àòàêà”, ÂÌÐÎ è ÍÔÑÁ (ñêóï÷åíè îòäåëíî), â ãðàäèíêàòà ïðåä ñúäà íÿìàøå íèêàêâà äðóãà òúëïà. Îðàòîðèòå îáà÷å ðàçìàõâàõà ðúöå ñðåùó íåâèäèìè ïëàøèëà è ñèïåõà çàêàíè. Íå ìè å èçâåñòíî íÿêîé îò òÿõ äà å ïîäâåäåí ïîä ñúäåáíà îòãîâîðíîñò çà ïðîïîâÿäâàíå íà ðåëèãèîçíà îìðàçà. Ñúùèòå íåâèäèìè ïëàøèëà (ñàìî ÷å áåç çàêàíè) ðàçìàõâà ïðè âñÿêî ñâîå ïîñåùåíèå â Áúëãàðèÿ ã-í Àëåêñ Àëåêñèåâ,[1] à ðîäíàòà æóðíàëèñòèêà – êúäå ñ ïîâå÷å, êúäå ñ ïî-ìàëêî ðàçáèðàíå – ãè ïðåïîâòàðÿ. Íàèñòèíà, ïëàøèëàòà (è âèäèìè, è íåâèäèìè) âúçäåéñòâàò ïðåäèìíî âúðõó ïóáëèêà, êîÿòî íå çíàå çà êàêâî ñòàâà äóìà. Ãðàæäàíèòå íà Ïàçàðäæèê, êîèòî èíòåðâþèðàõ – íàïðîòèâ - ñìÿòàõà, ÷å îáëå÷åíèòå â íèêàá (áóðêà) æåíè íå ïëàøàò è íå äðàçíÿò íèêîãî. Ïîÿâÿâàëè ñå ìíîãî ðÿäêî â öåíòúðà - àêî îòèâàò íà ïàçàð èëè íà ëåêàð. Èíà÷å ñè ñòîÿëè â ìàõàëàòà.  „ìàõàëàòà” (ðîìñêèÿ êâàðòàë “Èçòîê”), êúäåòî ãîëÿìà ÷àñò îò æåíèòå äîðè íå ñå çàáðàæäàò, áóðêèòå ñúùî ñå îêàçàõà ðÿäêîñò. À æèòåëèòå íà êâàðòàëà (äàæå „àíòèèñëÿìñêè” íàñòðîåíèòå àêòèâèñòè íà ïðîòåñòàíòñêàòà öúðêâà) òâúðäÿõà, ÷å îòêàêòî „îíåçè” ñòàíàëè ïðàâîâåðíè ìþñþëìàíè, âå÷å íå ñå êðàäå... Èíòåðåñíî áè áèëî äà ñå íàïðàâè èçñëåäâàíå – ñïîðåä êîëêî ãîëÿì ïðîöåíò îò áúëãàðñêîòî [1] Âæ. íàïð. http://www.focus-news.net/?id=s3200

îáùåñòâî áóðêàòà èëè äúëãàòà áðàäà ïðåäñòàâëÿâàò „ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ðåïóáëèêàòà”... Ñïîðåä Ìàðê Ñåéäæìúí, èçñëåäâàë ïðîôèëà íà èñëÿìñêèòå òåðîðèñòè, òå ïðèíàäëåæàò ïî-ñêîðî êúì âèñøàòà èëè ñðåäíàòà êëàñà, ïðîèçõîæäàò îò äîáðè ñåìåéñòâà, îêîëî 60% ñà çàâúðøèëè êîëåæ. Ïîâå÷åòî èìàò äîáðè ïðîôåñèè – àðõèòåêòè, ëåêàðè, èíæåíåðè. Ìàëöèíà èìàò êðèìèíàëíè äîñèåòà. Ñàìî 13% ñà çàâúðøèëè ðåëèãèîçíî îáðàçîâàíèå. Ìíîçèíñòâîòî ñà íåðåëèãèîçíè. Òèïè÷íèÿò ñëó÷àé: ÷àñò îò åëèòà íà ñòðàíàòà ñè, ïîëó÷èëè îáðàçîâàíèå íà Çàïàä, ñ áîãàòà åçèêîâà è êîìïþòúðíà êóëòóðà.

70% ñå ïðèñúåäèíÿâàò êúì èñëÿìèñòêèòå äâèæåíèÿ â ÷óæäà çà òÿõ äúðæàâà, îáõâàíàòè îò íîñòàëãèÿ è æàäóâàùè äà îáùóâàò ñ äðóãè ìþñþëìàíè. Îòèâàò â äæàìèèòå íå çàùîòî ñà ðåëèãèîçíè, à äà ñðåùíàò ïðèÿòåëè. ×åñòî çàæèâÿâàò çàåäíî è ñïîäåëÿò îïëàêâàíèÿòà ñè îò ÷óæäàòà äúðæàâà. Íî çíàÿò, ÷å, çàâúðíàëè ñå â ðîäèíàòà, îòíîâî ùå áúäàò íåðàçáðàíè è èçîëèðàíè. Öÿëîòî òîâà ðàçî÷àðîâàíèå ãè òëàñêà êúì èäåÿòà äà óñòàíîâÿò ïî-ñïðàâåäëèâ è ÷åñòåí ñâÿò – èäåàëíîòî îáùåñòâî, çà êîåòî òðÿáâà äà ñå áîðÿò äîðè ñ íàñèëèå.[2] Êúì òîçè ïðîôèë èçñëåäîâàòåëÿò íà „ãëîáàëèçèðàíèÿ èñëÿì” Îëèâèå Ðîà äîáàâÿ, ÷å èñëÿìèçìúò å ðåçóëòàò îò äåòåðèòîðèàëèçèðàíåòî íà èñëÿìà â çàïàäíèòå îáùåñòâà. Òîé å îòãîâîð íà ïîëèòèêèòå íà Èçðàåë è ÑÀÙ, ïðîèçâåæäàùè îò ìþñþëìàíèòå ìú÷åíèöè. Èñëÿìèçìúò â àðàáñêèòå ñòðàíè ñúùî å ïðîáëåì íà „äåòåðèòîðèàëèçèðàíåòî” – äîêîëêîòî åêñòðåìèñòèòå ñà ïðåäèìíî âúçïèòàíèöè íà Çàïàäà.[3] Íå ñúì ñèãóðíà êîëöèíà îò ïîäñúäèìèòå ïî ïðîöåñà â Ïàçàðäæèê áèõà ñå âïèñàëè óñïåøíî â òàêúâ ïðîôèë...

[2] Ðèñêîâå çà Áúëãàðèÿ îò èñëÿìñêè ôóíäàìåíòàëèçúì è òåðîðèçúì. Ñ., 2005, ñ. 221-222 [3] Roy, O. Globalized Islam: The Search for a New Ummah. New York, 2004

Обектив | Брой 218

20

СВОБОДА НА ИЗРАЗЯВАНЕ Ñëó÷âà ñå, íàèñòèíà, ñåêóëàðèçèðàíèòå îò äúëãèòå ãîäèíè êîìóíèñòè÷åñêè àòåèçúì áúëãàðñêè ìþñþëìàíè äà óñâîÿò è äà ïîääúðæàò ðåëèãèîçíèòå ïðàêòèêè, êîãàòî îòèäàò íà ãóðáåò â ÷óæáèíà, è äà ñå çàâðúùàò „ïî-âÿðâàùè îò ñàìèÿ èìàì”.[4] Òàêàâà å èñòîðèÿòà è íà Àõìåä Ìóñà îò Ïàçàðäæèê – åäèíñòâåíèÿò ïîäñúäèì, çà êîãîòî (êàòî ðåöèäèâèñò, îñúæäàí è ïðåç 2004 ïî ñõîäíè îáâèíåíèÿ) ïðîêóðîðúò ïîèñêà åôåêòèâíà ïðèñúäà è îò ÷èåòî îáâèíåíèå íå îòïàäíà ÷ë. 164 (çà ïðîïîâÿäâàíå íà ðåëèãèîçíà îìðàçà). Àõìåä ïðèåë èñëÿìà â Àâñòðèÿ – äîêàòî æèâÿë â åäíà äæàìèÿ. Òàì ãî èçëåêóâàëè îò øèçîôðåíèÿ è òîé-ïîâÿðâàë â Àëëàõ, ìàêàð ïðåäè òîâà äà áèë õðèñòèÿíèí è äà ñå êàçâàë Àíãåë. Ïîñëå îòèøúë íà ðàáîòà â Ãåðìàíèÿ è ïàê æèâÿë â ìîëèòâåíè äîìîâå. „Ïúðâàòà ìè ïðèñúäà áåøå, çàùîòî â Êüîëí ñå çàõâàíàõ ñ åäíà ñåêòà – êàïëàíäæèè. Îòêúäå äà çíàì, ÷å áèëà çàáðàíåíà?”, êàçâà Àõìåä. Íåãîâ ñúñåä îò ìàõàëàòà òâúðäè, ÷å áèë îñúäåí, çàùîòî ïðåáèâàâàë â Ãåðìàíèÿ íåçàêîííî è ñïÿë, êúäåòî ìó ïàäíå, âêëþ÷èòåëíî ïðè íÿêàêâè çàáðàíåíè ñåêòàíòè. Âúïðåêè âúçìîæíàòà àíàëîãèÿ ñ ïðîôèëà íà òåðîðèñòà, îïèñàí îò Ñåéäæìúí, òúðñåíåòî íà ïàðàëåëè ìåæäó òîçè ïðîôèë è áúëãàðñêèòå ãóðáåò÷èè ìè ñå ñòðóâà íåóáåäèòåëíî. Ðàçáèðà ñå, ñàìîòàòà è ìàðãèíàëèçàöèÿòà ìîãàò äà áúäàò ñåðèîçíà ìîòèâàöèÿ çà “çàëèòàíå” â êðàéíîñòè, íî åäâà ëè ñà äîñòàòú÷íè äà î÷åðòàÿò êàòåãîðè÷íî âúïðîñíèÿ ïðîôèë ïðè ëèïñàòà íà îñòàíàëèòå ìó õàðàêòåðèñòèêè. “Ñäðóæàâàíåòî” ìåæäó ðåâíîñòíèòå ìþñþëìàíè (îðòîäîêñàëíè èëè íå äîòàì) “íà Çàïàä” è áúëãàðñêèòå èì åäíîâåðöè èìà ïî-ñêîðî áèòîâà, óòèëèòàðíà ìîòèâàöèÿ – äà ñå íàìåðè êâàðòèðà, ñðåäñòâà çà ïúðâîíà÷àëíî îöåëÿâàíå, ðàáîòà. Íèêîé îò ãóðáåò÷èèòå íå èçðàçè íåäîâîëñòâî îò „Çàïàäà”, íå ñå îïëàêà îò îòõâúðëÿíå èëè íåóâàæèòåëíî îòíîøåíèå. Çàâúðíàëè ñå â ðîäíèòå ñè ìåñòà, òå íå ñàìî íå ñå îêàçâàò íåðàçáðàíè è èçîëèðàíè, à íàïðîòèâ, ðàäâàò ñå íà âñåîáùî óâàæåíèå êàòî “óñïåëè”, “çàáîãàòåëè”, “âèäåëè ñâÿò”. Ìíîçèíñòâîòî îò òÿõ èìàò íàìåðåíèå äà çàìèíàò îòíîâî, êàòî

[4] Ïðåäñòàâèòåëíî èçñëåäâàíå „Íàãëàñè íà ìþñþëìàíèòå â Áúëãàðèÿ – 2011”, ïðîâåäåíî îò ÍÁÓ è „Àëôà ðèñúð÷”. Òåðåííèòå çàïèñè, öèòèðàíè ïî-íàòàòúê, ñà îò òîâà èçñëåäâàíå.

çàâåäàò è ñåìåéñòâàòà ñè. Çàïàäúò ñå ìèñëè îò ìþñþëìàíèòå â Áúëãàðèÿ êàòî îáåòîâàíà çåìÿ. Íà ïúðâî ìÿñòî çàðàäè áîãàòèòå âúçìîæíîñòè çà ìàòåðèàëåí óñïåõ, íî ñúùî òàêà çàðàäè çà÷èòàíåòî íà ãðàæäàíñêèòå ïðàâà è ñâîáîäè. Ïúðâàòà âúçìîæíîñò êàòåãîðè÷íî ïðåîáëàäàâà. Êîëêîòî äî áåçïðåïÿòñòâåíîòî ïðàêòèêóâàíå íà ðåëèãèÿ, òî íå å ñúçíàòåëíî òúðñåíî, à ïî-ñêîðî ñå èçòúêâà êàòî êîíòðàïóíêò íà ðåàëíè èëè âúîáðàçåíè ïðåïÿòñòâèÿ „ó íàñ”. Åäâà ëè å íóæíî äà êîìåíòèðàì, ÷å ïðåïÿòñòâèÿòà ñà ìíîãî ïî-ñèãóðåí ìîòèâ çà ðàäèêàëèçàöèÿ, îòêîëêîòî ñâîáîäàòà. Î÷åâèäíî, îìðàçàòà êúì Çàïàäà – íàéâàæíèÿò (ñïîðåä ïîâå÷åòî èçñëåäîâàòåëè íà ïðîáëåìàòèêàòà) ìîòèâ çà ðàçïðîñòðàíåíèå íà êðàéíè èñëÿìèñòêè äîêòðèíè, òðóäíî áè íàìåðèë ïðèâúðæåíèöè ñðåä ìþñþëìàíèòå â Áúëãàðèÿ. Î÷åâèäíî, áúëãàðñêèòå ìþñþëìàíè íå ñå ÷óâñòâàò „äåòåðèòîðèàëèçèðàíè” â çàïàäíèòå îáùåñòâà, êàêòî íÿêîè ó÷åíè òåõíè ñúáðàòÿ îò àðàáñêèòå äúðæàâè. È î÷åâèäíî, òåçàòà íà îáâèíåíèåòî íå å âçåëà ïðåäâèä òåçè ñïåöèôèêè. Ìîæå áè çàðàäè òîâà îñíîâíèÿò àêöåíò â îáâèíèòåëíèÿ àêò - çàâúðøèëèòå àðàáñêè óíèâåðñèòåòè èìàìè ïðîïîâÿäâàëè óñâîåíàòà òàì „àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ”, ïîñòåïåííî áåøå èçìåñòåí.  ïðîêóðîðñêàòà ïëåäîàðèÿ îò 29 ÿíóàðè 2014 ã. ñå íàñòîÿâàøå ïîâå÷å çà „ñúçäàâàíå íà êîíôëèêò â ìþñþëìàíñêàòà îáùíîñò”. Ïîäñúäèìèòå ïðå÷åëè íà îñòàíàëèòå ìþñþëìàíè, êîèòî èçïîâÿäâàò „òðàäèöèîíåí”, óìåðåí èñëÿì, äà ïðàêòèêóâàò ñâîáîäíî ðåëèãèÿòà ñè. Ïî òîçè íà÷èí ñå çàñÿãàëî ïðàâîòî èì íà âåðîèçïîâåäàíèå. Ïî âðåìå íà òîâà, à è íà ïðåäèøíè çàñåäàíèÿ èìàõ óñåùàíåòî, ÷å ñå íàìèðàì â øåðèàòñêè ñúä, äîêîëêîòî è ñâèäåòåëè, è âåùè ëèöà, è îáâèíåíèå, è ñàìèÿò ñúäèÿ ñêðóïóëüîçíî ñå âãëåæäàõà â „äîïóñòèìèòå” è „íåäîïóñòèìèòå” êîðàíè÷åñêè íîðìè, êîèòî çà ìíîçèíà îò òÿõ ñå îêàçàõà òâúðäå ñëîæíà ìàòåðèÿ – âìåñòî äà äåáàòèðàò ñïåöèôè÷íî ïðàâíè ïîñòóëàòè. Åäèíñòâåíî çàùèòíèöèòå (çàñåäàíèÿ îò 29 è 30 ÿíóàðè 2014) êàòåãîðè÷íî äèôåðåíöèðàõà ðåëèãèÿ è èäåîëîãèÿ – ò.å. îáÿñíèõà, ÷å ïîäñúäèìèòå íÿìà êàê äà ñà

Обектив | Брой 218

21

НЕВИДИМИТЕ ПЛАШИЛА

ïðîïîâÿäâàëè „àíòèäåìîêðàòè÷íà èäåîëîãèÿ”, çàùîòî ñà ïðîïîâÿäâàëè ðåëèãèÿ. È ÷å ðåëèãèÿòà, äîðè äà å „íåòðàäèöèîííà” çà îïðåäåëåíè ãåîãðàôñêè øèðèíè, íå ìîæå äà áúäå „ïðåñòúïëåíèå ïðîòèâ ðåïóáëèêàòà”. Âñúùíîñò ïðîáëåìúò ñ „òðàäèöèîííèÿ” è „íåòðàäèöèîííèÿ” èñëÿì, íàñòîé÷èâî àðòèêóëèðàí íå ñàìî îò ïðîêóðàòóðàòà â Ïàçàðäæèê, íî è îò ïðèâúðæåíèöèòå íà Íåäæèì Ãåíäæåâ, êîèòî èçïîëçâàò çàïëàõèòå îò „òåðîðèçúì” êàòî èíñòðóìåíò â ñúïðîòèâàòà ñè ñðåùó ëåãèòèìíîòî ìþôòèéñòâî íà Ìóñòàôà Õàäæè, ñå ñâåæäà ïî-ñêîðî äî áèòîâèçèðàíè äåòàéëè, îòêîëêîòî äî ñïåöèôè÷íî äîêòðèíàëíè ðàçëèêè. Ùå äàì åäèí ïðèìåð: íå ñàìî àðàáñêèòå âúçïèòàíèöè, íî è âñè÷êè äóõîâíèöè, ïîëó÷èëè ñîëèäíî òåîëîãè÷íî îáðàçîâàíèå, íå îäîáðÿâàò èçïúëíåíèåòî íà ìåâëèä (æèòèå íà Ïðîðîêà, íàïèñàíî ïðåç 16 âåê îò îñìàíñêèÿ àâòîð Ñþëåéìàí ×åëåáè), çàùîòî íå å êîðàíè÷åñêè òåêñò, ìàêàð ÷åñòî äà ñå ïðàêòèêóâà íà Áàëêàíèòå ïðè ïîìåí çà ìúðòâåö è äðóãè ïîâîäè. Íÿêîè îò òÿõ çàáðàíÿâàò ìåâëèäà, äðóãè ñè çàòâàðÿò î÷èòå, òðåòè ãî ïðîâåæäàò. Ñúùîòî ñå îòíàñÿ è äî äðóãè „íîâîâúâåäåíèÿ”, êîèòî áàëêàíñêèòå (îñìàíñêèòå) ïðàêòèêè ïîíÿêîãà çàèìñòâàò (áåç äà ãî îñìèñëÿò) îò øèèçìà è äîðè îò åçè÷åñòâîòî. Òúðïèìîñòòà êúì „íîâîâúâåäåíèÿòà” çàâèñè íå îò òîâà êúäå äóõîâíèÿò âîäà÷ å ïîëó÷èë îáðàçîâàíèåòî ñè, à îò ëè÷íèòå êà÷åñòâà íà ñàìèÿ ÷îâåê. Ãîëÿìà ÷àñò îò ìþñþëìàíèòå, êîèòî èíòåðâþèðàõìå ïî âðåìå íà èçñëåäâàíåòî, âñúùíîñò íå ðàçáèðàõà íà êàêâî ñå äúëæàò ðàçëèêèòå â ïðîïîâÿäâàíåòî è ïðàêòèêóâàíåòî íà èñëÿìà îò „íîâèòå èìàìè” è îò „ñòàðèòå õîäæè”. „Çíàåõà” îáà÷å, ÷å „àðàáñêèòå” è âúîáùå „ó÷åíèòå” ñà „ëîøè” – îñíîâíî îò òåëåâèçèÿòà. „Åòî, èìàìúò â Ëúæíèöà, çàâúðøèë â Ñàóäèòñêà Àðàáèÿ, íàëè – ôàíàòèê… Íå, íå ãî ïîçíàâàì, ïî òåëåâèçèÿòà ãëåäàõ”, òâúðäåøå âúçðàñòåí ÷îâåê îò Îãíÿíîâî, êîéòî ìè ñúîáùè è ñëåäíîòî èíòåðåñíî ãëåäèùå: „Èñëÿìúò è àðàáñêàòà ðåëèãèÿ íå ñà åäíî è ñúùî.”

Èìåííî øóìíàòà ìåäèéíà êàìïàíèÿ îêîëî ïðîöåñà â Ïàçàðäæèê è ïëàøèëàòà, ðàçìàõâàíè îò äîìîðàñëè „ïàòðèîòè” è âíîñíè „ñïåöèàëèñòè”, âñå ïîâå÷å íàãíåòÿâàò ó ìþñþëìàíèòå ñòðàõ çà ñâîáîäàòà ïðè ïðàêòèêóâàíåòî íà ðåëèãèÿòà èì – îíàçè ñâîáîäà, êîÿòî â ñîáñòâåíèòå èì ïðåäñòàâè îñèãóðÿâàò çàïàäíèòå îáùåñòâà. È èìåííî òîçè ñòðàõ, à íå òîëêîâà – íåîáõîäèìîñòòà îò ñòðèêòíî èçïúëíåíèå íà êîðàíè÷åñêèòå íîðìè èëè íÿêàêâà äúëáîêà îáñåáåíîñò îò ðåëèãèÿòà, ìîòèâèðà âñå ïîíàòðàïâàùèòå ñå ñðàâíåíèÿ ìåæäó „òàì” è „òóê”. Âñúùíîñò ïðîöåñúò – äî ãîëÿìà ñòåïåí ïðîâîêèðàí, çà äà íå îñòàâè áåç ïðàâíè ïîñëåäñòâèÿ èçâúðøåíèòå â äîìîâåòå íà ïîäñúäèìèòå îáèñêè è èççåìàíåòî íà ãîëÿìî êîëè÷åñòâî ëèòåðàòóðà, êîìïþòðè è òåëåôîíè ïðåç 2010-òà, å âåðîÿòíî èíñïèðèðàí îò æåëàíèåòî íà òîãàâàøíàòà âëàñò äà èçòúêíå ñòàðàíèÿòà ñè â „áîðáàòà ñ ìåæäóíàðîäíèÿ òåðîðèçúì”.  äåíÿ ñëåä ïîêàçíèòå îáèñêè òðÿáâàøå äà ñå ñúñòîè ìåæäóíàðîäíî ñúâåùàíèå íà âúòðåøíèòå ìèíèñòðè ïî òîçè âúïðîñ – „òàì”… Çàïî÷íàò ïðè åäíà ïîëèòè÷åñêà êîíþíêòóðà, ïðîöåñúò î÷åâèäíî ùå çàâúðøè ïðè äðóãà, â êîÿòî ÄÏÑ èìà ñúùåñòâåíà ðîëÿ. Íèêàê íå áèõ èñêàëà äà ñå îïðàâäàÿò ïîäîçðåíèÿòà ìè, ÷å ìèíèìàëíèòå ïðèñúäè (åäíà åôåêòèâíà, äâå óñëîâíè è äåñåò ãëîáè – çà „ïðåñòúïëåíèÿ ïðîòèâ ðåïóáëèêàòà”?), ïîèñêàíè îò ïðîêóðàòóðàòà, ñà ðåçóëòàò îò èçâúíñúäåáíî ñïîðàçóìåíèå. Ìíîãî áèõ èñêàëà îáåêòèâíîñòòà íà ñúäà äà èìà ïî-ãîëÿìà òåæåñò îò ïîëèòè÷åñêàòà êîíþíêòóðà – äîðè „òóê”. Çàòîâà ìèñëÿ, ÷å íèùîæíîñòòà íà èñêàíèòå ïðèñúäè íå å ïîâîä çà îáëåê÷åíèå. Îáëåê÷åíèå áè íàñòúïèëî, àêî ÿñíî ñå çàÿâè, ÷å èçïîâÿäâàíåòî íà ðåëèãèÿ íå å ïðåñòúïëåíèå – äîðè „òóê”. Èíà÷å ìîæå äà ñå îêàæå, ÷å áúëãàðñêèòå ìþñþëìàíè ùå ñå ïî÷óâñòâàò „äåòåðèòîðèàëèçèðàíè” â ñîáñòâåíàòà ñè äúðæàâà…

Евгения Иванова е професор в Нов български университет. Научните й интереси са в областта на етническата политика, малцинствата, национализма, националната памет. Занимава се и със сравнителни балкански изследвания.

Обектив | Брой 218

СВОБОДА НА ИЗРАЗЯВАНЕ Христо Христов

Имотите на религиозните общности:

наследство, политика, апетит

С помощта на вярващите в Казанлък пастор Митко Банев успява да си построи дом като палат, голяма църква за евангелски служения и още поголям Християнски културен център. Домът на пастора е вече построен, но църквата и християнският център продължават да са в строеж. Вярващите от кв. Кармен масово помагат за изграждането на двете сгради с труд, пари и материали. Общината е предоставила земята за строеж къде под наем, къде безвъзмездно, но собствеността на имотите още е неизвестна. Може би след 100 години внуците на пастора или вярващите ще искат да придобият някакви права на собственост, както вярващите мюсюлмани от Карлово, които вече си връщат джамиите. Ако християните в Казанлък яко строят имоти, то мюсюлманите в Карлово са нахъсани да си върнат две джамии. Какъв е интересът към религиозните храмове и кой за какво се бори, се надяваме отговорите да намерите тук.

Äèìèòúð Áàíåâ, ïàñòîð â ðîìñêèÿ êâ. Êàðìåí – Êàçàíëúê:

Успял съм, защото съм си платил за успеха... Òóê, íà òîâà ìÿñòî, êúäåòî æèâåÿ ñåãà ñúñ ñåìåéñòâîòî ìè, å áèëà ìàëêà ñãðàäà, â êîÿòî ñà èãðàåëè õàçàðò. Ïðåäè âðåìå ïðåç çèìàòà íÿìàøå êúäå äà ñå ñúáåðåì çà ìîëèòâà, à ïðåç ëÿòîòî ñå ñúáèðàõìå íà ïëîùàäà ïðåä ìàõàëàòà. Íÿìàõìå ïîìåùåíèå è ñå å íàëàãàøå äà ÷àêàìå äà ñâúðøè ðàáîòíîòî âðåìå íà èãðàëíàòà çàëà, çà äà âëåçåì çà ìîëèòâà. Ïëàùàëè ñìå ñè íàåì. Àç æèâååõ â àïàðòàìåíò áëèçî äî êâàðòàëà è íå ìèñëåõ äà èäâàì äà æèâåÿ â ìàõàëàòà. Ñåãà æèâåÿ â ãîëÿìà êúùà çàåäíî ñúñ ñåìåéñòâîòî ñè. Áëàãîäàðÿ íà âÿðâàùèòå, çàùîòî òå ìè ïîìîãíàõà äà ïîñòðîÿ òàçè êúùà. Ïîèñêàõà äà æèâåÿ â êâàðòàëà ïðè òÿõ. Èïîòåêèðàõ àïàðòàìåíòà, âçåõ êðåäèò è êóïèõ ïîñòðîéêàòà ñ ìÿñòîòî. Ïîñëå ñ ïîìîùòà íà áðàòÿòà ïîñòðîèõ êúùàòà. Ìíîãî òðóä ïîëîæèõà, çà äà èìàì òîçè äîì. Áåçïëàòíî å ïîñòðîåí. Âñè÷êè ïîìàãàõà: êîé ñ òðóä, êîé ñ ìàòåðèàëè è âå÷å 10 ã. èìàì ñâîé äîì. Ñúçäàäîõìå ñúñ ñúïðóãàòà 5 äåöà - âñè÷êè ñà ñåìåéíè. Íàé-ìàëêîòî å íà 18 ã., à íàé-ãîëÿìîòî íà 27 ã. Èìàì è âíóöè. Ñèíîâåòå è äúùåðèòå ìè ñå çàíèìàâàò ñúñ ñîáñòâåí áèçíåñ, èìàò ñè êîëè, íî æèâååì çàåäíî è ñè ïîìàãàìå. Åäèíèÿò

Обектив | Брой 218

23

ИМОТИТЕ НА РЕЛИГИОЗНИТЕ ОБЩНОСТИ

ìè çåò îòâàðÿ äþíåð â öåíòúðà íà ãðàäà. Äâàìàòà ìè ñèíîâå èìàò ìàãàçèí çà õðàíèòåëíè ñòîêè â êâàðòàëà, äðóãàòà ìè äúùåðÿ èìà çàêóñâàëíÿ. È âñè÷êè ñëóæàò â öúðêâàòà. Àç ñúì èçðàñíàë â ìíîãî áåäíî ñåìåéñòâî. Çíàì êàêâî å ãëàä è ìèçåðèÿ, çàòîâà ãëåäàì äà ïîìàãàì íà õîðàòà. Íà 20-ãîäèøíà âúçðàñò çàïî÷íàõ äà ïðîïîâÿäâàì. Áàùà ìè å ïúðâèÿò âÿðâàù è ïðîïîâåäíèê â ãðàäà. Ìíîãî å áèë òîðìîçåí è áèò îò êîìóíèñòèòå. Íàëè òîãàâà å áèëî çàáðàíåíî äà ñå ïðîïîâÿäâà ðåëèãèÿ, íî òîé íå ñå å îòêàçâàë. Ñåãà íåãîâîòî äåëî ïðîäúëæàâàì àç. Îò 13 ãîäèíè ñàìî ïðîïîâÿäâàì â öúðêâàòà, íÿìàì äðóãà ðàáîòà. Çà ïðåõðàíàòà Áîã ïîìèñëÿ. Âñè÷êî, îò êîåòî èìàì íóæäà, ïîëó÷àâàì. Áëàãîäàðåíèå íà íàñ ïî÷òè 90 ïðîöåíòà îò æèòåëèòå íà êâàðòàëà ïðèåõà õðèñòèÿíñêàòà âÿðà. Ïðåäè ïîâå÷å îò õîðàòà êàçâàõà, ÷å ñà ìþñþëìàíè. Íî ñåãà âå÷å å ðàçëè÷íî.  êâàðòàëà æèâåÿò áëèçî 5 õèëÿäè äóøè. Íå âñè÷êè ñà àêòèâíè âÿðâàùè, íî âñåêè å âëèçàë ïîíå âåäíúæ â öúðêâàòà.

Като нашата църква няма в ромска махала Ìíîãî å ìîäåðíà. Ïðåäè íà íåéíîòî ìÿñòî èìàøå ðåñòîðàíò è äðóãà èãðàëíà çàëà. È â ðåñòîðàíòà ñòàíàëî óáèéñòâî è îò îáùèíàòà ãî çàòâîðèõà. Ðåøèõ äà ïðîâåðÿ êàê ñòîè âúïðîñúò ñ íàåìàíåòî è ìè êàçàõà, ÷å ñå îòäàâà ïîä íàåì, íî òðÿáâà äà ó÷àñòâàì íà òúðã. Òîãàâà áÿõ íà 20 ãîäèíè. Àç ñúáðàõ ïàðè è ðåøèõ äà ó÷àñòâàì. Ïîñëå êàêâî ñòàíà íå çíàì, îò îáùèíàòà ìè ãî äàäîõà çà ìîëèòâåí äîì áåçâúçìåçäíî. Èìàøå ñàìî åäíà êîíñòðóêöèÿ. Ñ îáùè ñðåäñòâà ñè íàïðàâèõìå åäíà áàðàêà è ñå ìîëåõìå â íåÿ. Ïîñëå ñòàíà òàêà, ÷å òåçè, êîèòî ïèåõà â ðåñòîðàíòà, èäâàõà äà ñå ìîëÿò â öúðêâàòà. Ñåãà íà ìÿñòîòî íà ñòàðàòà êèðïè÷åíà áàðàêà ñå èçäèãà ãîëÿìà öúðêâà - èñòèíñêè ìîëèòâåí õðàì. Áëèçî 300 âÿðâàùè èäâàò íà ñëóæáà. Ñúáèðàìå ñå ïî äâà ïúòè íà äåí: ñóòðèí â 6.30 ÷. íà ìîëèòâà è âå÷åð â 18.30 ÷. íà ñëóæåíèå. Êàê ñå ñòðîè ãîëÿìà öúðêâà ëè? Òðóäúò å íà áðàòÿòà îò öúðêâàòà. Âñè÷êè ðàáîòÿò áåçâúçìåçäíî. Òåçè, êîèòî èìàò ïîâå÷å âúçìîæíîñòè, ïîìàãàò ñ ïàðè è ñ ìàòåðèàëè. Çåìÿòà å ñîáñòâåíîñò íà îáùèíàòà, íî ñå íàäÿâàìå äà ñè ÿ çàêóïèì èëè äà ÿ ïîëó÷èì áåçâúçìåçäíî – äà îñòàíå íàøà ñè. Èìàìå ñè è ñïîíñîð. Òîé å áúëãàðèí, êîéòî æèâåå â Àìåðèêà, ìèñèîíåð å. Òîé îñíîâíî ïîìàãà

ñ ïàðè. Öúðêâàòà ïðîäúëæàâà äà ñå ñòðîè, íî çà 3 ãîäèíè íàïðåäíàõìå ìíîãî. Òàçè ãîäèíà ñå íàäÿâàìå äà ïðèêëþ÷èì ñúñ ñòðîèòåëñòâîòî. Ðàçõîäèòå: òîê, âîäà, ãîðèâî, êîãàòî ïúòóâàìå, ñå ïëàùàò îò äàðåíèÿòà íà âÿðâàùèòå. Íà âñÿêî ñëóæåíèå áðàòÿòà è ñåñòðèòå äàâàò êîé êîëêîòî ìîæå. È òàêà ñúáèðàìå ïàðè è ñå ñàìîèçäúðæàìå. Öúðêâàòà íè èìà 25 âîäà÷è. Òîâà ñà ñëóæèòåëè, êîèòî ñà ìàòåðèàëíî è ôèíàíñîâî äîáðå. È òå ïîìàãàò.  öúðêâàòà íè ïðîïîâÿäâàò 10 ïàñòîðè. Ïúðâèÿò åòàæ íà öúðêâàòà å ñàìî 300 êâàäðàòà, áàëêîíúò - 120 êâàäðàòà. Èìà ïîñòðîåíà êóõíÿ, ñàíèòàðåí âúçåë. Êóïèõìå ìîùíà àïàðàòóðà çà îçâó÷àâàíå.

Вече строим нова голяма сграда – Християнски културен център Ìÿñòîòî å ïîâå÷å îò äåêúð, íà äâà åòàæà. Ïàê íàøèÿò áëàãîäåòåë îò Àìåðèêà íè ïîìàãà. Îáùèíàòà íè äàäå ìÿñòîòî è ïîñòðîéêàòà çà 5 ãîäèíè ïîä íàåì è ñå íàäÿâàìå ñëåä òîâà äà îñòàíå íàøà ñîáñòâåíîñò. Èìà çà êàêâî äà ìè çàâèæäàò íÿêîè õîðà. Òåçè, êîèòî ìè çàâèæäàò, àç ãè îáè÷àì. Óñïÿë ñúì, çàùîòî ñúì ñè ïëàòèë çà óñïåõà...

Àíòîí Ìèíåâ, çàì.-êìåò íà Îáùèíà Êàðëîâî:

Това е налагане на символика върху определени територии. И може би политика на съседни държави Èíòåðåñúò êúì âðúùàíåòî íà èìîòèòå íà ìþñþëìàíèòå å èìóùåñòâåí. Ïî÷òè âñè÷êè äæàìèè â ñòðàíàòà ñå íàìèðàò â èäåàëíàòà öåíòðàëíà ÷àñò íà ãðàäîâåòå è çàòîâà å èíòåðåñúò êúì òÿõ. Êóðøóì äæàìèÿ ñå íàìèðà â èäåàëíèÿ öåíòúð íà Êàðëîâî. Ñúñ çåìÿòà êúì íåÿ - ïàðê è àëåè, ïëîùòà å 2,5 äåêàðà. Çåìÿòà, âúðõó êîÿòî áå ïîñòðîåíà ×åðâåíàòà äæàìèÿ, ñåãà å ãðàäèíêà ñ àëåè, è òÿ å â öåíòúðà. Àêî ñå âúðíàò òåçè èìîòè, ùå çàãóáèì ìåñòà, êîèòî õîðàòà ñà ñâèêíàëè äà ïîñåùàâàò, êúäåòî äà ïî÷èâàò, äà îáùóâàò. Çà ìåí òîâà å ïîëèòè÷åñêè âúïðîñ, ñâúðçàí ñ íàëàãàíå íà ñèìâîëèêà âúðõó îïðåäåëåíè òåðèòîðèè. È ìîæå áè ïîëèòèêà íà ñúñåäíè

Обектив | Брой 218

24

СВОБОДА НА ИЗРАЗЯВАНЕ äúðæàâè. Ïðåäè 100 èëè 200 ãîäèíè Êóðøóì äæàìèÿ å áèëà òÿõíà, èçïúëíÿâàíè ñà áèëè îáðåäè. Ïîñëå å èçîñòàâåíà.

Èáðàõèì Øàòîâ, ïðåäñåäàòåë íà ìþñþëìàíñêîòî íàñòîÿòåëñòâî, Êàðëîâî:

Сега е публична общинска собственост

1,5 млн. души, ако не си искат своето, остават на улицата

Ïî çàêîí çåëåíèòå ïëîùè íå ìîãàò äà áúäàò äàäåíè èëè ïðåîáðàçóâàíè. ×åðâåíàòà äæàìèÿ å áóòíàòà ïðåç 1969 ã. íà íåéíî ìÿñòî å ïîñòðîåíî ëÿòíî êèíî. Îñòàíàëàòà ÷àñò îò çåìÿòà å îçåëåíåíà. Ìþñþëìàíñêîòî íàñòîÿòåëñòâî èñêà äà ñå âúðíå çåìÿòà – ãðàäèíêàòà è ÷àñò îò ÷èòàëèùåòî. È èìà âåðîÿòíîñò ñúäúò äà âúðíå òîçè èìîò.

Ïðåäè 4 ãîäèíè âëÿçîõìå â äæàìèÿòà äà ÿ ïî÷èñòèì, çàùîòî íàðêîìàíè, áåçïðèçîðíè è ìëàäåæè âëèçàò â íåÿ ïðàâÿò ñåêñ, ïèêàÿò, äðîãèðàò ñå – ïîðóãàâàò ìÿñòîòî. È âåäíàãà äîéäå êðèìèíàëíà ïîëèöèÿ è íè îòêàðà â ðàéîííîòî, çàùîòî ñìå áèëè âëåçëè ñ âçëîì â ÷óæäà ñîáñòâåíîñò. Íà äðóãèÿ äåí ÂÌÐÎ è „Àòàêà” òðúãíàõà äà ïðîòåñòèðàò, äà çàùèòàâàò äæàìèÿòà îò ìþñþëìàíèòå! Çàùî 65 ãîäèíè Êóðøóì äæàìèÿ íå äåéñòâà? Çàòâîðåíà å ïðåç 1948 ã. Åäíà îáùíîñò îò 1,5 ìëí. äóøè, àêî íå ñè èñêà ñâîåòî, îñòàâà íà óëèöàòà.

Идеята ни е Куршум джамия да стане картинна галерия Çà ãàëåðèÿ âå÷å èìàìå ïðîåêò è ñïîíñîð. Èëè â ìóçåé íà èñëÿìñêàòà êóëòóðà 15-19 âåê. Òîçè èñê çà Êóðøóì äæàìèÿ å îò 20 ãîäèíè â ñúäà, íå å îò äíåñ è îòñêîðî. Ïðåç ÷åòèðè ãîäèíè ñà âíàñÿíè èñêîâå, çàòîâà íå ñìå èìàëè âúçìîæíîñò äà ÿ ðåêîíñòðóèðàìå. Èìàò äåéñòâàùà äæàìèÿ è òÿ ñå ïîñåùàâà åäâà îò 20 äóøè. Íàïúëíî å äîñòàòú÷íà çà òåõíèòå íóæäè. Çà êàêâî å òîçè èíòåðåñ â öåíòúðà íà ãðàäà ïðè ïîëîæåíèå, ÷å â Êàðëîâî ìþñþëìàíèòå íå ñà ïîâå÷å îò 300-400 äóøè, à öÿëîòî íàñåëåíèå íà ãðàäà å 25 õèëÿäè äóøè.  òðè ñåëà íà îáùèíàòà èìà äæàìèè, çàùî íÿìà èñêîâå çà òÿõ? Çàòîâà êàçâàì, ÷å èíòåðåñúò å ïîëèòè÷åñêè. Èìàìå ïîäêðåïàòà íà îáùåñòâåíîñòòà íà Êàðëîâî. Íàïðàâåíà å ïîäïèñêà ñðåùó âðúùàíåòî íà èìîòèòå. Ñúáðàíè ñà 15 õèëÿäè ïîäïèñà. Âíåñåíè ñà â ÌÑ, â ïàðëàìåíòà è ïðè ïðåçèäåíòà. Òå èìàò ïðàâî äà ïðîìåíÿò çàêîíà è â ïîñëåäñòâèå äà íå ñå äîïóñêàò òàêèâà íåùà. Ïðåç äåêåìâðè íà ìèòèíãà ïðèñúñòâàõà áëèçî 3 õèë. äóøè. Âêëþ÷èõà ñå â ïðîòåñòèòå ïîëèòè÷åñêè ïàðòèè, ÍÏÎ, íî íå ñå ñòèãíà äî åêñöåñè. Íàé-àêòèâíè ñà ôóòáîëíèòå ôåíîâå. Èìà íàïðåæåíèå â ãðàäà è àêî Êóðøóì äæàìèÿ áúäå âúðíàòà, îáùåñòâîòî ùå ñìåòíå, ÷å ìþñþëìàíèòå ñà ïðèâèëåãèðîâàíè.

Èñêúò çà Êóðøóì äæàìèÿ å âíåñåí îò Ãëàâíîòî ìþôòèéñòâî çàåäíî ñ ìþñþëìàíñêîòî íàñòîÿòåëñòâî â Êàðëîâî.  ïðîåêòà íà äæàìèÿòà îò 1926 ã. ñå ïîñî÷âà, ÷å ìÿñòîòî è Êóðøóì äæàìèÿ ñà ñîáñòâåíîñò íà Êàðëîâñêîòî âàêúôñêî íàñòîÿòåëñòâî (Ìþñþëìàíñêî íàñòîÿòåëñòâî – Êàðëîâî). Êàê íÿìà äà èìà íàïðåæåíèå â ãðàäà, ùîì êìåòúò å òðúãíàë ñ èêîíà â ðúöå äà ïðîòåñòèðà ñðåùó íàñ è ñúáðà 3 õèë. äóøè. Äîêàðàë è ôóòáîëíè çàïàëÿíêîâöè îò Ïëîâäèâ, Ñòàðà Çàãîðà è Ñîôèÿ. Êàê íÿìà äà èìà íàïðåæåíèå? Êîãàòî îáÿâèõà ìèòèíãà, ëè÷íî òðúãíàõ ïî êâàðòàëèòå äà ïðàâÿ ñúáðàíèÿ è äà ïðåäóïðåäÿ õîðàòà äà íå èçëèçàò îò äîìîâåòå ñè. Èñêàìå Êóðøóì äæàìèÿ äà ñè ñòàíå äåéñòâàùà äæàìèÿ. Äà íå ñå ïðèòåñíÿâàò îò êîëîíèòå, ÷å ùå ñå ÷óå â öåëèÿ ãðàä àðàáñêà ðå÷.  ßëú äæàìèÿ íå ñå ÷óâàò ìîëèòâèòå îò âèñîêîãîâîðèòåëè è â öåíòúðà íÿìà äà ñå ÷óâà. ×åðâåíàòà äæàìèÿ íå ìîãàò äà íè âúðíàò. Ìîãàò äà ÿ çàìåíÿò ñúñ çåìÿ íà äðóãî ìÿñòî èëè äà íè îáåçùåòÿò. Íî íèå èñêàìå èìîò, à íå ïàðè.

Обектив | Брой 218

25

ИМОТИТЕ НА РЕЛИГИОЗНИТЕ ОБЩНОСТИ

äæàìèÿ è ìÿñòîòî îêîëî íåÿ å 800 êâ. ìåòðà.

Êåìàë Ðàøèä, èìàì íà ßëú äæàìèÿ, Êàðëîâî:

Нашите претенции са за 500 квадрата, които искаме да ни се върнат

Няма толерантност и приемственост на етносите в града Êóðøóì äæàìèÿ å ïîñòðîåíà 1485 ã. îò Êàðëú áåé, ÷èåòî èìå Êàðëîâî íîñè äíåñ. Äæàìèÿòà áèëà îòâîðåíà äî 1948 ã., ñëåä êîåòî ïîä âëèÿíèå íà íîâàòà âëàñò è íàöèîíàëèñòè÷åñêèòå îðãàíèçàöèè ñå çàòâàðÿ ñ ìîòèâà, ÷å å â öåíòúðà íà ãðàäà è ïðå÷è íà ãðàæäàíèòå. Íà ïîñëåäíîòî äåëî íà 14 ôåâðóàðè Àïåëàòèâíèÿò ñúä â Ïëîâäèâ ðåøè àäâîêàòèòå íà äâåòå ñòðàíè äà èçãîòâÿò è ïèñìåíà çàùèòà è ìåñåö ñëåä êàòî áúäàò âíåñåíè, ñúäúò ùå ñå ïðîèçíåñå. ×åðâåíàòà äæàìèÿ ïúê å ñúáîðåíà íà 30 àâãóñò 1969 ã. è ìîòèâúò áèë, ÷å ìèíàðåòî ñòúð÷àëî íàä êóëòóðíèÿ äîì. Çà åäíà íîù ÿ ñúáîðèõà âîåííèòå. Íà äðóãèÿ äåí íèùî íÿìàøå òàì. Íà ìÿñòîòî áåøå çàñàäåí ðàéãðàñ. ×åðâåíàòà

Äåëîòî çà ×åðâåíàòà äæàìèÿ å îòëîæåíî çà àïðèë. Êîãàòî ñòàâà âúïðîñ çà åòíîñèòå, èìà íàïðåæåíèå. Íÿìà òîëåðàíòíîñò è ïðèåìñòâåíîñò íà åòíîñèòå â ãðàäà. Ïðåäè 4 ãîäèíè ßëú äæàìèÿ áåøå ïîäïàëåíà. Êîëêî âðåìå ñå ìèíà îòòîãàâà, îùå íå ñà çàëîâåíè è îñúäåíè ïðåñòúïíèöèòå. Íåïðåêúñíàòî îñêâåðíÿâàò äæàìèÿòà, äîáðå, ÷å òîâà íå ñòàâà ïî âðåìå íà ìîëèòâà. Õâúðëÿò êàìúíè, èçïî÷óïèõà ñòúêëàòà. Íà ôàñàäàòà íà äæàìèÿòà ñà íàïèñàëè “Ñìúðò íà òóðñêàòà ñãàí” - è òîâà ñìå ïðåæèâåëè. Ñåãà çàáåëÿçâàìå, ÷å íàøèòå õîðà íå ñå äâèæàò ìíîãî èç ãðàäà. Íå ñìåÿò... Àêî îáúðíåø âíèìàíèå, ùå çàáåëåæèø, ÷å â çàâåäåíèÿòà íå ìîæåø äà âèäèø òóð÷èí èëè ðîì. Ïðåäè ãîäèíè å áèëî òàêà è ñåãà, ñëåä òîçè ìèòèíã, ïàê.

Христо Христов е поет, пишещ на ромски език. От 2006 г. е разследващ журналист в БХК. Директор на „Джипси ТВ”. Сценарист на три документални филма.

Обектив | Брой 218

СВОБОДА НА ИЗРАЗЯВАНЕ

Ултраси и жандармерия в съдебния спор за вакъфските имоти в Кърджали На 26 февруари се гледа съдебното дело в Кърджалийския окръжен съд във връзка със поредния спор за вакъфските имоти. „Обектив“ потърси за коментар известния съдия Нели Куцкова и районния мюфтия на Кърджали Бейхан Мехмед.

Íåëè Êóöêîâà: Недопустимо е съдът да бъде подлаган на уличен натиск Госпожо съдия, днес в Кърджалийския окръжен съд ще бъде изслушана експертизата на вещите лица относно собствеността на земята, върху която се намира Историческият музей на града. Юристите на Главно мюфтийство настояват, че имат нотариален акт от началото на миналия век, след като местен жител продал нива за духовно училище, а строежът започнал с дарения от продажби на животински кожи за Байрама. На свой ред юристите на Областната управа твърдят, че мюсюлманското вероизповедание не е наследник на местната общност, защото по онова време не е имало регистрирано юридическо лице. Пред сградата на окръжния съд се развяват знамена на идващи от различни краища ултраси и други националистически формирования, мобилизирана е жандармерията за опазване на реда. Как преценявате шансовете на съда в Кърджали да реши справедливо този несъмнено сложен правен спор?

Íå ìîãà äà âçåìà îòíîøåíèå ïî êîíêðåòíèÿ ñïîð, à íÿìàì è ïðàâî. Âñåêè ñúä ðåøàâà è èçëàãà ìîòèâè çà ðåøåíèåòî ñè. Òîâà íå ñà ïðîñòè äåëà, ìíîãî çàâèñÿò îò çàêîíèòå, êîèòî ñúäúò ñëåäâà äà ïðèëîæè, êàêòî è îò äîêàçàòåëñòâàòà, ïðåäñòàâåíè ïî âñÿêî êîíêðåòíî äåëî. Ñëåäâà äà ñå óñòàíîâè êîé å áèë

Обектив | Брой 218

27

СВОБОДА НА ВЕРОИЗПОВЕДАНИЯТА ïúðâîíà÷àëíèÿò ñîáñòâåíèê íà èìîòà, êîãà è ïðè êàêâè óñëîâèÿ å îòíåò òîçè èìîò, ïðîìåíÿë ëè ñå å ïðåç ãîäèíèòå ñòàòóòúò ìó, êîé ðåñòèòóöèîíåí çàêîí ñå ïðèëàãà. Îò îãðîìíî çíà÷åíèå å è êà÷åñòâîòî íà àäâîêàòñêàòà çàùèòà ïî âñÿêî äåëî, íå ñàìî ïî òåçè. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà ñòðàíèòå ñëåäâà äà ïîçíàâàò íå ñàìî çàêîíèòå, êîèòî ñà ïðèëîæèìè îòíîñíî èìîòèòå, à è ïðîöåñóàëíèòå ïðàâèëà, êîèòî ñà ìíîãî ñòðîãè è èçèñêâàò âñè÷êè äîêàçàòåëñòâà äà áúäàò ïðåäñòàâåíè â îïðåäåëåíèòå îò ÃÏÊ (Ãðàæäàíñêèÿ ïðîöåñóàëåí êîäåêñ) ñðîêîâå. Àêî ìå ïèòàòå, ìíîãî ïî-àäåêâàòíî å äà ñå íàåìàò äîáðè àäâîêàòè, îòêîëêîòî àâòîáóñè çà ïðîòåñòèðàùè. Òîâà, çà êîåòî ìå ïèòàòå çà êîíêðåòíîòî äåëî â Êúðäæàëè, çàñåãà ñà ñàìî òâúðäåíèÿ íà äâåòå ñòðàíè ïî äåëîòî. Êàêâî ñúäúò ùå ïðèåìå çà äîêàçàíî,

ïðåäñòîè äà ïðî÷åòåì â ðåøåíèåòî ìó. Îñâåí òîâà, îêðúæíèÿò ñúä å ñàìî ïúðâà èíñòàíöèÿ ïî òåçè äåëà, íàä íåãî èìà îùå 2 èíñòàíöèè, êîèòî äà ïðîâåðÿò ðåøåíèåòî ìó. Ñúñ ñèãóðíîñò íÿêîÿ îò ñòðàíèòå ïî ñïîðà ùå áúäå íåäîâîëíà è ùå îáæàëâà.  êðàéíà ñìåòêà îêîí÷àòåëíî å ðåøåíèåòî íà Âúðõîâíèÿ êàñàöèîíåí ñúä. Ñúþçúò íà ñúäèèòå â Áúëãàðèÿ èçëåçå ñúñ ñòàíîâèùå, ÷å ñúäèÿòà íÿìà ïðàâî äà ñå ïîääàâà íà åìîöèÿ è ëè÷íè ïðèñòðàñòèÿ. È å íåäîïóñòèìî ñúäúò äà áúäå ïîäëàãàí íà óëè÷åí íàòèñê, òîâà å ìíîãî ïî-îïàñíî çà îáùåñòâîòî, îòêîëêîòî çà êîíêðåòíèòå ñúäèè. Ñúäúò íå ïðèåìà çàêîíèòå, òîé ãè ïðèëàãà òàêèâà, êàêâèòî ñà ïðèåòè îò Íàðîäíîòî ñúáðàíèå. È àêî ãðàæäàíèòå ñ÷èòàò, ÷å çàêîíúò å íåñïðàâåäëèâ, ñëåäâà äà ñå îáúðíàò êúì çàêîíîäàòåëÿ.

Ðàéîííèÿò ìþôòèÿ íà Êúðäæàëè Áåéõàí Ìåõìåä: Богомолците трябва да имат свой духовен дом Господин Мехмед, как се чувстват мюсюлманите в града? От сутринта медиите информират за изпратена специално жандармерия пред Кърджалийския окръжен съд, където се гледа делото за вакъфските имоти. Всички се опасяваме да не се повторят кървавите събития от Пловдив миналата седмица!

èìîòè, íÿêîè îò äæàìèèòå ñà êóëòóðíî íàñëåäñòâî, ïðåäíàçíà÷åíè çà òóðèñòè. Òàêàâà å äæàìèÿòà â Øóìåí. Íî èìàìå è ðàáîòåùè äæàìèè, áîãîìîëöèòå òðÿáâà äà èìàò ñâîé äóõîâåí äîì.

 ãðàäà å ñïîêîéíî. Áëàãîäàðíè ñìå íà ïîëèöèÿòà, êîÿòî íå ïîçâîëè äà ñå ñëó÷àò ïðîòèâîïîñòàâÿíèÿ.

Òóðöèÿ âúðíà ïðåäè ãîäèíà èìîò íà Áúëãàðñêàòà ïðàâîñëàâíà öúðêâà çà ìèëèîíè! Òîâà å æåñò êúì áúëãàðñêàòà ñòðàíà! Ñâåòèÿò Ñèíîä ñúùî ñè âúçâúðíà èìîòè, êîèòî ñà áèëè îäúðæàâåíè ïî âðåìå íà êîìóíèçìà. Íåêà äà êàæà – âàêúôñêèòå èìîòè ñà ÷àñò îò êðàñîòàòà íà áúëãàðñêèÿ ïåéçàæ!

Каква е вашата теза за собствеността, върху която е разположен Историческият музей?

Âîäèì äâå äåëà. Åäíîòî å çà ïàðöåëà. Äðóãîòî å çà ñàìàòà ñãðàäà. Òÿ å ïîñòðîåíà îò äàðåíèÿ çà äóõîâíî ó÷èëèùå – ìåäðåñå. Ùå ïðåäñòàâèì è äèïëîìè íà çàâúðøèëè òîâà ó÷èëèùå îùå ïðåç 1952 ã. Èìàìå ÷îâåê, êîéòî å ðàáîòèë è êàòî ïðåïîäàâàòåë, ñ äèïëîìà, èçäàäåíà îò äóõîâíîòî íè ó÷èëèùå. Îùå ïðåç 50-òå ãîäèíè îò ìþôòèéñêîòî íàñòîÿòåëñòâî ñìå èçïðàòèëè ïèñìî äî Ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà îòíîñíî ñãðàäàòà. Îòãîâîðúò å – „òîâà å âàøà ñîáñòâåíîñò“. Èìàìå ìíîãî âàêúôñêè

В публичното пространство се говори за външен натиск…

Навън има ултраси, агитки, как мислите – дали е застрашен етническият мир?

Íå, íå ñå îïàñÿâàì îò íèùî. Òîâà ñà øåïà õîðà. Èñòèíñêèòå ïàòðèîòè ñå ðàçãðàíè÷èõà è îñòðî êðèòèêóâàõà ñáëúñúöèòå â Ïëîâäèâ. Íåêà ôåíîâåòå äà ñè èãðàÿò íà ôóòáîë, äà îñòàâÿò âÿðâàùèòå íà ìèðà! Èíòåðâþòà íà Þëèàíà Ìåòîäèåâà

Обектив | Брой 218

КОЛОНКАТА НА ТАТЯНА ВАКСБЕРГ

Украйна и границите на възможното Íÿêîé äà å âÿðâàë, ÷å Ïóòèí ùå „ïóñíå“ Óêðàéíà? Íàäàëè. Óêðàéíà âèíàãè å áèëà ñõâàùàíà êàòî ðóñêè ïðèäàòúê ïî íåâîëÿ, êàòî åäíà ïðåâçåòà îò Ðóñèÿ „îêðàèíà“, ïîêðàéíèíà. Ñõâàùàíåòî å òîëêîâà óñòîé÷èâî, ÷å äîðè êîãàòî ßíóêîâè÷ ïîáåãíà îò Êèåâ, à óêðàèíöèòå íàõëóõà â îïðàçíåíàòà ìó ðåçèäåíöèÿ, ìíîæåñòâî æóðíàëèñòè òâúðäÿõà, ÷å å ðàíî çà èçâîäè. ×å å ïðåñèëåíî äà ñå òâúðäè, ÷å Ïóòèí å çàãóáèë Óêðàéíà. Íî íå áåøå ðàíî è íå áåøå ïðåñèëåíî. Ñëåä êàòî ïðåæèâÿ çà ïî-ìàëêî îò âåê Ãîëîäîìîð, Õîëîêîñò, ÃÓËÀÃ, îáèêíîâåí êîìóíèçúì è âàðâàðñêè ïîñòêîìóíèçúì, Óêðàéíà óñïÿ äà èçëåçå îò òåçè ëàïè, â êîèòî èçãëåæäàøå çàäóøåíà äî ñìúðò. È òî ñúâñåì íàèñòèíà. Íà ñòðàíàòà òåïúðâà é ïðåäñòîè áèòêà ñ îëèãàðõèÿòà, ñ íàöèîíàëèçìà, ñ áåäíîñòòà è ñ êîðóïöèÿòà, íî âñè÷êî òîâà ñà ïðîáëåìè âòîðî ïîêîëåíèå. Ïúðâîòî – è íåìèñëèìîòî äî â÷åðà – áåøå ïîñòèãíàòî ñ öåíàòà íà ïîâå÷å îò 80 ÷îâåøêè æèâîòà è äúëãè ñåäìèöè ïðîòåñòè, ïðåðàñíàëè â ÷èñòîêðúâíà âîéíà. Íî òîâà áåøå ïîñòèãíàòî ñúùî è ñ ïîìîù îò ÅÑ – ïîðåäåí ôàêò îò ðàíãà íà íåâúîáðàçèìîòî. Äî òîçè ìîìåíò åâðîïåéñêèòå ñòðàíè ñå ñëàâÿò ïîâå÷å ñ íåóìåíèåòî ñè äà äåéñòâàò àäåêâàòíî ïðè êúðâàâè êîíôëèêòè.  ïîñëåäíèòå äâàéñåò ãîäèíè òå ïðåäèìíî èçïóñêàõà øàíñà ñè äà

ñå íàìåñÿò åôåêòèâíî è äà ðàçðåøàâàò êðèçè. Òå áåçäåéñòâàõà, êîãàòî çàïî÷íà þãîñëàâñêàòà âîéíà è ãîäèíè íàðåä ïîâòàðÿõà, ÷å ïðèçîâàâàò çà ìèð. Êîãàòî ÷åòèðè ãîäèíè ïî-êúñíî âîéíàòà ñâúðøè ñúñ çàêúñíÿëîòî ïîñðåäíè÷åñòâî íà ÑÀÙ, îñòàâÿéêè ïîâå÷å îò 100 õèëÿäè æåðòâè, äîéäå âðåìå íà ïîêàÿíèåòî ñ ïîëîâèí óñòà: ñáúðêàõìå, êàçâàõà ïîíÿêîãà â Ïàðèæ è Ëîíäîí; òðÿáâàøå äà áúäåì ïîáúðçè è ïî-åôåêòèâíè. Áåçäåéñòâàõà è êîãàòî çàïî÷íà âòîðàòà âîéíà â ×å÷åíèÿ. Âå÷å ãîäèíè íàðåä ÅÑ áåçñúäúðæàòåëíî ïðèçîâàâà çà ìèð â ðàéîíà è ïëàùà ñ ðåïóòàöèÿòà ñè â ñðåäèòå íà ïðàâîçàùèòíàòà îáùíîñò. Ïîñëåäíîòî, êîåòî ñå î÷àêâàøå îò òàêúâ òðîìàâ, íåðåøèòåëåí è ñúïðè÷àñòåí ñàìî íà äóìè ÅÑ, áåøå äà äîãîâîðè ñâîáîäàòà íà Óêðàéíà. Íî è òîâà ñå ñëó÷è. Ìîæå áè ïî åäíà îñíîâíà ïðè÷èíà – ÷å â ãðóïàòà çà ïðåãîâîðè ïðèñúñòâàøå è ïîëñêèÿò âúíøåí ìèíèñòúð, à íå ñàìî ïðåäñòàâèòåëèòå íà òàêà íàðå÷åíèòå „òðàäèöèîííè“ äåìîêðàöèè â ÅÑ. ×åñòî ñå òâúðäè, ÷å Ïîëøà èìà ñîáñòâåí èíòåðåñ â ñúñåäíà Óêðàéíà, ÷å âîäè òâúðäà àíòèïóòèíñêà ïîëèòèêà è ÷å òîâà, à íå íÿêàêâè

Обектив | Брой 218

29

КОЛОНКАТА НА ТАТЯНА ВАКСБЕРГ àáñòðàêòíè ïðèíöèïè, îáóñëàâÿò äåéíîòî é ó÷àñòèå â ïðåãîâîðíèÿ ïðîöåñ. Òîâà å âÿðíî, íî ñàìî äîíÿêúäå. Ïðåäè ïî÷òè äâàéñåò ãîäèíè ñðåä ìåæäóíàðîäíàòà îáùíîñò èìàøå øåïà õîðà, íàñòîÿâàùè çà âîåííà íàìåñà íà Çàïàäà â Þãîñëàâèÿ. Åäèí îò òÿõ ïàê áåøå ïîëÿê – Òàäåóø Ìàçîâèåöêè. Ïîðåäåí ïðèìåð çà òîâà, êîåòî ÷åñòî çàáðàâÿìå: ÷å áèâøèòå êîìóíèñòè÷åñêè äúðæàâè èìàò ìíîãî ïîâå÷å çà êàçâàíå íà ìåæäóíàðîäíàòà ñöåíà, îòêîëêîòî èçãëåæäà. À î÷åâèäíî è ìíîãî çà ïðàâåíå, êàêòî ïîêàçâà óêðàèíñêèÿò ïðèìåð.

áèçíåñìåíè è äåïóòàòè. Ïî äàííè íà àåðîãàðà Êèåâ êúì âå÷åðòà íà 21 ôåâðóàðè ñà áèëè ïîðú÷àíè 64 èçâúíðåäíè ÷àðòúðíè ïîëåòà, 50 îò êîèòî âå÷å îñúùåñòâåíè. Ìåñòíèòå æóðíàëèñòè è áëîãúðè ïðàâåõà ïðåãëåä íà çàìèíàëèòå: ñàìî çà ïåò ìèíóòè ñå ïîÿâè èíôîðìàöèÿ çà òðèìà äåïóòàòè îò óïðàâëÿâàùàòà ïàðòèÿ, çà çàìåñòíèê-ïðåäñåäàòåë íà ïàðëàìåíòà è çà äâàìà ÷ëåíîâå íà îáùèíñêèÿ ñúâåò. Äðóãî ëåòèùå - „Æóëÿíè“ - ïðåäëîæè ñúùàòà êàðòèíà, íî áåç áðîÿ íà ïîëåòèòå. Îòòàì çàìèíà äðóãà ÷àñò îò äåïóòàòèòå íà ïàðòèÿòà íà ßíóêîâè÷.

Òîâà å èçíåíàäà „äâå â åäíî“ - ÷å ÅÑ óìåå äà áúäå åôåêòèâåí è ÷å äîðè Óêðàéíà ìîæå äà ñå èçòðúãíå îò ðúöåòå íà Ðóñèÿ. Àêî ñå ñúìíÿâàòå, ÷å è äâåòå ñà ôàêò, âèæòå ïúðâîòî êîìþíèêå íà ðóñêîòî âúíøíî ìèíèñòåðñòâî ñëåä êàòî ñòàíà ÿñíî áÿãñòâîòî íà ßíóêîâè÷: íàïèñàíî å ñ ïî òðè îñúäèòåëíè îïðåäåëåíèÿ íà ðåä è âñè÷êèòå ñå îòíàñÿò äî „ïîãðîìàäæèèòå“. Ðå÷íèê, êîéòî èçãëåæäàøå çàáðàâåí îò Ñòàëèíîâî âðåìå, êîãàòî âèíîâíèòå áÿõà îïðåäåëÿíè ñúâñåì îôèöèàëíî êàòî „ïîáåñíåëè êó÷åòà“. Ñ òàçè ðàçëèêà, ÷å äíåñ òîâà å âå÷å ðå÷íèê íà áåçñèëèåòî.

Íî ïàëìàòà íà ïúðâåíñòâîòî ñè îñòàâà çà ëåòèùåòî íà ãðàä Äîíåöê, îòêúäåòî ßíóêîâè÷ íå å ìîãúë äà èçëåòè, çàùîòî ñà ãî ñïðåëè. Åòî êàê å ñòàíàëî òîâà: êîíòðîëüîðèòå ñå îáúðíàëè êúì ïèëîòèòå íà ñàìîëåò, êîéòî òðÿáâàëî äà èçâúðøè èçâúíðåäåí ÷àðòúðåí ïîëåò. Ïîèñêàëè èì äîêóìåíòèòå, ðàçðåøàâàùè òàêúâ ïîëåò, êàêâàòî å îáè÷àéíàòà ïðîöåäóðà. Íî äîêóìåíòè íÿìàëî. Âìåñòî òîâà â ñàìîëåòà ñå ïîÿâèëà ãðóïà âúîðúæåíè ìúæå, êîèòî ïðåäëîæèëè ïàðè íà êîíòðîëüîðèòå, çà äà ïóñíàò ñàìîëåòà äà èçëåòè. È êîíòðîëüîðèòå îòêàçàëè. Ñëåä òÿõ è ïèëîòèòå. Íàêðàÿ äâå áðîíèðàíè êîëè ñå ïðèáëèæèëè äî ñàìîëåòà è êîíòðîëüîðèòå âèäåëè, êàê ïî ñòúëáè÷êàòà ñëÿçúë ßíóêîâè÷, êà÷èë ñå â åäíà îò êîëèòå è çàìèíàë íàíÿêúäå. Èíôîðìàöèÿòà å íà çàìåñòíèê-ïðåäñåäàòåëÿ íà Ãðàíè÷íàòà ñëóæáà.

Äíè íàðåä íàé-ïîñåùàâàíèòå óêðàèíñêè ñàéòîâå áÿõà òåçè íà ëåòèùàòà, ïðèñòàíèùàòà, ñàìîëåòíèòå è ÿõòåíèòå êîìïàíèè. Õîðàòà ñëåäÿõà ÷àñòíèòå ïîëåòè, ñ êîèòî èçäîêàðàíè æåíè íàïóñêàõà Óêðàéíà.  ñîöèàëíèòå ìðåæè ìíîãîçíà÷èòåëíî ñå ãîâîðåøå çà „äàìèòå ñ êó÷åíöàòà“ - èìàøå ñå ïðåäâèä ïîòîêúò ñúïðóãè è ëþáîâíèöè, òðúãíàëè äà ñïàñÿâàò æèâîò è ñúñòîÿíèå íà Çàïàä. Äîêàòî äâàìàòà ìèíèñòðè íà ÅÑ ïðåãîâàðÿõà ñ ßíóêîâè÷, ñúñòàâúò íà ïúòíèöèòå ñå ïðîìåíè – çàìèíàõà ìàñà ÷èíîâíèöè, ìèíèñòðè,

Èñòîðèÿòà ñè ñòðóâà ïîäðîáíîñòèòå çàðàäè èëþñòðàöèÿòà íà òîâà íåðàçáèðàåìî çà Áúëãàðèÿ åäèíñòâî íà ïðîòåñòèðàùè â Êèåâ è êîíòðîëüîðè â ïðîâèíöèàëíî ëåòèùå. À èìåííî òî â êðàéíà ñìåòêà äîâåäå äî ñìÿíàòà íà ãåîïîëèòè÷åñêàòà îðèåíòàöèÿ íà Óêðàéíà.

Татяна Ваксберг е журналист. Автор е на книгата „Милошевич и Трибуналът” и на филма „Технология на злото” за насилствената асимилация на българските турци. Била е кореспондент на Радио „Свободна Европа” в Хага и Вашингтон. Има три национални награди за разследваща и аналитична журналистика. От 2009 г. води колонка в сп. „Обектив“.

Обектив | Брой 218

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГБТ Радослав Стоянов

Подлата атака на АТАКА срещу равенството и основните права на ЛГБТ хората в България Åäâà ëè ìîæå ìíîãî äà ñå ñïîðè ïî àíòèäåìîêðàòè÷íàòà ñúùíîñò íà ïîëèòè÷åñêà ïàðòèÿ „Àòàêà” è ãëàñîâåòå, êîèòî ÿ ïîäêðåïÿò. Íî äîðè äà äîïóñíåì, ÷å òàêúâ âúïðîñ ëåãèòèìíî ìîæå äà ñå ïîñòàâè, áåç äà ñå èçîïà÷àâà ðåàëíîñòòà, òî áúðçî ìîæåì äà ðàçðåøèì òàçè äèëåìà. Äîñòàòú÷íî å äà ïîñî÷èì êàòî ïðèìåð äâå ñêîðîøíè çàêîíîäàòåëíè èíèöèàòèâè íà ïàðëàìåíòàðíî ïðåäñòàâåíèòå íàöèîíàëèñòè, êîèòî ñà ïî ñúùåñòâî äâà îïèòà çà ïîñòèãàíå íà åäíà è ñúùà öåë – îãðàíè÷àâàíå íà ôóíäàìåíòàëíèòå ñâîáîäè íà áúëãàðñêèòå ËÃÁÒ ãðàæäàíè è äàíúêîïëàòöè. Äåí ïðåäè ïðîâåæäàíåòî íà Ñîôèÿ ïðàéä íà 21 ñåïòåìâðè 2013 ã. – ñúáèòèå, ïî-ïîïóëÿðíî êàòî „ãåé ïàðàäúò â Ñîôèÿ“ – îò „Àòàêà” îáÿâèõà, ÷å âíàñÿò çàêîíîïðîåêò çà èçìåíåíèå è äîïúëíåíèå íà Íàêàçàòåëíèÿ êîäåêñ, êîéòî ïðåäâèæäà îò åäíà äî ïåò ãîäèíè çàòâîð è ãëîáà îò ïåò äî äåñåò õèëÿäè ëåâà çà âñåêè, êîéòî „[ê]îéòî ìàíèôåñòèðà ïóáëè÷íî ñâîÿòà èëè íà äðóãè õîìîñåêñóàëíà îðèåíòàöèÿ èëè ïðèíàäëåæíîñò, ÷ðåç îðãàíèçàöèÿ èëè ó÷àñòèå â ìèòèíãè, øåñòâèÿ è ïàðàäè èëè ÷ðåç ñðåäñòâàòà çà ìàñîâà èíôîðìàöèÿ è Èíòåðíåò“.[1]

[1] Íàéäåíîâà, Ï. ÀÒÀÊÀ íàñòîÿâà: Çàòâîð çà äåìîíñòðèðàíå íà õîìîñåêñóàëíîñò. Â-ê „Àòàêà“, 2013, 27 ñåïòåìâðè, îíëàéí èçäàíèå, äîñòúïíî íà àäðåñ: http://www.vestnikataka. bg/2013/09/àòàêà-íàñòîÿâà-çàòâîð-çà-äåìîíñòðèðà/ (ïîñåòåí íà 23.02.2014 ã.).

Òîçè çàêîíîïðîåêò áåøå îòõâúðëåí êàêòî â êîìèñèèòå íà ïàðëàìåíòà, â êîèòî áåøå ðàçïðåäåëåí, òàêà è íà ïúðâî ÷åòåíå â ïëåíàðíà çàëà, íî ñàìî äâà äíè ïî-êúñíî, íàâðúõ 2 ôåâðóàðè 2014 ã., äåïóòàòèòå Äåíèöà Ãàäæåâà è Èëèàí Òîäîðîâ ñúîáùèõà îò ñòóäèîòî íà òåëåâèçèÿ Áè Òè Âè íàìåðåíèåòî äà âíåñàò àíàëîãè÷íà çàáðàíà, íî â Çàêîíà çà ñúáðàíèÿòà, ìèòèíãèòå è ìàíèôåñòàöèèòå.[2] ×å ïîïóëèçìúò å âåðóþ íà „Àòàêà” å áåçñïîðíî. Òåçè ïðåäëîæåíèÿ, êîèòî áåç ñúìíåíèå ñà ïîïóëÿðíè â áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, èäâàò â ìîìåíò, êîãàòî ïàðòèÿòà áåøå äúëáîêî êîìïðîìåòèðàíà îò ðåäèöà ñêàíäàëè è ñïîðåä íÿêîè ñîöèîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ ãóáè ïîäêðåïà. Âèäíî å, ÷å „Àòàêà” å ãîòîâà äà ïëàòè âñÿêàêâà öåíà çà ðåàáèëèòàöèÿ è åëåêòîðàëíà ïîäêðåïà, âêëþ÷èòåëíî áåçïàðäîííîòî ïðåäëàãàíå è àêòèâíî çàùèòàâàíå íà î÷åâèäíî àíòèäåìîêðàòè÷íè çàêîíè. Íåêà ðàçñåÿ ñúìíåíèÿòà íà òåçè, êîèòî íå ñà óáåäåíè äàëè òåçè çàêîíîïðîåêòè íà „Àòàêà” ñà èìåííî òàêèâà.

[2] Àòàêà ùå èñêà çàáðàíà íà ãåé ïàðàäèòå ïðåç Çàêîíà çà ñúáðàíèÿòà, ìèòèíãèòå è ìàíèôåñòàöèèòå. (2014, 3 ôåâðóàðè). www.GamaNews.bg. Äîñòúïíî íà àäðåñ: http://gamanews. bg/2014/02/03/ataka-shte-iska-zabrana-na-gej-paradite-prezzakona-za-sa-braniyata-mitingite-i-manifestatsiite/ (ïîñåòåí íà 23.02.2014 ã.).

Обектив | Брой 218

31

ПОДЛАТА АТАКА НА АТАКА...

Свободата да заглушиш уязвимите Äà çàãëóøèø òåçè, ÷èåòî ìíåíèå ïðîòèâîðå÷è íà òâîåòî, çà ìíîçèíà å åñòåñòâåí ïîðèâ.  äåìîêðàòè÷íîòî îáùåñòâî îáà÷å òàêîâà äåéñòâèå å íåïðèåìëèâî, à ìåæäóíàðîäíîòî çàêîíîäàòåëñòâî çàùèòàâà ãðàæäàíèòå îò ïðîèçâîëíàòà íàìåñà íà äúðæàâàòà (â ñëó÷àÿ â ëèöåòî íà çàêîíîäàòåëèòå îò „Àòàêà”), êîÿòî òúðñè äà îãðàíè÷è ñâîáîäàòà íà ãðàæäàíèòå äà èçðàçÿâàò ìíåíèåòî ñè ïóáëè÷íî ÷ðåç ñëîâî èëè äðóãîÿ÷å, äà ñå ñúáèðàò ìèðíî è äà ñå ñäðóæàâàò. Ïðàâàòà íà ãðàæäàíèòå – àáñîëþòíî âñè÷êè ãðàæäàíè, äîðè òåçè îò åòíè÷åñêè èëè ñåêñóàëíè ìàëöèíñòâà – äà èçðàçÿâàò ìíåíèåòî ñè è äà îðãàíèçèðàò ìèðíè ñúáðàíèÿ ñà ðàçïèñàíè êàêòî â Êîíñòèòóöèÿòà íà Ðåïóáëèêà Áúëãàðèÿ (÷ë. 39 è ÷ë. 43), òàêà è â ìåæäóíàðîäíè ñïîãîäáè, ïî êîèòî äúðæàâàòà íè å ñòðàíà (âæ. íàïð. ÷ë. 10 è 11 îò Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è ÷ë. 19 è 21 îò Ìåæäóíàðîäíèÿ ïàêò çà ãðàæäàíñêè è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà), è êîèòî, ïàê ïî ñèëàòà íà Êîíñòèòóöèÿòà, èìàò ïðåâåñ íàä îíåçè íîðìè íà âúòðåøíîòî ïðàâî, êîèòî èì ïðîòèâîðå÷àò. Äà ñå çàáðàíè íà ÷àñò îò ãðàæäàíèòå, ïðè òîâà îáîáùåíè ïî òÿõíàòà ñåêñóàëíà îðèåíòàöèÿ – õîìîñåêñóàëíèòå, íî íå è îñòàíàëèòå – äà ñå èçðàçÿâàò èëè ñúáèðàò ìèðíî, îñâåí âñè÷êî äðóãî å è äèñêðèìèíàöèîííî, çàùîòî äèñêðèìèíàöèÿòà å èìåííî òðåòèðàíåòî íà íÿêîãî ïî-íåáëàãîïðèÿòíî îò äðóã, êîéòî íå íîñè ïðèçíàê, ïðèçíàò îò çàêîíà êàòî çàùèòåí. Ñåêñóàëíàòà îðèåíòàöèÿ (áåç çíà÷åíèå õåòåðî-, áè- èëè õîìîñåêñóàëíà) å èìåííî òàêúâ ïðèçíàê. Òîâà å òàêà, çàùîòî çàêîíîäàòåëÿò å çàêëþ÷èë, ÷å íèêîé âèä ñåêñóàëíà îðèåíòàöèÿ íà ãðàæäàíèòå íå ìîæå äà îïðàâäàâà ïî-ëîøîòî èì òðåòèðàíå. Òåçè ïðàâà ñà îñíîâíè, çàùîòî áåç òÿõ ãðàæäàíèòå íå áèõà ìîãëè äà ôóíêöèîíèðàò ñâîáîäíî â îáùåñòâîòî – äà ñà íåñúãëàñíè ñ ìíåíèåòî íà äúðæàâàòà èëè äîðè íà ìíîçèíñòâîòî îò îñòàíàëèòå õîðà, äà âúçðàçÿâàò, äà ïðåäîñòàâÿò ëåãèòèìíè (èëè ïúê íåëåãèòèìíè) àðãóìåíòè â çàùèòà íà åäíî èëè äðóãî, äà èçðàçÿâàò âîëÿòà ñè ïóáëè÷íî, êàòî ÷àñò îò îáùåñòâîòî.

Äúðæàâà, êîÿòî íå ïðèçíàâà òåçè ïðàâà íà ãðàæäàíèòå ñè, íÿìà äåìîêðàòè÷åí õàðàêòåð. Åòî çàùî òàêîâà çàêîíîäàòåëñòâî, ìàêàð ïðÿêî äà îùåòÿâà ñàìî ËÃÁÒ õîðàòà, êàñàå âñè÷êè ãðàæäàíè íà îáùåñòâîòî, êîèòî áè òðÿáâàëî äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò – „Ñúùåñòâóâàíåòî íà íåñïðàâåäëèâîñò íÿêúäå å çàïëàõà çà ñïðàâåäëèâîñòòà íàâñÿêúäå“.[3] Äà çàãëóøèø ãëàñîâåòå íà óÿçâèìèòå (èëè äà ìúë÷èø, íàáëþäàâàéêè êàê íÿêîé ãî ïðàâè) å äà âúðæåø ðúöåòå íà æåðòâàòà ñè, çà äà íå ìîæå äà ñå çàùèòè. Íå ìîæåì äà ïðåòåíäèðàìå çà äåìîêðàöèÿ èëè äåìîêðàòè÷íà êóëòóðà, äîêàòî òàêèâà íåùà ñå ñëó÷âàò è ñå òðåòèðàò îò åäíà îãðîìíà ÷àñò îò îáùåñòâîòî íè êàòî ïðèåìëèâè, ÷å äîðè è íåîáõîäèìè.

Фалшивото неравенство като оправдание за действително Íàé-ïîïóëÿðíèÿò (èëè ïîïóëèñòêè – âèå ñè èçáåðåòå) àðãóìåíò ïðîòèâ ïàðàäèòå íà ãîðäîñòòà íà ËÃÁÒ õîðàòà å, ÷å âèäèòå ëè, õåòåðîñåêñóàëíèòå íå îðãàíèçèðàëè òàêèâà øåñòâèÿ. (Äðóãàäå ñúì ïèñàë ïî âúïðîñà çàùî òå ñå íàðè÷àò „ïàðàäè íà ãîðäîñòòà“.)[4] Òîçè àðãóìåíò îáà÷å å çàáëóæäàâàù. Òîé ïðîïóñêà äà îò÷åòå, ÷å õåòåðîñåêñóàëíàòà ðîìàíòèêà, èíòèìíîñò è åðîòèêà èìàò øèðîêà âèäèìîñò â îáùåñòâîòî, òúé êàòî ñà èìïëàíòèðàíè â êóëòóðàòà íè – îò äîïóñòèìîñòòà íà ïóáëè÷íèòå ïðîÿâè íà ïðèâúðçàíîñò â åæåäíåâèåòî è íà óëèöàòà, äî ñëîâåñíàòà è âèçóàëíà êóëòóðà â ðåêëàìèòå è ïðîèçâåäåíèÿòà íà èçêóñòâîòî. Õåòåðîñåêñóàëíàòà îáðàçíîñò å íàâñÿêúäå îêîëî íàñ. Ïðîñòî íå ÿ çàáåëÿçâàìå.  êîíòðàñò íà òîâà åäíîïîëîâàòà èíòèìíîñò íÿìà òàêàâà âèäèìîñò, à â ðåäêèòå ñëó÷àè, êîãàòî ÿ ïîëó÷è, áèâà ñàíêöèîíèðàíà îò îáùåñòâåíîñòòà. Òàêà íàïðèìåð â êðàÿ íà íîåìâðè 2007 ã.

[3] Ìàðòèí Ëóòúð Êèíã â ñâîåòî „Ïèñìî îò áèðìèíãàìñêèÿ çàòâîð“, 16 àïðèë 1963 ã. Äîñòúïíî îíëàéí íà àäðåñ: http://www. africa.upenn.edu/Articles_Gen/Letter_Birmingham.html (ïîñåòåí íà 23.02.2014 ã.).

[4] Ñòîÿíîâ, Ð. Ãîðäîñò. Ñï. „Îáåêòèâ“, áð. 210, 2013, ñòð. 18-21, äîñòúïíî îíëàéí íà àäðåñ: http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/obektiv/radoslav-stoianov/2013-05/gordost/ (ïîñåòåí íà 23.02.2014 ã.).

Обектив | Брой 218

32

ПУБЛИЧНОСТ ЗА ЛГБТ òîãàâàøíèÿò êìåò íà ñòîëèöàòà, Áîéêî Áîðèñîâ, íàðåäè ñâàëÿíåòî íà áèëáîðä, çà êîéòî ìíîãî ãðàæäàíè áÿõà ñèãíàëèçèðàëè, ÷å èìà ïîøëî ñúäúðæàíèå. Êàêâî ïðåäñòàâëÿâàøå òîçè áèëáîðä? Íà íåãî èìàøå õóäîæåñòâåíà ôîòîãðàôèÿ íà áúëãàðñêèÿ òóðáîôîëê èçïúëíèòåë Àçèñ, èçâåñòåí ñ äæåíäúðêóèúð[5] èìèäæà ñè, êîéòî öåëóâà äåêëàðèðàíèÿ ñè òîãàâà ïàðòíüîð Íèêîëàé Ïúðâàíîâ – Êèòàåöà. Äâàìàòà áÿõà ãîëè äî êðúñòà.[6] Ïèòàì ñå – äàëè îáùåñòâîòî áåøå ñêàíäàëèçèðàíî îò áèëáîðä ñ äâàìà ãîëè äî êðúñòà ìúæå? Äàëè àêî äâàìàòà íå ñå öåëóâàõà, à íàïðèìåð ãëåäàõà çàìèñëåíî â õîðèçîíòà íÿêúäå çàä îáåêòèâà, âñå òàêà ãîëè äî êðúñòà, òîçè áèëáîðä áè áèë ñâàëåí? Òâúðäÿ, ÷å íå áè. Äðóã ïðèìåð. Ïðåç 2011 ã. ïðåäàâàíåòî „Õðúòêèòå“ íà òåëåâèçèÿ Áè Òè Âè íàïðàâè ñîöèàëåí åêñïåðèìåíò ñúñ ñêðèòà êàìåðà, êàòî çàñíå ðåàêöèèòå íà ñòîëè÷àíè íà åäíîïîëîâà äâîéêà.

[7] Äâåòå ãåé ìîì÷åòà, ó÷àñòâàùè â åêñïåðèìåíòà, ñå äúðæàõà çà ðúöå è ñå öåëóâàõà íà ïóáëè÷íî ìÿñòî. Ðåàêöèèòå âàðèðàõà îò èðîíè÷åí ïðèñìåõ è ãðèìàñè íà îòâðàùåíèå, äî îòêðîâåíà çàêàíà çà ôèçè÷åñêî íàïàäåíèå íàä äâàìàòà. Âúïðîñúò îáà÷å å â ñúùåñòâóâàíåòî íà ðåàêöèè âúîáùå. Õîðàòà îáè÷àéíî íå ðåàãèðàò íà ïóáëè÷íàòà èíòèìíîñò íà ðàçíîïîëîâè äâîéêè.

îðãàíèçèðàò ïàðàäè, çàùî òîãàâà ãåé õîðàòà ãî ïðàâÿò“, ëåñíî ùå âèäèì êîëêî íåñúñòîÿòåëåí å òîé. Õåòåðîñåêñóàëíèòå õîðà âñúùíîñò ïðàâÿò „ïàðàäè“ åæåäíåâíî, åæå÷àñíî è åæåìèíóòíî. Ïðîñòî íå ãî çàáåëÿçâàò. È â òîâà íÿìà íèùî ëîøî è íåðåäíî. Âúïðîñúò å çàùî ñïîðåä ìíîãî õîðà èìà íåùî ëîøî è íåðåäíî, êîãàòî ñúùîòî ïðàâÿò íåõåòåðîñåêñóàëíèòå? È çàùî íå ðàçáèðàò, ÷å ïàðàäúò èäâà èìåííî êàòî ôîêóñ âúðõó òåçè è ïîäîáíè ïðîáëåìè? Òîëêîâà ñèëíî ëè å àâòîðèòàðíîòî íè ìèñëåíå, êîåòî íè òëàñêà äà íàëàãàìå àãðåñèâíî íà äðóãèòå íàøàòà ïðåäñòàâà çà „íîðìàëíîñò“? Íàëàãàíå, çàùîòî åäíî å äà èçðàçÿâàø ñåáå ñè èëè äà îðãàíèçèðàø ïàðàä, êúäåòî è â äâàòà ñëó÷àÿ íèêîé íå å ïðèíóæäàâàí äà áúäå êàòî òåá, äà ó÷àñòâà èëè äà íå áúäå òîâà, êîåòî å; à äðóãî å äà çàáðàíÿâàø èëè íàêàçâàø òåçè ôîðìè íà èçðàçÿâàíå èëè øåñòâèÿ, ñ êîåòî äå ôàêòî ïðèíóæäàâàø õîðàòà èëè äà áúäàò êàòî òåá, èëè äà òúðïÿò ñàíêöèÿòà.[8]

Целта е запазване на статуквото Ìåðêèòå, ïðîòèâîäåéñòâàùè íà ñëîâîòî íà ËÃÁÒ õîðàòà, èìàò åäíà-åäèíñòâåíà ÿñíà öåë – ïðåñè÷àíå íà ïðîãðåñà ÷ðåç îáåçñèëâàíå íà àðãóìåíòèòå, êîèòî áèõà ìîãëè äà ðàçðóøàò ñòàðîòî õåòåðîñåêñèñòêî ñòàòóêâî.

Òðåòè ïðèìåð. Êðàòúê. Æèâåÿ òî÷íî äî ðèòóàëåí äîì, êúäåòî ñå îðãàíèçèðàò ñâàòáåíè öåðåìîíèè. Îðãàíèçèðàò ñè ñíèìêè îòïðåä, ïðåä ñãðàäàòà, à êîãàòî ïðèñòèãàò è ïîòåãëÿò ïî äîáúð îáè÷àé íàäóâàò êëàêñîíèòå íà àâòîìîáèëèòå ñè. Íÿìà êàê äà ïðîïóñíåø êàêâî ñå ñëó÷âà. È òîâà å íîðìàëíî. Õîðàòà ñà ùàñòëèâè, ïðàçíóâàò, è èñêàò äà èçðàçÿò åìîöèÿòà ñè.

Íîñèòåëèòå íà êîíñåðâàòèâíè èäåè è öåííîñòè ãóáÿò ÷åñòíàòà âîéíà íà ïîëåòî íà îáùåñòâåíèÿ äåáàò. Ëîãè÷íîòî äåéñòâèå â òàêàâà ñèòóàöèÿ å îáåçîðúæàâàíåòî íà ïðîòèâíèêà, çà äà íå ìîæå òîé äà ñå çàùèòè. Èëè ðåêðèìèíèðàíåòî ìó – æåðòâàòà áèâà îáâèíåíà â èíèöèèðàíå íà àãðåñèÿ.[9]

Ïðè òàêà î÷åðòàíàòà êàðòèíà, êàòî ñå âúðíåì íà àðãóìåíòà „õåòåðîñåêñóàëíèòå õîðà íå

[8] Çà íåâèäèìîñòòà êàòî íåáèòèå - Âæ. Ñòîÿíîâ, Ð. Ìèòúò çà „ïàðàäèðàíåòî“. Ñï. „Îáåêòèâ“, áð. 212, 2013, ñòð. 45-47, äîñòúïíî îíëàéí íà àäðåñ: http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/obektiv/radoslav-stoianov/2013-07/mityt-za-paradiraneto/ (ïîñåòåí íà 24.02.2014 ã.).

[9] Ñòðàòåãèÿòà ñ ðåêðèìèíèðàíåòî å êîâàðíà â ñèëàòà ñè äà óáåæäàâà. Òàçè ñòðàòåãèÿ áåøå èçáðàíà è îò èçâåñòíèÿ áúëãàðñêè ðåæèñüîð Àíäðåé Ñëàáàêîâ, êîéòî â êðàÿ íà 2013 ã. áåøå îñúäåí çà õîìîôîáñêè èçêàçâàíèÿ â íàöèîíàëåí òåëåâèçèîíåí åôèð. Ïî ïîâîä îñúäèòåëíîòî ðåøåíèå íà Âúðõîâíèÿ àäìèíèñòðàòèâåí ñúä Ñëàáàêîâ ñå ïîñòàðà äà ñå ïîñòàâè â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî êàòî æåðòâà – íåðàçáðàí øåãàäæèÿ, ÷èåòî ñâîáîäíî ñëîâî å íåëåãèòèìíî îãðàíè÷åíî. Âæ. ïî-ïîäðîáíî Ñòîÿíîâ, Ð. Çà ãåéîâåòå è öèãàðèòå. Ñï. „Îáåêòèâ“, áð. 214, 2014, ñòð. 32-33, äîñòúïíî îíëàéí íà àäðåñ: http://www.bghelsinki.org/bg/publikacii/obektiv/radoslav-stoianov/2014-01/za-gejovete-i-cigarite/ (ïîñåòåí íà 24.02.2014 ã.).

[5] Äæåíäúðêóèúð å îáùà êàòåãîðèÿ îò ïîëîâè èäåíòè÷íîñòè, êîèòî íå ïîïàäàò â ïîëîâàòà áèíàðíîñò ìúæ-æåíà (ò. íàð. öèñíîðìàòèâíîñò) – áåë. àâò.

[6] Êåðåìèä÷èåâà, Â. Áîéêî Áîðèñîâ íàðåäè äà ñâàëÿò õîìîñåêñóàëíèòå áèëáîðäîâå ñ Àçèñ è Êèòàåöà. Â-ê „Äíåâíèê“, 2007, 22 íîåìâðè, îíëàéí èçäàíèå, äîñòúïíî íà àäðåñ: http:// www.dnevnik.bg/print/arhiv_za_grada/2007/11/20/399603_ boiko_borisov_naredi_da_svaliat_homoseksualnite/ (ïîñåòåí íà 23.02.2014 ã.).

[7] Åêñïåðèìåíò: Òîëåðàíòíîñò. (2011). www.btv.bg. Äîñòúïíî íà àäðåñ: http://www.btv.bg/shows/hratkite/videos/eksperimentat/ video/533828329-.html (ïîñåòåí íà 23.02.2014 ã.).

Обектив | Брой 218

33

ПОДЛАТА АТАКА НА АТАКА...

Òúêìî â òîâà ñå êðèå è îñîáåíî îïóñòîøèòåëíàòà ñèëà íà ðóñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî ïðîòèâ „ïðîïàãàíäèðàíåòî íà íåòðàäèöèîííè ñåêñóàëíè âçàèìîîòíîøåíèÿ“ ïðåä íåïúëíîëåòíè, êîåòî áåøå ïðèåòî îò ôåäåðàëíèÿ ïàðëàìåíò ïðåç 2013 ã. Òàçè îáòåêàåìà ôîðìóëèðîâêà ñå èçïîëçâà èìåííî çà äà îãðàíè÷è ñâîáîäàòà íà èçðàçÿâàíå è ìèðíè ïóáëè÷íè ñúáðàíèÿ íà ËÃÁÒ õîðàòà. Ñòèãìàòèçèðàíåòî íà ïîçèòèâíèòå ìíåíèÿ çà õîìîñåêñóàëíîñòòà ÷ðåç åòèêåòèðàíåòî èì êàòî „ïðîïàãàíäà“ (êîåòî îñâåí âñè÷êî äðóãî âíóøàâà íåèñòèííîñò è ïðîçåëèòèçúì â ñúùíîñòòà íà òåçè ìíåíèÿ) å ïåðôèäíà ñòðàòåãèÿ íà ðåïðåñèÿòà, êîÿòî òúðñè äà óíèùîæè äîðè îïèòèòå çà ñúïðîòèâà. Òàêà òîâà çàêîíîäàòåëñòâî ñå îïèðà íà ïîíå äâå ôóíäàìåíòàëíè ëúæè. Ïúðâî, äîïóñêàíåòî, ÷å õîìîñåêñóàëíîñòòà å „çàðàçíà“ è ìîæå äà ñå ðàçïðîñòðàíÿâà ÷ðåç äîñòúïà äî èíôîðìàöèÿ çà íåÿ. È âòîðî, ÷å ïîðàäè ïúðâîòî òàêàâà èíôîðìàöèÿ å âðåäíà çà äåöàòà, à íå íàïðîòèâ – ïîëåçíà, êàêòî çà ãåíåðèðàíåòî íà ïðèåìàíå êúì ðàçëè÷íèòå ó õåòåðîñåêñóàëíèòå ìëàäåæè, òàêà è çà ãåíåðèðàíå íà ñåáåïðèåìàíå ó íåõåòåðîñåêñóàëíèòå.

Къде ни е чувствителността? Åäíî îáùåñòâî, èçïîâÿäâàùî îñúçíàòî äúëáîêè è çäðàâè äåìîêðàòè÷íè öåííîñòè áè òðÿáâàëî äà ðåàãèðà ñ îñòðî ðàçäðàçíåíèå íà îïèòèòå çà åðîçèðàíå íà ñúùèòå òåçè öåííîñòè. Çà ñúæàëåíèå èñòèíàòà å, ÷å ñèëíè ãëàñîâå ïðîòèâ ïðåäëîæåíèÿòà

íà „Àòàêà” íå ñå ÷óõà. Íèòî äîðè îò ïîëèòè÷åñêèòå ïàðòèè. Êàêâî çíà÷è òîâà ìúë÷àíèå? È äðóãî å âàæíî – òîâà ìúë÷àíèå òåãíå íà ôîíà íà øåñòâàùè ïî ìåäèèòå íàöèîíàëèñòè è îòêðèòè íåîíàöèñòè, êîèòî óäîáíî ñå íàñòàíÿâàò â òåëåâèçèîííèòå ñòóäèà íà æóðíàëèñòè èëè íà ñòðàíèöèòå íà âåñòíèöè è áèâàò ïðåäñòàâÿíè êàòî „ïàòðèîòè“, áèâàò èì çàäàâàíè áåççúáè è äåëèêàòíè âúïðîñè, òà äà íå ñå çàñåãíàò, è âúîáùå ïîëó÷àâàò åäèí ìèëîâèäåí èìèäæ íà ëåãèòèìíà ÷àñò îò ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò.[10] À àêî ñòåïåíòà íà ìåäèéíîòî èì ïðèñúñòâèå ñå ñúïîñòàâè ñ òåçè íà ïðàâîçàùèòíèöè èëè ïðåäñòàâèòåëè íà ìàëöèíñòâåíè îáùíîñòè, êàðòèíàòà ñòàâà ïå÷àëíà. Íÿêúäå â ïðåõîäà êúì äåìîêðàöèÿ çàáðàâèõìå, ÷å âñå ïàê òðÿáâà äà íàó÷èì ùî å òî äåìîêðàöèÿ. È äà ñå óâåðèì, ÷å òîâà ùå íàó÷àò è äåöàòà íè, êàêòî è òåõíèòå äåöà. Çàùîòî â ïðîòèâåí ñëó÷àé ñâúðøâàìå â ñèòóàöèÿ, â êîÿòî „òðàäèöèîííàòà áúëãàðñêà òîëåðàíòíîñò“ ñå îêàçâà âàëèäíà ñàìî ñïðÿìî íîñèòåëèòå íà ïðåäðàçñúäúöèòå è äèñêðèìèíàöèÿòà, à íå êúì òåõíèòå æåðòâè.

[10] Ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ìåñåöà äåñåòêè òàêèâà ìåäèéíè îòðàçÿâàíèÿ ïîëó÷èõà ëè÷íîñòè êàòî Àíãåë Äæàìáàçêè (ïàðòèÿ ÂÌÐÎ-ÁÍÄ), Åëåíà Âàòàøêà (Ñäðóæåíèå íà áúëãàðñêèòå ôóòáîëíè ïðèâúðæåíèöè), Áîÿí Ñòàíêîâ-Ðàñàòå (ôîðìàöèÿ „Íàöèîíàëíî åäèíñòâî), äåïóòàòè íà „Àòàêà”, ðàçëè÷íè ïðåäñòàâèòåëè íà íîâîó÷ðåäåíàòà, íî âñå îùå íåðåãèñòðèðàíà îò áúëãàðñêèÿ ñúä Íàöèîíàëèñòè÷åñêà ïàðòèÿ íà Áúëãàðèÿ, è äîðè ÷ëåíîâåòå íà ìåæäóíàðîäíàòà íåîíàöèñòêà ìðåæà „Êðúâ è ÷åñò“ – áåë.àâò.

Радослав Стоянов е студент по психология в НБУ и активист за равните права на лесбийките, гейовете, бисексуалните и транссексуалните хора (ЛГБТ). Той е жалбоподател по дела в обществен интерес, свързани с дискриминацията срещу ЛГБТ хората, етнически, религиозни и възрастови малцинства. Част от екипа на БХК.

Обектив | Брой 218

ПРАВА НА ЧОВЕКА Димитрина Чернева

Малцинства и мнозинства 15 години след ратификацията на конвенцията за защита на малцинствата Преди 15 години България ратифицира един от най-важните документи на Съвета на Европа – Рамковата конвенция за защита на националните малцинства. Страните, които бяха подписали вече тази конвенция, вярваха, че досегашните превратности на европейската история са доказали, че защитата на националните малцинства е от съществено значение за стабилността , демократичната сигурност и мира. Вярваха, че плуралистичните

общества са истински демократичните общества. И че следва да се зачита етническата, културна, религиозна и езикова идентичност на всяко лице, принадлежащо към националните малцинства . Държавите, положили подписите си, се задължаваха да създадат условия за изразяване и запазване на тази идентичност. За да се изгради толерантна и благоденстваща Европа...

Äèìèòðèíà ×åðíåâà ðàçãîâàðÿ çà Ðàìêîâàòà êîíâåíöèÿ ñ ïåòèìà ïðåäñòàâèòåëè íà íàöèîíàëíè ìàëöèíñòâà.

Обектив | Брой 218

35

МАЛЦИНСТВА И МНОЗИНСТВА...

Ñîëîìîí Áàëè, ïðåçèäåíò íà áúëãàðñêèÿ ôèëèàë íà ñâåòîâíàòà åâðåéñêà îðãàíèçàöèÿ „Áíåé Áðèò”:

В обществото има силно напрежение срещу различния Смятате ли, че българската държава изпълнява своите задължения по Рамковата конвенция за защита на националните малцинства за подкрепа на културата на вашето етническо малцинство?

Èçïúëíåíèåòî íà çàäúëæåíèÿòà ïî ÐÊÇÍÌ å ïðîöåñ. Êàêòî ïðè âñè÷êè ïðîöåñè â Áúëãàðèÿ, èìà çàáàâÿíå, íî òî ìîæå äà áúäå îáóñëîâåíî îò ìíîãî ôàêòîðè. Ìèñëÿ, ÷å ñå ïðàâÿò ñòúïêè çà ïîñòèãàíå íà íÿêîè îò èçèñêâàíèÿòà. Äîêîëêî òå ñà â ñúñòîÿíèå äà ïðîìåíÿò ñèòóàöèÿòà êúì ïî-äîáðà, å ìíîãî ñïîðíî.  îáùåñòâîòî èìà ìíîãî ñèëíî íàïðåæåíèå ñðåùó ðàçëè÷íèÿ/ äðóãèÿ è òîâà íåìèíóåìî ñå ïðåíàñÿ âúðõó îò÷åòëèâî îáîñîáåíèòå ìàëöèíñòâà. Каква е преценката ви – доколко работещ е чл. 15 от този документ на Съвета на Европа относно вашето представителство в икономическия и политическия живот?

óñëîâèÿ çà åôåêòèâíîòî ó÷àñòèå íà ëèöàòà, ïðèíàäëåæàùè êúì íàöèîíàëíè ìàëöèíñòâà, â êóëòóðíèÿ, ñîöèàëíèÿ è èêîíîìè÷åñêèÿ æèâîò, êàêòî è â îáùåñòâåíèòå äåéíîñòè, ïî-ñïåöèàëíî îíåçè, êîèòî ãè çàñÿãàò. Åâðåéñêàòà îáùíîñò èìà äîñòàòú÷íî äúëúã è ñêúï èñòîðè÷åñêè îïèò ïî îòíîøåíèå íà ó÷àñòèåòî â îáùåñòâåíèòå ïðîöåñè. Íà áàçà íà íåãî íèå íå ìîæåì äà ñè ïîçâîëèì äà ÷àêàìå äúðæàâàòà äà íè ñúçäàâà ñïåöèàëíè óñëîâèÿ çà ó÷àñòèå â îáùåñòâåíèÿ æèâîò. Âèíàãè áè ìîãëî äà ñå ïîñòèãíå îùå – ïðèìåðíî Íàöèîíàëíèÿò ñúâåò çà ñúòðóäíè÷åñòâî ïî åòíè÷åñêèòå è èíòåãðàöèîííèòå âúïðîñè áè ìîãúë äà ñå ïðåâúðíå â ðàáîòåù îðãàí, à íå â òàáåëêà. Íî çà òîâà ñà íóæíè äâå ñòðàíè. Ó÷àñòèåòî â ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò å âúïðîñ íà ëè÷åí èçáîð è íà ïàðòèåí óñòàâ è íå ñúì âèæäàë íÿêàêâè ôîðìàëíè ñïúíêè çà ó÷àñòèå íà åâðåè â ïîëèòè÷åñêè ôîðìàöèè.

Ñòðàíèòå ñå çàäúëæàâàò äà ñúçäàâàò íåîáõîäèìèòå

Îðõàí Òàõèð, þðèñò è àêòèâèñò çà ÷îâåøêè ïðàâà, ïðåäñåäàòåë å íà „Ãðàæäàíñêî îáùåñòâî â äåéñòâèå“:

Води се политика на деетнизация Смятате ли, че българската държава изпълнява своите задължения по Рамковата конвенция за защита на националните малцинства за подкрепа на културата на вашето етническо малцинство?

Íå, çàùîòî ñå âîäè ïîëèòèêà íà äååòíèçàöèÿ, êîÿòî öåëè ðîìñêîòî ìàëöèíñòâî äà ñå ïðåâúðíå â ñîöèàëíî óÿçâèìà ãðóïà. Ðîìñêèÿò åçèê, èñòîðèÿ è êóëòóðà îòñúñòâàò îò ó÷èëèùàòà, âìåñòî òîâà øîêîâî íà ðîìñêèòå äåöà ñå íàëàãà åäèí íåðàçáèðàåì è ÷óæä çà òÿõ åçèê, êàêúâòî â ìíîãî ñëó÷àè ñå ÿâÿâà áúëãàðñêèÿò åçèê. Òåçè îáðàçîâàòåëíè ìåòîäè ñà îòäàâíà îòõâúðëåíè â ìîäåðíèòå ñòðàíè, êúäåòî

ìàé÷èíèÿò åçèê íà äåòåòî ñå ñ÷èòà çà öåííîñò è ñå íàìèðà ïîä ñïåöèàëíà çàêðèëà íà äúðæàâàòà, à îôèöèàëíèÿò åçèê ñå ó÷è ïðåç ìàé÷èíèÿ. Çà ñúæàëåíèå èíñòðóìåíò íà òàçè ïîëèòèêà ñå ÿâÿâàò íÿêîè íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè. Каква е преценката ви – доколко работещ е чл. 15 от този документ на Съвета на Европа относно вашето представителство в икономическия и политически живот?

×ë. 15 ñå îòíàñÿ äî åôåêòèâíî ó÷àñòèå íà ëèöà, ïðèíàäëåæàùè êúì íàöèîíàëíè ìàëöèíñòâà â êóëòóðíèÿ, ñîöèàëíèÿ è èêîíîìè÷åñêèÿ æèâîò

Обектив | Брой 218

36

ПРАВА НА ЧОВЕКА íà ñòðàíàòà. Çà äà îòãîâîðèì íà âúïðîñà çà ó÷àñòèåòî íà òåçè ëèöà, ïúðâî òðÿáâà äà èçÿñíèì èìà ëè íàöèîíàëíè ìàëöèíñòâà â áúëãàðñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî? Çàùîòî, äîêàòî èìà òîëêîâà ìíîãî

óíèâåðñèòåòñêè ïðîôåñîðè, ïîëèòèöè è ÷èíîâíèöè, êîèòî îòðè÷àò ñàìîòî ïîíÿòèå íàöèîíàëíî ìàëöèíñòâî, íÿìà êàê ÷ëåíîâåòå íà òåçè ìàëöèíñòâà äà ñå ïî÷óâñòâàò êàòî ïúëíîöåííè õîðà.

Êîðìàí Èñìàèëîâ, ïðåäñåäàòåë íà Íàðîäíàòà ïàðòèÿ „Ñâîáîäà è äîñòîéíñòâî”, êîÿòî å ÷àñò îò Ðåôîðìàòîðñêèÿ áëîê:

Все още в България не е установен демократичният стил на включване и интеграция Смятате ли, че българската държава изпълнява своите задължения по Рамковата конвенция за защита на националните малцинства за подкрепа на културата на вашето етническо малцинство?

 îñíîâàòà íà ÐÊÇÍÌ å ïîëèòèêàòà íà ïðèçíàâàíå è ïðåçóìïöèÿòà çà ðàâíîòî äîñòîéíñòâî íà ðàçëè÷íèòå êóëòóðè. Ñïîðåä òàçè êîíöåïöèÿ åäíî ïëóðàëèñòè÷íî è äåìîêðàòè÷íî îáùåñòâî òðÿáâà íå ñàìî äà óâàæàâà åòíè÷åñêàòà, åçèêîâàòà è ðåëèãèîçíàòà ñàìîáèòíîñò íà ëèöàòà, ïðèíàäëåæàùè êúì îïðåäåëåíî íàöèîíàëíîòî ìàëöèíñòâî, íî è äà ñúçäàâà ïîäõîäÿùè óñëîâèÿ, äàâàùè èì âúçìîæíîñò äà èçðàçÿâàò, ñúõðàíÿâàò è ðàçâèâàò òàçè ñàìîáèòíîñò.  òîçè ñìèñúë, âñå îùå â Áúëãàðèÿ íå å óñòàíîâåí èçöÿëî äåìîêðàòè÷íèÿò ñòèë íà âêëþ÷âàíå è èíòåãðàöèÿ. Âçàèìíàòà òúðïèìîñò è ñúâìåñòíîòî ñúæèòåëñòâî íå îçíà÷àâà ïúëíîöåííà èíòåãðàöèÿ è ðàâíîïðàâíî ó÷àñòèå â æèâîòà íà îáùåñòâîòî. Èçâúí ïîëèòè÷åñêèòå ïðåäñòàâèòåëè äîñòúïúò äî ñðåäñòâàòà çà ìàñîâî îñâåäîìÿâàíå íà

äðóãè ëèöà îò òóðñêîòî ìàëöèíñòâî å îãðàíè÷åí è íåäîñòàòú÷åí. Ëèïñâàò èëè ñà îãðàíè÷åíè óñëîâèÿòà çà èçïîëçâàíå íà òóðñêèÿ åçèê â îòíîøåíèÿòà ñ àäìèíèñòðàòèâíèòå îðãàíè, ïîëèöèÿòà è ïðàâîðàçäàâàòåëíèòå îðãàíè.  ñèñòåìàòà íà ñðåäíîòî îáðàçîâàíèå íÿìà âúçìîæíîñò çà îáó÷åíèå íà òóðñêè åçèê âúïðåêè ïîòðåáíîñòòà îò òàêîâà. Äúðæàâàòà íå ïîäïîìàãà èçäàâàíåòî íà ó÷åáíèöè çà èçó÷àâàíåòî íà ìàé÷èí åçèê. Íå ñå îòïóñêà ïðÿêî ôèíàíñèðàíå çà ñðåäíèòå è âèñøèòå äóõîâíè ó÷èëèùà è èíñòèòóòè íà ìþñþëìàíñêàòà îáùíîñò â ñòðàíàòà. Каква е преценката ви – доколко работещ е чл. 15 от този документ на Съвета на Европа относно вашето представителство в икономическия и политически живот?

Íå áèõ êàçàë, ÷å èìà ïðå÷êè ïðåä ó÷àñòèåòî è ïðåäñòàâèòåëñòâîòî íà áúëãàðñêèòå òóðöè â èêîíîìè÷åñêèÿ è ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò íà ñòðàíàòà.

Обектив | Брой 218

37

МАЛЦИНСТВА И МНОЗИНСТВА...

Íèêîëàé Êþðê÷èåâ, èçïúëíèòåëåí äèðåêòîð íà Öåíòúðà çà àðîìúíñêè åçèê è êóëòóðà â Áúëãàðèÿ:

България изпълнява частично конвенцията за защита на националните малцинства Смятате ли, че българската държава изпълнява своите

Áàëêàíèòå ñ 2000-ãîäèøíà èñòîðèÿ, ïîòîìöè íà ëàòèíèçèðàíè òðàêè è èëèðè, è ñìÿòàìå çà íåîáõîäèìî äúðæàâàòà äà íè ïîäêðåïè è äà íè íàñî÷è â êàíäèäàòñòâàíåòî çà ôèíàíñèðàíå íà ïðîåêòè îò Åâðîïåéñêèòå ôîíäîâå. Àðìúíèòå ñà îáåäèíåíè â ìåæäóíàðîäíà íåïðàâèòåëñòâåíà îðãàíèçàöèÿ - Ñúâåò íà àðìúíèòå, â êîÿòî ÷ëåíóâàò ïðåäñòàâèòåëè íà îáùíîñòèòå â Àëáàíèÿ, Áúëãàðèÿ, Ãúðöèÿ, Ìàêåäîíèÿ, Ðóìúíèÿ è Ñúðáèÿ – äúðæàâè, êúäåòî èçïúëíåíèåòî íà ÐÊÇÍÌ å àíàëîãè÷íî.

задължения по Рамковата конвенция за защита на националните малцинства за подкрепа на културата на вашето етническо малцинство?

Áúëãàðèÿ èçïúëíÿâà ÷àñòè÷íî ñúîòâåòíàòà êîíâåíöèÿ è ïîäêðåïÿ êóëòóðíîòî íè ðàçâèòèå, íî ñðåäñòâàòà, êîèòî äúðæàâíèòå èíñòèòóöèè îòïóñêàò çà íàøèòå äåéíîñòè, íå ñà äîñòàòú÷íè çà ïúëíîöåííîòî è ðàöèîíàëíî ðåàëèçèðàíå íà êóëòóðàòà íà àðìúíèòå ó íàñ. Íèå ñìå ìàëêà åòíè÷åñêà îáùíîñò, àâòîõòîííî íàñåëåíèå íà

Âàñèë ×àïðàçîâ, æóðíàëèñò è îáùåñòâåíèê, ñúçäàòåë íà ðîìñêèÿ âåñòíèê „Äðîì Äðîìåíäàð” è íà ñï. „Î ðîìà”:

Спрямо ромите има целенасочена асимилаторска политика Ñìÿòàòå ëè, ÷å áúëãàðñêàòà äúðæàâà èçïúëíÿâà ñâîèòå çàäúëæåíèÿ ïî Ðàìêîâàòà êîíâåíöèÿ çà çàùèòà íà íàöèîíàëíèòå ìàëöèíñòâà çà ïîäêðåïà íà êóëòóðàòà íà âàøåòî åòíè÷åñêî ìàëöèíñòâî? Íå, íè íàé-ìàëêî. Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ìîæå äà ñå îòáåëåæè è îòñòúïëåíèå îò çàâîþâàíîòî: ëèïñâàò ðîìñêè èçäàíèÿ – âåñòíèöè, ñïèñàíèÿ, êíèãè. Ðîìñêèÿò åçèê íå ñå èçó÷àâà â áúëãàðñêèòå ó÷èëèùà, çàêðèòà áå ñïåöèàëíîñòòà íà÷àëíà ïåäàãîãèêà è ðîìñêè åçèê â óíèâåðñèòåòà. Ëèïñâàò öåíòðîâå, êîèòî äà ñúõðàíÿâàò è ðàçâèâàò ðîìñêàòà êóëòóðà. Óíèùîæåí áå êîíêóðñúò çà ðîìñêà ïîåçèÿ, ïîñâåòåí íà ïîåòà Óñèí Êåðèì. È òîâà ñå ñëó÷âà ñ öåëåíàñî÷åíà ïîëèòèêà, íå áåç ïîìîùòà íà ðîìè, êîèòî ñå ïîñòàâÿò â óñëóãà íà àñèìèëàòîðñêèòå

íàìåðåíèÿ íà ïîëóãðàìîòíèòå ñè íà÷àëíèöè. Êàêâà å ïðåöåíêàòà âè – äîêîëêî ðàáîòåù å ÷ë. 15 îò òîçè äîêóìåíò íà Ñúâåòà íà Åâðîïà îòíîñíî âàøåòî ïðåäñòàâèòåëñòâî â èêîíîìè÷åñêèÿ è ïîëèòè÷åñêè æèâîò? Òîâà èçèñêâàíå íà êîíâåíöèÿòà íå ñúùåñòâóâà çà áúëãàðñêàòà äåéñòâèòåëíîñò. Íåùî ïîâå÷å – ðîìñêè ïðåäñòàâèòåëè íÿìà äîðè â ÍÑÑÅÈÂ, ñúçäàäåí ïî èíèöèàòèâà íà Îáåäèíåíèÿ ðîìñêè ñúþç. Îò 28 åêñïåðòè ïî åòíè÷åñêèòå âúïðîñè â îáëàñòíèòå óïðàâè ñàìî òðèìà ñà ðîìè.  ïàðëàìåíòà ãîäèíè íàðåä èìà ïî åäèí-åäèíñòâåí ðîì. Ìàëöèíà ñà ðîìèòå â ìåñòíîòî óïðàâëåíèå.

Обектив | Брой 218

ПРАВА НА ЖЕНИТЕ Ния Кирякова

За обществото, в което най-разпространената псувня е да насилиш сексуално нечия майка Обектив | Брой 218

39

ЗА ОБЩЕСТВОТО, В КОЕТО... Ïî îáÿä íà 14-òè ôåâðóàðè âëÿçîõ â òàêà ëþáèìèÿ Òåàòúð 199 ñ âúîäóøåâåíî î÷àêâàíå è ñ èçâåñòíè ðåçåðâè. Ïðåäñòîåøå äèñêóñèÿ ìåæäó çàáåëåæèòåëíè æåíè âúðõó âúïðîñè çà íàñèëèåòî íàä ìîìè÷åòà è æåíè. Áÿõ âúîäóøåâåíà, çàùîòî èìàì íóæäà îò ïðîñòðàíñòâî, â êîåòî äà ãîâîðèì çà ïîñòîÿííî èçñèïâàùàòà ñå âúðõó íàñ àáñóðäíà àìàëãàìà îò íàñàäåíè ñîöèàëíè ïîðÿäêè, ïîëîâè ðîëè, æåíîìðàçêè øåãè â ìåäèè è åæåäíåâíè ðàçãîâîðè, õîìîôîáèÿ, îòðèöàíèå.  „íàñ“ âêëþ÷âàì, ìîæå áè äðúçêî, ñåáå ñè è âñè÷êè â òîâà îáùåñòâî – íåçàâèñèìî äàëè îñúçíàâàò äèñêóðñà, â êîéòî ñà ïîñòàâåíè, èëè íå. Èìàõ èçâåñòíè ðåçåðâè çàðàäè îñíîâàòåëêàòà íà ò. íàð. äâèæåíèå „Åäèí ìèëèàðä ñå èçïðàâÿò çà ñïðàâåäëèâîñò“, ïèñàòåëêàòà Åâà Åíñëúð, àâòîðêà íà ñáîðíèêà „Ìîíîëîçè çà âàãèíàòà“, “Congo Stigmata” è îáåêò íà ñåðèîçíè îáâèíåíèÿ â ïîëîâ åñåíöèàëèçúì è òðàíñôîáèÿ, êîëîíèàëèçúì, ðàñèçúì è õåòåðîíîðìàòèâíîñò. Êðèòèêèòå èäâàò îò ðàçëè÷íè íåïðèâèëåãèðîâàíè ãðóïè. Îáùíîñòè íà êîðåííîòî íàñåëåíèå íà Àìåðèêà îáâèíÿâàò Åíñëúð, ÷å “ïðèâàòèçèðà“ äâèæåíèåòî èì è äîðè äàòàòà íà âúçïîìåíàíèå íà èç÷åçíàëèòå èì æåíè è ìîìè÷åòà.  îòãîâîð íà èíèöèàòèâàòà íà Åíñëúð äà ïîñâåòè òàçãîäèøíîòî èçäàíèå íà „Åäèí ìèëèàðä ñå èçïðàâÿò çà ñïðàâåäëèâîñò“ íà áîðáèòå íà êîðåííîòî íàñåëåíèå íà Àìåðèêà, àêòèâèñòè îò òåçè îáùíîñòè ïîñî÷âàò, ÷å èñòèíñêîòî è èñêðåíî ñúþçíè÷åñòâî îò íåéíà ñòðàíà áè áèëî äà ãè îñòàâè òå äà ãîâîðÿò ñàìè çà ñåáå ñè, ñàìè äà îïðåäåëÿò îò êàêâî èìàò íóæäà è äîðè ïðîñòî äà îòèäå íà íÿêîå îò âúçïîìåíàíèÿòà, êîèòî ñàìèòå òå îðãàíèçèðàò. Ñ àêöåíòà íà âàãèíàòà êàòî åäíîçíà÷íèÿ ñèìâîë íà æåíàòà, ìíîãî òðàíñïîëîâè õîðà êðèòèêóâàò äâèæåíèåòî êàòî åñåíöèàëèñòêî è èçêëþ÷âàùî æåíèòå, ÷èéòî äæåíäúð íå ñúâïàäà ñ áèîëîãè÷íèÿ èì ïîë. Ðàäèêàëíè ôåìèíèñòè îòðè÷àò äâèæåíèåòî ñ àðãóìåíòà, ÷å å ðåôîðìàòîðñêî è ïîâúðõíîñòíî è ñå ïðèñúåäèíÿâàò êúì êðèòèêèòå íà öâåòíîêîæèòå ôåìèíèñòè çà òîâà, ÷å äâèæåíèåòî íà Åíñëúð ïðèâàòèçèðà áîðáàòà è èñòîðèÿòà èì è íå ñúçäàâà èñòèíñêà ñîëèäàðíîñò ìåæäó æåíè ñ ðàçëè÷íà ðàñîâà è êëàñîâà ïðèíàäëåæíîñò – êðèòèêà, ñïîäåëÿíà â ñîöèàëíèòå ìðåæè ÷ðåç õàøòàãà #SolidarityIsForWhiteWomen.

Ðåçåðâèòå ìè íå ñå ðàçñåÿõà è ñëåä êàòî ðàçãîâîðúò çàïî÷íà, è ñëåä êàòî ìèíà ïîâå÷å îò ïîëîâèí ÷àñ îò íåãî. Íå çàùîòî êàçâàíîòî áå ìàëîâàæíî èëè ãðåøíî. Íàïðîòèâ, ñòàòèñòèêèòå ñà íåîáõîäèìè è âàæíè, êàêòî áå âàæíî äà îòáåëåæèì ëèïñàòà íà ñèñòåìàòè÷íà ñòàòèñòèêà çà ïîñòðàäàëèòå îò íàñèëèå â Áúëãàðèÿ, çà çàâåäåíèòå äåëà ïî òàêèâà ñëó÷àè è çà áðîÿ òàêèâà äåëà, çàâúðøèëè ñ ïðàâîñúäèå. Âàæíî å è äà ñìå îñâåäîìåíè è äà èçïîëçâàìå âñè÷êè çàêîíîäàòåëíè âúçìîæíîñòè çà ïðåâåíöèÿ íà íàñèëèåòî. Âàæíî å è âñè÷êè äà çíàåì êàêâè óñëóãè ñúùåñòâóâàò çà ïîäêðåïà íà ïîñòðàäàëè îò íàñèëèå è íà èçâúðøèëèòå íàñèëèå – êàêòî ìåäèöèíñêà, òàêà è ïñèõîëîãè÷åñêà è ïðàâíà ïîäêðåïà, çà äà ìîæåì äà ïîìîãíåì íà ñåáå ñè èëè íà áëèçêè è äðóãè ïîñòðàäàëè, êîèòî ìîæå äà ñå íóæäàÿò îò òÿõ. Âñè÷êè óñèëèÿ, âðåìå, âîëÿ, ëþáîâ è óïîðñòâî íà õîðàòà, êîèòî ãîâîðèõà íà 14-òè, ñà áåçöåííè è äîñòîéíè çà óâàæåíèå è ïîäêðåïà. Çàùî òîãàâà ó ìåí ñå îáðàçóâà ïî÷òè ôèçè÷åñêè îñåçàåìî íàïðåæåíèå ñ âñÿêà ñëåäâàùà ìèíóòà, â êîÿòî æåíèòå íà ñöåíàòà ïðåäñòàâÿõà ðàáîòàòà ñè â ïðåðàçêàç? Çàùîòî å òàêàâà ðÿäêîñò äà èìàìå òàêúâ ôîðóì, ñúáðàë òàêèâà ñèëíè æåíè, ÷å å æàëêî äà ïðîïóñíåì âúçìîæíîñòòà äà íàçîâåì íåùàòà ñ èñòèíñêèòå èì èìåíà. Çàùîòî ïîâå÷å îò ïîëîâèí ÷àñ ïàòðèàðõàëíèÿò ñòðîé îñòàíà ðîçîâèÿ ñëîí â ñòàÿòà – î÷åâèäåí, íî íåíàçîâàí. Ñòàòèñòèêèòå, òåëåôîííèòå ëèíèè è äðóãè ïîäðîáíîñòè ìîæåì äà îñòàâèì âúðõó ëèñòîâêèòå, êîèòî äîìàêèíèòå ãðèæëèâî áÿõà ïîäðåäèëè è îñòàâèëè íà ðàçïîëîæåíèå çà âñè÷êè ïðèñúåäèíèëè ñå. Ñåãà å âàæíî äà íà÷åðòàåì îáù ïúò íàïðåä.

Кои неща да назовем и какви истински имена? Ìàðèÿ Ãàáðèåë, åâðîäåïóòàò, ïîä÷åðòà, ÷å òðÿáâà äà ñå ðàáîòè çà ïðåâåíöèÿ. Êúäå òðÿáâà äà çàïî÷íå ïðåâåíöèÿòà è êàêâî âñúùíîñò èñêàìå äà ïðåäîòâðàòèì? Ïî-âàæåí âúïðîñ: êîãà è çàùî íÿêîé ñè ïîçâîëÿâà äà íàñèëâà è òîðìîçè íÿêîãî è êàêâà å ïðè÷èíàòà ÷åñòî è íàñèëíèêúò, è íàñèëâàíèÿò äà ïðèåìàò òîâà íàñèëèå çà íîðìàëíî, çàñëóæåíî è ïðèåìëèâî?

Обектив | Брой 218

40

ПРАВА НА ЖЕНИТЕ

Ìîìåíòúò, â êîéòî ñå óñïîêîèõ è îòïóñíàõ â ìåêèòå ñåäàëêè â òåàòðàëíàòà çàëà, áå, êîãàòî æåíèòå ïðåä ìåí çàïî÷íàõà äà ãîâîðÿò çà îáùåñòâîòî íè – çà åçèêà íà âñåêèäíåâèåòî, çà òðàäèöèèòå, çà ïîëîâîòî ñòåðåîòèïèçèðàíå.

íà îáùî îñíîâàíèå. Íàèñòèíà ëè? Äóìàòà å åäíà è êîíîòàöèèòå, êîèòî âëàãàìå â íåÿ ñå îáðúùàò îáðàòíî êúì ïúðâîíà÷àëíî îïèñâàíîòî îò íåÿ, à èìåííî – ÷îâåê ñ âàãèíà, è ñúçäàâàò îáñòàíîâêà, â êîÿòî å ëîø êúñìåò äà ñè ñå ðîäèë ñ òàêàâà.

Îòäúõíàõ ñè, çàùîòî çàïî÷íàõìå äà ãîâîðèì çà ïðè÷èíèòå çà ìðà÷íèòå ñòàòèñòèêè, òàì, êúäåòî èçîáùî ñúùåñòâóâàò, è çà íóæäàòà îò êðèçèñíè öåíòðîâå è âðåìåííè ïðèþòè çà õîðà, èçáÿãàëè îò íàñèëíè÷åñêè âðúçêè.

Òâúðäî óáåäåíà ñúì, ÷å åçèêúò ôîðìèðà ðåàëíîñòòà íè. Íà 12-òè ôåâðóàðè â àíòèäèñêðèìèíàöèîííàòà ðóáðèêà íà Äàðèê ðàäèî è Áúëãàðñêèÿ õåëçèíêñêè êîìèòåò „Äàé ìè ïðàâîòî” ïðàâîçàùèòíè÷êàòà Ìàðèÿíà Êàöàðîâà ôîðìóëèðà òîâà òàêà:

Îòäúõíàõ ñè, çàùîòî ÷óâàõ îò ÷óæäè óñòà èäåèòå, êîèòî ñå áîðÿ äà îáñúæäàì äîðè ñ íàé-áëèçêè õîðà, îòõâúðëÿùè êðèòèêèòå ìè êàòî äðåáíàâè, ñáúðêàíè èëè êàòî ïðîÿâà íà ëèïñà íà ÷óâñòâî çà õóìîð.

Êîãàòî âèæäàø äðóãèÿ êàòî íå÷îâåê èëè êàòî ïîìàëêî ÷îâåê îò òåá, òîãàâà ìîæåø äà ñè ïîçâîëèø äà ãî áèåø. Êîãàòî ñìåòíåø äðóãèÿ çà ðàçëè÷åí îò òåá, çà íå÷îâåê, òè ìîæåø äà íàïðàâèø âñè÷êî ñ íåãî.

Èìà, èìàì, èìàìå íóæäà äà îáñúæäàìå â íàøåòî îáùåñòâî çàùî íàé-ðàçïðîñòðàíåíàòà ïñóâíÿ è êëåòâà å çàêàíàòà äà íàñèëèø ñåêñóàëíî íå÷èÿ ìàéêà. Äàëè íÿìà íåùî îáùî è ñ ôàêòà, ÷å ïî âðåìå íà âîéíà èçíàñèëâàíåòî íà âðàæåñêèòå æåíè ñå èçïîëçâà êàòî îðúæèå. Âñúùíîñò èçíàñèëâàò è ìúæåòå îò âðàæåñêàòà ñòðàíà è òîâà ñå ñ÷èòà çà åäíî îò íàé-æåñòîêèòå è óíèçèòåëíè íàêàçàíèÿ – äà ñâåäåø åäèí ìúæ äî ñòàòóñà íà æåíà, êîÿòî áèâà ïðîíèêâàíà. Äðóãàòà îáèäà, êàêòî àäâîêàò Ìàðãàðèòà Èëèåâà îòáåëÿçà, å äà íàðå÷åø íÿêîãî æåíñêè ïîëîâ îðãàí. Íî òîâà å ñàìî øåãà è äîðè íå å ñúùîòî – äóìàòà èìà è äðóãî çíà÷åíèå, íàïðèìåð ìåêóøàâ, íåñïàçâàù àíãàæèìåíòè èëè íåêàäúðíèê

Êîãà âèæäàìå íÿêîãî êàòî ïî-ìàëêî îò ÷îâåê? Åçèêúò å òîâà, êîåòî å ïîçâîëÿâàëî íà ìíîãî ãðóïè õîðà äà îòðåêàò ÷îâå÷íîñòòà íà äðóãè ãðóïè õîðà – ïðèìåðè ñà êîëîíèçàöèîííàòà åïîõà, Õîëîêîñòà, êîíôëèêòúò â Ðóàíäà, äîðè îïèòèòå íà íàöèîíàëèñòè÷åñêèòå ãðóïè ó íàñ çà äèêòóâàíå íà äèñêóðñà îêîëî áåæàíñêèòå âúïðîñè. Òåçè ïðîöåñè íà ïîäìÿíà íà åçèêà ñå èçâúðøàò åæåäíåâíî è ñå èçâúðøâàò îò íàñ ñàìèòå – ÷ðåç øåãè, ÷ðåç îáèäè è ïñóâíè. Êàêòî êàçà Ìàðèÿíà Êàöàðîâà, äåõóìàíèçèðàùèÿò „îáðàç ñå ñúçäàâà îò ìåäèèòå è ñðåäàòà”. Èçãëåæäà áåçîáèäíî è â òîâà å îïàñíîñòòà. Íå å ëåñíî è íå ñòàâà âåäíàãà äà ñå îòêàæåì îò âñè÷êè äóìè è èñòîðèè, êîèòî ïðàâÿò

Обектив | Брой 218

41

ЗА ОБЩЕСТВОТО, В КОЕТО... îáùåñòâåíîòî íè ñëîâî èçòî÷íèê íà íàñèëèå, íî àêî íå ñìå ãîòîâè äà ïðåãëúòíåì òîâà íåóäîáñòâî, òðÿáâà äà ñìå ãîòîâè äà íîñèì îòãîâîðíîñòòà çà ïðîèçòè÷àùîòî íàñèëèå. Èìàìå íóæäà äà îáñúæäàìå òîâà íàøå ÷óâñòâî çà õóìîð, êîåòî íîðìàëèçèðà íàñèëèåòî íàä æåíè (÷óâàëè ëè ñòå âèöà çà ïåðíèøêàòà èçíåâÿðà?) è íàä íåõåòåðîñåêñóàëíè õîðà, çàùîòî â îñíîâàòà ñè òî å æåíîìðàçêî è, àêî ãîâîðèì çà ïðåâåíöèÿ, òðÿáâà äà ìó îòäåëèì ñåðèîçíî âíèìàíèå. Èìàì, èìàìå, èìà íóæäà äà îáñúæäàìå êàòî îáùåñòâî ïîëîâèòå ñòåðåîòèïè, â êîèòî âúçïèòàâàìå ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ. Îò öâåòîâèòå ñõåìè äî ïîâåäåí÷åñêèòå íîðìè, òå íå ïðîñòî îãðàíè÷àâàò õîðèçîíòèòå çà ðàçâèòèå, òå ñîöèàëèçèðàò äåöàòà â ÷åðíîáåëè ðîëè, êîèòî íåèçáåæíî ùå âëÿçàò â êîíôëèêò ñ èñòèíñêèòå èì æåëàíèÿ, èíñòèíêòè è óáåæäåíèÿ â åäèí èëè äðóã ìîìåíò. Òîçè êîíôëèêò, íàé-îïðîñòåíî, ïðè÷èíÿâà ñòðàäàíèå íà áúäåùèòå ìúæå, êîãàòî ñå ÷óâñòâàò ñëàáè, íî çíàÿò, ÷å å íåäîïóñòèìî äà ãî ïîêàæàò, íà áúäåùèòå æåíè, êîèòî ñà âúçïèòàíè äà âÿðâàò, ÷å äà èìàò ìíåíèå, äà ñå óòâúðæäàâàò è äà ñå öåíÿò, ñà îòáëúñêâàùè êà÷åñòâà çà åäíà æåíà, êàêòî è çà âñè÷êè îíåçè äåöà, êîèòî íå ñïàäàò â òàçè ïîëîâà áèíàðíîñò (íàïðèìåð èíòåðïîëîâè è òðàíñïîëîâè õîðà). ×àñò îò òåçè ñòåðåîòèïè å è âðåäíàòà ëîãèêà, ÷å ñåêñóàëíî íàñèëåíàòà æåíà ñàìà å ïðåäèçâèêàëà ïîñåãàòåëñòâîòî ñ ïîâåäåíèå, îáëåêëî, óïîòðåáà íà àëêîõîë è êàêâîòî ñå ñåòèòå äðóãî. Ñ áëàãîäàðíîñò ïðî÷åòîõ â áðîøóðà íà ôîíäàöèÿ „Àñîöèàöèÿ Àíèìóñ” èçáðîåíè èìåííî òåçè ïîãðåøíè îáâèíåíèÿ ñïðÿìî ïðåòúðïåëèòå ñåêñóàëíî íàñèëèå ïîä çàãëàâèåòî „Çà íàñ Íå å âÿðíî, ÷å”. Áèõ ïðåäëîæèëà åäèíñòâåíî äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å îò ñåêñóàëíî íàñèëèå ìîæå äà ïîñòðàäà âñåêè, íåçàâèñèìî îò çàÿâåíèÿ èëè âúçïðèåìàí íåãîâ ïîë.

Çà íàñ ÍÅ Å ÂßÐÍÎ, ÷å: „Æåíèòå ñè ãî èçïðîñâàò.“ „Æåíèòå ñè èçìèñëÿò èëè ïðåóâåëè÷àâàò â èçíàñèëâàíåòî.“ „Æåíèòå â îñêúäíî îáëåêëî è ïðåäèçâèêàòåëíî ïîâåäåíèå áèâàò èçíàñèëâàíè.“ „Æåíèòå âñå ïàê èçïèòâàò óäîâîëñòâèå, êîãàòî ãè èçíàñèëâàò.“ Òîâà ñà çàáëóäè, ÷ðåç êîèòî îòãîâîðíîñòòà çà íàñèëèåòî ñå ïðåõâúðëÿ âúðõó ïîñòðàäàëèòå è ñå îïðàâäàâàò èñòèíñêèòå âèíîâíèöè. Êîãàòî ãîâîðèì çà ïðåâåíöèÿ íà ñåêñóàëíîòî íàñèëèå, íåêà ñå çàìèñëèì íàä äóìèòå íà àäâîêàò Ìàðãàðèòà Èëèåâà, êîÿòî ïðèçîâà ðîäèòåëèòå íå äà ó÷àò äúùåðèòå ñè êàê äà ñå äúðæàò „ïðèëè÷íî” è äà ñå îáëè÷àò „ïðèñòîéíî”, à äà âúçïèòàò ñèíîâåòå ñè â óâàæåíèå êúì ìîìè÷åòàòà è æåíèòå, òÿõíîòî ïðîñòðàíñòâî, ñúãëàñèå è èçðàçÿâàíå.

Път напред? Предложения, непретендиращи за изчерпателност - Äà ñúçäàâàìå ïðîñòðàíñòâà, â êîèòî äà ãîâîðèì çà ïðåæèâÿâàíèÿòà íè íà íàñèëèå – âåðáàëíî, ïñèõîëîãè÷åñêî, ôèçè÷åñêî, ñåêñóàëíî. Äà òúðñèì íà÷èíè íà âêëþ÷âàíå â òåçè ïðîñòðàíñòâà íà íåïðèâèëåãèðîâàíè ãðóïè õîðà.

- Äà ñå âñëóøâàìå â ÷óæäèòå èñòîðèè è äà ïîçâîëÿâàìå íà íåïðèâèëåãèðîâàíèòå ãðóïè ñàìè äà èçãðàæäàò ñâîÿ ãëàñ è äà ãîâîðÿò çà íóæäèòå è ïðîáëåìèòå ñè.

- Äà ñìå îñâåäîìåíè êàê äà ïîìîãíåì íà ïîñòðàäàëè îò íàñèëèå.

- Äà ñå çàìèñëèì îòêðîâåíî è íàä åçèêà, êîéòî óïîòðåáÿâàìå. Äà ïðåìàõíåì îò åçèêà ñè äóìè è êîíñòðóêöèè, ñúçäàâàùè íàñèëèå. Ñ òúðïåíèå è ëþáîâ äà ãîâîðèì ñ áëèçêèòå íè çà åçèêà, êîéòî óïîòðåáÿâàò è çàùî å âðåäåí çà âñè÷êè.

Ния Кирякова е учила международни отношения във Великобритания, Канада и Косово. В момента работи в програма “Кампании и комуникации” на Българския хелзинкски комитет.

Обектив | Брой 218

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА

Михаил Екимджиев

Кой ще пази правата ни от Европейския съд по правата на човека?  ïîñëåäíî âðåìå ãðàæäàíè è ìåäèè âñå ïîíàñòîé÷èâî ïîñòàâÿò âúïðîñà: “Êàêâî ñå ñëó÷âà â Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà?”.  “ìðåæàòà” ïðî÷åòîõ äîðè ïðèçèâè çà ïðîòåñòè ñðåùó “íàìåñàòà íà äúðæàâàòà ïðè ðåøàâàíåòî íà äåëàòà ñðåùó Áúëãàðèÿ”. Íàïðåæåíèåòî å ïðîâîêèðàíî îò áëàíêåòíèòå ïèñìà, ñ êîèòî Ñòðàñáóðãñêèÿò ñúä “ïîçäðàâè” çà Íîâà ãîäèíà ñòîòèöè áúëãàðè, ñúîáùàâàéêè èì, ÷å òåõíèòå æàëáè ñà îáÿâåíè çà íåäîïóñòèìè. Copy-paste – ïèñìàòà ñå îòëè÷àâàò ñ ëàêîíè÷íà íåÿñíîòà è áþðîêðàòè÷íà àðîãàíòíîñò.  òÿõ íÿìà ìîòèâè, ñî÷åùè êîíêðåòíè íåäîñòàòúöè íà îòõâúðëåíèòå îïëàêâàíèÿ. Âìåñòî òîâà, áóêâàëíî íà òðè ðåäà, áåçõàáåðíî å îòáåëÿçàíî, ÷å “óñëîâèÿòà çà äîïóñòèìîñò, ïðåäâèäåíè â ÷ëåíîâå 34 è 35 îò Êîíâåíöèÿòà, íå ñà èçïúëíåíè”.

íà èíäèâèäóàëíèòå æàëáè, òàêà è ìíîãî “ïîäóñëîâèÿ” è îñîáåíè õèïîòåçè, ðåøàâàíè íååäíîçíà÷íî îò Ñúäà. Ìèñòèêàòà ñå çàñèëâà îò ôàêòà, ÷å íÿêîè îò îáÿâåíèòå çà íåäîïóñòèìè îïëàêâàíèÿ ñà ïðàâíî è ôàêòîëîãè÷íî ñõîäíè ñ äðóãè “áúëãàðñêè” êàçóñè, ðåøåíè îò ñúùèÿ ñúä â ïîëçà íà æàëáîïîäàòåëèòå. Ëîãè÷íèÿò âúïðîñ “Çàùî?” ïðåâàíòèâíî å ïàðèðàí ñ óëòèìàòèâíèÿ òîí íà ïîñëåäíèòå èçðå÷åíèÿ îò ïèñìàòà: “ ... ñåêðåòàðèàòúò íà Ñúäà íå ïðåäîñòàâÿ äîïúëíèòåëíà èíôîðìàöèÿ îòíîñíî ïðîâåäåíîòî çàñåäàíèå è íå áè ìîãúë äà ïðîäúëæè ïî-íàòàòúøíà êîðåñïîíäåíöèÿ ñ Âàñ ïî ñúùèòå âúïðîñè. Ñúãëàñíî ïðàâèëàòà íà Ñúäà, íÿìà äà ïîëó÷èòå äðóãà äîêóìåíòàöèÿ âúâ âðúçêà ñ òàçè æàëáà, à ïðåïèñêàòà ùå áúäå óíèùîæåíà â åäíîãîäèøåí ñðîê îò äàòàòà íà ðåøåíèåòî”.

Началото Ëîãè÷åñêî äåøèôðèðàíå íà òîâà çàãàäú÷íî ïîñëàíèå å íåâúçìîæíî, çàùîòî ÷ë. 34 è ÷ë. 35 ñúäúðæàò êàêòî áàçèñíèòå óñëîâèÿ çà äîïóñòèìîñò

Âúïðîñúò “Çàùî?” äîáè àêòóàëíîñò è â êîíòåêñòà íà ìíîãîçíà÷èòåëíèòå äàííè îò ãîäèøíèÿ

Обектив | Брой 218

43

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА äîêëàä íà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà (ÅÑÏ×), ïóáëèêóâàí íà 30 ÿíóàðè 2014 ã. Îòãîâîðúò ïðåäïîëàãà êðàòêà ðåòðîñïåêöèÿ íà èíñòèòóöèîíàëíàòà èñòîðèÿ íà ÅÑÏ×. Ñúäúò â Ñòðàñáóðã å ñúçäàäåí ñ óíèêàëåí ìåæäóíàðîäåí äîãîâîð – Êîíâåíöèÿòà çà çàùèòà íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è îñíîâíèòå ñâîáîäè (ÊÇÏ×ÎÑ), ðàòèôèöèðàíà íà 4 íîåìâðè 1950 ã. Ñëåä Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà åëèòèòå íà îáåçêðúâåíàòà Ñòàðà Åâðîïà ïðåãðúùàò èäåÿòà çà ñúçäàâàíå íà åâðîïåéñêî ïðîñòðàíñòâî íà ñâîáîäà è âúðõîâåíñòâî íà çàêîíà, áàçèðàíî íà îáùè öåííîñòè è äîñòèæåíèÿ. Òàêà å ñúçäàäåí Ñúâåòúò íà Åâðîïà (ÑÅ), êàòî ïîëèòè÷åñêè ïðîòîòèï íà îáåäèíåíà Åâðîïà. Ïúðâîòî óñëîâèå çà ÷ëåíñòâî â ÑÅ å ðàòèôèöèðàíåòî íà Êîíâåíöèÿòà. Òÿ íå ñàìî çàäúëæàâà “âèñîêîäîãîâàðÿùèòå” ñòðàíè äà ñúáëþäàâàò ÷îâåøêèòå ïðàâà êàòî þðèäè÷åñêè è öåííîñòåí ôóíäàìåíò íà äåìîêðàòè÷íîòî îáùåñòâî, íî è âúîðúæàâà âñè÷êè ãðàæäàíè, ñäðóæåíèÿ è þðèäè÷åñêè ëèöà ñ ïðàâî íà æàëáà äî ÅÑÏ×. Òàêà “áàùèòå” íà Êîíâåíöèÿòà ñúçäàâàò îáùîäîñòúïåí, íàäíàöèîíàëåí ñúä êàòî ðàáîòåù ìåõàíèçúì çà çàùèòà íà îñíîâíèòå ïðàâà è ñâîáîäè. Çà÷èòàéêè íàöèîíàëíèÿ ñóâåðåíèòåò íà äúðæàâèòå ÷ëåíêè è ïúðâîñòåïåííàòà ðîëÿ íà íàöèîíàëíèòå èì ñúäèëèùà, ÅÑÏ× îñèãóðÿâà ñõîäíà ïî ôîðìà è ñúïîñòàâèìà ïî ñòåïåí çàùèòà íà âñåêè, íàìèðàù ñå ïîä òÿõíà þðèñäèêöèÿ. Äî êðàÿ íà 50-òå ãîäèíè íà 20 âåê Êîíâåíöèÿòà å ðàòèôèöèðàíà îò Àâñòðèÿ, Áåëãèÿ, Âåëèêîáðèòàíèÿ, Ãåðìàíèÿ, Äàíèÿ, Èðëàíäèÿ, Èñëàíäèÿ, Èòàëèÿ, Ëþêñåìáóðã, Õîëàíäèÿ, Íîðâåãèÿ, Òóðöèÿ è Øâåöèÿ. Ïðåç 1974 ã. êúì íåÿ ñå ïðèñúåäèíÿâàò Ãúðöèÿ, Ôðàíöèÿ è Øâåéöàðèÿ. Íàé-ãîëÿìîòî òåðèòîðèàëíî ðàçøèðÿâàíå íà Ñúâåòà íà Åâðîïà å ñëåä ðàçïàäàíåòî íà ñîöèàëèñòè÷åñêèÿ áëîê â íà÷àëîòî íà 90-òå ãîäèíè. Òî âîäè äî ïî÷òè òðîéíî óâåëè÷àâàíå íà áðîÿ íà äúðæàâèòå ÷ëåíêè. Ñðåä òÿõ ñà íå ñàìî ñòðàíèòå îò Öåíòðàëíà Åâðîïà è Áàëêàíèòå, íî è äúðæàâè êàòî Ðóñèÿ, Óêðàéíà, Áåëàðóñ, Àëáàíèÿ, Ãðóçèÿ è Àçåðáàéäæàí. Ïàçÿ íîñòàëãè÷åí ñïîìåí îò òåçè “ãîäèíè íà íåâèííîñò”.  ïåðèîäà 1991-1995 ã. ÑÅ ñúáèðàøå â Ñòðàñáóðã “ìëàäè” àäâîêàòè îò íîâèòå

èçòî÷íîåâðîïåéñêè äåìîêðàöèè. Îáó÷åíèåòî èì çà ðàáîòà ñ Êîíâåíöèÿòà öåëåøå àêòèâèçèðàíå íà äåéíîñòòà è ïîâèøàâàíå íà èíñòèòóöèîíàëíèÿ àâòîðèòåò íà ÅÑÏ×. Ëåêòîðèòå ñïîäåëÿõà, ÷å îò ãîäèíè Ñúäúò ðàáîòè íà “íèñêè îáîðîòè” ïîðàäè ìàëêèÿ áðîé æàëáè. ßâíî âúòðåøíèòå ìåõàíèçìè íà çàïàäíîåâðîïåéñêèòå äúðæàâè äàâàõà íàäåæäíà ïðàâíà çàùèòà íà îñíîâíèòå ïðàâà è ñâîáîäè è ÅÑÏ× íå îïðàâäàâàøå îáùåñòâåíèòå î÷àêâàíèÿ. Ãîëÿìà ÷àñò îò ðàáîòàòà ìó ïî îíîâà âðåìå áåøå ïîñâåòåíà íà åäíîòèïíè, ïîâòàðÿùè ñå æàëáè ãëàâíî ñðåùó Èòàëèÿ è Òóðöèÿ. Èìàøå êðèòèêè, ÷å ïàðèòå íà äàíúêîïëàòöèòå ïîòúâàò â íååôåêòèâíè ñòðóêòóðè, ðàáîòåùè ïîä îðãàíèçàöèîííèÿ ñè êàïàöèòåò, êîèòî íå îïðàâäàâàò ðàçõîäèòå çà èíñòèòóöèîíàëíàòà èì èçäðúæêà.

Как Европейският съд по правата на човека стана “Източноевропейски”? Ïîñëàíèåòî êúì èçòî÷íîåâðîïåéöèòå áåøå ÿñíî: “Çíàåì, ÷å èìàòå òåæêè ïðàâîçàùèòíè ïðîáëåìè. Ïèøåòå æàëáè è ùå Âè ïîìîãíåì äà ãè ðåøèòå”. Äåëàòà â Ñòðàñáóðã òîãàâà ïðîäúëæàâàõà 2-3 ãîäèíè – êîëêîòî áåøå îáè÷àéíàòà ïðîäúëæèòåëíîñò íà ïúðâîèíñòàíöèîííèòå ïðîèçâîäñòâà â ñîôèéñêèòå ñúäèëèùà. Ñïîðåä íàèâèñòè÷íè ñòàòèñòè÷åñêè î÷àêâàíèÿ, ðàçøèðÿâàíåòî íà ÑÅ íà èçòîê ùåøå äà óâåëè÷è áðîÿ íà äåëàòà â ÅÑÏ× ïðîïîðöèîíàëíî íà áðîÿ íà íàñåëåíèåòî â íîâîïðèñúåäèíåíèòå äúðæàâè. Æåëàíèåòî çà ïúëíîöåííà íàòîâàðåíîñò ñå ñáúäíà êàòî ïðîêëÿòèå. Ñúäúò áóêâàëíî áåøå çàòðóïàí îò ëàâèíà èçòî÷íîåâðîïåéñêè äåëà. Áþðîêðàòè÷íàòà ñòàòèñòèêà ÿâíî íå áåøå îò÷åëà ðåøàâàùè èñòîðè÷åñêè è íàðîäîïñèõîëîãè÷åñêè ôàêòîðè - íåäîâåðèåòî íà õîðàòà îò áèâøèÿ ñúâåòñêè áëîê êúì íàöèîíàëíèòå èì ñúäèëèùà, êàêòî è íåíàâèñòòà íà ïîñòòîòàëèòàðíèòå äúðæàâè êúì ïðàâàòà íà ÷îâåêà, êîèòî äîñêîðî áÿõà çàêëåéìÿâàíè êàòî èäåîëîãè÷åñêà äèâåðñèÿ. Èñòîðè÷åñêàòà èíåðöèÿ çà èãíîðèðàíå íà ÷îâåøêèòå ïðàâà îò òåçè äúðæàâè ñèñòåìíî “ïðîèçâåæäàøå” îãðîìåí áðîé íàðóøåíèÿ. Íåàäåêâàòíîñòòà íà âúòðåøíîòî èì ïðàâî è íà “ìåñòíèòå” èíñòèòóöèè ïðàâåõà ÅÑÏ× åäèíñòâåí êîðåêòèâ è ïîñëåäíà íàäåæäà íà õîðàòà çà

Обектив | Брой 218

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА ñïðàâåäëèâîñò. Ïðåç 1998ã., êîãàòî Ðóñèÿ ñå ïðèñúåäèíè êúì Êîíâåíöèÿòà, Åâðîïåéñêèÿò ñúä âå÷å ñå çàäúõâàøå. Î÷åðòàâàùîòî ñå öóíàìè îò ðóñêè æàëáè íàïðàâè ñèòóàöèÿòà êðèòè÷íà. Òîâà íàëîæè ïúðâàòà ñúùåñòâåíà ðåôîðìà, îñúùåñòâåíà ñ Ïðîòîêîë ¹ 11 îò 1 íîåìâðè 1998 ã. Ñ íåãî áåøå ïðåêðàòåíà äåéíîñòòà íà Åâðîïåéñêàòà êîìèñèÿ êúì ÑÅ, êîÿòî ñå ïðîèçíàñÿøå êàòî ïúðâà èíñòàíöèÿ ïî äîïóñòèìîñòòà íà æàëáèòå. Ñúäúò, êîéòî ðàçòî÷èòåëíî çàñåäàâàøå íà ñåñèè, ñòàíà ïîñòîÿííî äåéñòâàù. Ïðîìåíèõà ñå è íåãîâèòå ïðàâèëà. Ïî ñúîáðàæåíèÿ çà ïðîöåñóàëíà èêîíîìèÿ òîé çàïî÷íà äà ñå ïðîèçíàñÿ åäíîâðåìåííî ïî äîïóñòèìîñòòà è ïî ñúùåñòâîòî íà îïëàêâàíèÿòà. Ðåøåíèÿòà çà íåäîïóñòèìîñò íà æàëáèòå çàïî÷íàõà äà ñå ïîñòàíîâÿâàò îò “òðè÷ëåíêè”, à ïî-êúñíî è îò åäèí ñúäèÿ. Ïàðàëåëíî ñ âúíøíèÿ íàòèñê îò íåóäúðæèìîòî óâåëè÷àâàíå íà æàëáèòå ñå çàäúëáî÷àâàøå è âúòðåøíàòà îðãàíèçàöèîííà è öåííîñòíà êðèçà â ÅÑÏ×. Ïðèñúåäèíÿâàíåòî íà äåñåòêè èçòî÷íîåâðîïåéñêè è ïîëóåâðîïåéñêè äúðæàâè ïðîìåíè ñúîòíîøåíèåòî íà ñèëèòå ñðåä ñúäèèòå â ñúñòàâà íà Ñúäà. Òúé êàòî âñÿêà äúðæàâà ÷ëåíêà èçïðàùà ïî åäèí “íàöèîíàëåí” ñúäèÿ â ÅÑÏ×, ñëåä 2004 ã. ïðåäñòàâèòåëèòå íà áèâøèòå ñîöèàëèñòè÷åñêè äúðæàâè ïðåâèøàâàõà ïî áðîé ñúäèèòå îò ñòàðà Åâðîïà. Òîçè ôàêò å îò îñîáåíî çíà÷åíèå, òúé êàòî ïðè ðåøàâàíåòî íà äåëàòà, ãëàñúò íà ñúäèèòå îò Ìàêåäîíèÿ, Ìîëäîâà, Àëáàíèÿ è Àçåðáàéäæàí òåæè òî÷íî òîëêîâà, êîëêîòî íà êîëåãèòå èì îò Ãåðìàíèÿ, Ôðàíöèÿ, Âåëèêîáðèòàíèÿ è Èòàëèÿ. Ñúùèíñêèÿò ïðîáëåì îáà÷å íå å â ÷èñëåíîòî ïðåâúçõîäñòâî íà èçòî÷íîåâðîïåéñêèòå ìàãèñòðàòè, à â ïðîôåñèîíàëíèÿ èì ïðîôèë. Ïî ñòàð íàðîäåí îáè÷àé äúðæàâèòå íå âèíàãè èçïðàùàõà â Ñòðàñáóðã íàé-äîñòîéíèòå è íàéåðóäèðàíèòå þðèñòè.  óíèñîí ñ äîìèíèðàùèòå ïîëèòè÷åñêè íðàâè, çà íÿêîè ñòðàíè áåøå ïî-óäîáíî äà èçïðàùàò ïîëèòè÷åñêè ïðîòåæåòà ñ ðàçíîðîäíè çàâèñèìîñòè. Ïîìíèì çëîïîëó÷íèÿ îïèò íà íàø çàì.-ìèíèñòúð íà ïðàâîñúäèåòî îò ïðàâèòåëñòâîòî íà ÍÄÑÂ, êîéòî ñå ñàìîïðåäëîæè, ñàìîèçáðà è ïî÷òè óñïÿ äà ñå ñàìîèçïðàòè çà íàöèîíàëåí ñúäèÿ â ÅÑÏ×. Ñàìî ðåøèòåëíàòà íàìåñà îò ÑÅ è îñòðàòà ðåàêöèÿ íà ïðàâîçàùèòíèöè â Áúëãàðèÿ ïîïðå÷è ñêàíäàëíàòà “ãðåøêà” äà ñòàíå ïå÷àëíà ðåàëíîñò. Îñâåí ïîëèòè÷åñêèòå çàâèñèìîñòè

è îáè÷àéíî ñúïðîâîæäàùàòà ãè íåêàäúðíîñò, ÷èñëåíàòà äîìèíàöèÿ íà èçòî÷íîåâðîïåéñêèòå ñúäèè äîâåäå äî öåííîñòíà äåçîðèåíòàöèÿ íà ñúäà. Ñîöèàëèñòè÷åñêàòà ïðàâíà øêîëà, ïðåç êîÿòî ñà ïðåìèíàëè ïîâå÷åòî íàöèîíàëíè ñúäèè îò íîâîïðèñúåäèíåíèòå äúðæàâè, ìàðãèíàëèçèðà èíäèâèäóàëíèòå ïðàâà çà ñìåòêà íà êîëåêòèâíèÿ èíòåðåñ è âîëÿòà íà òîòàëèòàðíàòà äúðæàâà. Çàòîâà, äîðè äà íå ñà ïîëèòè÷åñêè çàâèñèìè, íÿêîè ñúäèè ñà ìàíòàëèòåòíî îáðåìåíåíè îò èäåîëîãè÷åñêè è åòàòèñòêè äîãìè, êîèòî äðàìàòè÷íî ñå áèÿò ñ åâðîïåéñêèòå ïðàâíè òðàäèöèè è êóëòóðà.

Какво да се прави? Âúíøíèÿò íàòèñê îò äåñåòêèòå õèëÿäè íîâè æàëáè, ñú÷åòàí ñ âúòðåøíà èäåéíà è öåííîñòíà ïîëèôîíèÿ âêàðàõà ÅÑÏ× â èíñòèòóöèîíàëåí ñòóïîð. Ïðîäúëæèòåëíîñòòà íà íÿêîè äåëà íàäõâúðëè 10 ãîäèíè, à ïðåç ñåïòåìâðè 2011 ã. “âèñÿùèòå” æàëáè ñòàíàõà 160 000.  òàçè ñèòóàöèÿ ëîãè÷íîòî î÷àêâàíå áåøå ÅÑÏ× è ÑÅ äà èçïîëçâàò â ìàêñèìàëíà ñòåïåí àâòîðèòåòà ñè çà íàòèñê ñïðÿìî äúðæàâèòå “ðåöèäèâèñòè”, êîèòî îò ãîäèíè ïðîèçâåæäàò íàé-ìíîãî ñèñòåìíè, åäíîòèïíè è ïîâòàðÿùè ñå íàðóøåíèÿ, äåìîíñòðèðàéêè ïðåíåáðåæåíèå êúì àíãàæèìåíòèòå ñè ïî Êîíâåíöèÿòà. Òâúðäèòå è ðàçóáåæäàâàùè ìåðêè, âêëþ÷èòåëíî ïîñòàíîâÿâàíå íà ïèëîòíè ðåøåíèÿ è óâåëè÷àâàíå íà ïðèñúæäàíèòå îáåçùåòåíèÿ çà ñèñòåìíè íàðóøåíèÿ, èçãëåæäàõà íàäåæäíà ïðåâåíöèÿ ñðåùó ôàêòè÷åñêîòî èãíîðèðàíå íà ÊÇÏ×ÎÑ îò íÿêîè ñòðàíè. Çàòîâà “ñòðàòåãèÿòà”, êîÿòî Ñúäúò èçáðà çà “ñïðàâÿíå” ñ ïðîáëåìà, å ïàðàäîêñàëíà êàêòî îò ïðàâíà, òàêà è îò åòè÷íà ïåðñïåêòèâà. Âìåñòî äà àòàêóâà ïúðâîïðè÷èíàòà çà ïðîáëåìà, êîðåíÿùà ñå â óïîðèòîòî íåæåëàíèå íà ïîñòòîòàëèòàðíèòå äúðæàâè äà çà÷èòàò îñíîâíèòå ïðàâà è ñâîáîäè, òîé èçáðà ïî-ëåñíîòî - äà òóøèðà ïîñëåäèöèòå îò ïðîáëåìà, êàòî íàìàëè íå íàðóøåíèÿòà, à æàëáèòå, îòáëúñêâàéêè õîðàòà, ðàç÷èòàùè íà íåãîâàòà çàêðèëà.

Съдът за защита правата на човека vs. човека Çà äà ñå ñïàñè îò îãðîìíèÿ áðîé âèñÿùè äåëà è äà îòêàæå âúçìîæíî ïîâå÷å õîðà îò íàìåðåíèåòî èì äà

Обектив | Брой 218

45

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА òúðñÿò çàùèòà, Ñúäúò â Ñòðàñáóðã ïðèëàãà ðàçëè÷íè äåìîòèâèðàùè ñòðàòåãèè. Áåç ïðåòåíöèÿ çà èç÷åðïàòåëíîñò, ùå ìàðêèðàì ñàìî íàé-î÷åâèäíèòå è óíèçèòåëíèòå. Ðåøåíèÿòà ïî íåäîïóñòèìîñò íà “åäíîëè÷åí ñúñòàâ” Òîâà ñà áëàíêåòíèòå, îáèäíè çà æàíðà “ñúäåáíî ðåøåíèå” ïèñìà, êîèòî îïèñàõ â íà÷àëîòî íà ñòàòèÿòà. ( ïðèêà÷åíèÿ ôàéë ìîæå äà ñå âèäè áëàíêà íà òàêîâà ðåøåíèå.) Äúðæà äà îòáåëåæà, ÷å íå ñòàâà âúïðîñ çà ðåøåíèÿ, çàñÿãàùè ñàìî ôîðìàëíî äåôåêòíèòå è/èëè ÿâíî íåîáîñíîâàíè æàëáè, ïèñàíè “íà êîëÿíî” îò ãðàôîìàíè, ïàðàíîèöè èëè ïîëóãðàìîòíè õîðà. Íàïðîòèâ, ñòîòèöè äîáðå àðãóìåíòèðàíè æàëáè, èçãîòâåíè îò îïèòíè àäâîêàòè, áÿõà åëèìèíèðàíè ïî òîçè “ïåñòåëèâ” íà÷èí, âúïðåêè ÷å áÿõà áàçèðàíè íà òðàéíî óñòàíîâåíà ïðàêòèêà íà Ñúäà ïî ñõîäíè êàçóñè ñðåùó Áúëãàðèÿ, ðåøåíè â ïîëçà íà æàëáîïîäàòåëèòå. Åìáëåìàòè÷íà â òàçè íàñîêà å èíñòèòóöèîíàëíàòà “ïîëèòèêà” íà ÅÑÏ× ïî æàëáè ñðåùó Áúëãàðèÿ, ñâúðçàíè ñ äàíú÷íè ïðîáëåìè. Ñ ðåøåíèå îò 22.01.2009 ã. ïî äåëîòî “Áóëâåñ” ÀÄ ñðåùó Áúëãàðèÿ (æàëáà ¹ 3991/03) Ñúäúò ïðèå, ÷å äúðæàâàòà íÿìà ïðàâî äà îòêàçâà âúçñòàíîâÿâàíå íà ÄÄÑ, êîãàòî ïîëó÷àòåëÿò íà îáëàãàåìà ñ ÄÄÑ äîñòàâêà å äîáðîñúâåñòåí, íå å ìîãúë äà êîíòðîëèðà ïîâåäåíèåòî íà ñâîÿ äîñòàâ÷èê è êîðåêòíî å èçïúëíèë äàíú÷íèòå ñè è ñ÷åòîâîäíè çàäúëæåíèÿ. Òîçè ïðàâåí ñòàíäàðò áå çàòâúðäåí ñ ðåøåíèå îò 18 ìàðò 2010 ã. ïî äåëîòî “Öåíòúð çà ïîäêðåïà íà áèçíåñà” ñðåùó Áúëãàðèÿ (æàëáà ¹ 6689/03). Ðåøàâàùèòå ìîòèâè íà ÅÑÏ× ïî òåçè äâå äåëà áÿõà â óíèñîí è ñ áîãàòàòà ïðàêòèêà ïî ÄÄÑ-êàçóñè íà Ñúäà íà Åâðîïåéñêèÿ ñúþç (ÑÅÑ). Ïðèíöèïíèòå àðãóìåíòè íà ÅÑÏ× çàñÿãàõà îãðîìåí áðîé äàíú÷íè äåëà è “îáåùàâàõà” ðåâîëþöèîíåí ïðîáèâ â àðõàè÷íàòà ïðàêòèêà íà áúëãàðñêèòå ñúäèëèùà. Î÷àêâàéêè ïîñëåäîâàòåëíî ïðèëàãàíå íà âúçïðèåòèÿ ïðàâåí ñòàíäàðò, ñëåä ðåøåíèåòî “Áóëâåñ”, äåñåòêè äàíú÷íè æàëáè ñðåùó Áúëãàðèÿ áÿõà ðåãèñòðèðàíè â ÅÑÏ×. Òîãàâà íåùî ñå ñëó÷è â ìàøèíàðèÿòà íà Ñúäà. Âåðîÿòíî ïîðàäè çàñòðàøèòåëíî óâåëè÷àâàùèÿ ñå áðîé ÄÄÑ-îïëàêâàíèÿ èëè ïî äðóãè

“êîíôèäåíöèàëíè” ñúîáðàæåíèÿ, òîé ðåøè, ÷å å ïîïðàêòè÷íî äà åëèìèíèðà òåçè æàëáè “íà âõîäà”. Òåõíè÷åñêè òîâà ñòàíà ñ ðåøåíèåòî îò 25 ÿíóàðè 2011 ã. ïî äåëîòî Ñòåôàí Íàçàðåâ è äðóãè ñðåùó Áúëãàðèÿ (îáåäèíåíè æàëáè ¹26553/05, ¹25912/09, ¹40107/09 è ¹12509/10). Ñ íåãî áåøå îáÿñíåíî, ÷å âñúùíîñò äåëàòà “Áóëâåñ” è “Öåíòúð çà çàùèòà íà áèçíåñà” áèëè ÷àñòíè ñëó÷àè, íåùî êàòî “ãðåøêè íà ðàñòåæà”. Òàêà áåøå ðåøåíà ñúäáàòà íà äåñåòêèòå âèñÿùè ÄÄÑ-æàëáè, çàñÿãàùè òåæúê ïðàâîçàùèòåí ïðîáëåì – ñèñòåìíèÿ îòêàç íà äúðæàâàòà äà âúçñòàíîâÿâà äúëæèì ÄÄÑ. Òå ïîãîëîâíî áÿõà îáÿâåíè çà íåäîïóñòèìè ñ íåìîòèâèðàíè “ðåøåíèÿ” íà “åäíîëè÷åí ñúñòàâ”, èëè ñ áëàíêåòíîòî ïîçîâàâàíå íà ðåøåíèåòî Íàçàðåâ, âúïðåêè ñúùåñòâåíèòå ïðàâíè è ôàêòè÷åñêè ðàçëè÷èÿ ìåæäó òÿõ. Ïðåôîðìàòèðàíåòî íà ôàêòèòå Òàçè ñòðàòåãèÿ ñå ïðèëàãà, êîãàòî Ñúäúò âå÷å å îáÿâèë çà íåäîïóñòèìà äàäåíà æàëáà, íî ïî èçêëþ÷åíèå å èçëîæèë ìîòèâè, öåëÿùè ïðåâàíòèâíî ðàçóáåæäàâàíå íà ïîòåíöèàëíè æàëáîïîäàòåëè ïî ñõîäíè êàçóñè. Êîãàòî âñå ïàê ñå ïîÿâè íîâ êàçóñ ñúñ ñõîäåí ïðîôèë, â ÅÑÏ× íåâèíàãè óñòîÿâàò íà èçêóøåíèåòî äà ìîäèôèöèðàò ôàêòèòå òàêà, ÷å äà “ïàñíàò” â ïðîêðóñòîâîòî ëîæå íà ðåøåíèåòî ïðîòîòèï. Ïîðàäè íåîáæàëâàåìîñòòà íà ðåøåíèÿòà ïî äîïóñòèìîñò, òîçè ïîäõîä å îñîáåíî åôåêòèâåí çà ãðóïîâî åëèìèíèðàíå íà öåëè êàòåãîðèè îïëàêâàíèÿ. Íåóëîâèìèòå êðèòåðèè çà åôèêàñíîñò íà âúòðåøíîïðàâíèòå ñðåäñòâà Èç÷åðïâàíåòî íà åôèêàñíèòå âúòðåøíîïðàâíè ñðåäñòâà çà çàùèòà å ïðîöåäóðíà ïðåäïîñòàâêà çà äîïóñòèìîñò íà èíäèâèäóàëíèòå æàëáè äî ÅÑÏ×. Ïî ïðàâèëî, êîãàòî ïðàâèòåëñòâîòî íàïðàâè âúçðàæåíèå çà íåäîïóñòèìîñò ïîðàäè íåèç÷åðïâàíå íà äàäåíî âúòðåøíîïðàâíî ñðåäñòâî, òî òðÿáâà äà äîêàæå íåãîâàòà åôåêòèâíîñò. Òîçè ïðèíöèï ïðàãìàòè÷íî å çàãúðáåí îò Ñúäà â ðåøåíèåòî îò 10.09.2013 ã. ïî äåëîòî Íåäÿëêîâ è äðóãè ñðåùó Áúëãàðèÿ (æàëáà ¹ 663/11). Îò íåãî ñå ðàçáèðà, ÷å æàëáîïîäàòåëèòå ad hoc òðÿáâà äà äîêàçâàò, ïðè

Обектив | Брой 218

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА òîâà ñ ìàêñèìàëíà êàòåãîðè÷íîñò, íååôåêòèâíîñòòà íà äåêëàðàòèâíî ñî÷åíèòå îò äúðæàâàòà ñðåäñòâà. Ñàìî òðè ìåñåöà ïî-ðàíî, â ðåøåíèåòî îò 18.06.2013 ã. ïî äåëîòî Íåí÷åâà è äðóãè ñðåùó Áúëãàðèÿ (æàëáà ¹ 48609/06), Ñúäúò ïðèëîæè îãëåäàëåí ïðàâåí ñòàíäàðò, ñïîðåä êîéòî íàëè÷èåòî íà âúòðåøíîïðàâíî ñðåäñòâî çà çàùèòà è íåãîâàòà åôåêòèâíîñò ñå äîêàçâàò îò äúðæàâàòà, êîÿòî ñå ïîçîâàâà íà òÿõ, îñïîðâàéêè äîïóñòèìîñòòà íà æàëáàòà.

За цифрите и хората Îïèñàíèòå ñòðàòåãèè çà äåìîòèâèðàíå íà õîðàòà è çà ïîäîáðÿâàíå íà ñòàòèñòèêèòå íà ÅÑÏ× ÿâíî íå öåëÿò ñïðàâÿíå ñ èñòèíñêèÿ ïðîáëåì, ïðîèçòè÷àù îò ðàñòÿùèÿ áðîé íàðóøåíèÿ íà ïðàâàòà íà ÷îâåêà â íÿêîè äúðæàâè. Öåëòà å îöåëÿâàíå íà ÅÑÏ× êàòî èíñòèòóöèÿ è íà ðàáîòåùèòå â íåãî, çà ñìåòêà íà æåðòâèòå íà íàðóøåíèÿòà. Ôàêòúò, ÷å íàé-ìíîãî áëàíêåòíè “ðåøåíèÿ” çà íåäîïóñòèìîñò òðàäèöèîííî ñå ïðîèçâåæäàò â ïîñëåäíèòå ðàáîòíè äíè íà ãîäèíàòà ïðàâè ìíîãî âåðîÿòíî ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å îñíîâíîòî èì ïðåäíàçíà÷åíèå å “îïðàâÿíå” íà ñòàòèñòèêàòà çà ñúîòâåòíàòà ãîäèíà. Ïîñëåäíèÿò ãîäèøåí äîêëàä íà ÅÑÏ× å ïóáëèêóâàí íà 30 ÿíóàðè 2014 ã. Ñòàòèñòèêèòå è ïðîçèðàùèòå ïðåç òÿõ ôàêòè è òåíäåíöèè çàñëóæàâàò ñïåöèàëåí êîìåíòàð. Êúì êðàÿ íà 2013 ã. âèñÿùèòå ïðåä Ñúäà æàëáè ñà 99 900, ïðè 128 100 â êðàÿ íà 2012 ã. è 160 000 ïðåç ñåïòåìâðè 2013 ã. Ñïîðåä Ïðåçèäåíòà íà Ñúäà Øïèëìàí: “Äà ñå ñëåçå ïîä ñèìâîëè÷íàòà ãðàíèöà íà 100 000 âèñÿùè æàëáè å îñíîâàíèå çà ãîëÿìî óäîâëåòâîðåíèå è îêóðàæàâàíå”. Îò äóìèòå íà ã-í Øïèëìàí è îò öèòèðàíèÿ ðåçóëòàò (99 900 âèñÿùè äåëà) ñòàâà ÿñíî, ÷å èäåÿòà-ôèêñ çà 2013 ãîäèíà å áèëà ïðåìèíàâàíå íà “ïñèõîëîãè÷åñêàòà” áàðèåðà îò 100 000 äåëà (íåùî êàòî çâóêîâàòà áàðèåðà ïðè àâèàòîðèòå). Ìîðàëíàòà öåíà çà ïîñòèãàíå íà òàçè âåëèêà öåë ÿâíî íÿìà çíà÷åíèå. Âàæíà å òåõíîëîãèÿòà – 89 737 æàëáè ñà îáÿâåíè çà íåäîïóñòèìè, à ïîñòàíîâåíèòå ðåøåíèÿ ïî ñúùåñòâî ñà 3659. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å ñàìî 4% îò

“ðàçãëåäàíèòå” 93 396 äåëà ñà ðåøåíè ïî ñúùåñòâî, êàòî ÷àñò îò òÿõ ñúùî ñà îáÿâåíè çà íåäîïóñòèìè, íî ñ ìîòèâèðàíè ðåøåíèÿ. Ïîñòàâèõ “ðàçãëåäàíè” â êàâè÷êè, çàùîòî èìàì ñåðèîçíè ëîãè÷åñêè è ñòàòèñòè÷åñêè îñíîâàíèÿ äà ñìÿòàì, ÷å íÿêîè îò õèëÿäèòå, “îòñâèðåíè” îò “åäíîëè÷åí ñúñòàâ” æàëáè, äîðè íå ñà ÷åòåíè. Àêî ïðèåìåì, ÷å åäíà (1) “ðàáîòíà” ãîäèíà èìà 12 ìåñåöà ïî 20 îñåì÷àñîâè ðàáîòíè äíè, òîâà áè îçíà÷àâàëî, ÷å ãîäèøíî, êàòî èíñòèòóöèÿ, ÅÑÏ× èìà 1920 ðàáîòíè ÷àñà. Ðàçäåëÿíåòî íà áðîÿ íåäîïóñòèìè ðåøåíèÿ (89 737) íà áðîÿ ðàáîòíè ÷àñîâå (1920) ïîêàçâà, ÷å Ñúäúò å “ïðîèçâåæäàë” ïî 46,7 íåäîïóñòèìè ðåøåíèÿ íà ÷àñ. Ïðè 47 ñúäèè â ñúñòàâà íà ÅÑÏ×, òîâà îçíà÷àâà, ÷å âñåêè ñúäèÿ å ïîñòàíîâÿâàë ïðèáëèçèòåëíî ïî åäíî ðåøåíèå íà ÷àñ. Çà äà íå èçäðåáíÿâàì, íå âêëþ÷âàì â ñìåòêàòà îòïóñêèòå, êîìàíäèðîâêèòå è, ðàçáèðà ñå, âðåìåòî, íåîáõîäèìî íà ñúäèèòå çà ïðî÷èòàíå, îáñúæäàíå è íàïèñâàíå íà îñòàíàëèòå 3659 ðåøåíèÿ ïî ñúùåñòâîòî íà äåëàòà (judgments), êîèòî ÷åñòî ñà ñ âïå÷àòëÿâàù îáåì. Ñàìî â èìåòî íà ñòàòèñòèêàòà ñè ïîçâîëÿâàì äà îòáåëåæà, ÷å ñúì ó÷àñòâàë â èçãîòâÿíåòî íà íàä 1200 æàëáè äî ÅÑÏ×. Ñìåÿ äà òâúðäÿ, ÷å ìíîãî îò òÿõ çà åäèí ÷àñ òðóäíî áèõà ìîãëè äà áúäàò ðàçëèñòåíè çàåäíî ñ ïðèäðóæàâàùèòå ãè äîêóìåíòè. Îêàçâà ñå, ÷å çà ñúùîòî âðåìå òå ñà ïðî÷åòåíè, îñìèñëåíè è ðåøåíè... Ãîðíèòå äàííè îáîñíîâàâàò ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å îñíîâíî çàíÿòèå íà õîðàòà â Ñúäà ïðåç 2013 ã. å áèëî äà ïîäïèñâàò áëàíêåòíèòå ôîðìóëÿðè, ñìåíÿéêè â òÿõ ñàìî èìåíàòà íà æàëáîïîäàòåëèòå è íîìåðàòà íà æàëáèòå. ßâíî äîñòîéíî ïðåäèçâèêàòåëñòâî çà âèñîêîêâàëèôèöèðàíè þðèñòè. Îñîáåíî ïðè òàêàâà ïðîèçâîäèòåëíîñò. Îùå ïî-âïå÷àòëÿâàùà å ñòàòèñòèêàòà çà æàëáèòå ñðåùó Áúëãàðèÿ çà 2013 ã. Îò òÿõ 2552 ñà îáÿâåíè çà íåäîïóñòèìè, à åäâà 26 ñà ðåøåíè ïî ñúùåñòâî. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å îò îáùî ðàçãëåäàíèòå 2578 æàëáè, ñàìî 1% ñà ðåøåíè ïî ñúùåñòâî, à ñúäèÿòà, îòãîâàðÿù çà ïîäïèñâàíåòî íà áëàíêåòíèòå ïèñìà ïî íåäîïóñòèìîñò ñðåùó Áúëãàðèÿ å “ðåøàâàë” ïî 1,32 äåëà íà ÷àñ. Ñèãóðíî áúëãàðñêàòà ñåêöèÿ â ÅÑÏ× å ïîëó÷èëà ñïåöèàëíà áëàãîäàðíîñò îò Ïðåçèäåíòà íà

Обектив | Брой 218

47

МНЕНИЕТО НА ЕКСПЕРТА Ñúäà çà ñëèçàíåòî ïîä 100 000 íà âèñÿùèòå äåëà.  òàçè íàñîêà èìà è äðóã ëþáîïèòåí ùðèõ. Ñàìî ïðåç ÿíóàðè 2014 ã. â àäâîêàòñêîòî íè äðóæåñòâî áÿõà ïîëó÷åíè 102 (ñòî è äâå) ïèñìà çà íåäîïóñòèìîñò îò åäíîëè÷åí ñúäèÿ, ïîäïèñàíè â êðàÿ íà 2013 ã. Ðåñïåêòèðàùî!

In memoriam Êîãàòî êîðïîðàöèÿ íå å â ñúñòîÿíèå äà èçïúëíÿâà çàäúëæåíèÿòà ñè, òÿ îáÿâÿâà ôàëèò, çà äà íå âðåäè íà êðåäèòîðèòå ñè (äóìàòà “êðåäèò” åòèìîëîãè÷íî ñå ðîäåå ñ “äîâåðèå”). Ïðåç 2011 ã., ïðè 160 000 âèñÿùè äåëà, ÅÑÏ× ÿâíî áåøå â èíñòèòóöèîíàëíà íåñúñòîÿòåëíîñò. Òîé îáà÷å íå îáÿâè òîâà, íèòî ïóáëèêóâà ñúùåñòâåíà ïðîìÿíà â óñëîâèÿòà çà äîïóñòèìîñò íà èíäèâèäóàëíèòå æàëáè. Âìåñòî òîâà ïðîäúëæè äà ðàáîòè ãëàâíî çà ñåáå ñè, çàäêóëèñíî ôàëèðàéêè ëåãèòèìíèòå î÷àêâàíèÿ è ïîñëåäíèòå íàäåæäè íà õèëÿäè õîðà çà ñïðàâåäëèâîñò. Îñâåí ïàðè è äîâåðèå, èíñòèòóöèîíàëíèÿò ôàëèò íà Ñúäà äåâàëâèðà ÷îâåøêèòå ïðàâà êàòî öåííîñò íà ïðàâîâàòà äúðæàâà. Ìîðàëíèÿò ïàðàäîêñ å, ÷å áàíêðóòúò íà ÅÑÏ× è íåãîâîòî îáðúùàíå

ñðåùó õîðàòà îáëàãîäåòåëñòâàò òî÷íî äúðæàâèòåðåöèäèâèñòè â íàðóøàâàíåòî íà ÷îâåøêèòå ïðàâà, êîèòî èìàò íàé-ãîëÿì ïðèíîñ çà êðèçàòà â Ñòðàñáóðã. Äåñåòêèòå õèëÿäè áëàíêåòíè îòêàçè îò ïðàâîñúäèå, ñ êîèòî ñå ãîðäåå ïðåçèäåíòúò Øïèëìàí, ñà ñâîåîáðàçíà èíäóëãåíöèÿ çà äúðæàâè, êîèòî, èãíîðèðàéêè Êîíâåíöèÿòà, îáåçñìèñëèõà Ñúäà è ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Àêî òåíäåíöèÿòà íà îðãàíèçèðàíî çàëïîâî îòñòðåëâàíå íà æàëáè è ÷îâåøêè ñúäáè ïðîäúëæè, ñëåä íÿêîëêî ãîäèíè, âåðîÿòíî ñ îùå ïî-ãîëÿìà ãîðäîñò, ùå áúäå îò÷åòåíî “çàíóëÿâàíå” íà ïîñëåäíàòà æàëáà. À ïîñëå?... ßâíî òîçè âúïðîñ íå å àêòóàëåí, òúé êàòî íàäõâúðëÿ òåìïîðàëíèÿ õîðèçîíò íà ìàíäàòíàòà ìèñëîâíà ïåðñïåêòèâà. ßñíî å, ÷å ñëåä êðàÿ íà ìàíäàòà ñè ñúäèèòå â Ñòðàñáóðã ùå ñå âúðíàò íà “äîñòîéíè äëúæíîñòè”, âêëþ÷èòåëíî â äúðæàâèòå, êîèòî ôàêòè÷åñêè óíèùîæèõà Åâðîïåéñêèÿ ñúä ïî ïðàâàòà íà ÷îâåêà. Èíà÷å ìîäåðíèñòè÷íàòà ñãðàäà íà áðåãà íà Èë ùå îñòàíå êàòî ïàìåòíèê-öèòàäåëà, êàòî ôóòóðèñòè÷åí Íîåâ êîâ÷åã çà ñïàñåíèå íà ïîðîäàòà “îöåëÿâàùè”.

Адв. Михаил Екимджиев е един от водещите български адвокати по защита правата на човека. Той има множеството спечелени дела пред ЕСПЧ, някои, от които представляват прецеденти, оказали значително влияние върху развитието на българското законодателство. Текстът е публикуван в сайта “Правен свят”.

Обектив | Брой 218

ЛЯВ И ДЕСЕН ЕКСТРЕМИЗЪМ Георги Папакочев

Кафявите петна на българското минало Фашистки ли е режимът в България до 9.9.1944? Леви или десни са крайните националисти? Георги Папакочев разговаря с вицепрезидента на Световния еврейски конгрес Емил Кало и историчките Искра Баева и Евелина Келбечева.Разговорът е публикувн на страницата на Дойче веле. Çà ïúðâè ïúò îò 11 ãîäèíè íàñàì ñîôèéñêàòà îáùèíà íå ðàçðåøè ïðîâåæäàíåòî íà òðàäèöèîííèÿ Ëóêîâìàðø, ñ êîéòî êðàéíîäåñíè ôîðìàöèè åæåãîäíî ïî÷èòàò ïàìåòòà íà ãåí. Õðèñòî Ëóêîâ (1888-1943). Èíèöèàòîðèòå âå÷å îáÿâèõà, ÷å çàáðàíàòà äà ñå ïî÷èòà „åäèí áúëãàðñêè ãåðîé“ áèëà àíòèíàöèîíàëåí àêò è ñå çàêàíèõà âúïðåêè âñè÷êî Ëóêîâ ìàðø äà èìà. Âèöåïðåçèäåíòúò íà Ñâåòîâíèÿ åâðåéñêè êîíãðåñ Åìèë Êàëî ñìÿòà, ÷å äîñåãàøíèòå ðàçðåøåíèÿ íà âëàñòèòå çà òîçè ìàðø ñà áèëè ïñåâäîäåìîêðàòè÷åí æåñò, çà êîéòî íÿìà àáñîëþòíî íèêàêâî îïðàâäàíèå, îùå ïîâå÷å, ÷å ó÷àñòíèöèòå â ìàðøà íåèçìåííî èçäèãàò ëîçóíãè îò ñîðòà íà „Áúëãàðèÿ íàä âñè÷êî“, êîèòî íàïîìíÿò çà äðóãè âðåìåíà è äðóãà äúðæàâà. „Èçâåäåí îò êîíòåêñòà, òîçè ëîçóíã çâó÷è ìíîãî

êðàñèâî, çàùîòî àç ñúùî ïîñòàâÿì Áúëãàðèÿ íàä ñåáå ñè, â ñúùîòî âðåìå îáà÷å íå ìîãà äà äîïóñíà ïîäîáåí òèï „ðîäîëþáèå“, êîåòî ñå ñêàíäèðà â „ìàðøîâ“ ðèòúì è ñ ôàêëè â ðúöå. Íîñåíåòî íà ïîðòðåòà íà åäèí îòÿâëåí ôàøèñò è ðàçìàõâàíåòî íà ðúöå â äî áîëêà ïîçíàòèÿ íè „ïîçäðàâ“, íå ìîæå äà ìèíå êàòî ïðîÿâà íà äåìîêðàöèÿ! Ñïîðåä Êàëî òî å íåùî êîøìàðíî, çàùîòî âúçðàæäà âñåâúçìîæíè íåëåïè èäåè çà íàñèëñòâåíî îáðàçîâàíèå íà ìàëöèíñòâàòà, çà òðóäîâî-èçïðàâèòåëíè ëàãåðè è êàêâî ëè îùå íå. Åäèí àêàäåìè÷åí ñïîð èçìåñòâà èñòèíñêèÿ âúïðîñ.

Национален герой или престъпник? È âñå ïàê ôàøèñòêè èëè íàöèîíàëñîöèàëèñòè÷åñêè å áèë ðåæèìúò ïî âðåìåòî íà ãåíåðàë Õðèñòî Ëóêîâ, óáèò ïðåç ôåâðóàðè 1943 ãîäèíà îò äâàìàòà ÷ëåíîâå íà íåëåãàëíà êîìóíèñòè÷åñêà ãðóïà Âèîëåòà ßêîâà è Èâàí Áóðóäæèåâ? Èñòîðèöèòå â Áúëãàðèÿ îùå ñïîðÿò ïî òîçè âúïðîñ. Åìèë Êàëî å êàòåãîðè÷åí, ÷å êîãàòî ñòàâà äóìà çà æèâîòà íà èçáèòèòå 11 343 åâðåè îò Âàðäàðñêà Ìàêåäîíèÿ è Áåëîìîðñêà Òðàêèÿ, êàêòî è çà îùå òîëêîâà äðóãè, çàãèíàëè â Áúëãàðèÿ, òî÷íîòî îïðåäåëåíèå ìîæå äà áúäå ñàìî åäíî - „âàðâàðñòâî“.

Обектив | Брой 218

49

ЛЯВ И ДЕСЕН ЕКСТРЕМИЗЪМ

Òîé äîáàâÿ: „Îïèòàéòå ñå äà îáÿñíèòå òîçè íàó÷åí ñïîð íà îíåçè, ÷èèòî áëèçêè áÿõà óáèòè, íà äåñåòêèòå õèëÿäè åâðåè, êîèòî òðúãíàõà îò äîìîâåòå ñè è íèêîãà íå ñå âúðíàõà â òÿõ! Íèå âñå îùå íå ñìå ñè èçÿñíèëè íàøàòà ñè, áúëãàðñêà èñòîðèÿ è ïðîäúëæàâàìå äà ñå ëóòàìå ìåæäó „Áúëãàðèÿ ñïàñè ñâîèòå åâðåè“ è „Áúëãàðèÿ íå ñïàñè âñè÷êè“! Óíèêàëíîòî â ñëó÷àÿ íå å áðîéêàòà, à íà÷èíúò, ïî êîéòî å áèëî ïîñòèãíàòî òîâà ñïàñåíèå. Ïîäîáåí àêò äðóãàäå íÿìà!“, ïîä÷åðòàâà Åìèë Êàëî.

Леви или десни националисти? À êúì êîÿ ÷àñò íà ïîëèòè÷åñêèÿ ñïåêòúð ñëåäâà äà áúäàò ïðè÷èñëåíè äíåøíèòå êðàéíè íàöèîíàëèñòè â êðàéíîòî ëÿâî èëè êðàéíîòî äÿñíî ïðîñòðàíñòâî? „Îïðåäåëåíî âäÿñíî, çàùîòî â åêñòðåìíîòî ëÿâî èìà èíòåðíàöèîíàëèçúì, êîéòî îòðè÷à íàöèÿòà è íàöèîíàëíàòà äúðæàâà, òâúðäè ïðîô. Èñêðà Áàåâà è äîïúëâà - Áúëãàðñêèòå íàöèîíàëèñòè ñà êðàéíî äåñíè â íàöèîíàëèñòè÷åñêèòå ñè ñõâàùàíèÿ, ìàêàð ÷å òå ìíîãî óìåëî ñú÷åòàâàò èäåèòå ñè ñúñ ñîöèàëíè ïîñëàíèÿ, êîèòî, åñòåñòâåíî, íÿìàò íàìåðåíèå äà ðåàëèçèðàò, ïðè òÿõ òîâà å ïðîñòî ïðîïàãàíäà“.

Кадри, напомнящи за други времена и други държави Ïðîô. Êåëáå÷åâà å óáåäåíà, ÷å êðàéíèòå íàöèîíàëèñòè ñà îò ëÿâàòà ÷àñò íà ïîëèòè÷åñêèÿ ñïåêòúð. Ñïîðåä íåÿ îòäàâíà å ñòàíàëî ÿñíî êîëêî „èíòåðíàöèîíàëèçúì“ å èìàëî â ðåæèìà íà Òîäîð Æèâêîâ ñïðÿìî âñè÷êè ìàëöèíñòâà, îñîáåíî ìþñþëìàíñêîòî. Áúëãàðñêèòå êîìóíèñòè, ñïîðåä íåÿ, ïîñòåïåííî ñà ñòàâàëè âñå ïîíàöèîíàëèñòè÷åñêè íàñòðîåíè, ìàêàð è äà å èìàëî ïëàíîâå çà êîíôåäåðàòèâíî ñëèâàíå ñúñ ÑÑÑÐ. Ñïîðîâåòå çà „êðàéíî ëÿâî èëè êðàéíî äÿñíî“ ñïîðåä Åìèë Êàëî íå ñà îñîáåíî àäåêâàòíè: „Ñúâðåìåííàòà åâðîïåéñêà ïîëèòè÷åñêà ìèñúë îòäàâíà àíàëèçèðà íå òîëêîâà ïîñîêèòå, êîëêîòî ñúäúðæàíèÿòà íà òàêà íàðå÷åíèòå ñîöèàëíè ïðîåêòè. Êîãàòî âèæäàø ñîöèàëåí ïðîåêò ñ ôàøèçîèäåí õàðàêòåð è ñ ïîäîáíè íàñòðîåíèÿ è ëîçóíãè, êàêâî çíà÷åíèå èìà äàëè ùå ãî íàðå÷åø ëÿâ èëè äåñåí?“, ïèòà âèöåïðåçèäåíòúò íà Ñâåòîâíèÿ åâðåéñêè êîíãðåñ Åìèë Êàëî.

Обектив | Брой 218

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС

Веселин Ангелов

Тази тълпа да се респектира! Първи впечатления от новоиздадения сборник „Държавна сигурност срещу граждански организации 1988-1990” „Íàñòúïâà ìîìåíòà äà ñå îâëàäåå öÿëàòà ðàáîòà è äà ñå ðúêîâîäè îò íÿêàêúâ öåíòúð. Äà ñå ðúêîâîäè, äà ñå äàâà óêàçàíèå, äèðåêòèâà è äà ñå ïðåäïðèåìàò àêòèâíè íàñòúïàòåëíè, ïîëèòè÷åñêè, ïðîïàãàíäíè è êîíòðàïðîïàãàíäíè äåéñòâèÿ, çà äà áúäàò íàøèòå ìåðêè êàòî îðãàíè åôèêàñíè. Ìîìåíòúò íå å ïîäõîäÿù äà äåéñòâóâàìå òàêà, êàêòî ïðåäè

ìîæåõìå äà äåéñòâóâàìå (ò. å. äà ïðèëàãàò âñè÷êè ðåïðåñèâíè äåéñòâèÿ, âêë. óáèéñòâà íà íåóäîáíèòå, êàêòî ñà ïðàâèëè ïðåäè). Äà íå ñ÷èòàìå, ÷å òåçè 100 äóøè âëàäåÿò ñúçíàíèåòî íà õîðàòà. Íàðîäúò èìà ìíîãî çäðàâè ñèëè è àêî íèå ïîäåìåì èíèöèàòèâàòà è ó íàñ ùå èìà è äîïèñêè îò êîëåêòèâè, ùå èìà è ïèñìà, â êîèòî

Обектив | Брой 218

51

ТАЗИ ТЪЛПА ДА СЕ РЕСПЕКТИРА! ùå ñå âúçìóùàâàò ïðîòèâ òÿõ. Äà ñå ñúçäàäå åäíà îáùåñòâåíà ñðåäà, â êîÿòî òå íå ìîãàò äà âèðåÿò. À ñåãà òå ñìÿòàò, ÷å ñà ïîáåäèòåëè.” [Sic!] Èç ñåêðåòíà ñòåíîãðàìà îò ïðîâåäåíàòà îïåðàòèâêà íà ðúêîâîäñòâîòî íà ÌÂÐ ïî îïåðàòèâíàòà îáñòàíîâêà â ñòðàíàòà íà 13.02.1989 ã., åêçåìïëÿð åäèíñòâåí Òî÷íî 25 ãîäèíè ñà ìèíàëè îò íàïèñâàíåòî íà ãîðíèòå äóìè. Çà ÷èòàòåëèòå ïðåç 2014 ã., îñîáåíî çà ìëàäèòå õîðà, êîèòî íå ïîìíÿò òîâà âðåìå, òåçè äóìè çâó÷àò ïàðàíîè÷íî èëè ñìåøíî. Íî òå ñà èñòèíà, à ñúáèòèÿòà, êîèòî îïèñâàò, ñà äåéñòâèòåëíè, êàêòî è ãåðîèòå â òÿõ. Íÿìà ñëó÷àéíè ñúâïàäåíèÿ, íÿìà õóäîæåñòâåíà èçìèñëèöà.

88 äîêóìåíòà â õàðòèåí ñáîðíèê ñ ïîâå÷å îò 500 ñòðàíèöè è îùå 292 â åëåêòðîííîòî èçäàíèå íà ñàéòà íà Êîìèñèÿòà çà ðàçêðèâàíå íà äîêóìåíòèòå è çà îáÿâÿâàíå íà ïðèíàäëåæíîñò íà áúëãàðñêè ãðàæäàíè êúì Äúðæàâíà ñèãóðíîñò è ðàçóçíàâàòåëíèòå ñëóæáè íà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà àðìèÿ www.comdos.bg. Òîâà å ïîðåäíèÿò, åäèíàäåñåòè ñáîðíèê ñ òåìàòè÷íî ïîäáðàíè äîêóìåíòè îò àðõèâèòå íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò ñúñ çàãëàâèå „Äúðæàâíà ñèãóðíîñò ñðåùó ãðàæäàíñêè îðãàíèçàöèè 1988-1990”. Ìåæäó êîðèöèòå ñà ñòîòèöè ñòðàíèöè ñ èçîáëè÷åíèÿ çà åäèí ÷îâåêîíåíàâèñòåí ðåæèì, êîéòî çà ðàäîñò å âå÷å â ìèíàëîòî. Ñúñòàâèòåëèòå íà ñáîðíèêà ñà ðåøèëè äà íàïðàâÿò ôîòîòèïíî èçäàíèå íà òåçè äîêóìåíòè – ìîæå áè êàòî åäèíñòâåí íà÷èí íèêîé è íèêîãà ïîâå÷å äà íå ñå óñúìíè â èñòèííîñòòà íà ñúäúðæàíèåòî èì. Ñòîòèöè ñòðàíèöè èçîáëè÷åíèÿ, ïèñàíè îò ïîëóãðàìîòíèòå, íî âåðíè íà âëàñòòà òàéíè è ÿâíè àãåíòè, ìèíèñòðè è íà÷àëíèöè â ÌÂÐ è ÄÑ è âñÿêàêâè çíàéíè è íåçíàéíè ìèëèöèîíåðè è ïîääðúæíèöè íà êîìóíèñòè÷åñêàòà âúðõóøêà. Èçîáëè÷åíèÿ, èçîáëè÷àâàùè ñàìèòå òÿõ. È ñàìî êàê ñà èìåíóâàíè: àãåíòóðíè ñâåäåíèÿ, ñâîäêè, äîêëàäè çà îïåðàòèâíàòà îáñòàíîâêà, ñòðîãî ñåêðåòíè èíôîðìàöèè, ñïåöèàëíè ñúîáùåíèÿ, ñïðàâêèñèãíàëè – âñå äóìè è èçðàçè îò òîâà ìðà÷íî ìèíàëî, êîèòî ëåêà ïîëåêà çàïî÷âàìå äà çàáðàâÿìå. Ñòåãíàòî è ñ ïðîôåñèîíàëåí óñåò â ñáîðíèêà òåìàòè÷íî-õðîíîëîãè÷íî å íàïðàâåí ðàçêàç çà ñúáèòèÿòà îêîëî çàðàæäàíåòî è ïúðâèòå ñòúïêè íà íîâîïîÿâèëèòå ñå ãðàæäàíñêè ôîðìèðîâàíèÿ â

ïåðèîäà îò 1987 äî ñðåäàòà íà 1991 ã. è äåéñòâèÿòà ñïðÿìî òÿõ îò ñòðàíà íà ðåïðåñèâíèÿ àïàðàò íà êîìóíèñòè÷åñêàòà äúðæàâà.  íà÷àëîòî íà âñÿêà ÷àñò îò ñáîðíèêà å èçïîëçâàíà êðàñíîðå÷èâà èçâàäêà îò äîêóìåíòèòå â ñúäúðæàíèåòî. Òåçè öèòàòè î÷åðòàâàò îñíîâíèòå äåéñòâèÿ íà âëàñòòà, îïèñàíè ïîíÿêîãà ñ òúðæåñòâåíî-óñïîêîèòåëíè, äðóã ïúò ñ òðåñêàâî-ïàíè÷åñêè èëè íåòúðïÿùè âúçðàæåíèå èçðàçè. Åòî ãè: ×àñò ïúðâà. 1. Íà÷àëîòî (1987 ã.): “Ïî çàñå÷åíèòå ëèöà ñå ðàáîòè ïî ïëàí”; 2. ÄÑ: “Âúðâèì ñëåä ñúáèòèÿòà”; 3. “Åäíà óìåðåíà, íî àêòèâíà îïîçèöèÿ” (Èíòåëèãåíöèÿòà – îò “èäåéíî íåèçäúðæàíèòå” ñòàòèè äî çàêóñêàòà ñ Ìèòåðàí); 4. “Ñàìîäåéíèòå ñòðóêòóðè ñà áàçà íà àíòèñîöèàëèñòè÷åñêàòà îïîçèöèÿ” (Ïîÿâà è ðàçâèòèå íà ãðàæäàíñêèòå îðãàíèçàöèè); 5. “Òàçè òúëïà äà ñå ðåñïåêòèðà, äîðè ñ ðèñê Åêîôîðóìúò äà ñå ðàçòóðè” (Åêîôîðóìúò è íåãîâîòî îòðàæåíèå âúðõó ãðàæäàíñêèòå îðãàíèçàöèè). ×àñò âòîðà.

1. “Íèêîãà âå÷å äèêòàòóðà” (Îáñòàíîâêàòà â ñòðàíàòà ñëåä 10 íîåìâðè 1989 ã.); 2. “Ùå ñå îñòàâè ëè äà ãîðè òàçè ñãðàäà...” (Îïîæàðÿâàíåòî íà Ïàðòèéíèÿ äîì, 26 àâãóñò 1990 ã.); 3. “Íîâà, äàëå÷ ïî-ðàäèêàëíà ïîëèòè÷åñêà ïðîãðàìà” (Ãðàæäàíñêèòå îðãàíèçàöèè ñëåä 10 íîåìâðè). Ñúçíàòåëíî ïðåäàäîõìå çàãëàâèÿòà â îòäåëíèòå ÷àñòè îò ñòðóêòóðàòà íà ñáîðíèêà, çàùîòî äîðè ñàìî òåçè êðàòêè ôðàçè, íÿêîè îò êîèòî çâó÷àò êàòî èçñòðåëè, áèõà ïðåäèçâèêàëè âíèìàíèåòî íà áúäåùèòå ìó ÷èòàòåëè. Àêî íÿêîé äîñåãà íå ñè å ïðåäñòàâÿë êàêâî ñúäúðæàò ñåêðåòíèòå äîíåñåíèÿ íà ñúòðóäíèöèòå íà ÄÑ, ñåãà èìà âúçìîæíîñò äà ãè ïðî÷åòå îò îðèãèíàëà èì. ×ðåç ïîäáîðà íà äîêóìåíòèòå ñúñòàâèòåëèòå ñà óñïåëè äà îáðèñóâàò åäíà ïî÷òè ïúëíà êàðòèíà íà êðàòêèÿ, íî íàñèòåí ñúñ ñúáèòèÿ 2-3-ãîäèøåí ïåðèîä â íà÷àëîòî íà áúëãàðñêèÿ ïðåõîä. Êàê ïî äðóã íà÷èí äà áúäàò õàðàêòåðèçèðàíè ïúðâèòå ñäðóæåíèÿ íà îáèêíîâåíè áúëãàðñêè ãðàæäàíè, îñâåí êàòî ïúðâèòå êúëíîâå íà äåìîêðàöèÿòà â Áúëãàðèÿ? Êúëíîâå, êîèòî òåæêèÿò è áåçêîìïðîìèñåí áîòóø íà ðåïðåñèâíèÿ àïàðàò ñå å îïèòàë ïî âñÿêàêúâ íà÷èí äà ñòúï÷å. Íî íÿêàê êàòî ïî ÷óäî, ñÿêàø íàïóê íà âñè÷êî, ÷àñò îò òÿõ ñà îöåëåëè è èçáóÿëè. Ñàìèÿò ôàêò, ÷å äíåñ ìîæåì äà ÷åòåì òåçè “ñåêðåòíè” äîêóìåíòè, ãîâîðè, ÷å íèêàêâè óñèëèÿ è ðåïðåñèè íå ñà áèëè â ñúñòîÿíèå äà ñïðàò ïðîöåñèòå íà äåìîêðàòèçàöèÿ â Áúëãàðèÿ è âåäíúæ èçïóñíàò, äúõúò îò áóòèëêàòà å çàæèâÿë ñîáñòâåí æèâîò, íàñî÷åí â êðàéíà ñìåòêà êúì íîâè öèâèëèçàöèîííè è ìàíòàëèòåòíè ïîðÿäêè. Îò äîêóìåíòèòå â ñáîðíèêà íàó÷àâàìå, ÷å ïðåç

Обектив | Брой 218

52

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС 1987 ã. ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå êîëåáëèâè îïèòè íà áúëãàðñêè ãðàæäàíè äà ñå ñàìîîðãàíèçèðàò è äà èçêàçâàò ìíåíèÿ çà óïðàâëåíèåòî â äúðæàâàòà, ðàçëè÷íè îò òåçè íà âëàñòòà. Ðàçáèðà ñå, îïèòèòå âåäíàãà ñà “çàñå÷åíè” îò ÄÑ è ñå çàïî÷âàò àêòèâíè äåéñòâèÿ çà îâëàäÿâàíåòî íà åâåíòóàëíî áúäåùî íåïîä÷èíåíèå èëè èíàêîìèñëèå. Ñðåäñòâàòà ñà èçâåñòíè: îïîðíè òî÷êè çà ïðîïàãàíäàòà, ïîäñëóøâàíå, ñëåäåíå, èíôèëòðèðàíå íà àãåíòóðà ñðåä ðàçëè÷íî ìèñëåùèòå.  ðåçóëòàò ïîâå÷åòî ïëàíîâå è îïèòè çà ñàìîîðãàíèçàöèÿ ñòàâàò èçâåñòíè íà âëàñòòà, ãîëÿìà ÷àñò îò äåéñòâèÿòà èì ñà ïàðèðàíè â çàðîäèø, çàïî÷âàò “ìåðîïðèÿòèÿ” ïî êîìïðîìåòèðàíå è îòñòðàíÿâàíå íà àêòèâèñòèòå, ðàçêàðâàíå ïî àðåñòè è çàòâîðè.  äîêóìåíòèòå ÷åñòî ñå ñðåùàò èìåíàòà íà Èëèÿ Ìèíåâ, Æåëþ Æåëåâ, Áëàãà Äèìèòðîâà, Êîíñòàíòèí Òðåí÷åâ, Ðàäîé Ðàëèí. Òîâà ñà ïúðâèòå ñåÿ÷è íà íîâèòå êúëíîâå, íàðè÷àíè ÷åñòî îò âëàñòòà “áèâøè õîðà”, à òÿõíîòî ïîâåäåíèå ñå ñëåäè èçêúñî. Äîêóìåíòèòå ðàçêàçâàò çà ñúáèòèÿòà îêîëî çàðàæäàíåòî è äåéñòâèÿòà íà Åêîãëàñíîñò, ñâúðçàíè ñ ïðîâåäåíèÿ â Ñîôèÿ ïðåç îêòîìâðè 1989 ã. ìåæäóíàðîäåí Åêîôîðóì, êàêòî è íà ïðîòèâîäåéñòâèÿòà íà êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì.  ãðàäèíêàòà ïðåä “Êðèñòàë” (èëè ñðåùó ÖÄÍÀ, êàêòî å íàðå÷åíà â äîêóìåíòèòå íà ÄÑ) ïðåäñòàâèòåëè íà Åêîãëàñíîñò è íà ðåïðåñèâíàòà ìàøèíà ñå ñðåùàò â íåðàâåí ñáëúñúê. Äåìîíñòðàöèÿòà å ñìà÷êàíà ñ íàñèëèå.  äðóãà ÷àñò íà ñáîðíèêà èìà ðàçêàç çà ïîäïàëâàíåòî íà Ïàðòèéíèÿ äîì. Îò ïîñëåäíèòå ïî õðîíîëîãèÿ äîêóìåíòè îò ìåñåö ìàé 1991 ã. ñå âèæäà êàê ïîä ëóïà ñå ñëåäè ïîâåäåíèåòî íà ïðîôñúþçà „Ïîäêðåïà” è Ôåäåðàöèÿòà íà íåçàâèñèìèòå ñòóäåíòñêè äðóæåñòâà. Ïî òîâà âðåìå âå÷å íÿìà Âòîðî ãëàâíî óïðàâëåíèå íà ÄÑ, íî íà íåéíî ìÿñòî ñå å ïîÿâèëà Íàöèîíàëíàòà ñëóæáà çà çàùèòà íà êîíñòèòóöèÿòà, êîÿòî ïðîäúëæàâà äà èçïîëçâà ñúùàòà àãåíòóðà. Èçìèíàëè ñà áëèçî 3 ãîäèíè îò ïàäàíåòî îò âëàñò íà Òîäîð Æèâêîâ, íî èíåðöèÿòà íà ðåïðåñèâíàòà ìàøèíà ïðîäúëæàâà äà ÿ äâèæè.  òîâà å è ÷àñò îò ïðèíîñà íà ñúñòàâèòåëèòå íà ñáîðíèêà – òå íå ñà ñå îãðàíè÷èëè äà ïðîñëåäÿò ñúáèòèÿòà ñàìî äî ïàäàíåòî íà Æèâêîâ îò âëàñò, à ñà ïðîäúëæèëè íàïðåä, çà äà äîêàæàò íà ÷èòàòåëèòå, ÷å íå âñè÷êî ñâúðøâà íà 11 íîåìâðè. Íå ñàìî ÷å íå ñâúðøâà, à ïðîäúëæàâà â

ïî-ïåðôèäåí, ïî-ïîäúë, ïî-ìàíèïóëàòèâåí íà÷èí. Íîâè è ñëàáî ïîçíàòè äîêóìåíòè äîïúëâàò êàðòèíàòà îêîëî ïîñåùåíèåòî íà ïðåçèäåíòà íà Ôðàíöèÿ Ôðàíñîà Ìèòåðàí â Ñîôèÿ è ïðîñëîâóòàòà çàêóñêà ñ áúëãàðñêè èíòåëåêòóàëöè. Òðÿáâà äà áëàãîäàðèì íà îïåðàòèâíèÿ ñëóæèòåë íà òàéíèòå ñëóæáè, êîéòî ïîäðîáíî, äóìà ïî äóìà å çàïèñàë âñè÷êî, êîåòî ñå å ñëó÷èëî è êàçàëî íà òàçè çàêóñêà, êàêòî è ñëåä òîâà. ×èòàòåëÿò ñ èçíåíàäà ùå óñòàíîâè, ÷å ïî òîâà âðåìå äîðè íàé-ïðîãðåñèâíèòå óìîâå íà Áúëãàðèÿ âñå îùå íå ñà ìîãëè äà ïîâÿðâàò, ÷å èäâà êðàÿò íà êîìóíèçìà, íà ÁÊÏ è íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò. Âèíàãè ùå îòñòîÿâàìå òâúðäåíèåòî, ÷å åäèíñòâåíè è íàé-áåçïðèñòðàñòíè íîñèòåëè íà èñòîðè÷åñêà èñòèíà ñà äîêóìåíòèòå. Îíîâà ìíîãîîáðàçèå îò èçâîðè, ïðåäñòàâåíî áåç ïðåèíà÷àâàíå, ïîñëåäîâàòåëíî è áåç ñúêðàùåíèÿ. Çàòîâà ïóáëèêóâàíåòî íà èñòîðè÷åñêè äîêóìåíòè, èçâîðè çà åïîõàòà íà íàé-íîâàòà íè èñòîðèÿ ñè ñòðóâà, òî å áîãàòñòâî, êîåòî òðÿáâà äà ñå ïîîùðÿâà. Òî å ãàðàíöèÿ, ÷å ùå ñå äîêîñâàìå äî èñòîðè÷åñêàòà èñòèíà è ùå èìàìå âúçìîæíîñò ñàìè äà ïðàâèì èçâîäè çà îòìèíàëèòå ñúáèòèÿ. Âðåìåòî íà íàó÷íèòå èíòåðïðåòàöèè è ðàçðàáîòêè íå å äîøëî. Òå áèõà áèëè ïðèáúðçàíè è íåäîñòàòú÷íî îáåêòèâíè â íàñòîÿùèÿ ìîìåíò. Çà áåçñòðàñòåí ïîãëåä êúì ñúáèòèÿòà å íóæíî äà ìèíå âðåìå. Àíàëèçúò èì ùå áúäå íàïðàâåí îò íîâî ïîêîëåíèå èçñëåäîâàòåëè, êîèòî ñà îñâîáîäåíè îò åìîöèèòå íà äíåøíèòå õîðà è íå ñà áèëè ñâèäåòåëè íà âðåìåòî íà ñîöèàëèçìà. Òîçè ñáîðíèê òðÿáâà äà ñå ïðî÷åòå. Òîé íå å ñàìî èçòî÷íèê íà äîêóìåíòàëåí ìàòåðèàë çà áúäåùèòå èñòîðèöè è èçñëåäîâàòåëè. Òîé å àâòåíòè÷åí è íåïîäïðàâåí êúñ îò íàé-íîâàòà áúëãàðñêà èñòîðèÿ, â êîéòî ñå ñëó÷âàò ìíîãî âàæíè çà áúäåùåòî íà Áúëãàðèÿ ñúáèòèÿ. È òðÿáâà äà ñå îòäàäå çàñëóæåíà áëàãîäàðíîñò íà ñúñòàâèòåëèòå íà ñáîðíèêà Ìîì÷èë Ìåòîäèåâ è Ìàðèÿ Äåðìåíäæèåâà, êàêòî è íà öåëèÿ åêèï îò Êîìèñèÿòà ïî äîñèåòàòà çà îãðîìíèÿ òðóä ïî èçäèðâàíåòî, ñèñòåìàòèçèðàíåòî è èçäàâàíåòî íà òàçè öåííà êíèãà.

Веселин Ангелов е автор-съставител на над 25 изследвания и документални сборници, около 100 научни и около 300 научнопопулярни статии по най-нова българска история. Старши научен сътрудник ІІ степен и доктор по история.

Обектив | Брой 218

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС Михаил Иванов

Последното престъпление на възродителния процес (Втора част. А сега накъде?) Íà 25 îêòîìâðè 1989 ã. ñå ïðîâåæäà íîâî çàñåäàíèå íà Ïîëèòáþðî, íà êîåòî èäåèòå îò çàñåäàíèåòî íà 1 ñåïòåìâðè ñå äîðàçâèâàò, êàòî ñå ïðàâè è ðàâíîñìåòêà íà ïîñòèãíàòîòî çà èçìèíàëèòå áëèçî äâà ìåñåöà:

ÂÚÏÐÎÑÈ ÍÀ ÄÍÅÂÍÈß ÐÅÄ: Çà åäèíñòâîòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è ïðàêòè÷åñêîòî îñúùåñòâÿâàíå íà Þëñêàòà êîíöåïöèÿ. ÐÅØÅÍÈß:

ÏÐÎÒÎÊÎË „À” ¹ 223 ÎÒ ÇÀÑÅÄÀÍÈÅÒÎ ÍÀ ÏÎËÈÒÁÞÐÎ ÍÀ ÖÊ ÍÀ ÁÊÏ ÍÀ 25 ÎÊÒÎÌÂÐÈ 1989 ÃÎÄÈÍÀ

Ïðèñúñòâàò è äðóãàðèòå:

Óòâúðæäàâà âíåñåíàòà îò äð. ÒÎÄÎÐ ÆÈÂÊΠðàçðàáîòêà „Åäèíñòâîòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è ïðàêòè÷åñêîòî îñúùåñòâÿâàíå íà Þëñêàòà êîíöåïöèÿ” è íåãîâèòå âñòúïèòåëíè áåëåæêè íà çàñåäàíèåòî êàòî äîêóìåíò ñúñ ñòðàòåãè÷åñêî è ïðàêòè÷åñêî çíà÷åíèå çà ïîëèòèêàòà íà ïàðòèÿòà è äúðæàâàòà ïðè íîâèòå óñëîâèÿ è ðåàëíîñòè.  íåãî íà îñíîâàòà íà îáùî÷îâåøêèÿ îïèò è ìàðêñèñòêîëåíèíñêîòî ó÷åíèå è â íåðàçðèâíà âðúçêà ñ Þëñêàòà êîíöåïöèÿ íà íàøàòà ïàðòèÿ[1] ñà ðàçðàáîòåíè àêòóàëíèòå ïðîáëåìè è ñà ïîñî÷åíè îñíîâíèòå ïðèíöèïè è ïîäõîäè çà óêðåïâàíå íà åäèíñòâîòî íà áúëãàðñêèÿ íàðîä â èìåòî íà ïðàêòè÷åñêîòî îñúùåñòâÿâàíå íà ãîëÿìàòà öåë – èçãðàæäàíåòî íà Áúëãàðèÿ êàòî âèñîêîðàçâèòà è êóëòóðíà

Ïåòúð Òàí÷åâ, Ãåîðãè Òàíåâ, Ëþáîìèð Øîïîâ, Åâãåíè Óçóíîâ, Ìèí÷î ×óíòîâ, è ïúðâèòå ñåêðåòàðè íà îáëàñòíèòå êîìèòåòè íà ÁÊÏ Íèêîëàé Æèæåâ, Äèìèòúð Äèìèòðîâ, Íèêîëà Öîíåâ, Àòàíàñ Êîíñòàíòèíîâ, Ïàíòåëåé Ïà÷îâ, Ïåòúð Ïåòðîâ, Ëàçàð Ïðè÷êàïîâ è Ìèí÷î Éîâ÷åâ

[1] Ïðèåòà íà Þëñêèÿ ïëåíóì íà ÖÊ íà ÁÊÏ ïðåç 1987 ã.  êîíöåïöèÿòà ñå ïðàâè îïèò çà èçâåñòíî îòòåãëÿíå íà äúðæàâàòà îò èêîíîìèêàòà ÷ðåç âúâåæäàíåòî íà íÿêîè ïàçàðíè ïðèíöèïè. Èëè, èíà÷å êàçàíî, òúðñè ñå íÿêàêúâ âèä ñèìáèîçà ìåæäó êàïèòàëèçúì è ñîöèàëèçúì (ïðåäëàãàíàòà ôîðìóëà å: „îòäîëó êàïèòàëèçúì, à îòãîðå ñîöèàëèçúì”, êàêâîòî è äà çíà÷è òîâà).

/ðåçèäåíöèÿ „Áîÿíà”/ Ïðèñúñòâàò äðóãàðèòå: Òîäîð Æèâêîâ, Ãåîðãè Àòàíàñîâ, Ãðèøà Ôèëèïîâ, Äèìèòúð Ñòîÿíîâ, Äîáðè Äæóðîâ, Éîðäàí Éîòîâ, Ìèëêî Áàëåâ, Ïåí÷î Êóáàäèíñêè, Àíäðåé Ëóêàíîâ, Ãåîðãè Éîðäàíîâ, Ãðèãîð Ñòîè÷êîâ, Âàñèë Öàíîâ, Äèìèòúð Ñòàíèøåâ è Åìèë Õðèñòîâ

Обектив | Брой 218

54

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС ñîöèàëèñòè÷åñêà äúðæàâà. (ÖÄÀ, ôîíä 1á, îïèñ 68, à. å. 3788[2]). Âíåñåíèòå äîêóìåíòè (âåðîÿòíî ïèñàíè íå îò Òîäîð Æèâêîâ, ìàêàð ÷å ðàçðàáîòêàòà å ïðåäñòàâåíà îò íåãîâî èìå, à áåëåæêèòå êúì íåÿ òîé ÷åòå â íà÷àëîòî íà çàñåäàíèåòî) èìàò ïðåòåíöèÿòà äà ñà ñòðàòåãè÷åñêè – â òÿõ ñå ôîðìóëèðàò îñíîâíèòå öåëè íà ïî-íàòàòúøíîòî ïðîâåæäàíå íà àñèìèëàöèîííàòà ïîëèòèêà íà êîìóíèñòè÷åñêîòî ðúêîâîäñòâî. Ïðàâè âïå÷àòëåíèå çàáåëåæèòåëíàòà ïðîìÿíà â èäåîëîãè÷åñêèÿ ìîäåë - îáùî÷îâåøêèÿò îïèò å ïîñòàâåí íàðàâíî è äàæå ïðåäè ìàðêñèñòêîëåíèíñêîòî ó÷åíèå êàòî èçõîäíà áàçà. Âñúùíîñò íÿìà çàùî äà ñå ó÷óäâàìå – òîâà ñà âðåìåíàòà íà „ïðåóñòðîéñòâîòî”. Àòìîñôåðàòà íà çàñåäàíèåòî å íååäíîçíà÷íà. Èçêàçâàíèÿòà, êîèòî ñà ñ íåèçìåííèÿ çà ïîäîáíè îáñúæäàíèÿ ïðèïîâäèãíàò ïðîêîìóíèñòè÷åñêè ïàòîñ, âàðèðàò îò îòíîñèòåëíî ðåàëèñòè÷íè òðåâîæíè êîíñòàòàöèè äî îòêðîâåíà áðóòàëíîñò è öèíèçúì âúâ ôîðìóëèðàíèòå öåëè è ïðåäëàãàíèòå ìåðêè. Ñàìèÿò Òîäîð Æèâêîâ èçãëåæäà óíèë. Ïðîèçíåñåíîòî îò íåãî çàêëþ÷èòåëíî ñëîâî ñúäúðæà ïåñèìèñòè÷íà îöåíêà çà îáùîòî ñúñòîÿíèå íà Ñúâåòñêèÿ áëîê: „Êàêâî äðóãî ïîðàæäà ìíîãî ñåðèîçíè ïðîáëåìè ïðåä íàñ? Òîâà å, ÷å ñå ðàçïàäà íàøàòà ñîöèàëèñòè÷åñêà îáùíîñò. Âñè÷êî, êîåòî áåøå äîãîâîðèðàíî äîñåãà, âå÷å ñå ïðåîöåíÿâà îò âñè÷êè ñòðàíè. Íà íàøèÿ ïàçàð ëèïñâàò äåñåòêè è äåñåòêè ñòîêè, êîèòî ñìå äîñòàâÿëè îò ñîöèàëèñòè÷åñêèòå ñòðàíè… Äðóãàòà ñòðàíà íà âúïðîñà å, ÷å äîñåãàøíèÿò ñòàòóò è äîñåãàøíèòå ìåõàíèçìè íà òúðãîâèÿ âå÷å ðóõâàò è ðóõâàò îò åäèí ïúò. Òîâà ñå îòíàñÿ è ñúñ Ñúâåòñêèÿ ñúþç, è ñ Ïîëøà, è ñ Óíãàðèÿ. Ñåãà âå÷å çàïî÷íà ñ ÃÄÐ[3], ñ Ðóìúíèÿ è ò.í.” È îùå: „Ñúâåòñêèÿò ñúþç íå ìîæå äà áúäå âå÷íî êîëîíèÿ íà íàøèòå ñîöèàëèñòè÷åñêè ñòðàíè, äà íè äàâà ñàìî ñóðîâèíè, íåôò è ãàç. Ñúâåòñêèÿò ñúþç å íà åäíî îò ïîñëåäíèòå ìåñòà ïî èêîíîìè÷åñêî ðàâíèùå íà ÷îâåê îò íàñåëåíèåòî.”

[2] Ìàòåðèàëèòå íà çàñåäàíèåòî ñà ïóáëèêóâàíè ñúñ çíà÷èòåëíè ñúêðàùåíèÿ (ïîðàäè ãîëåìèÿ èì îáåì) â (Àíãåëîâ, 2008).

[3] Ãåðìàíñêà äåìîêðàòè÷íà ðåïóáëèêà.

„Ïúðâèÿò ïàðòèåí è äúðæàâåí ðúêîâîäèòåë” å îñúçíàë, ÷å áúëãàðñêîòî êîìóíèñòè÷åñêî ðúêîâîäñòâî å â èçîëàöèÿ, ÷å íèêîé îò äîñêîðîøíèòå ìó ñúþçíèöè íå ïîäêðåïÿ ïîëèòèêàòà êúì òóðñêîòî ìàëöèíñòâî: „È ïàê ñå âðúùàì íà òàêà íàðå÷åíèÿ òóðñêè âúïðîñ. Ñåãà, äðóãàðè, íèå íÿìàìå ðåøèòåëíà ïîääðúæêà. Ñúâåòñêèÿò ñúþç íè ïîääúðæà, íî òîé íè ïîääúðæà â ðàìêèòå íà íåãîâàòà ãëîáàëíà ñòðàòåãèÿ. È ìîæå áè ïðàâèëíî äåéñòâóâà. Òîé íå îòñòúïâà îò ñâîèòå îòíîøåíèÿ ñ Òóðöèÿ è ò. í. È âåðîÿòíî ñà ïðàâè. Íèå íÿìàìå íèêàêâà ïîääðúæêà. Íàñ íå íè ïîääúðæà íèêîé. Íèå ñàìè òðÿáâà äà ñå ïîääúðæàìå. Îñòàíàõìå ñàìè.” È âúïðåêè òîâà äî ïîñëåäíèÿ ìîìåíò, â óñëîâèÿòà íà ðàçïàä íà ñîöèàëèñòè÷åñêàòà ñèñòåìà, óïðàâëÿâàùàòà âúðõóøêà ïðîäúëæàâà äà ñëåäâà ïðèíöèïà, ôîðìóëèðàí îùå â ñàìîòî íà÷àëî íà íåéíîòî óïðàâëåíèå ñëåä ïðåâðàòà íà 9 ñåïòåìâðè 1944 ã.: Òóðöèÿ å íàø âðàã è ñëåäîâàòåëíî ìåæäó íåÿ è òóðöèòå â Áúëãàðèÿ íå ìîæå äà ñúùåñòâóâàò íèêàêâè âðúçêè. Îíåçè, êîèòî ñå ÷óâñòâàò ñâúðçàíè ñ Òóðöèÿ, íåêà äà ñè âúðâÿò, à îñòàíàëèòå òðÿáâà äà áúäàò „ïðèîáùåíè” (êîåòî îò êðàÿ íà 60-òå ãîäèíè îçíà÷àâà – òðÿáâà äà áúäàò àñèìèëèðàíè). Òàçè ïàðàíîè÷íà èäåÿ å âîäåùà ïî âðåìå íà öÿëîòî çàñåäàíèå. Íåêà äà ïðîñëåäèì òîâà: Åòî êàê ñå îáÿñíÿâàò èçñåëíè÷åñêèòå íàñòðîåíèÿ â ïðåäñòàâåíàòà îò èìåòî íà Òîäîð Æèâêîâ ðàçðàáîòêà: „Ãëàâíàòà ïðè÷èíà å ïàíòþðêèçìúò êàòî ñåãàøíà äúðæàâíà ïîëèòè÷åñêà äîêòðèíà íà Ðåïóáëèêà Òóðöèÿ.” È ïî-íàòàòúê: „Ðàçâèòèåòî íà ñúáèòèÿòà ïîêàçâà, ÷å ñ íàñ ðàç÷èñòâàò ñìåòêè, ÷å èñëÿìèçèðàíèòå áúëãàðè ñà èçêóïèòåëíà æåðòâà â åäíà áåçïðåöåäåíòíà ïîëèòè÷åñêà ïðîâîêàöèÿ. Îñíîâíèòå îðúæèÿ â òàçè ïðîâîêàöèÿ ñà ïàíòþðêèçìúò è ïàíèñëÿìèçìúò….×ðåç ïðîáëåìà ñ ò. íàð. åòíè÷åñêè òóðöè â Áúëãàðèÿ ñå ðàçêðèâà ïëàöäàðìúò íà åäíà àíòèñîöèàëèñòè÷åñêà êàìïàíèÿ. ...È ñàìàòà Òóðöèÿ ñå äîìîãâà äà çàñòàíå â íà÷àëîòî íà ôèòèëà íà áàëêàíñêèÿ áàðóòåí ïîãðåá. Òÿ äúðæè òîçè ôèòèë òúêìî ÷ðåç ìþñþëìàíñêîòî íàñåëåíèå, ïðîäúëæàâàéêè åäíà ïîëèòèêà, ÷èèòî ïðèíöèïè ñà ôîðìóëèðàíè îòäàâíà...

Обектив | Брой 218

55

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС …Îïàñíà å â êðàéíà ñìåòêà òóðñêàòà ïîëèòè÷åñêà äîêòðèíà, êîÿòî èñêà äà èçïîëçâà èñëÿìà êàòî îðúæèå çà çàäîâîëÿâàíå íà èìïåðñêè àìáèöèè. Èñòîðèÿòà â òîâà îòíîøåíèå å êàòåãîðè÷íà.” Ãðóáî èçîïà÷àâàéêè è äåìîíèçèðàéêè ïîëèòèêàòà íà êåìàëèñòêà Òóðöèÿ êúì Áúëãàðèÿ è êúì òóðñêîòî ìàëöèíñòâî ó íàñ, àâòîðèòå íà „ðàçðàáîòêàòà” íå æåëàÿò è äà ñè ïîìèñëÿò, ÷å îò÷óæäåíèåòî íà òóðñêîòî íàñåëåíèå êúì áúëãàðñêàòà äúðæàâà ìîæå äà ñå îáÿñíè ñ äèñêðèìèíàöèîííàòà ïîëèòèêà – ñ ïîëèòèêàòà íà ïîñòîÿíåí íàòèñê íà âëàñòèòå êúì íåãî.  òîçè äóõ ñà è ðàçñúæäåíèÿòà â „Áåëåæêèòå íà îòäåë „Ïàòðèîòè÷íî âúçïèòàíèå” çà çàñåäàíèåòî íà Ïîëèòáþðî íà 25 îêòîìâðè 1989 ãîäèíà” (ÖÄÀ, ôîíä 1á, îïèñ 63, à. å. 81): „ñðåùó ñåáå ñè èìàìå âåêîâåí ïðîòèâíèê, êîéòî öåëè óíèùîæàâàíåòî íà Áúëãàðèÿ.” „Âúçíèêâà âúïðîñúò – èñëÿìúò ëè å íàøèÿò ãëàâåí ïðîòèâíèê? Èëè òîâà å ôàêòúò, ÷å ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òîâà íàñåëåíèå ñå òóð÷åå è êîãàòî ÷óæäè æóðíàëèñòè ãè ïèòàò çàùî çàìèíàâàò çà Òóðöèÿ, òå îòãîâàðÿò – çàùîòî ñå ÷óâñòâàìå òóðöè. À òîâà îçíà÷àâà, ÷å åäèí îò îñíîâíèòå íàøè ïðîòèâíèöè íàðåä ñ èñëÿìà å òóðöèçìúò è âëèÿíèåòî íà Òóðöèÿ. È òóê íèå òðÿáâà äà íàñî÷èì ãëàâíèòå ñè óñèëèÿ.”  çàêëþ÷èòåëíîòî ñè ñëîâî Òîäîð Æèâêîâ îáîáùàâà, ïîñî÷âàéêè „îïàñíîñòòà”, êîÿòî å íàäâèñíàëà íàä Áúëãàðèÿ: „Êîé å ïðèöåëúò íà òóðñêèÿ ïàíòþðêèçúì? Ïðèöåëúò å Áúëãàðèÿ, èñêàò äà óíèùîæàò Áúëãàðèÿ.” À ñåãà äà âèäèì êàê ðàçñúæäàâàò ïàðòèéíèòå âåëìîæè. Òå êàòî ÷å ëè ñå ñúñòåçàâàò êîé ïîáðóòàëåí èçðàç äà ïîäáåðå:

Ïåí÷î Êóáàäèíñêè (÷ëåí íà Ïîëèòáþðî è ïðåäñåäàòåë íà Íàöèîíàëíèÿ ñúâåò íà Îòå÷åñòâåíèÿ ôðîíò). Íåãîâà ëþáèìà ìåòàôîðà å, ÷å Áúëãàðèÿ å áðåìåííà ñ òóðñêîòî íàñåëåíèå, à êîãàòî åäíà æåíà å áðåìåííà, òÿ òðÿáâà äà ñå îñâîáîäè îò ïëîäà ñè. Òóê òîé ëåêî ìîäèôèöèðà òîçè îáðàç: „Êîãàòî íèå ñìå áðåìåííè ñ òîçè âúïðîñ, àç ìèñëÿ, ÷å íàé-ïðàâèëíîòî ðåøåíèå íà âúïðîñà å äà ñå îñâîáîäèì[4] îò îíîâà íàñåëåíèå, êîåòî íå ìîæåì äà ïðèîáùèì.” Ñëåä êîåòî çàïî÷âà äà ïðàâè ñìåòêè: „Àêî íèå îò Êúðäæàëè èçêàðàìå 100 õèë. äóøè ïî ñèëàòà íà ðàçäåëåíèòå ñåìåéñòâà,[5] 50 õèë. îò Øóìåí è 80 õèë. îò Ðóñå, íèå ñè ðåøàâàìå âúïðîñà ñ ïðîäóõâàíåòî[6] íà òîâà íàñåëåíèå….Íèå òðÿáâà, êàêâîòî ìîæåì, äà íàïðàâèì, çà äà ðåøèì òîçè âúïðîñ, à îñòàíàëîòî íàñåëåíèå ùå ãî ïðèîáùàâàìå. Íå öåíòúðúò äà ñå ïîñòàâè íà ïðèîáùàâàíåòî, à ïðèîáùàâàíåòî òðÿáâà äà ñòàíå êàòî îòäåëèì ñëàìàòà îò ñåíîòî.” Ãåîðãè Àòàíàñîâ (÷ëåí íà Ïîëèòáþðî è ïðåäñåäàòåë íà Ìèíèñòåðñêèÿ ñúâåò): „Òðÿáâà äà èìàìå ïðåäâèä, ÷å è âðàãúò å îêóðàæåí îò òîâà, êîåòî ñòàâà, çàùîòî ñå ïîëó÷è ïðîáèâ. Âðàãúò ïîëó÷è óâåðåíîñò îò òîâà, êîåòî ñå ðàçâè, ÷å òîé òóê èìà áàçà, íà êîÿòî äà ñå îïèðà, ÷å òîé ìîæå äà ìàíèïóëèðà õîðà.” È òàêà ëåêñèêàòà å: „âðàãúò”, „âðàãúò èìà áàçà”, „ïîëó÷è ñå ïðîáèâ”. Îñòàâà ÷èòàòåëÿò ñàì äà ñúîáðàçè êîé å âðàãúò? „Àç ìèñëÿ – êàçâà íà äðóãî ìÿñòî Ãåîðãè Àòàíàñîâ, ÷å íàé-äîáðèÿò âàðèàíò çà íàñ å èçâåæäàíåòî[7] è åäíîâðåìåííî ëèíèÿ íà ïðèîáùàâàíå íà òåçè, êîèòî îñòàâàò. Íèå òðÿáâà äà òúðñèì ðåøåíèå ñ îãëåä ïîãîëÿìà ÷àñò îò òîâà íàñåëåíèå äà èçëåçå.” Ïåòúð Òàí÷åâ (ïðåäñåäàòåë íà Ïîñòîÿííîòî ïðèñúñòâèå íà Áúëãàðñêèÿ çåìåäåëñêè íàðîäåí ñúþç):

Ìèí÷î Éîâ÷åâ (ïúðâè ñåêðåòàð íà Îáëàñòíèÿ êîìèòåò (ÎÊ) íà ÁÊÏ íà Õàñêîâñêà îáëàñò): „…íèå òðÿáâà äà áúäåì ãîòîâè è òåçè, êîèòî íå æåëàÿò äà ñå ÷óâñòâàò áúëãàðè, äà èì ïðåäëîæèì äà çàìèíàò. È äà íàñî÷èì óñèëèÿòà ñè êúì îñòàíàëèòå, äà ãè ïðèîáùèì êúì íàøèÿ íàðîä.”

[4] Êóðñèâúò å ìîé, Ì. È.

[5] Ïåí÷î Êóáàäèíñêè ðàçâèâà èäåÿòà çà ïîäïèñâàíå ñ Òóðöèÿ íîâà ñïîãîäáà çà ñúáèðàíå íà ðàçäåëåíèòå òóðñêè ñåìåéñòâà [6] Êóðñèâúò å ìîé, Ì. È.

[7] Êóðñèâúò å ìîé, Ì. È.

Обектив | Брой 218

56

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС „…òðÿáâà äà êàæåì, ÷å áåøå ãîëÿì óñïåõ çà Áúëãàðèÿ, çà íàñ, ñëåä èçÿâëåíèåòî íà äð. Òîäîð Æèâêîâ, îòêðèâàíåòî íà ãðàíèöèòå è èçñåëâàíåòî íà 300 õèëÿäè äóøè.[8] Òîâà âèíàãè òðÿáâà äà ñå òðåòèðà êàòî ãîëÿì óñïåõ çà Áúëãàðèÿ. Àêî áÿõà èçëåçëè[9] îùå 200 õèëÿäè, ùÿõà äà îñòàíàò 300 õèëÿäè è ùåøå äà áúäå ïî-ëåñíî ðàçãëåæäàíåòî íà òîçè âúïðîñ íà íàñòîÿùîòî çàñåäàíèå.” Äîáðè Äæóðîâ (÷ëåí íà Ïîëèòáþðî è ìèíèñòúð íà Íàðîäíàòà îòáðàíà): „Êàêâà òðÿáâà äà áúäå ñòðàòåãè÷åñêàòà íè öåë? Àç ñúì äúëáîêî óáåäåí, ÷å òðÿáâà äà áúäå â äâà ïëàíà: Êîëêîòî ìîæåì ïîâå÷å äà èçñåëèì.[10] Âíèìàòåëíî, ðàçáèðà ñå, è äèôåðåíöèðàí ïîäõîä. Êîëêîòî ìîæåì ïîâå÷å äà ïðèîáùèì êúì íàñ.” Éîðäàí Éîòîâ (÷ëåí íà Ïîëèòáþðî è ñåêðåòàð íà ÖÊ íà ÁÊÏ èäåîëîãè÷åñêèòå âúïðîñè): „Àç ïîääúðæàì âúçãëåäà, ÷å íàøà îñíîâíà, òðàéíà è êðàéíà ñòðàòåãè÷åñêà öåë òðÿáâà äà áúäå î÷èñòâàíåòî[11] íà áúëãàðñêèòå çåìè îò âñè÷êè îíåçè, êîèòî èìàò ÷óæäî íàöèîíàëíî ñúçíàíèå, ïî-êîíêðåòíî âñè÷êè îíåçè, êîèòî èìàò òóðñêî íàöèîíàëíî ñúçíàíèå.” Îò äóìèòå íà êîìóíèñòè÷åñêèòå ðúêîâîäèòåëè ëúõà íåïðèÿçúí, íåäîâåðèå è âðàæäåáíîñò. Íàé-ãîëÿìî âíèìàíèå íà çàñåäàíèåòî å îòäåëåíî íà ìåòîäèòå, ñ êîèòî ùå ñå îñúùåñòâÿâà ñòðàòåãè÷åñêàòà öåë äà ñå „ïðèîáùÿò” îíåçè òóðöè, êîèòî ùå îñòàíàò â ñòðàíàòà (êîèòî íÿìà äà áúäàò èçñåëåíè, èçâåäåíè, î÷èñòåíè, ïðîäóõàíè).

îñòàíàëè ðàéîíè â ñòðàíàòà, êúäåòî òóðñêîòî íàñåëåíèå å ïðåîáëàäàâàùî.  „ðàçðàáîòêàòà”, êàòî ñå ïðåíåáðåãâàò äàííèòå çà ãåîãðàôñêîòî ðàçïðåäåëåíèå íà òóðñêîòî íàñåëåíèå ó íàñ ñëåä 1878 ã., çàïëàøèòåëíî ñå îïèñâà ñ âîåííè òåðìèíè êàê òóðñêîòî íàñåëåíèå (î÷åâèäíî òî ñå ñìÿòà âðàæäåáíî íàñåëåíèå) å çàåëî ãîëåìè òåðèòîðèè è ñëîæèëî ðúêà íà öåëè îòðàñëè íà èêîíîìèêàòà: „Íèå äîïóñíàõìå î÷åâèäíî äèðèæèðàíà äèñëîêàöèÿ[12] íà íàñëåäíèöè íà èñëÿìèçèðàíè áúëãàðè,[13] áëàãîäàðåíèå íà êîåòî òå ïîêðèõà çíà÷èòåëíà òåðèòîðèÿ íà ñòðàíàòà. Çà òîâà ïîìîãíàõà è èêîíîìè÷åñêè ôàêòîðè è ïðåäè âñè÷êî îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å ïîçâîëèõìå íÿêîè îòðàñëè äà ñå ïðåäîñòàâÿò ïðåäèìíî „â ðúöåòå” íà òîâà íàñåëåíèå.”  ïúðâàòà ÷åðíîâà íà „áåëåæêèòå” íà îòäåë „Ïàòðèîòè÷íî âúçïèòàíèå” ñå êàçâà: „Äà îáâúðæåì ìåðîïðèÿòèÿòà ïî ïðåñòðóêòóðèðàíå öåëèòå íà äåìîãðàôñêàòà ïîëèòèêà ñúñ çàäà÷àòà çà ðàçáèâàíå íà êîìïàêòíîñòòà íà òîâà íàñåëåíèå è íåãîâàòà ìèãðàöèÿ â äðóãè ðàéîíè íà ñòðàíàòà, ïðè çàñåëâàíå íà çäðàâ áúëãàðñêè åëåìåíò â òåçè ðàéîíè, òàêà ÷å äà ñå ñúçäàâà îïòèìàëíà îáñòàíîâêà çà ðàáîòà ïî âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ.” Ïåòúð Ïåòðîâ (ïúðâè ñåêðåòàð íà ÎÊ íà ÁÊÏ íà Ðàçãðàäñêà îáëàñò):

Îáùî å áåçïîêîéñòâîòî, ÷å, âúïðåêè ìàñîâîòî èçñåëâàíå ïðåç èçìèíàëîòî ëÿòî, âñå îùå ñà

„Íå íàìàëèì ëè òàçè êîíöåíòðàöèÿ, òèïè÷íà çà Ëóäîãîðèåòî – Ðàçãðàä, Èñïåðèõ, Äóëîâî, Êàîëèíîâî – íå ñúóìååì ëè äà âêàðàìå ïîâå÷å òðàäèöèîííè áúëãàðè, à åäíà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî äà îòèäå â äðóãè îáëàñòè èëè äà çàìèíå çà Òóðöèÿ, òðóäíî ùå ðåøèì âúïðîñà. Òîâà ùå áúäå åäèí âå÷åí äðàçíèòåë

[8] ×àñò îò òÿõ ñå çàâðúùàò. Îò ñïðàâêà íà ÌÂÐ, êîÿòî ïîëó÷èõ êàòî ñúâåòíèê íà ïðåçèäåíòà Æåëåâ, çà Òóðöèÿ ñà îòïúòóâàëè 369 839 äóøè, çàâúðíàëè ñå îò Òóðöèÿ èëè íå ñà ìîãëè äà ìèíàò ãðàíèöàòà (ñëåä êàòî Òóðöèÿ ÿ çàòâàðÿ íà 21 àâãóñò) – 154 937 äóøè; îñòàâàò â Òóðöèÿ 214 902 äóøè.

[9] Êóðñèâúò å ìîé, Ì. È.

[10] Êóðñèâúò å ìîé, Ì. È.

[11] Êóðñèâúò å ìîé, Ì. È.

[12] Ïîä÷åðòàíî å â òåêñòà.

[13] Çà óëåñíåíèå íà ÷èòàòåëÿ ùå ïîÿñíèì, ÷å, ñúãëàñíî íàëîæåíàòà ïðè îñúùåñòâÿâàíåòî íà „Âúçðîäèòåëíèÿ ïðîöåñ” åâôåìèñòè÷íà òåðìèíîëîãèÿ, òóðöèòå â Áúëãàðèÿ ñà íàðè÷àíè „ïîòîìöè (èëè íàñëåäíèöè) íà èñëÿìèçèðàíèòå áúëãàðè”, à ñúùî òàêà – „áúëãàðè ñ âúçñòàíîâåíè èìåíà”, äîêàòî åòíè÷åñêèòå áúëãàðè ñà íàðè÷àíè „áúëãàðè ñ òðàäèöèîííè èìåíà” èëè „òðàäèöèîííè áúëãàðè”.

Обектив | Брой 218

57

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС è ùå ñúçäàâà ìíîãî òðóäíîñòè çà èêîíîìèêàòà.” Ìèí÷î Éîâ÷åâ: „Ïðè íàñ ñà 220 õèëÿäè ÷îâåêà. Àç ñìÿòàì, ÷å â òåçè ðàéîíè çåìè íÿìà, ïðîìèøëåíîñò íÿìà. È íèå ùå ÿ îãðàíè÷àâàìå. Çíà÷è íàé-ìàëêî 100 õèëÿäè äóøè ñà èçëèøíè. Êàêâî ùå ïðàâèì ñ òåçè 100-120 õèëÿäè äóøè?” Íà çàñåäàíèåòî ñå ïðàâè ðàâíîñìåòêà çà íàïðàâåíèÿ ïðåäè äâå ñåäìèöè îïèò çà äåêîíöåíòðàöèÿ íà òóðñêî íàñåëåíèå îò Ðàçãðàäñêà îáëàñò ÷ðåç íàñèëñòâåíî ðàçñåëâàíå â Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, ñ êîéòî ÷èòàòåëÿò âå÷å å çàïîçíàò. Îöåíêàòà å îòðèöàòåëíà. Òîäîð Æèâêîâ äàâà çàäåí õîä.  ñâîåòî çàêëþ÷èòåëíî ñëîâî òîé êàçâà: „…âåðîÿòíî òðÿáâà äà íàïðàâèì íÿêîè êîðåêöèè â ðàçñåëâàíåòî íà òåçè ãðàæäàíè ñëåä òîâà çàñåäàíèå. Åäèí îò èçâîäèòå å òîçè: äà ñïðåì òîâà èçñåëâàíå. ßñíî å, ÷å ñìå ñòúïèëè íà íåïðàâèëíà ïîçèöèÿ. Äåéñòâèòåëíî òîâà ìîæå äà íè äîâåäå äî ãîëåìè äîïúëíèòåëíè òðóäíîñòè çà ïàðòèÿòà è ñòðàíàòà.” Èçðàçÿâà íåñúãëàñèå è ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåëÿò Ãåîðãè Àòàíàñîâ: „Íèå íàñî÷èõìå íÿêîè â íîâè ðàéîíè è âåäíàãà óäàðèõìå íà êàìúê è îòâúí, è îòâúòðå. Òóê íåùàòà ùå èìàò ìíîãî ñëîæåí õàðàêòåð.” Ïåí÷î Êóáàäèíñêè ñúùî å êàòåãîðè÷íî ïðîòèâ. Òîé îáà÷å íå ñå îòêàçâà îò èäåÿòà çà äåêîíöåíòðàöèÿ, íî êàòî ñìåíÿ ïîñîêàòà íà ðàçñåëâàíåòî – íå íà òóðöè êúì ðàéîíèòå, íàñåëåíè ïðåäèìíî ñ áúëãàðè, à îáðàòíî – íà áúëãàðè êúì ðàéîíèòå ñúñ ñìåñåíî íàñåëåíèå: „Äðóãàðè, òðÿáâà äà íè å ÿñíî, ÷å òàçè ðàáîòà å òðóäíà è íÿìà äà ñòàíå. Âñè÷êî, êîåòî ïðèêàçâàìå ïî îòíîøåíèå íà ðàçñåëâàíåòî, å åäèí áëúô. Çàùî íå âçåìåì îáðàòíàòà ñòðàíà – àêî ïëàíèíàòà íå îòèâà ïðè Ìîõàìåä, Ìîõàìåä äà îòèäå ïðè ïëàíèíàòà. Çàùî íàïðèìåð îò Ñîôèÿ äà íå îòèäàò 30 èëè 50 äóøè âúâ Âåíåö è òîãàâà ùå ñå ñúçäàäå ñúâñåì äðóãà îáñòàíîâêà. Àêî íèå ñåãà îò Øóìåí äî Ñèëèñòðà, îò Ðàçãðàä äî Ñèëèñòðà è îò Ðóñå äî Òúðãîâèùå íå

íàñèòèì ñåëàòà ñ áúëãàðñêè åëåìåíò, ùå íàïðàâèì íåïðîñòèìà ãðåøêà. Çàùî íå ïðàâèì òîâà? Îáðàòíîòî íÿìà äà ñòàíå.” Çà ïðîìÿíà íà ïîñîêàòà íà ðàçñåëâàíåòî ñå èçêàçâà è Éîðäàí Éîòîâ. Ðàçáèðà ñå íå ñòàâà è äóìà çà òîâà êàêâà ùå áúäå ñúäáàòà íà ðàçñåëåíèòå âå÷å 2236 äóøè îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, êîèòî ñà ïðèíóäåíè äà æèâåÿò ïðè íå÷îâåøêè óñëîâèÿ, íàñòàíåíè â ó÷èëèùíè ñàëîíè è ïîðóòåíè îáùåæèòèÿ, îñòàíàëè áåç æèëèùå è ðàáîòà. Ñòàíàëà å ãðåøêà. „Ñòúïèëè ñìå íà íåïðàâèëíà ïîçèöèÿ” – êàçâà Òîäîð Æèâêîâ. È òîëêîâà. Íî èìà è íåùî äðóãî – èäåÿòà äà ñå ðàçñåëè òóðñêîòî íàñåëåíèå îò Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ è Õàñêîâñêà îáëàñò ñúâñåì íå å èçîñòàâåíà. Òî ùå áúäå ïðîâåäåíî, íî ìåòîäèòå ùå ñà äðóãè. Íà ïúðâî ìÿñòî ñå îáñúæäà èêîíîìè÷åñêàòà ïðèíóäà. Ùå îñòàâèì õîðàòà áåç ïîìèíúê, òàêà ÷å òå ñàìè äà ðåøàò äà ñå ìàõíàò. À íà òÿõíî ìÿñòî ùå çàñåëâàìå „áúëãàðñêè åëåìåíò”. Åòî êàê èçãëåæäà òàçè èäåÿ, èçðå÷åíà îò Òîäîð Æèâêîâ â çàêëþ÷èòåëíîòî ìó ñëîâî: „ßñíî å, ÷å ãëàâíîòî â ðàçñåëâàíåòî íà òîâà íàñåëåíèå òðÿáâà äà áúäå èêîíîìèêàòà. Äà âçåìåì Ðàçãðàäñêà îáëàñò òàêà, êàêòî ÿ ïîçíàâàì. Àìè òÿ ïëà÷å çà êîìïëåêñíà ìåõàíèçàöèÿ â ñåëñêîòî ñòîïàíñòâî…. Òàì ïðè åäíà ìåõàíèçàöèÿ íå ñ åäèí-äâà ïúòè, à ñ íÿêîëêî ïúòè äà ñå óâåëè÷è îáùåñòâåíàòà ïðîèçâîäèòåëíîñò íà òðóäà. È òîãàâà íèå ùå ãîòâèì ìëàäåæè, íî òåçè ìëàäåæè ùå îòèäàò äà ðàáîòÿò äðóãàäå, çàùîòî íÿìà êàêâî äà ïðàâÿò òàì. Ùå çàñåëâàìå áúëãàðñêè åëåìåíò òàì è ò.í. Òðÿáâà äà ñïðåì äà èçãðàæäàìå ìîùíîñòè è äðóãè.” Ïî-îáîáùåíî òîâà å êàçàíî è â „ðàçðàáîòêàòà”, â êîÿòî ñå ãîâîðè: „…çà ðàöèîíàëíî „ïðåêðîÿâàíå” íà ñòðóêòóðèòå íà èêîíîìèêàòà â òåðèòîðèàëåí àñïåêò òàêà, ÷å åñòåñòâåíî, ïî èêîíîìè÷åñêè ïúò, äà ñå äâèæè òîâà íàñåëåíèå â ðàçëè÷íè òåðèòîðèè, îòðàñëè è ïðîèçâîäñòâà… Îò òàçè ãëåäíà òî÷êà òðÿáâà äà ñå îñúùåñòâÿâàò è òåêóùèòå ìåðêè çà ïðåñòðóêòóðèðàíå èëè ïðåêðàòÿâàíå íà äåéíîñòòà íà íÿêîè

Обектив | Брой 218

58

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС ïðîèçâîäñòâà, çà ïðåíàñî÷âàíå è ïðåêâàëèôèêàöèÿ íà òðóäîâè ðåñóðñè è ò. í. Îñîáåíî îïàñíî å äà ñå ïîëó÷àâà „çàòâàðÿíå” íà ñåëèùà è îáùèíè ñ ïðåîáëàäàâàù áðîé èñëÿìèçèðàíè áúëãàðè. Òóê å íóæíà ñ öÿëàòà ñè ñèëà äà íàâëåçå ïðèíöèïúò çà ðàç÷ëåíÿâàíå íà îòíîñèòåëíîòî åäèíñòâî íà òîâà íàñåëåíèå.” Îò ñâîÿ ñòðàíà îòäåëúò „Ïàòðèîòè÷íî âúçïèòàíèå” ðàçñúæäàâà êàê ùå èçãëåæäà íàñèùàíåòî íà ðàéîíèòå ñúñ ñìåñåíî íàñåëåíèå ñ „áúëãàðñêèÿ åëåìåíò”: „Íà ïúðâî ìÿñòî îùå â òåçè ñåäìèöè, êîãàòî îáñúæäàìå ïëàíà çà 1990 ãîäèíà, ñëåäâà äà ñâúðæåì âúïðîñà ñúñ çàäà÷èòå, ïðîèçòè÷àùè îò 44-òî ïîñòàíîâëåíèå, êîåòî ñúçäàâà íåîáõîäèìèòå óñëîâèÿ çà öåëåíàñî÷åíà ìèãðàöèÿ íà íàñåëåíèåòî. Òîâà òðÿáâà äà äîâåäå äî ïîëîæèòåëíè äåìîãðàôñêè èçìåíåíèÿ, ïðåñòðóêòóðèðàíå è òåõíîëîãè÷íî îáíîâëåíèå, çàñèëâàíå íà ïðèñúñòâèåòî íà áúëãàðè ñ òðàäèöèîííè èìåíà â òàêèâà ãðàäîâå êàòî Øóìåí, Êúðäæàëè, Ðàçãðàä, Òúðãîâèùå, äî ïðåîäîëÿâàíå íà êîìïàêòíîñòòà íà ñåëèùà, êúäåòî æèâåÿò ñàìî ïîòîìöè íà èñëÿìèçèðàíè áúëãàðè. Íà ïðåäåí ïëàí òðÿáâà äà èçëÿçàò åñòåñòâåíèòå èíòåðåñè íà õîðàòà, èêîíîìè÷åñêèòå ìîòèâè è ñòèìóëè, ðàçìåñòâàíå íà ìëàäè õîðà â äðóãè ðàéîíè, êúäåòî ìîãàò äà ñúçäàâàò ñâîè ñåìåéñòâà.” Ðàçðàáîòåíàòà îò ñîöèàëíèòå èíæåíåðè â àïàðàòà íà Öåíòðàëíèÿ êîìèòåò êîíöåïöèÿ èçãëåæäà ìíîãî ïîäèðåêòíî â èçêàçâàíèÿòà íà ïúðâèòå ñåêðåòàðè íà îáëàñòíèòå êîìèòåòè. Íÿêîè îò òÿõ ñúâñåì íå ñà ñå îòêàçàëè îò „ðàçñåéâàíåòî” íà òóðñêîòî íàñåëåíèå. Íåêà äà ãè ÷óåì:

ñìå ñúâñåì â íà÷àëîòî. Ïðèìåðíî äîñåãà ñìå èçïðàòèëè â äðóãè îáëàñòè îêîëî 2000 äóøè…È â ñúùîòî âðåìå îáåçàòåëíî òðÿáâà äà íàìåðèì ôîðìà, è òî ãëàâíî ïî èêîíîìè÷åñêèòå ñòèìóëè, äà äîéäàò òðàäèöèîííè áúëãàðè. Àêî òîâà íå ñòàíå è íå âêàðàìå â åäíî êîìïàêòíî ñåëèùå ïîíå ìàëêî òðàäèöèîííè áúëãàðè, àç ñìÿòàì îïðåäåëåíî, ÷å íèùî íå ñìå ñâúðøèëè è íÿìà äà èìà ïî-íàòàòúê âëèÿíèå. …Àêî èñêàìå äà èçâàäèì åäíà ÷àñò îò òîâà íàñåëåíèå, íèå òðÿáâà äà íàìàëèì òþòþíà, âúïðåêè ÷å òîâà ùå èìà èçêëþ÷èòåëíî ãîëÿìî îòðàæåíèå âúðõó èêîíîìèêàòà íà ñòðàíàòà. …Ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè å ãîëÿì íàòèñêúò âúâ âñè÷êè ïî-ãîëåìè ñåëèùà äà ñå îòêðèÿò ñðåäíè ó÷èëèùà… Íî â ñúùîòî âðåìå ñåãà, êîãàòî ñå îòêðèõà íà ìíîãî ìåñòà ñðåäíè ó÷èëèùà, ñúçäàäîõìå óñëîâèÿ îòíîâî êîìïàêòíî äåöàòà äà ñå ó÷àò, êîåòî å êðàéíî íåáëàãîïðèÿòíî, çàùîòî òîâà îçíà÷àâà äî äåñåòè è åäèíàäåñåòè êëàñ äà ñòîè òàì, â ñúáîòà è â íåäåëÿ ñè å â êúùè è êàêâîòî å íàó÷èë, òî âåäíàãà äà áúäå ðàçðóøåíî. À â ïî-ãîëåìèÿ ãðàä, êúäåòî å ïî-ìàëêà êîíöåíòðàöèÿòà, âëèÿíèåòî å ïî-áëàãîïðèÿòíî, íåçàâèñèìî, ÷å ïàê êîíòàêòóâà. Çàòîâà áè òðÿáâàëî ìíîãî ðàçóìíî, çàåäíî ñ ìèíèñòåðñòâîòî äà ïðåãëåäàìå ó÷èëèùàòà è äà ñå îòèäå êúì çàêðèâàíå íà íÿêîè îò òåçè ñðåäíè ó÷èëèùà â ðàéîíèòå, êúäåòî èìà òàêîâà êîìïàêòíî íàñåëåíèå, äà ñúçäàäåì óñëîâèÿ äà èçëÿçàò îòòàì, äà èçëÿçàò äàæå îò ñåìåéíàòà ñðåäà. Ïðàâèëíî å â ðúêîâîäñòâàòà íà êìåòñòâàòà äà èçïðàòèì òðàäèöèîííè áúëãàðè. Òîâà òðÿáâà êàòåãîðè÷íî äà ñòàíå è íà âñè÷êè âúçëîâè ìåñòà. …áè òðÿáâàëî äà âîäèì ïîëèòèêà çà ðàçñåéâàíå, êîëêîòî è òðóäíà äà å òÿ.”

Ïåòúð Ïåòðîâ: „Áåçñïîðíî íèå òðÿáâà ñåãà äà ðàáîòèì ãëàâíî ïî ïðåñòðóêòóðèðàíåòî íà èêîíîìèêàòà è òî â ñìèñúë è ïðè íàñ äà âúâåäåì íîâè òåõíîëîãèè è äà íàìàëèì ïîòðåáíîñòòà îò òîëêîâà íàñåëåíèå. È íà âòîðî ìÿñòî – ñ òîâà äà ñå îïèòàìå äà ïîñòèãíåì èçâåñòíà äåêîíöåíòðàöèÿ. Íèå òðÿáâà îáåçàòåëíî â êîìïàêòíèòå ñåëèùà äà çàêðèåì íÿêîè ïðîìèøëåíè îáåêòè. …Àç ñâúðçâàì òîâà âåäíàãà ñ èçâåñòíî ðàçñåéâàíå, êàêâîòî è çàïî÷íà äà ñå ïðàâè. Íèå

Ìèí÷î Éîâ÷åâ: „Ìàñèðàíî èçïðàùàìå áúëãàðñêèÿ åëåìåíò â ñåëàòà. Íÿêîëêî õèëÿäè áúëãàðñêè êîìóíèñòè îò ñåâåðíèòå ðàéîíè â ïðîäúëæåíèå íà 10-15 äíè ùå ïðåáèâàâàò â òåçè ñåëèùà. Îòäåëíî õîðà íà Ìèíèñòåðñòâîòî íà âúòðåøíèòå ðàáîòè, êîèòî ñà îïèòíè è â òåçè òåæêè ìîìåíòè èìàõà èçêëþ÷èòåëíî ñàìîîáëàäàíèå è ñâúðøèõà ãîëÿìà ðàáîòà.

Обектив | Брой 218

59

ЧЕТЕМ АРХИВИТЕ НА ДС …âÿðíî å, ÷å òðÿáâà äà íàìàëÿâàìå òþòþíà, çà äà ìîæåì äà ãè ëèøèì îò ïîìèíúê, äà ñúçäàäåì èêîíîìè÷åñêè óñëîâèÿ çà äâèæåíèÿ íà ñåâåð. Èñêàì äà âè êàæà, ÷å ïúðâîòî, êîåòî ùå íàïðàâèì, å äà ãè ïðåñåëèì â íàøèòå ðàéîíè, èìàì ïðåäâèä ×èðïàíñêèÿ êðàé. Ñòàâà äóìà çà ñëåäíîòî, ÷å íèå ùå ñúçäàâàìå ñåãà óñëîâèÿ çà æèâîòíîâúäñòâî è òî ìîæå äà êîìïåíñèðà òþòþíà… …Ùî ñå îòíàñÿ çà äâèæåíèåòî íà íàøè õîðà êúì âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà, òîâà å êîìàé åäèíñòâåíîòî, êîåòî ìîæåì è òðÿáâà äà íàïðàâèì, çà äà ìîæåì äà íàìàëèì òàçè êîíöåíòðàöèÿ.  ñúùîòî âðåìå àç èçêàçâàì ñëåäíîòî ñúîáðàæåíèå. Òîçè ïðîöåñ òðÿáâà äà áúäå äîáðå îáìèñëåí, ðåãóëèðàí è äèðèæèðàí, çàùîòî íèå èìàõìå âúâ âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà íàä 35 õèëÿäè ÷îâåêà, êîèòî æèâååõà òàì. Íî íå ñå ÷óâñòâàõà áúëãàðè. Íàëîæè ñå òÿõ ïúðâè äà èçïðàùàìå. Ñåãà âúïðîñúò å, ÷å êîãàòî èçïðàùàìå òîâà íàñåëåíèå íà ñåâåð, íèå òðÿáâà äà ñìå ñúçäàëè ïðåäâàðèòåëíî ïîäãîòîâêà è íàãëàñà è â áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå äà ãè ïðèåìàò è äà èì ñúçäàäàò óñëîâèÿ çà ðàáîòà.” Äèìèòúð Äèìèòðîâ (ïúðâè ñåêðåòàð íà ÎÊ íà ÁÊÏ íà Âàðíåíñêà îáëàñò): „ îáëàñòòà íà èêîíîìèêàòà. Êàçà è äð. Ïåòðîâ, íî íàøàòà ïîçèöèÿ å ïî-êàòåãîðè÷íà. Íèå ìíîãî äðóãè íåùà íÿìàìå â ìàãàçèíèòå. ×å ùÿëî íåùè÷êî äà ñå èçðàáîòè íÿêúäå èç òåçè öåõîâå, êîèòî èìàìå â òåçè ñåëà, ñ íåãî íÿìà äà îáîãàòèì íàøèÿ ïàçàð. Íèå ñìå êàòåãîðè÷íî äà ñå çàêðèÿò. Òîâà å ïðåäïîñòàâêà íàíîâî äà ãè âúðíåì íà ðàáîòà, ïðåäïîñòàâêà äà ñòîÿò íà ìÿñòî. Êàòî äàäåì è íà æåíàòà ìó 5 äåêàðà òþòþí, è òîé êàòî ðàáîòè â öåõà, íèå ðàçâúæäàìå ïðîñòè õîðà, íèùî ïîâå÷å íå âúðøèì. Åäèíñòâåíèÿò íà÷èí, ëîñòúò, ÷ðåç êîéòî ìîæåì äà ðàçäâèæèì òîâà íàñåëåíèå, å äà ãî ëèøèì îò âúçìîæíîñòòà äà îòñÿäà íà ìÿñòî. Òî òðÿáâà äà ñå äâèæè, äà ìó ñå âúçäåéñòâóâà. Àêî íà òîçè åòàï

íå ìîæåì â äðóãèòå îáëàñòè, ìîæåì äà ðàçñåëèì âúòðåøíî â íàøèòå îáëàñòè. Ìîãàò äà çàìèíàò â Ãåíåðàëòîøåâñêè ðàéîí, â Áàë÷èøêè, â Êàâàðíåíñêè, êúäåòî íÿìà êîìïàêòíè ñåëà è èçîáùî ñåëà áåç òàêèâà õîðà. Òàêà ÷å òàêàâà ìÿðêà áè ïîäïîìîãíàëà òîçè ïðîöåñ ñ èêîíîìè÷åñêè ñðåäñòâà. Áÿõ âúâ Âåíåö è â Êàîëèíîâî â ïåòúê. Âÿðíî, ÷å ñà ìëàäè õîðà, íî ïèòàò êàêâî ùå ãè ïðàâèì ñåãà? Êàçâàì, êîèòî ñà ìåõàíèçàòîðè, ïðèåìåòå ãè, êîèòî ñà æèâîòíîâúäè, ïðèåìåòå ãè. Àìè æåíèòå êàêâî ùå ãè ïðàâèì? Íÿìà äà ðàáîòÿò. Íàïðîëåò è òþòþí íÿìà äà èì äàäåì. Íà ãðàæäàíèòå ùå ãî ðàçäàâàìå, êàêâàòî çàäà÷à òðÿáâà äà èçïúëíèì, ùå ÿ èçïúëíÿâàìå, íî ïî-íàòàòúê äà ïðîäúëæàâàìå ñ òîçè íà÷èí íà îáîñîáåíîñò, òîâà, êîåòî òðåòèðàòå êàòî îñîáåí ìîìåíò â ìàòåðèàëà, òðÿáâà äà ñå ïðåáîðèì. ...Çà ñòóäåíòèòå, êîèòî ñå âðúùàò, íèå ñìå äàëè ñúîòâåòíè ðàçïîðåäáè äà íå ñå ïðèåìàò âúâ âèñøèòå ó÷åáíè çàâåäåíèÿ. Òîé å õîäèë, ïîäàâàë å ìîëáè, íàïóñêàë å íå âúâ âðåìå, êîãàòî òðÿáâà – òîé íÿìà ïðàâî äà ñå âúðíå âúâ ÂÓÇ. ...Ïî îòíîøåíèå íà ó÷èòåëèòå. Êàòåãîðè÷íî ñìå îáÿâèëè – ïðåêâàëèôèêàöèÿ. Êîéòî å çàìèíàâàë, íÿìà ïðàâî âå÷å äà çàåìà ó÷èòåëñêî ìÿñòî. ...×å ùå íè îáâèíÿò, ÷å èìàëî àäìèíèñòðàòèâíîêîìàíäíè ìåòîäè, íåêà äà íè îáâèíÿâàò. Íåùàòà òðÿáâà äà ñå äúðæàò â ðúöå è èêîíîìèêàòà äà âúðâè íàïðåä.” Îñòàâàò 16 äíè äî 10 íîåìâðè 1989 ãîäèíà, êîãàòî ùå íàñòúïè ðàäèêàëíà ïðîìÿíà – Òîäîð Æèâêîâ ùå áúäå îòñòðàíåí îò âëàñòòà ñ âúòðåøíîïàðòèåí ïðåâðàò. Ëèòåðàòóðà: Àíãåëîâ, Â. (ñúñò.). 2008. Ñòðîãî ïîâåðèòåëíî! Àñèìèëàòîðñêàòà êàìïàíèÿ ñðåùó òóðñêîòî íàöèîíàëíî ìàëöèíñòâî â Áúëãàðèÿ (1984-1989). Ñîôèÿ: Ïå÷àòíèöà „Ñèìîëèíè”.

Михаил Иванов е преподавател в НБУ по етническа политика и защита правата на човека. Съветник по етническите въпроси на президента Желю Желев (1990–1997) и секретар на Националния съвет по етническите и демографските въпроси към Министерския съвет (2001–2005).

Обектив | Брой 218

Е-ГРАЖДАНИНЪТ Зелма Алмалех

Георги Апостолов:

Интернет от 21-ви век срещу образователната система от 19-ти век „Òèéíåéäæúðè â èíòåðíåò – òåêñòîâîòî ñúäúðæàíèå çà òÿõ òðÿáâà äà áúäå ìèíèìàëíî, òå íå ÷åòàò, òå ñå îðèåíòèðàò ïî âèçóàëíèÿ ìàòåðèàë. Ëåñíî å äà ñå ïîñî÷àò íåãàòèâèòå. ×åòåíåòî íà ïèñìåí òåêñò å òîâà, êîåòî ðàçâèâà ïðåäíàòà, íàé-âàæíàòà ÷àñò íà ìîçúêà, êîåòî å ëîãèêàòà, àáñòðàêòíîòî ìèñëåíå è ïðåäñêàçóåìîñòòà íà ïîñëåäèöèòå îò äåéñòâèÿòà. Òîâà, êîåòî ñå ðàçâèâà äî 25-ãîäèøíà âúçðàñò. Çàòîâà âñè÷êè èìàìå ïðîáëåìè ñ òèéíåéäæúðèòå è ìëàäèòå õîðàòà, çàùîòî òå âñå îùå íå ìîãàò äà îöåíÿâàò ðåçóëòàòèòå îò ïîñòúïêèòå ñè, çà òîâà è èìà ñìåê÷àâàùè âèíàòà îáñòîÿòåëñòâà â ÍÊ çà ìàëîëåòíèòå è íåïúëíîëåòíèòå. Íî ïîëçâàíåòî íà èíòåðíåò è íå÷åòåíåòî çàáàâÿ òîâà ðàçâèòèå”, êàòåãîðè÷åí å Ãåîðãè Àïîñòîëîâ, êîîðäèíàòîð íà Öåíòúðà çà áåçîïàñåí èíòåðíåò è ðúêîâîäèòåë íà ñúçäàäåíàòà êúì íåãî ãîðåùà ëèíèÿ çà áîðáà ñ íåçàêîííîòî è âðåäíî çà äåöà ñúäúðæàíèå â èíòåðíåò. Òîé å äúëãîãîäèøåí æóðíàëèñò, ìåæäóíàðîäíèê, áèâø êîðåñïîíäåíò íà ÁÒÀ â ßïîíèÿ, îò 2000-òà ãîäèíà ðàáîòè âúâ ôîíäàöèÿ „Ïðèëîæíè èçñëåäâàíèÿ è êîìóíèêàöèè”. Ñïîðåä Àïîñòîëîâ èìåííî íå÷åòåíåòî, à íå òîëêîâà òåìèòå çà íàñèëèå â ìåäèèòå èëè â èíòåðíåò èëè ïúê ñâîáîäàòà íà àíîíèìíîñòòà â èíòåðíåò, êîèòî îáèêíîâåíî ñà îáâèíÿâàíè çà íàðàñòâàíåòî íà àãðåñèÿòà â èíòåðíåò, âîäè äî ïî-àãðåñèâíî ïîâåäåíèå. Âúâ âñè÷êè ñëó÷àè íàâñÿêúäå èìà íàðàñòâàíå íà àãðåñèâíîñòòà ñðåä

ìëàäèòå õîðà, à àãðåñèÿòà îáè÷àéíî òðÿáâà äà èìà öåë, äà å íàñî÷åíà ñðåùó íÿêîãî – àãðåñèÿòà, äèñêðèìèíàöèÿòà, êñåíîôîáèÿòà, ðàñèçìúò – âñè÷êè òåçè ñòåðåîòèïè ñå îôîðìÿò íàé-ëåñíî ó ÷îâåêà. Èíòåðíåò íå ìîæåì äà ãî ìàõíåì – òðÿáâà äà ñëåäèì òåíäåíöèèòå ìíîãî îòáëèçî è òðÿáâà äà ðåàãèðàìå áúðçî. Òåìàòà å ìíîãî ãîðåùà è øèðîêî äèñêóòèðàíà ìåæäó åêñïåðòè è ïðîôåñèîíàëèñòè ñ ðàçëè÷åí ïðîôåñèîíàëåí îïèò. Ïñèõîëîçèòå òóê ñà íàé-àêòèâíè â îáñúæäàíåòî è âàðèðàò îò ìíîãî ÷åðíîãëåäè âèæäàíèÿ, âêëþ÷èòåëíî, ÷å ÷îâå÷åñòâîòî ùå çàãèíå, çàùîòî ùå áúäå ñúçäàäåí èçêóñòâåí èíòåëåêò è íÿìà äà èìà íóæäà îò íàñ. Àðãóìåíòèðàò ñå ñ êóï ïðèìåðè – îáâèíÿâàò ëåñíèÿ äîñòúï äî ïîðíîãðàôèÿ çà íàðàñòâàíåòî íà ñåêñóàëíàòà èìïîòåíòíîñò ñðåä ìëàäèòå õîðà, ñàìîçàäîâîëÿâàíåòî çàìåñòâà ðåàëíèòå êîíòàêòè. Èìà è ïðîòèâîïîëîæíè ìíåíèÿ, ðàçáèðà ñå. Íèå ñå âðúùàìå êúì íåùî òèïè÷íî çà ÷îâåêà è ðàçâèòèåòî íà ÷îâåøêèÿ ìîçúê, ò.å. åòàïúò íà ïèñàíîòî ñëîâî ñëåäâà åòàïà íà âèçóàëíî ðàçâèòèå íà êóëòóðàòà íà ìèñëåíåòî, àêî ùåòå âúçãëåäèòå çà ñâåòà, ðèñóíêèòå, ïúðâèòå ðèñóíêè â ïåùåðèòå – òå èìàò ìíîãî äúëáîêî ñúäúðæàíèå. Êîãàòî ñå ïîÿâÿâà ïèñìåíîñòòà, íåùàòà ïî÷âàò äà ñå èíòåðïðåòèðàò òîëêîâà îòâëå÷åíî â ïèñìåíà ðå÷, ñÿêàø èìàìå âðúùàíå êúì âèçóàëèçàöèÿòà. Èíòåðíåò å âå÷å ïî÷òè èçöÿëî âèçóàëíà ìåäèÿ, äîðè òåëåâèçèèòå íå ñà

Обектив | Брой 218

61

ИНТЕРНЕТ ОТ 21-ВИ ВЕК...

òîëêîâà âèçóàëíà ìåäèÿ.  òåëåâèçèèòå èìà ïîâå÷å òåêñò, ìàêàð è êàòî äèêòîðñêè ãëàñ, îòêîëêîòî èìà â èíòåðíåò, ñâúðçâà êóëòóðíàòà èñòîðèÿ â ðàçâèòèåòî íà ÷îâåêà Ãåîðãè Àïîñòîëîâ, êîéòî ïîçíàâà è ìåæäóíàðîäíèÿ îïèò íà èçñëåäîâàòåëèòå. È äðàìàòà âúâ âñè÷êè ñòðàíè, â Áúëãàðèÿ å â îùå ïî-ãîëÿìà ñèëà, å, ÷å îáðàçîâàòåëíàòà íè ñèñòåìà å îùå â 19-òè âåê, íå å äàæå â 20-òè âåê. Èíòåðíåò íå ñúùåñòâóâà çà íàøàòà îáðàçîâàòåëíà ñèñòåìà.  ÷àñîâåòå ïî èíôîðìàòèêà è èíôîðìàöèîííè òåõíîëîãèè äåöàòà ó÷àò íåíóæíè íåùà. Çàùî ìó å íà åäíî äåòå äà ÷åðòàå ñõåìà è âúòðåøíîñòèòå íà åäèí êîìïþòúð. Äåöàòà, êîèòî ñå èíòåðåñóâàò îò òîâà, òå ñãëîáÿâàò è ðàçãëîáÿâàò çà ïîëîâèí ÷àñ åäèí êîìïþòúð. Íå å íåîáõîäèìî âñåêè äà ãî óìåå. Èìàìå äåöà, êîèòî íà 12-13 ãîäèíè ñòàâàò øàìïèîíè íà îëèìïèàäè ïî ïðîãðàìèðàíå – íå ìîæå âñè÷êè äåöà äà èñêàìå äà ñòàâàò ïðîãðàìèñòè, à â ñúùîòî âðåìå íèêîé, íèêúäå è ïî íèêàêúâ íà÷èí íå ãîâîðè ñ òÿõ, ÷å èíòåðíåò å ñîöèàëíà ñðåäà. Ãîëåìèòå ïðîáëåìè ñ äåöàòà â èíòåðíåò ñà, ÷å îò åäíà ñòðàíà òåõíèÿò ðåàëåí ñâÿò å êîìáèíèðàí – íÿìà âèðòóàëíî è ðåàëíî – òîâà å òåõíèÿò æèâîò. Èíòåðíåò å ÷àñò îò ðåàëíèÿ èì æèâîò, íî â ñúùîòî âðåìå, òàì ãî èìà åôåêòúò íà åêðàíà. Ïñèõîëîãè÷åñêè òå ïðàâÿò â èíòåðíåò íåùà, êîèòî èíà÷å íå áèõà íàïðàâèëè, áåç äà îñúçíàâàò, ÷å ñà â êîíôëèêò ñúñ ñàìèòå ñåáå ñè. Ãîëåìèòå ãëóïîñòè äåöàòà ãè ïðàâÿò îò 5 äî 8 êëàñ, 9-òè ìàêñèìóì – òîãàâà ñà ãîëèòå ñíèìêè, òîãàâà å ñåêñêèìèíãà íà ñîáñòâåíèòå âèäåîêëèïîâå ñúñ ñåêñóàëíî ñúäúðæàíèå íà ïðèÿòåë, ïðèÿòåëêà, îíëàéí òîðìîçúò å â ñâîÿ ïèê, òîãàâà å ðàçïðåäåëåíèåòî íà îíåçè äåöà, êîèòî ïîëåñíî ñå óâëè÷àò ïî ôóòáîëíè àãèòêè, ïî ñêèíõåä ãðóïè÷êè. Òîãàâà òðÿáâà äà ñå âúçäåéñòâà ìíîãî è äà ñå ãðàäè ìíîãî. Àç ïîïàäàì íà òðè ìîì÷åòà â 9-òè êëàñ, ñ êîèòî íèêàêâà êîìóíèêàöèÿ íå ìîæåø äà îñúùåñòâèø, ñ àáñîëþòíî ïðàçíèòå î÷è, åäèíñòâåíîòî, êîåòî êàçâàõà å: ”Íÿìà êàêâî äà ñè ãîâîðèì, ãëóïîñòè – äà ìàõíåì öèãàíèòå è òóðöèòå îò òàçè äúðæàâà è âñè÷êî ùå áúäå äîáðå!”. È ïîíåæå

èìàõìå èíòåðàêòèâíî çàíÿòèå, âúâëè÷àõ äðóãèòå â êëàñà – ãîâîðèì òàêà, ïúê èíà÷å – íå ìîæå. Òåçè òðèìàòà íå ìîæå äà ãè íàääåëååø, òå áÿõà âçåëè âðúõ íàä êëàñà – èíäîêòðèíèðàíè äåöà â 9-òè êëàñ. Êàêâî ïðàâèì – àêî íå ïî÷íåì îò ïúðâè äî ÷åòâúðòè êëàñ, êîãàòî äåöàòà âñå îùå âúçïðèåìàò íåùàòà, äà ñå îïèòàìå äà óåäíàêâèì íÿêàêâà öåííîñòíà ñèñòåìà èëè ïîíå äà ñå îïèòàìå äà âúçïèòàìå íåùî ó äåöàòà, è ðîäèòåëèòå è ó÷èëèùåòî äà ñà çàåäíî. Äåòåòî äà âèäè, ÷å è ó÷èòåëèòå, è ðîäèòåëèòå èìàò åäíî îáùî âèæäàíå çà íåùàòà. Ñåãà â ó÷èëèùåòî ñå ãîâîðè åäíî, â ñåìåéñòâîòî – äðóãî. Ðîäèòåëèòå ñúùî ñå ðàçêúñâàò îò êîíôëèêòè. Êîãàòî èìàìå êîíôëèêò, ñòàíàë å ïîáîé ñëåä íÿêàêâî ñêàðâàíå, èìà êîíôëèêò â èíòåðíåò è íèå òðúãâàìå äà ðàáîòèì è ñ äåöàòà, è ñ ðîäèòåëèòå è îáÿñíÿâàìå íà ðîäèòåëèòå, ÷å èìà êóï ìåòîäè, êîèòî òðÿáâà äà çàðàáîòÿò, ÷å èìà íåíàñèëñòâåíà êîìóíèêàöèÿ, ðîäèòåëèòå êàçâàò: „ Êàêâî êàçâàòå, äà ãî ó÷à, ÷å êàòî çàïî÷íàò äà ãî áèÿò òðÿáâà äà ñå îñòàâè?...” Ðîäèòåëÿò ñè å â ïðàâîòî.  îáùîàãðåñèâíà ñîöèàëíà ñðåäà ðîäèòåëÿò, ðîäèòåëèòå âèæäàò è âúçïèòàò â äåòåòî ñè àãðåñèÿ – òî äà áúäå àãðåñèâíî, íàïàäàòåëíî, äà íå ïðîùàâà, òî äà àòàêóâà, çà äà íå áúäå àòàêóâàíî. Òîâà çàïî÷âà äà ñå ïðåâðúùà â íÿêàêâà ïîòðåñàâàùà íîðìà. Çàòîâà òðÿáâà îòäîëó äà ñå êîïàå è çàòîâà íèå ñìÿòàìå, ÷å òîâà íè å íàé-âàæíàòà ÷àñò è íàé-ñìèñëåíàòà îò ðàáîòàòà, êîíêðåòèçèðà íå ñàìî ïðîáëåìà, íî è íà÷èíà ìó çà ïðåîäîëÿâàíå. Àïîñòîëîâ ñ óñìèâêà çàÿâÿâà, ÷å å óäîâîëñòâèå äà ñå ðàáîòè ñ äåöàòà, à è ñ ó÷èòåëèòå, çàùîòî ó÷èòåëèòå, êîèòî ñà íà ôðîíòîâàòà ëèíèÿ, ïðåêðàñíî çíàÿò êàêâî ñå ñëó÷âà, íî íÿìàò ïîäêðåïàòà íà ðîäèòåëÿ, íÿìàò ïîäêðåïàòà íà ó÷èëèùíàòà àäìèíèñòðàöèÿ, çà ìèíèñòåðñòâîòî âúîáùå äà íå ãîâîðèì, òå íå çíàÿò êàê äà äåéñòâàò, êîãàòî ñå ñëó÷è íåùî. Ïëþñ òîâà ó÷èëèùàòà ïðèêðèâàò èíöèäåíòèòå, íå äîêëàäâàò êàêâî ñå ñëó÷âà â ó÷èëèùåòî, çàùîòî äåëåãèðàíèòå áþäæåòè ñà ïî-âàæíè, äà çàïàçèì äåòåòî, òå íå äîêëàäâàò, êîãàòî äåöàòà íå õîäÿò íà ó÷èëèùå çàðàäè ïàðèòå. Îòíîâî îìàãüîñàíèÿò êðúã, â êîéòî æèâååì âñè÷êè íå ñàìî â îáëàñòòà íà îáðàçîâàíèåòî è êóëòóðàòà.

Зелма Алмалех е журналист, документалист, член на БХК.

Обектив | Брой 218

КНИГИ д-р Петя Георгиева

Помаците –

версии за произход и съвременна идентичност

„Помаците: версии за произход и съвременна идентичност“, съставител Евгения Иванова, изд. Нов български университет и фондация „Фридрих Науман”.

Ñáîðíèêúò „Ïîìàöèòå: âåðñèè çà ïðîèçõîä è ñúâðåìåííà èäåíòè÷íîñò” îáåäèíÿâà åäèíàäåñåò àêòóàëíè èíòåðäèñöèïëèíàðíè àíàëèçà ïî ñèëíî äèñêóñèîííàòà ïðîáëåìàòèêà, ñâúðçàíà ñ ïðîèçõîäà è èäåíòè÷íîñòòà íà ïîìàöèòå. Òîé å ïðîäúëæåíèå íà êîíôåðåíöèÿ, ïðîâåäåíà â ãð. Ñìîëÿí ïðåç 2012 ã., êàòî ñëåä àíàëèçèòå ñà ïóáëèêóâàíè è èçêàçâàíèÿ íà ó÷àñòâàëè äèñêóñèÿòà ãðàæäàíè. Áåç äà öåëÿò èç÷åðïàòåëíîñò èëè îêîí÷àòåëíî ðàçðåøàâàíå íà îòäàâíà ñúùåñòâóâàùèòå íàó÷íè äåáàòè, ñïåöèàëèñòè îò ðàçëè÷íè äèñöèïëèíè èñòîðèöè, àíòðîïîëîçè, ëèíãâèñòè è ïîëèòîëîçè, ïðåäñòàâÿò îðèãèíàëíèòå ðåçóëòàòè îò ñâîèòå òåðåííè, ñîöèîëîãè÷åñêè, ëèíãâèñòè÷íè è èñòîðè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ. Ñ òîâà íåñúìíåíî äîïðèíàñÿò, êàêòî çà ïî-íàòàòúøíîòî èçñëåäâàíå íà äîêóìåíòàëíè èçâîðè, òàêà è çà àíàëèçèðàíåòî íà ñúâðåìåííèòå òåíäåíöèè, íà îáùåñòâåíè, ïîëèòè÷åñêè è ãåîïîëèòè÷åñêè ôàêòîðè çà ôîðìèðàíå íà èäåíòè÷íîñòè è íà ïðîèçòè÷àùèòå îò òîâà ïðîáëåìè, íÿêîè îò êîèòî âñå îùå ÷àêàò ôîðìèðàíå íà àäåêâàòíè äúðæàâíè ïîëèòèêè. Îòâúä òÿñíàòà ïðîáëåìàòèêà îêîëî ïîìàöèòå òðÿáâà äà ñå ïîä÷åðòàå çíà÷åíèåòî íà ïîäîáåí òèï àêàäåìè÷íè àíàëèçè, îñîáåíî â êîíòåêñòà íà çàñèëâàíå íà òåíäåíöèèòå íà ðàäèêàëèçèðàíå ïî îñèòå íà íàöèîíàëèçìà è êñåíîôîáèÿòà èëè îïèòèòå çà ðàçïàëâàíå íà åòíè÷åñêî íàïðåæåíèå íà ðåëèãèîçíà îñíîâà ñ ïîëèòè÷åñêà èëè åëåêòîðàëíà öåë. Ðèñêúò å îñúçíàò, ïîäîáíè ðåçóëòàòè ìîãàò äà ñå ïðåâúðíàò â áëàãîäàòíà ïî÷âà çà çàñèëâàíå íà íàöèîíàëèñòè÷åñêè àêòüîðè.

Обектив | Брой 218

63

ПОМАЦИТЕ – ВЕРСИИ ЗА ПРОИЗХОД...

Èíòåðåñúò ïî ïðîáëåìàòèêàòà çà èäåíòè÷íîñòòà íà ïîìàöèòå ñå àðãóìåíòèðà ñ òðè îñíîâíè ïðè÷èíè: 1) ëèïñàòà íà êîíñåíñóñ â íàó÷íèòå èçñëåäâàíèÿ íà ïîìàöèòå è òÿõíàòà èäåíòè÷íîñò; 2) ïîëèòèçèðàíèÿò õàðàêòåð íà ïîäîáåí òèï èçñëåäâàíèÿ, èëè êàêòî ïðîô. Åâãåíèÿ Èâàíîâà îòáåëÿçâà â ïðåäãîâîðà „ïåðèîäè÷åñêèòå ñêàíäàëè îêîëî ïðîèçõîäà è èäåíòè÷íîñòòà íà ïîìàöèòå (...) âúçáóæäàò íåïðåêúñíàòè ñòðàõîâå – áèëî îò íàñòúïëåíèå íà èñëÿìèçúì, êúì êîéòî òàçè ãðóïà ñå ñ÷èòà èìàíåíòíî ïîäàòëèâà (èìåííî – ïîðàäè „êîëåáëèâàòà“ ñè èäåíòè÷íîñò), áèëî òî îò íîâè „âúçðîäèòåëíè“ ïðîöåñè, è 3) íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî – çàáåëÿçâàùèòå ñå òåíäåíöèè çà èçòúêâàíå íà ñîáñòâåíî åòíè÷åñêî ñàìîñúçíàíèå ó òàçè âñå ïî-êàïñóëèðàíà è ìàðãèíàëèçèðàíà ãðóïà. Òóê ìîæå äà ñå îòêðîè „âñå ïî-íàðàñòâàùèÿò ñòðåìåæ êúì òÿõíîòî èíñòèòóöèîíàëèçèðàíå“ – îïèòè ñà ñúçäàâàíå íà ïîìàøêè ïàðòèè èëè àñîöèàöèè è ñäðóæåíèÿ“. (ñòð. 9) Àíàëèçèòå â ñáîðíèêà ñà ñòðóêòóðèðàíè â äâå ÷àñòè – åäíàòà, ïîñâåòåíà íà èäåíòè÷íîñòèòå, à äðóãàòà – íà äîêóìåíòàëíèòå èçòî÷íèöè. Âòîðàòà ÷àñò îáõâàùà èñòîðè÷åñêèòå àíàëèçè íà Áåðíàð Ëîðè íà ëåòîïèñà íà Ìåòîäèé Äðàãèíîâ; íà Ñåðãåé Âó÷êîâ çà „ïðîèçâåäåíàòà èíòåëèãåíöèÿ“ â Çàïàäíèòå Ðîäîïè ïðåç 40-òå è 50-òå ãîäèíè íà 20 â., íà Ìèõàèë Ãðóåâ çà íàöèîíàëèñòè÷åñêàòà ïîëèòèêà íà ÁÊÏ ñïðÿìî ìþñþëìàíèòå ïðåç 50-òå è 60-òå ãîäèíè íà 20 âåê, êàêòî è ñòóäèÿòà íà Ìèõàèë Èâàíîâ çà „íåâèäèìèòå“ çà ñòàòèñòèêàòà è íàöèîíàëíèòå ïðåáðîÿâàíèÿ ïîìàöè.

Идентичности(те) – флуидни и многопластови Àíàëèçèòå íà èäåíòè÷íîñòèòå íà ïîìàöèòå â ñáîðíèêà âëèçàò â äèíàìè÷åí äèàëîã, âçàèìíî ñå äîïúëâàò, ïîíÿêîãà êîíòðàñòèðàò, íî â êðàéíà ñìåòêà ñå ñáëèæàâàò îêîëî òåçàòà çà íåôèêñèðàíàòà, „ôëóèäíà“ è â åâîëþöèÿ èäåíòè÷íîñò/ èäåíòè÷íîñòè íà ïîìàöèòå â Áúëãàðèÿ, â Òóðöèÿ è íà Áàëêàíèòå.  ðåçóëòàò, òå îáîãàòÿâàò èçñëåäâàíèÿòà íà èñòîðè÷åñêà èäåíòè÷íîñò, íà „âúçðàæäàùà“ ñå èäåíòè÷íîñò èëè íà êîíñòðóèðàíåòî è „âíàñÿíåòî“ íà èäåíòè÷íîñòè è òåõíèòå „óïîòðåáè“ â ðåãèîíàëåí, íàöèîíàëåí è ïîëèòè÷åñêè ïëàí.

Ñòàòèÿòà íà Åâãåíèÿ Èâàíîâà èçñëåäâà ðàçëè÷íèòå ñåãìåíòè â ãðóïàòà íà ïîìàöèòå â Áúëãàðèÿ. Âúç îñíîâà íà ñîëèäåí åìïèðè÷åí ìàòåðèàë, òÿ îòêðîÿâà òðè îñíîâíè ãðóïè: ïîìàöèòå, êîèòî ñå ñàìîîïðåäåëÿò êàòî áúëãàðè; òåçè, êîèòî ñå ñàìîîïðåäåëÿò êàòî áúëãàðè-ìþñþëìàíè è ïîìàöèòå, êîèòî ñå ñàìîîïðåäåëÿò êàòî òóðöè. Ñðåä ðàçëè÷íèòå ïðè÷èíè çà òåçè ðàçëè÷èÿ ìîãàò äà ñå ïîñî÷àò ñòðàõúò îò ñîöèàëíà ìàðãèíàëèçàöèÿ èëè îò íîâ „âúçðîäèòåëåí” ïðîöåñ. Èðåíà Áîêîâà èíòåðïðåòèðà îáðàçèòå „áúëãàðè ìþñþëìàíè/ ìîõàìåäàíè/ ïîìàöè“, êàêòî è êîëåêòèâíàòà èäåíòè÷íîñò, êîÿòî ìîæå äà áúäå èíñòðóìåíòàëèçèðàíà. Îïðåäåëåíàòà è ñàìîîïðåäåëåíàòà åòíè÷åñêà êëàñèôèêàöèÿ çàâèñÿò íå ñàìî îò ðàçëè÷íèòå ïîêîëåíèÿ, íî è îò êîíòåêñòà íà äèñêóñèÿòà. Òÿ ñúùî ïðèïîìíÿ, ÷å íàçâàíèåòî „ïîìàöè“ íå ñå âúçïðèåìà åäíîçíà÷íî âúâ âñåêè ðåãèîí, êàêòî è ÷å „íàó÷íîòî ãîâîðåíå è íàó÷íèòå èçäàíèÿ ñúùî îêàçâàò âëèÿíèå âúðõó ïðåäñòàâèòå íà îáùíîñòèòå çà èñòîðè÷åñêèÿ îïèò“, äàâàéêè ïî òîçè íà÷èí îñíîâà çà „îïèñàíèå íà ñîáñòâåíèÿ îïèò“ íà äàäåíà îáùíîñò.  ñâîåòî èçñëåäâàíå íà ïîìàöèòå â Òóðöèÿ Ãåîðãè Çåëåíãîðà ñî÷è, ÷å òå íå ìîãàò äà áúäàò îïðåäåëåíè êàòî „çàâúðøåíà õîìîãåííà îáùíîñò“, à ñà „ìåõàíè÷åí ñáîð îò ìíîæåñòâî ìàëêè îáùíîñòè“ (ñòð. 62), êîèòî âëàãàò ðàçëè÷íî ñúäúðæàíèå â åòíîíèìà „ïîìàê“. Åäíè ãðóïè ñå íàðè÷àò ïîìàöè, çà äà ñå ðàçãðàíè÷àò îò òóðöèòå, äðóãè, çà äà ïîêàæàò áëèçîñòòà ñè ñ áúëãàðèòå, òðåòè îòõâúðëÿò âñÿêàêâà áëèçîñò ñ áúëãàðèòå. Îáùîòî, êîåòî ãè ñâúðçâà å „ïîìàøêèÿò ïðîèçõîä“. Àõìåä Ãþíøåí äàâà ïðèîðèòåò íà òåçàòà çà „áàëêàíñêàòà îáùíîñò è òóðñêàòà èäåíòè÷íîñò“ íà ïîìàöèòå íà Áàëêàíèòå, ïðèäúðæàéêè ñå êúì àðãóìåíòà íà ñàìîîïðåäåëÿíåòî ïî åòíè÷åñêè è ðåëèãèîçåí ïðèçíàê: „õîðàòà îò òàçè îáùíîñò, âêëþ÷âàíà â ñúñòàâà íà ðàçëè÷íè íàðîäè è íàöèîíàëíîñòè è íàçîâàâàíà ïîìàøêà/ òîðáåøêà/ ãîðàíñêà ñå ñàìîîïðåäåëÿò êàòî òóðöè (…) ìþñþëìàíè“. (ñòð. 57). Åëåíà Êàíåâñêà-Íèêîëîâà èçñëåäâà „ïîìàøêèÿ åçèê“ è ðîëÿòà ìó íà ôàêòîð çà èäåíòèôèêàöèÿ. Àíàëèçúò íà Àíàñòàñèÿ Ïàøîâà è Ïåòúð Âîäåíè÷àðîâ: „Èñêàìå äà ñìå ðàâíè, íå åäíàêâè“ ñå ôîêóñèðà âúðõó ìëàäèòå îáðàçîâàíè ìþñþëìàíè îò Çàïàäíèòå Ðîäîïè, êàòî â çàêëþ÷åíèå

Обектив | Брой 218

64

КНИГИ

âíàñÿ è ïîä÷åðòàâà àñïåêòà íà ñïîäåëåíàòà íàäíàöèîíàëíà åâðîïåéñêà èäåíòè÷íîñò: „ïîâå÷åòî ñòóäåíòè âúçïðèåìàò Åâðîïà êàòî ëèáåðàëíà îáùíîñò – ãàðàíò ñðåùó áúäåùè àñèìèëàöèè è ïúò êúì ïî-äîáúð æèâîò“ (ñòð. 82). Àíàëèçúò íà Ñîíÿ Õèíêîâà å ñðåä ìàëêîòî íàó÷íè àíàëèçè íà áúëãàðñêè èçñëåäîâàòåëè, êîéòî ÿñíî ôîðìóëèðà ïðîáëåìà çà ÷óæäèòå ñúâðåìåííè âëèÿíèÿ âúðõó îðèåíòèðàíå íà èäåíòè÷íîñòòà íà ìþñþëìàíèòå â äàäåíà ïîñîêà. Ñ òîâà òÿ îòâàðÿ ïîëåòî çà èçñëåäâàíèÿ íà òåçè ïðîöåñè, îòäàâíà îáåêò íà èçñëåäâàíèÿ â Çàïàäíà Åâðîïà, è â Áúëãàðèÿ. Ïîñòàâÿ ñå àêòóàëíèÿò âúïðîñ çà èäâàùèòå îò Áëèçêèÿ è Ñðåäíèÿ Èçòîê èëè îò åìèãðàíòñêèòå îáùíîñòè â Çàïàäíà Åâðîïà, ðàçëè÷íè, ïîíÿêîãà ïî-ôóíäàìåíòàëèñòêè ðåëèãèîçíè ïðàêòèêè, êàòî òåçè, èäâàùè îò îáó÷åíèåòî â Ñàóäèòñêà Àðàáèÿ.  çàêëþ÷åíèå, â îïèò çà ñèíòåç, íåêà öèòèðàìå ä-ð Õàñàí Õàäæèåâ îò Ìàäàí, êîéòî ñå ñàìîîïðåäåëÿ êàòî „áúëãàðèí-ìþñþëìàíèí“, êàòî ãðàæäàíèí

íà ñúâðåìåííà åâðîïåéñêà äúðæàâà, êîéòî îò ïúðâî ëèöå îáîáùàâà îñíîâíèòå òåçè, èçëîæåíè â àíàëèçèòå, êàòî âñúùíîñò ïîâòàðÿ è ïîòâúðæäàâà àíàëèçè íà ðåäèöà ñïåöèàëèñòè è èçâúí òîçè ñáîðíèê çà íåîáõîäèìîñòòà îò àêòèâíà äúðæàâíà ïîëèòèêà â ñôåðè, èìàùè ïðÿêà âðúçêà ñúñ ñúâðåìåííèòå ìþñþëìàíè â Áúëãàðèÿ: „Âúçìóòèòåëåí å ôàêòúò, ÷å äúðæàâàòà íå å îòäåëèëà íèòî ëåâ çà èñëÿìñêè óíèâåðñèòåò èëè çà ñðåäíèòå èñëÿìñêè ó÷èëèùà. Íåíîðìàëíî å òå äà áúäàò ôèíàíñèðàíè îò ÷óæäè ñòðàíè è ïî íåÿñåí íà÷èí (…) Íå ïðèâåòñòâàì óñèëèÿòà íà îðãàíèçàöèè â Áúëãàðèÿ, Òóðöèÿ èëè â äðóãè ñòðàíè, êîèòî êðåùÿò íàñðåùà – „Òè ñè áúëãàðèí, òè ñè ïîìàøêè òóð÷èí“ (…) çàùîòî òîâà å ïðåäè âñè÷êî âúïðîñ íà ãðàæäàíñêî ñàìîîïðåäåëåíèå (…) Åäèíñòâåíî ðåàëíîòî è èñòèíñêî îòíîøåíèå êúì ïðåäñòàâèòåëèòå íà ìàëöèíñòâîòî äíåñ å äà ñå ïîäïîìîãíå îáðàçîâàíèåòî è ó÷àñòèåòî â èíñòèòóöèèòå è âëàñòòà íà íåãîâè ïðåäñòàâèòåëè, à òîâà íå ìîæå äà ñòàíå áåç ó÷àñòèå íà äúðæàâàòà.“ (ñòð. 192-193).

Д-р Петя Георгиева е преподавател в департамент Политически науки, НБУ.

Обектив | Брой 218

ПО СВЕТА Рубриката води Марта Методиева

Олимпийските игри в Сочи

Тънък лед Ìíîãî îò ïðîòèâîðå÷èÿòà îêîëî ðóñêîòî äîìàêèíñòâî íà Çèìíèòå îëèìïèéñêè èãðè ïðåç 2014 ã. â Ñî÷è áÿõà ñúâåñòíî îòðàçåíè îò ÷óæäàòà ïðåñà è â ñîöèàëíèòå ìåäèè: îò íàä ïåòäåñåòòå ìèëèàðäà äîëàðà, êîèòî Ðóñèÿ å ïîõàð÷èëà çà ïîñðåùàíåòî íà ñïîðòèñòèòå, äî æóðíàëèñòèòå, êîèòî ñå îçîâàõà â íåäîâúðøåíè õîòåëè (èëè âúîáùå áåç ìÿñòî çà íàñòàíÿâàíå), äî òîïëèòå òåìïåðàòóðè, êîèòî èçÿäîõà ñíåãà, è èçïúëíåíèÿòà íà ó÷àñòíèöèòå. Ìíîãî îò òåçè ïðîáëåìè ÷åñòî áÿõà ïðåäàâàíè ñ õóìîð è ïî÷óäà – è ñ ÷åñòè êîìåíòàðè îò òèïà: „Å, òîâà å Ðóñèÿ”. Íî èìà îñíîâàíèÿ çà çàãðèæåíîñò, êîèòî íå òðÿáâà äà áúäàò îòìèíàâàíè èëè ïðèåìàíè ñúñ ñìÿõ, à èìåííî êàìïàíèÿòà çà ñïëàøâàíå è òîðìîç ñðåùó ðóñíàöèòå, êðèòèêóâàëè ïîäãîòîâêèòå íà ïðàâèòåëñòâîòî çà èãðèòå èëè äðóãè ïîëèòèêè è ðåøåíèÿ, ñâúðçàíè ñ èãðèòå. Çàäúðæàíåòî íà äâàìà îò ÷ëåíîâåòå íà ïúíê ãðóïàòà „Ïóñè Ðàéúò” çàåäíî ñ íÿêîëêî àêòèâèñòè è æóðíàëèñòè â Ñî÷è íà 18 ôåâðóàðè îãëàâè ñâåòîâíèòå íîâèíè, áëàãîäàðåíèå íà ïðåäèøíèòå ïðèñúäà è àìíèñòèÿ íà æåíèòå. Íî òîâà å ñàìî åäèí èíöèäåíò â öåëîãîäèøíàòà êàìïàíèÿ ñðåùó àêòèâèñòè è êðèòèöè íà èãðèòå. Öåëèÿò ñïèñúê íà õîðà ïîä îáñòðåë, êàòî ñå çàïî÷íå îò 2008 ã., êîãàòî ìàëöèíà èçâúí Ðóñèÿ âúîáùå çíàåõà êúäå ñå íàìèðà Ñî÷è, å ñòàíàë òâúðäå äúëúã, çà äà ñå èçáðîè â åäíà ñòàòèÿ. Íî ïîäðîáíîñòèòå, ñâúðçàíè äîðè ñ íÿêîëêî ñëó÷àÿ, õâúðëÿ ñìóùàâàùà ñÿíêà âúðõó îëèìïèéñêèÿ áëÿñúê.  åäèí îò íàé-ïîëèòè÷åñêè ìîòèâèðàíèòå ñëó÷àè, íà 12 ôåâðóàðè, â ñúä íà îêîëî 200 êèëîìåòðà îò

Ñî÷è, àêòèâèñòúò çà îêîëíàòà ñðåäà Åâãåíè Âèòèøêî, ãåîëîã, å îñúäåí íà òðè ãîäèíè íàêàçàòåëíî èçñåëâàíå. Èñòîðèÿòà íà Âèòèøêî çàïî÷âà ïðåç þíè 2012 ã., êîãàòî å îñúäåí ñ êðàéíî íåïðîïîðöèîíàëíè îáâèíåíèÿ, òúé êàòî èçðèñóâàë ñúñ ñïðåé ñêåëå îêîëî åäíà äà÷à áëèçî äî Ñî÷è. Òÿ âåðîÿòíî å ïðèíàäëåæàëà íà îáëàñòíèÿ óïðàâèòåë – ñïîðåä àêòèâèñòèòå çà îêîëíàòà ñðåäà å ïîñòðîåíà íåçàêîííî â íàöèîíàëåí ïàðê. Âèòèøêî, áàùà íà òðè äåöà, å îñúäåí íà ïðîáàöèÿ. Áåç äà ñå ïîääàâà íà ñòðàõà, Âèòèøêî, çàåäíî ñúñ ñâîè êîëåãè îò èçÿâåíàòà îðãàíèçàöèÿ Íàáëþäàòåë íà îêîëíàòà ñðåäà â ñåâåðåí Êàâêàç, ïðîäúëæàâà äà äîêóìåíòèðà è ïóáëèêóâà ñìÿòàíèòå îò òÿõ çà ñåðèîçíè è îòðèöàòåëíè çà îêîëíàòà ñðåäà âëèÿíèÿ îò ïîäãîòîâêàòà íà Îëèìïèéñêèòå èãðè.  êðàÿ íà ìèíàëàòà ãîäèíà, ñïîðåä ìåñòíèòå âëàñòè Âèòèøêî áèë íàðóøèë óñëîâèÿòà íà óñëîâíàòà ñè ïðèñúäà è ãî ïðèçîâàëè äà ëåæè â çàòâîðà çà îïðåäåëåíî âðåìå. Äíè ïðåäè öåðåìîíèÿòà ïî îòêðèâàíåòî íà 7 ôåâðóàðè Âèòèøêî èíôîðìèðà íàäçîðíèêà ñè çà íàìåðåíèåòî ñè äà ïîñåòè Ñî÷è. Ìåñòíèòå âëàñòè áúðçî ãî çàäúðæàò ñúñ ñêàëúïåíèòå îáâèíåíèÿ çà „ðóãàåíå íà ïóáëè÷íî ìÿñòî” è óäîáíî ãî âêàðâàò çà 15 äíè â àäìèíèñòðàòèâåí àðåñò. Òàêà òå íå ñàìî çàïóøâàò óñòàòà íà Âèòèøêî äî êðàÿ íà Îëèìïèéñêèòå èãðè, íî è ïðàâÿò âñè÷êî âúçìîæíî äà íå ìîæå äà ñå çàùèòè íà èçñëóøâàíåòî, êîãàòî ñúäúò ñå ïðîèçíàñÿ, ÷å òîé òðÿáâà äà áúäå èçñåëåí çà íàêàçàíèå. Âèòèøêî å ìîãúë äà ñå ïîÿâè ñàìî ÷ðåç òðåïòÿùà âèäåî âðúçêà, åäâà ÷óâàùà ñå â ñúäåáíàòà çàëà. Íå ìàëêî êîëåãè íà Âèòèøêî îò îðãàíèçàöèÿòà ìó ñúùî ñà áèëè ïîäëîæåíè íà òîðìîç. Ïðåç ìàðò

Обектив | Брой 218

ПО СВЕТА 2013 ã. âëàñòèòå âëèçàò â îôèñà íà Íàáëþäàòåë íà îêîëíàòà ñðåäà ïî âðåìå íà ïîâñåìåñòíàòà êàìïàíèÿ çà èíñïåêöèÿ íà íåïðàâèòåëñòâåíèòå îðãàíèçàöèè îò ñòðàíà íà ðóñêîòî ïðàâèòåëñòâî, íàñî÷åíî êúì èäåíòèôèöèðàíåòî íà „÷óæäåñòðàííèòå àãåíòè”. Ïðåäñòàâèòåëèòå íà âëàñòòà ñà áèëè îñîáåíî çàèíòåðåñóâàíè îò äåéíîñòèòå íà îðãàíèçàöèÿòà, ñâúðçàíè ñ Îëèìïèéñêèòå èãðè, è ÿ êàðàò äà íå ïóáëèêóâà äîêëàä ïî òåìàòà, çà äà íå „âðåäÿò íà äúðæàâàòà”. Êîãàòî ðúêîâîäñòâîòî íà îðãàíèçàöèÿòà îòêàçâà, èíñïåêòîðèòå ïðîäúëæàâàò äà ïðîâåðÿâàò êîìïþòðèòå é çà íåëèöåíçèðàí ñîôòóåð, êàêòî è àêàóíòèòå íà èìåéëèòå é. Òå çàïëàøâàò îðãàíèçàöèÿòà ñ ãëîáè, àêî íå ñå ïîä÷èíè. Îòòîãàâà ñìåòêèòå é â áàíêàòà ñà çàìðàçåíè. Ìèíàëèÿ ìàé ðàçñëåäâàùè åêèïè ñà ïîñåòèëè ïî åäíî è ñúùî âðåìå äà÷àòà íà Âëàäèìèð Êèìàåâ, àêòèâèñò êàêòî íà Íàáëþäàòåë íà îêîëíàòà ñðåäà, òàêà è íà åäíà îïîçèöèîííà ïîëèòè÷åñêà ïàðòèÿ. Îñíîâàíèåòî èì å, ÷å ïðåòúðñâàò çà îðúæèÿ è åêñïëîçèâíè ìàòåðèàëè ïî êðèìèíàëåí ñëó÷àé, ñ êîéòî Êèìàåâ âúîáùå íÿìà âðúçêà. Ïî-êúñíî, ïðåç îêòîìâðè, ïðåäñåäàòåëÿò íà îðãàíèçàöèÿòà Àíäðåé Ðóäîìàêà áèë çàäúðæàí ñ îáâèíåíèÿ çà êëåâåòà ïðè êðèòèêóâàíåòî íà õîäîâåòå íà ïðàâèòåëñòâîòî ñðåùó àêòèâèñòè çà îêîëíàòà ñðåäà êàòî íåãî ñàìèÿ. Ðàçñëåäâàíåòî å èçïîëçâàíî êàòî ïðåòåêñò äà ñå îãðàíè÷è ïúòóâàíåòî íà Ðóäîìàêà. Îùå ïîñêîðî Èãîð Êàð÷åíêî, äðóã àêòèâèñò íà Íàáëþäàòåë íà îêîëíàòà ñðåäà, áèë çàäúðæàí â íà÷àëîòî íà ôåâðóàðè ïî âñå îùå íåÿñíè ïðè÷èíè. Êîëàòà íà Êàð÷åíêî å áèëà îáåêò íà âàíäàëñêè àêò è êîãàòî ïîëèöèÿòà èäâà äà ðàçãëåäà ñëó÷àÿ, ïîëèöàèòå õâàùàò ãðóáî Êàð÷åíêî è ãî îñúæäàò íà ïåò äíè àäìèíèñòðàòèâíî çàäúðæàíå çà îòêàç äà èçïúëíÿâà ïîëèöåéñêè çàïîâåäè. Ïî âðåìå íà çàòâîðåíîòî èçñëóøâàíå íà ñëó÷àÿ ñúäèÿòà îòêàçâà íà ìîëáèòå íà Êàð÷åíêî àäâîêàòúò ìó äà ïðèñúñòâà è äà ïîêàæå âèäåî êàê ïîëèöèÿòà ãî çàäúðæà. Ìíîæåñòâî äðóãè àêòèâèñòè îò Íàáëþäàòåëè íà îêîëíàòà ñðåäà ñúùî ñà áèëè àðåñòóâàíè ñ ðàçëè÷íè îñíîâàíèÿ: ÷å äúðæàëè ïàëêè (çà êîèòî íå ñå èçèñêâà îôèöèàëíî ïîçâîëåíèå ñïîðåä ðóñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî); çà îïèò äà ïîñåòÿò ñúùàòà äà÷à, êîÿòî å â öåíòúðà íà ñëó÷àÿ Âèòèøêî (àêòèâèñòèòå áèëè ñïðåíè ïðåäè äà ïðåêðà÷àò ÷àñòíà ñîáñòâåíîñò èëè çàáðàíåíè çîíè); èëè âúâ âðúçêà ñ ðàçëè÷íè ñúäåáíè ñëó÷àè. Ìíîãî äðóãè êðèòèöè íà Ñî÷è ñúùî

ñà áèëè ïîñåùàâàíè îò âëàñòèòå. Åäèí àêòèâèñò, êîéòî îòêàçà äà êàæå èìåòî ñè îò ñúîáðàæåíèÿ çà ñèãóðíîñò, ìèíàëàòà ãîäèíà ïîëó÷àâàë ðåäîâíè òåëåôîííè îáàæäàíèÿ îò ÷îâåê îò ñëóæáèòå çà ñèãóðíîñò, êîéòî ÷åñòî îñúùåñòâÿâà êîíòðîë ñëåä ñðåùè ñ ÷óæäåñòðàííè æóðíàëèñòè è ïðàâè „ïðèÿòåëñêè” ïðåäóïðåæäåíèÿ äà íå ñå ãîâîðè òâúðäå êðèòè÷íî çà ïîäãîòîâêèòå çà èãðèòå – âñå ïàê å çàëîæåí èìèäæúò íà Ðóñèÿ! Îùå ïîâå÷å, â êðàÿ íà 2013 ã. çàïî÷íà âúëíà îò ïîëèöåéñêà àêòèâíîñò, òî÷íî êîãàòî ñâåòúò çàïî÷âàøå äà îáñúæäà êîé êîé å ñðåä áîðöèòå çà îëèìïèéñêè ìåäàë; òÿ ïðîäúëæàâà è äî äíåñ. Íà 25 äåêåìâðè, íàïðèìåð, ïîëèöèÿòà â Ñî÷è è ïðåäñòàâèòåëè íà ñèëèòå ïî ñèãóðíîñòòà ñà èçâèêàëè àêòèâèñòêàòà çà îêîëíà ñðåäà Îëãà Íîñêîâåö è ñà ÿ ðàçïèòâàëè çà ïëàíîâåòå é çà äåéíîñòè „ïî âðåìå íà Îëèìïèéñêèòå èãðè”, ñ òâúðäåíèåòî, ÷å ïðîâåðÿâàò âñè÷êè „õîðà, ïîäîçèðàíè çà òåæíåíèÿ êúì åêñòðåìèñòêè äåéíîñòè”. Ïîëèöèÿòà ÿ îñâîáîæäàâà ñëåä êàòî òÿ ñå ñúãëàñÿâà äà íå ïðåäïðèåìà íèêàêâè „íåçàêîííè äåéñòâèÿ” ïî âðåìå íà èãðèòå.  ñúùèÿ äåí ïîëèöèÿòà ïîñåùàâà äîìà è íà Àëåêñàíäúð Ïîïêîâ, àäâîêàò çà ÷îâåøêè ïðàâà, êîéòî ïðåäñòàâëÿâàë ìíîæåñòâî æóðíàëèñòè, àêòèâèñòè è äðóãè â Ñî÷è. Êàòî íå ãî îòêðèëè ó äîìà ìó, åäèí ïîëèöàé ìó ñå îáàäèë ïî òåëåôîíà è ãî ïîêàíèë â ïîëèöåéñêîòî óïðàâëåíèå äà „ïîãîâîðÿò ñïîêîéíî çà èãðèòå”. Ïîïêîâ îòêàçàë, ïîèñêàë îôèöèàëíà çàïîâåä, íî òÿ òàêà è íå äîøëà, ìîæå áè çàùîòî âëàñòèòå íÿìàëè çàêîííà ïðè÷èíà çà òàêàâà. Ñàìî íÿêîëêî äíè ïðåäè òîâà òðèìà ïîëèöàè òúðñèëè àêòèâèñòêàòà Íàòàëèÿ Êàëèíîâñêàÿ â äîìà íà ðîäèòåëèòå é. Òå âëåçëè áåç çàïîâåä è êàçàëè íà Êàëèíîâñêàÿ, êîÿòî å îòäàâíàøåí è ñòðàñòåí êðèòèê íà èçñåëâàíåòî íà æèòåëèòå íà Ñî÷è è çàâçåìàíåòî íà îáùåñòâåíèòå ïðîñòðàíñòâà, çà äà ñå íàïðàâè ïúò çà ðàçâèòèå íà îëèìïèéñêèòå ïðîåêòè, ÷å èñêàëè äà ãîâîðÿò ñ íåÿ, çàùîòî áèëà â ñïèñúêà ñ „îðãàíèçàòîðèòå íà ìèòèíãè è áåçðåäèöè”. Êàëèíîâñêàÿ îòêàçàëà äà îòèäå â ïîëèöåéñêèÿ ó÷àñòúê áåç îôèöèàëíà çàïîâåä. Ïîëèöèÿòà ÿ îñòàâèëà íà ìèðà åäâà ñëåä êàòî òÿ çàÿâèëà, ÷å ïëàíèðà äà íàïóñíå Ñî÷è, äîêàòî òðàÿò Îëèìïèéñêèòå èãðè. Íÿêîëêî ñåäìèöè ïî-êúñíî, íà 7 ôåâðóàðè, ïîëèöèÿòà â Íàë÷èê, ñòîëèöàòà íà Êàâêàçêàòà

Обектив | Брой 218

67

ПО СВЕТА ðåïóáëèêà Êàáàðäèíî–Áàëêàðèÿ, çàäúðæàëà 27 àêòèâèñòè çà ÷îâåøêè ïðàâà è äàëà íà øåñòèìà îò òÿõ àäìèíèñòðàòèâíè çàòâîðíè÷åñêè óñëîâèÿ çà îðãàíèçèðàíå íà ïðîòåñò ïðåäè öåðåìîíèÿòà çà îòêðèâàíåòî íà èãðèòå ñúùàòà âå÷åð. (Ìíîãî öèðêàñêè íàðîäè è äðóãè åòíè÷åñêè ìàëöèíñòâà òâúðäÿò, ÷å Ñî÷è å ÷àñò îò òÿõíàòà èñòîðè÷åñêà ðîäèíà, îò êîÿòî áèëè èçãîíåíè ïî âðåìå íà öàðñêîòî ðóñêî çàâëàäÿâàíå íà Êàâêàç ïðåç 19 âåê.) Íÿêîè îò çàäúðæàíèòå òâúðäÿò, ÷å ïîëèöèÿòà å èçïîëçâàëà ñèëà è çàïëàõè; òðèìà ìúæå áèëè íàêàðàíè äà ñåäÿò 30 ìèíóòè ñ íàéëîíîâè òîðáè÷êè íà ãëàâèòå, ñ ïðîðåç êîëêîòî äà ñè ïîåìàò ëåêî äúõ.

Àêî Ìåæäóíàðîäíèÿò îëèìïèéñêè êîìèòåò ïîçäðàâÿâà óñèëèÿòà íà ðóñêèòå âëàñòè äà çàùèòàâàò ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî, òîãàâà òîé ÿâíî íå å îáðúùàë âíèìàíèå íà ñëó÷âàùîòî ñå â Ñî÷è ïðåç ïîñëåäíèòå íÿêîëêî ãîäèíè. Êúì êðàÿ íà òåçè èãðè ñúñ ñèãóðíîñò ìîæåì äà ñè ïîçâîëèì äà ïðàçíóâàìå âïå÷àòëÿâàùèòå àòëåòè÷åñêè ïîñòèæåíèÿ, òðèóìôè è çàãóáè, êîèòî ñå ñëó÷âàò ïðè âñè÷êè óñïåøíè îëèìïèàäè. Íî íå òðÿáâà äà çàáðàâÿìå öåíàòà, ïëàòåíà îò îíåçè, êîèòî íåóìîðíî ñà òúðñèëè îòãîâîðíîñò íà ðóñêîòî ïðàâèòåëñòâî çà êîðóïöèÿ, íàðóøåíèÿ íà ÷îâåøêèòå ïðàâà, íàíåñåíèòå âðåäè íà îêîëíàòà ñðåäà, êàêòî è äðóãè ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ íàé-ãîëÿìîòî ñïîðòíî ñúáèòèå â ñâåòà.

Босна и Херцеговина

Да се разследва полицейското насилие срещу протестиращи Âëàñòèòå â Áîñíà è Õåðöåãîâèíà òðÿáâà ñúâåñòíî äà ðàçñëåäâàò ñëó÷àè íà èçâúíðåäíà óïîòðåáà íà ñèëà îò ïîëèöèÿòà ñðåùó äåìîíñòðèðàùè ïî óëèöèòå è â àðåñòà â Òóçëà è Ñàðàåâî ìåæäó 5 è 9 ôåâðóàðè 2014 ã. çàÿâè Õþìàí Ðàéòñ Óî÷. Îñâåí òîâà âëàñòèòå òðÿáâà äà ðàçñëåäâàò ïîëèöåéñêîòî íàñèëèå ñðåùó íÿêîëêî æóðíàëèñòè è äà çàùèòÿò ïðàâîòî íà ìèðíî ñúáèðàíå ïî âðåìå íà ïðîòåñòè.

ÕÐÓ èíòåðâþèðà æåðòâè, êàòî äîêóìåíòèðà äåâåòíàéñåò ñëó÷àÿ íà èçâúíðåäíà óïîòðåáà íà ñèëà îò ïîëèöèÿòà ñðåùó ïðîòåñòèðàùè, ìèíóâà÷è è æóðíàëèñòè ïî óëèöèòå ïî âðåìå íà äåìîíñòðàöèè è ñðåùó ïðîòåñòèðàùè â àðåñòà.  Òóçëà èìà øåñò ñëó÷àÿ, ïåò îò êîèòî ïî óëèöèòå è åäèí â àðåñòà. Îñòàíàëèòå òðèíàéñåò ñà â Ñàðàåâî, îñåì ïðè

Обектив | Брой 218

68

ПО СВЕТА

çàäúðæàíå è ïåò ïî óëèöèòå. Öèôðèòå ïðåäñòàâÿò ÿñíî äîêàçàòåëñòâî çà èçâúíðåäíà óïîòðåáà íà ñèëà ñðåùó ïðîòåñòèðàùè ïî óëèöèòå è â àðåñòà. Ñðåä æåðòâèòå èìà äâå æåíè è òðè äåöà. „Íàïúëíî íåïðèåìëèâî å ïîëèöàè äà èçïîëçâàò èçâúíðåäíà ñèëà ñðåùó ìèðíî ïðîòåñòèðàùè, âêëþ÷èòåëíî æåíè è äåöà, êàçà Ëèäèÿ Ãàë, èçñëåäîâàòåë íà Áàëêàíèòå è Èçòî÷íà Åâðîïà êúì ÕÐÓ. - Áîñíåíñêèòå âëàñòè òðÿáâà äà îáóçäàÿò ïîëèöèÿòà è äà âçåìàò ìåðêè ñðåùó ïîëèöàèòå îòãîâîðíè çà òîâà íàñèëèå.” Ïðîòåñòèòå â Áîñíà è Õåðöåãîâèíà çàïî÷íàõà â Òóçëà íà 5 ôåâðóàðè, êîãàòî ÷ëåíîâå íà ñèíäèêàòà è òåõíè ïîääðúæíèöè äåìîíñòðèðàõà ïðåä îáëàñòíàòà ïðàâèòåëñòâåíà ñãðàäà, êàêòî ïðàâÿò òîâà âñÿêà ñåäìèöà îò øåñò ìåñåöà. Ïðîòåñòèòå ñà ñðåùó îñâîáîæäàâàíèÿòà îò ðàáîòà, íåïëàòåíè çàïëàòè è íåïðàâîìåðíî âèñîêîòî çàïëàùàíå íà âèñøè ñëóæèòåëè íà êîìïàíèèòå ñëåä ïðèâàòèçèðàíåòî íà íÿêîëêî ãîëåìè êîìïàíèè â ãðàäà. Êîãàòî äåìîíñòðèðàùèòå ñå îïèòàëè äà íàõëóÿò â îáëàñòíîòî óïðàâëåíèå íà Òóçëà, èçáóõíàëî íàñèëèå ìåæäó ïîëèöèÿòà è äåìîíñòðèðàùèòå.  íÿêîëêî ãðàäà, âêëþ÷èòåëíî Òóçëà è Ñàðàåâî, îáëàñòíèòå è îáùèíñêèòå ñãðàäè áèëè ïîäïàëåíè. ÕÐÓ ñå ñðåùíà ñ íÿêîëêî æåðòâè, ó÷àñòâàëè â ìèðíè ïðîòåñòè, ñ ìèíóâà÷è è ñ íÿêîëêî æóðíàëèñòè, êîèòî ñïîäåëèõà ñ îðãàíèçàöèÿòà, ÷å ïîëèöèÿòà ãè àòàêóâàëà, äîêàòî îòðàçÿâàëè äåìîíñòðàöèèòå. „Èçïîëçâàíåòî íà ñèëà ñðåùó ïðåäñòàâèòåëè íà ìåäèèòå ñàìî çàùîòî îòðàçÿâàò ïðîòåñòèòå å àòàêà ñðåùó ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî, êàçâà Ãàë. - Áîñíåíñêèòå âëàñòè òðÿáâà äà ñå ïîãðèæàò æóðíàëèñòèòå äà âúðøàò ðàáîòàòà

ñè áåçïðåïÿòñòâåíî, áåç àòàêè èëè íàêàçàíèÿ îò èçïúëíèòåëíàòà èëè äðóãè âëàñòè.” Ïðîòåñòèòå ñå ñëó÷âàò ñëåä ïî÷òè 20 ãîäèíè ïîëèòè÷åñêà ñòàãíàöèÿ è íåôóíêöèîíèðàùè èíñòèòóöèè â Áîñíà è Õåðöåãîâèíà è âúâ âðåìå íà âèñîêà áåçðàáîòèöà.  ðåçóëòàò íà äåìîíñòðàöèèòå íÿêîëêî îáëàñòíè óïðàâèòåëè ïîäàâàò îñòàâêà, âêëþ÷èòåëíî â Òóçëà è Ñàðàåâî; ó÷ðåäåíè ñà ãðàæäàíñêè ñúáðàíèÿ, ò.íàð. „ïëåíóìè”, çà äà àðòèêóëèðàò íàðîäíèòå èñêàíèÿ êúì íîâèòå ïðàâèòåëñòâà, ñúñòàâåíè îò ïîëèòè÷åñêè íåçàâèñèìè åêñïåðòè, êîèòî äà äåéñòâàò ñ ïîäêðåïàòà íà ïëåíóìèòå. Áîñíà è Õåðöåãîâèíà å ñòðàíà îò Åâðîïåéñêàòà êîíâåíöèÿ çà ïðàâàòà íà ÷îâåêà è Ìåæäóíàðîäíèÿ äîãîâîð çà ãðàæäàíñêèòå è ïîëèòè÷åñêè ïðàâà. È äâåòå ñïîðàçóìåíèÿ ãàðàíòèðàò ñâîáîäàòà íà ìèðíî ñúáèðàíå è èçðàçÿâàíå è Áîñíà è Õåðöåãîâèíà å çàäúëæåíà äà ñïàçâà òåçè ïðàâà. Äúðæàâàòà å ñúùî òàêà ñòðàíà îò Êîíâåíöèÿòà çà ïðàâàòà íà äåòåòî, êîÿòî ïðåäëàãà ñïåöèàëíà çàùèòà çà äåöà â àðåñò. Ñïàçâàíåòî íà ñòàíäàðòèòå çà ÷îâåøêè ïðàâà è âúðõîâåíñòâîòî íà çàêîíà ñà ñúùî ïðåäâàðèòåëíî óñëîâèå çà ïî-ñèëíè âðúçêè ñ Åâðîïåéñêèÿ ñúþç. Âëàñòèòå ñà çàäúëæåíè äà âçåìàò ñúîòâåòíè ìåðêè çà ãàðàíòèðàíåòî íà ìèðíè ñúáèðàíèÿ è çàùèòàòà èì îò îïèòè çà íàñèëñòâåíîòî èì ïðåêúñâàíå. Íåñïàçâàíåòî íà òåçè ñòàíäàðòè å â íàðóøåíèå ñ ìåæäóíàðîäíèòå è ðåãèîíàëíèòå çàäúëæåíèÿ êúì ÷îâåøêèòå ïðàâà íà ïðàâèòåëñòâàòà. „Èçêëþ÷èòåëíî âàæíî å çà áúäåùåòî íà Áîñíà äà ñúáëþäàâà ïðàâàòà íà ìèðíî ñúáèðàíå è èçðàçÿâàíå.Òîâà îçíà÷àâà òúðñåíå íà îòãîâîðíîñò íà ïîëèöàèòå è äðóãèòå, êîèòî íàðóøàâàò òåçè ïðàâà”, çàâúðøâà Ãàë.

Обектив | Брой 218

ПО СВЕТА

Проблемът с новата конституция на Тунис Ìèíàëèÿ ÿíóàðè òóíèçèéñêàòà ðåâîëþöèÿ ñòèãíà ïîâðàòíèÿ ñè ìîìåíò, êîãàòî ñòðàíàòà ïðèå íîâà êîíñòèòóöèÿ, çàäàâàùà íîâ êóðñ çà áúäåùåòî íà ñòðàíàòà. Íàöèîíàëíèÿò êîíñòèòóöèîíåí ñúâåò ïðåêàðà ïî÷òè äâå ãîäèíè â óñèëåí òðóä âúðõó äîêóìåíòà, êàòî åäèí ìåñåö å áèë ïîñâåòåí ñàìî íà äåáàòèòå è ïðåãëåæäàíåòî íà âñåêè ÷ëåí. Äîêàòî êîíñòèòóöèÿòà ñëåä òîâà å áèëà îäîáðåíà îò ñúâåòà, åäèí îïðåäåëåí ÷ëåí ðàçêðèâà íÿêîè ñåðèîçíè ïðàâíè ïðîòèâîðå÷èÿ. Íåñúîòâåòñòâèÿòà íà ÷ëåí 6 è äðóãè äâóçíà÷íè êîíñòèòóöèîííè êëàóçè ïðåäïîëàãàò ñúâåñòíî ðàçãëåæäàíå. Äîêàòî Òóíèñ ñòðîè ñâîåòî ïîëèòè÷åñêî è ïðàâíî áúäåùå, åäíà êîíñòèòóöèÿ ñ òàêàâà îòâîðåíà èíòåðïðåòàöèÿ ìîæå äà îçíà÷àâà ïîäðèâàíå íà ÷îâåøêèòå ïðàâà. ×ëåí 6 èìà íåïîñèëíà çàäà÷à - îïèòâà äà ñúâìåñòè äâå ðàäèêàëíî ðàçëè÷íè âèçèè çà îáùåñòâîòî. Îò åäíà ñòðàíà, ñëóæè íà êðàéíî ðåëèãèîçíàòà ÷àñò îò íàñåëåíèåòî, çà êîÿòî ïðàâèòåëñòâîòî å êó÷å ïàçèòåë è çàùèòíèê íà âñè÷êî ñâåùåíî.  ñúùîòî âðåìå, ÷ëåíúò îïèñâà åäíî îáùåñòâî, â êîåòî âñåêè èìà ñâîáîäà çà ðåëèãèîçåí èçáîð, áåç âìåøàòåëñòâî è íàòèñê. Íàñèëñòâåíî ñà îáåäèíåíè äâå íåïðèìèðèìè âèçèè ïî ñëîæåí è ìíîãîñëîâåí íà÷èí. Ïðèåòèÿò ÷ëåí ãëàñè: „Äúðæàâàòà å ïàçèòåë íà ðåëèãèÿòà. Òÿ ãàðàíòèðà ñâîáîäàòà íà ñúâåñòòà è âÿðàòà, ñâîáîäíîòî óïðàæíÿâàíå íà ðåëèãèîçíî ïî÷èòàíå è íåóòðàëíîñòòà íà äæàìèèòå è ìåñòàòà çà ïîêëîíåíèå ñïðÿìî âñÿêàêâà ïàðòèéíà óïîòðåáà. Äúðæàâàòà ñå îáâúðçâà ñ ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî íà öåííîñòèòå íà óìåðåíîñòòà è òîëåðàíòíîñòòà è íà çàùèòàòà íà ñâåùåíîòî, êàêòî è íà íåäîïóñêàíåòî íà ïîðóãàâàíåòî ìó. Òÿ ñúùî òàêà ñå çàäúëæàâà äà çàáðàíÿâà è äà ñå áîðè ñðåùó ïîäáóäèòåëñòâîòî êúì íàñèëèå è îìðàçà.” Òåçè ïàðàãðàôè, òâúðäå íàòîâàðåíè ñúñ çíà÷åíèå è ïðåïðàòêè, ñà ïúëíè ñ ïðîòèâîðå÷èÿ. Îùå ïî-ïðèòåñíèòåëíî å êîëêî íåîïðåäåëåíè ñà òå. Êëàóçèòå ïîçâîëÿâàò íàé-ðåïðåñèâíèòå èíòåðïðåòàöèè â èìåòî íà îáèäàòà ñðåùó ñâåùåíîòî. Êàòî öèòèðàò

êîíñòèòóöèÿòà, àäâîêàòèòå, ñúäèèòå è ïîëèòèöèòå ìîãàò äà òúëêóâàò ÷ëåí 6 êàêòî èì å óãîäíî. Òàçè äâîéñòâåíîñò ìîæå äà èìà ñåðèîçíè ïîñëåäñòâèÿ çà äúðæàâàòà. Äîáðå ïîìíÿ äåñåòãîäèøíàòà áèòêà íà ìåæäóíàðîäíàòà àðåíà äà íå ñå äîïóñêà êðèìèíàëèçèðàíåòî íà äåéñòâèÿ, êîèòî ìîãàò äà áúäàò ñìåòíàòè çà „ïîñåãàòåëñòâî(à) ñðåùó ñâåùåíîòî”. Ðåçîëþöèÿ 16/18 íà Ñúâåòà çà ÷îâåøêè ïðàâà êúì ÎÎÍ, ïðèåòà ñ êîíñåíñóñ ïðåç ìàðò 2011 ã., íàêðàÿ îòõâúðëè âñÿêàêâà èäåÿ, ÷å îáâèíåíèÿòà â îñêâåðíÿâàíå íà ðåëèãèÿòà ìîãàò äà áúäàò èçïîëçâàíè çà îãðàíè÷àâàíå íà ñâîáîäàòà íà èçðàçÿâàíå. Òåêñòúò îò ÷ëåí 6 å ñðåùó òàçè íàðåäáà, êàòî ïî òîçè íà÷èí íàðóøàâà ìåæäóíàðîäíèòå ñòàòóòè çà ÷îâåøêè ïðàâà. Ïðîòèâîðå÷èÿ íà ÷ëåí 6: Ñúáèòèÿòà, ñúïúòñòâàëè îäîáðåíèåòî íà òîçè ÷ëåí â Òóíèñ, ïîêàçâà îáñåãà, äî êîéòî ñ ðåëèãèîçíàòà ñôåðà, ïîðàæäàùà ñòðàñòè è êîíôëèêòè, òðÿáâà äà ñå áîðàâè ñ êðàåí ôèíåñ. Îðèãèíàëíèÿò òåêñò íå ñúäúðæà íèòî êðèìèíàëèçèðàíå íà îáâèíåíèÿòà âúâ âåðîîòñòúïíè÷åñòâî, íèòî çàáðàíàòà íà îáèäè ñðåùó ñâåùåíîòî.  íåãî ïðîñòî ñå êàçâà, ÷å äúðæàâàòà å „ãàðàíò íà ðåëèãèÿòà, ñâîáîäàòà íà âÿðàòà è âåðîèçïîâåäàíèåòî. Òÿ çàùèòàâà ñâåùåíîòî.” Òàçè ôîðìóëèðîâêà îò ïîñëåäíàòà ÷åðíîâà íà êîíñòèòóöèÿòà, íàïðàâåíà ïðåäè òîâà íà 1 þíè, å ïðîäóêò íà äúëãè ìåñåöè äåáàòèðàíå.  Òóíèñ ñâîáîäàòà íà ñàìîñúçíàíèåòî ñå ñìÿòà çà îñíîâíà ñâîáîäà. Òÿ èìïëèöèðà ïðàâîòî íà ïðîìÿíà íà ðåëèãèÿ èëè óáåæäåíèå, êàêòî è ñâîáîäàòà ÷îâåê äà èçðàçÿâà ñâîÿòà ðåëèãèÿ èëè óáåæäåíèÿ èíäèâèäóàëíî èëè êîëåêòèâíî, íà îáùåñòâåíî ìÿñòî èëè â ÷àñòíî ïðîñòðàíñòâî. Íî òàçè ôóíäàìåíòàëíà èäåÿ íå å èíêîðïîðèðàíà â ïúðâèòå âåðñèè íà ïðåäëîæåíàòà êîíñòèòóöèÿ. Ïðîïàñòòà ìåæäó ÷îâåøêî ïðàâî è íîâàòà êîíñòèòóöèÿ

Обектив | Брой 218

70

ПО СВЕТА

å, íàé-ìàëêîòî, ïðîáëåìàòè÷íà è íàé-âå÷å îïàñíà. Ïúðâèòå âåðñèè íà êîíñòèòóöèÿòà ñúäúðæàò ÷ëåí, êîéòî êðèìèíàëèçèðà îáèäàòà ñðåùó ñâåùåíîòî, åäíà ìíîãî êîíñåðâàòèâíà ðåëèãèîçíà ïîçèöèÿ. Ìíîçèíà ñìÿòàò, ÷å òåçè ðàçëè÷íè ãëåäíè òî÷êè ìîãàò äà äîâåäàò äî êîìïðîìèñ. Êðàéíàòà âåðñèÿ îò þíè 2013 ã. äåëèêàòíî ñå îïèòâà äà áàëàíñèðà çàùèòàòà íà ðåëèãèÿòà, îò åäíà ñòðàíà, è ñâîáîäàòà íà ñàìîñúçíàíèå, îò äðóãà. Êîãàòî ñúáðàíèåòî çà÷èòà ÷ëåí 6, íåùàòà ñå ïðîìåíÿò ðàäèêàëíî íà 5 ÿíóàðè. Ïðåäèøíàòà âå÷åð óïðàâëÿâàù ÷ëåí íà ñúáðàíèåòî îò èñëÿìèñòêàòà ïàðòèÿ „Åíàäà” çàÿâÿâà, ÷å äðóã ÷ëåí îò ëÿâàòà êîàëèöèÿ, Íàðîäåí ôðîíò, áèë „âðàã íà èñëÿìà”. Òàçè ôðàçà âîäè äî ðåàêöèÿ íà âúçìóùåíèå îò ïðåäñòàâèòåëè íà îïîçèöèÿòà, êîèòî èçïîëçâàëè âúçìîæíîñòòà äà ïðèáàâÿò åäíà ïîïðàâêà, êîÿòî êðèìèíàëèçèðà îáâèíåíèÿòà â îòñòúïíè÷åñòâî, òâúðäåéêè, ÷å òàêà ùå ïîïðå÷àò íà ïîäñòðåêàòåëñòâàòà êúì îìðàçà, êîèòî íàïîñëåäúê ñà ñå óâåëè÷èëè. ×ëåíúò å ïðèåò íà ñúáðàíèåòî íà ñúùèÿ äåí. Õîäúò ÿäîñâà ðåëèãèîçíèòå ëèäåðè. Íÿêîëêî èìàìè çàêëåéìÿâàò ÷ëåíà, äðóãè ïóñêàò ïåòèöèÿ. Íàöèîíàëíîòî êîíñòèòóöèîííî ñúáðàíèå òðÿáâà äà ïîèñêà ñâîåòî îòòåãëÿíå, à ìþôòèÿòà íà ðåïóáëèêàòà

ïóáëèêóâà äåêëàðàöèÿ, ñ êîÿòî îòðè÷à çàáðàíàòà ñ òâúðäåíèåòî, ÷å çà íåãî âúçìîæíîñòòà õîðàòà äà áúäàò îáâèíÿâàíè â îòñòúïíè÷åñòâî å åäèí îò „ñòîæåðèòå” íà èñëÿìà. Íàêðàÿ ðåàêöèÿòà è âúçìóùåíèåòî â „Åíàäà” è ñðåä äðóãè ïðåäñòàâèòåëè, áëèçêè äî èñëÿìèñòèòå, çàäúëæàâàò ñúáðàíèåòî äà ïðåãîâîðè ÷ëåíà. Íà 23 ÿíóàðè ïîñëåäíàòà âåðñèÿ å ïðèåòà ñ âîòà íà 152 ñðåùó 15 ïðîòèâ è 16 âúçäúðæàëè ñå. Íå å ÿñíî äàëè â òàçè ñèòóàöèÿ ìåæäóíàðîäíîòî ïðàâî ùå íàòåæè â ïðàâíàòà ñôåðà íà Òóíèñ.  êîíñòèòóöèÿòà ëèïñâà îáùàòà êëàóçà, ñïîðåä êîÿòî ïðàâàòà è îòãîâîðíîñòèòå òðÿáâà äà ñå èíòåðïðåòèðàò â ñúîòâåòñòâèå ñ óíèâåðñàëíî âúçïðèåòèòå èì çíà÷åíèÿ. Òîâà ìîæå äà íàêàðà ñúäèèòå äà èíòåðïðåòèðàò îïðåäåëåíè êëàóçè ïî ðåñòðèêòèâåí èëè íåÿñåí íà÷èí. Òóíèçèéñêèòå ñúäèè òðÿáâà äà ñå ñïðàâÿò ñ íåñúîòâåòñòâèÿòà â êîíñòèòóöèÿòà. Ìîæåì ñàìî äà ñå íàäÿâàìå, ÷å òå ùå òðåòèðàò ÷ëåíîâåòå íà êîíñòèòóöèÿòà, ãàðàíòèðàéêè ñâîáîäèòå êàòî âàæåí ùèò ñðåùó îïàñíè èíòåðïðåòàöèè íà îáèäàòà íà ñâåùåíîòî. Íîâàòà êîíñòèòóöèÿ òðÿáâà äà îñèãóðè îñíîâà çà ñïàçâàíå íà ÷îâåøêèòå ïðàâà, íå äà ïîçâîëÿâà äà ãè èçïîëçâà.

Правото на „изслушване под надзор” според международното право Íà 17 ÿíóàðè 2014 ã. àìåðèêàíñêèÿò ïðåçèäåíò Áàðàê Îáàìà ïðîèçíåñå ðå÷ ïðåä àìåðèêàíñêîòî ìèíèñòåðñòâî íà ïðàâîñúäèåòî çà ïðàêòèêèòå íà ÑÀÙ çà åëåêòðîííî ñëåäåíå. Ïðåäñòàâÿìå âè ðåàêöèÿòà íà Õþìàí Ðàéòñ Óî÷:

Ïðåçèäåíòúò Îáàìà îïîâåñòè ðåäèöà ðåôîðìè íà ïðîãðàìèòå íà Íàöèîíàëíàòà àãåíöèÿ çà ñèãóðíîñò, íî ïîäìèíà îñíîâíè ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ ÷îâåøêèòå ïðàâà: ñúáèðàíåòî íà äàííè íà õîðà ïî ñâåòà, âêëþ÷èòåëíî è â ÑÀÙ, à ñúùî è äàâàíåòî íà ÿñíè ïðàâà

Обектив | Брой 218

71

ПО СВЕТА çà ÷óæäåíöèòå ñðåùó íåçàêîííî íàáëþäåíèå îò ñòðàíà íà Àìåðèêà. Ñïåöèàëíî çà ïðîãðàìàòà çà ìàñîâîòî ñúáèðàíå íà äàííè ïðåçèäåíòúò êàçà, ÷å òåëåôîííèòå äàííè íå òðÿáâà ïîâå÷å äà ñà ïîä ïðàâèòåëñòâåí êîíòðîë. Íåÿñíî å îáà÷å êàê ïðîãðàìàòà ùå èçëåçå îò ðúöåòå íà ïðàâèòåëñòâîòî è îñòàâà äà ñå âèäè äàëè òîâà å óäà÷íà âúçìîæíîñò. Îùå ïîâå÷å, ïîâäèãàò ñå âàæíè âúïðîñè, íà ïúðâî ìÿñòî ñðåä êîèòî å çàùî íàòðóïâàíåòî íà äàííè å âñå îùå íåîáõîäèìî, êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å òî íå å íóæíî çà ïðåäîòâðàòÿâàíåòî íà òåðîðèñòè÷íè íàïàäåíèÿ. Îñâåí òîâà ïðåçèäåíòúò íå êàçà íèùî çà äðóãè ïðîãðàìè çà ìàñîâî ñúáèðàíå íà äàííè, êîèòî ìîãàò äà ñå îñúùåñòâÿò ñïîðåä Ñåêöèÿ 215. Ïðåçèäåíòúò îáÿâè äâå âàæíè, íî âðåìåííè ìåðêè: òúðñåíåòî íà äàííè ùå áúäå ïîä ñúäåáåí íàäçîð, à ñúáèðàíåòî èì ùå áúäå îãðàíè÷åíî. Ðàäâàìå ñå, ÷å ïðåçèäåíòúò ïðèçíàâà íåîáõîäèìîñòòà ÑÀÙ äà óâàæàâàò ëè÷íàòà íåïðèêîñíîâåíîñò, íåçàâèñèìî êúäå ñå íàìèðàò îáåêòèòå çà ñëåäåíå. Íî ðåôîðìèòå, êîèòî òîé ïðåäëàãà, ñàìî îãðàíè÷àâàò óïîòðåáàòà íà ñúáðàíàòà èíôîðìàöèÿ. Ïðåäëîæåíèÿòà äîïðèíàñÿò òâúðäå ìàëêî çà îãðàíè÷àâàíåòî íà ñúáèðàíåòî é, êàòî îñòàâÿò îòâîðåíà âðàòà çà ïðîäúëæèòåëíî áåçðàçáîðíî íàáëþäåíèå íà õîðà â ÷óæáèíà. Ñúãëàñíè ñìå, ÷å íà÷èíúò, ïî êîéòî òàçè èíôîðìàöèÿ ñå èçïîëçâà, å äîáðå äà ñå ñúîáðàçè ñúñ ñòàíäàðòèòå, ïðèëàãàíè çà ñàìèòå àìåðèêàíöè, íî òðÿáâà äà ñå äàäàò ïî-ñòðîãè ãàðàíöèè è çà ñàìîòî ñúáèðàíå. Îùå ïîâå÷å, íèùî â ðå÷òà èëè â ïðåçèäåíòñêàòà äèðåêòèâà íå íàìåêíà çà äàâàíåòî íà íÿêàêâî ïðàâî íà õîðàòà â ÷óæáèíà, êîåòî ùå çàùèòè ëè÷íàòà èì íåïðèêîñíîâåíîñò.

Ïîâå÷åòî îò îáÿâåíèòå îò Îáàìà ïðîòåêöèè ñå îòíàñÿò äî òîâà êàê è êîãà Íàöèîíàëíàòà àãåíöèÿ çà ñèãóðíîñò è äðóãè îðãàíè ìîãàò äà áîðàâÿò ñ äàííèòå. Êàêâà å ãàðàíöèÿòà, ÷å íàäíè÷àíåòî â ëè÷íèòå äàííè îò ñòðàíà íà ÑÀÙ áúäå îãðàíè÷åíî äî èñòèíñêà çàãðèæåíîñò çà íàöèîíàëíàòà ñèãóðíîñò? Òîâà íå ñòàâà ÿñíî îò ðå÷òà íà Îáàìà. Ñúìíÿâàìå ñå, ÷å õîðàòà â Ãåðìàíèÿ èëè Áðàçèëèÿ, èëè äîðè â ÑÀÙ, ùå ñà óäîâëåòâîðåíè ñ íÿêàêâè íîâè óñëîæíåíè ñïîñîáè çà êîíòðîë âúðõó íà÷èíà, ïî êîéòî àìåðèêàíñêîòî ðàçóçíàâàíå èçïîëçâà èíôîðìàöèÿòà. Íà ïúðâî ìÿñòî îáà÷å å ëèïñàòà íà ïðîìÿíà âúâ ôàêòà, ÷å ÑÀÙ ñúáèðà èíôîðìàöèÿ çà ñòîòèöè ìèëèîíè õîðà ïî ñâåòà.  äíåøíèÿ ñâÿò, â êîéòî åæåäíåâíî ãëîáàëíî ñå ðàçìåíÿò 150 ìèëèàðäà èìåéëà, å àáñóðäíî äà èìà ðàçìèíàâàùè ñå ñòàíäàðòè, îñíîâàíè íà ãåîãðàôñêè ðàçëè÷èÿ èëè íàöèîíàëíîñò. Èíòåðíåò å áåç ãðàíèöè. Õîðàòà èçâúí ïðåäåëèòå íà ÑÀÙ èìàò ñúùèÿ èíòåðåñ è ïðàâî íà ëè÷íà íåïðèêîñíîâåíîñò êàòî îíåçè íà àìåðèêàíñêà òåðèòîðèÿ. Àìåðèêà òðÿáâà äà ïðèçíàå òîâà èëè ùå äàäå çåëåíà ñâåòëèíà íà äðóãè ïðàâèòåëñòâà, êîèòî äà ñå çàåìàò ñ ìàñîâî íàáëþäåíèå. Èäåÿòà, ÷å å äîïóñòèìî äà ñå ñúáèðàò îãðîìíî êîëè÷åñòâî äàííè îò õîðà ïî ñâåòà, êàòî ïðîñòî ñå ñëîæàò íåÿñíè îãðàíè÷åíèÿ íà íà÷èíà, ïî êîéòî èíôîðìàöèÿòà å ïîëó÷åíà, òðÿáâà äà áúäå ïîñòàâåíà ïîä âúïðîñ. Êîíöåïöèÿòà âñå îùå å íàïúëíî ïðîèçâîëíà è áåçðàçáîðíà. Ìèëèîíè õîðà ñà çàâèñèìè îò èíòåðíåò âúâ âñåêèäíåâíàòà èì êîìóíèêàöèÿ. ÑÀÙ íå áèâà äà èçïîëçâà äîìèíàíòàòà ñè ïîçèöèÿ â ãëîáàëíèÿ èíòåðíåò, çà äà îïðàâäàå ìàùàáíîòî íàðóøàâàíå íà ïðàâîòî íà ëè÷íà íåïðèêîñíîâåíîñò, èëè áúðçî ùå çàãóáè òîâà ñè ïîëîæåíèå.

Ìàðòà Ìåòîäèåâà å ïðåïîäàâàòåë ïî ëàòèíñêè â ÍÃÄÅÊ è â ÑÓ “Ñâ. Êëèìåíò Îõðèäñêè”. ×ëåí íà ÓÑ íà ÁÕÊ. Îò 12 ãîäèíè âîäè ðóáðèêàòà “Ïî ñâåòà”.

Обектив | Брой 218

ДОКУМЕНТИ Юлиана Методиева

In memoriam: Паячната идентичност Íàé-âåðîÿòíî æóðíàëèñòúò, ïèñàòåëÿò è ñöåíàðèñòúò Âåñåëèí Áðàíåâ, ñúçäàë åäèí îò íàé-î÷àðîâàòåëíèòå ôèëìè ïðåäè, “Õîòåë Öåíòðàë”(1983), ñè å äàâàë ñìåòêà çà íåèçáåæíèÿ ñóáåêòèâèçúì íà èñòèíàòà â äîêóìåíòàëíàòà ìó êíèãà “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê”. Ïðåäè âñè÷êî, çàùîòî ÷àñò îò çàñåãíàòèòå îò íåãî “ãåðîè” îò êîìóíèñòè÷åñêèÿ ðåæèì ñà îùå æèâè. À òå èìàò ñâîÿòà íåïîêëàòèìà, ÄÐÓÃÀ èñòèíà çà ñëó÷âàëîòî ñå ïðåç îíåçè 45 ãîäèíè. Ïî èðîíèÿ íà ñúäáàòà, êîãàòî êíèãàòà “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” ïðåäñòîè äà èçëåçå, òÿõíàòà âåðñèÿ çâó÷è âñå ïî-àêòóàëíî è ïå÷åëèâøî íå ñàìî â ïîëèòè÷åñêè , íî è â ëè÷åí ïëàí.

ЗА РАЗВИЛНЯЛАТА СЕ ПОЛИТИЧЕСКА НЕТОЛЕРАНТНОСТ НА БКП И ЗА ПИПАЛАТА НА ТАЙНИТЕ СЛУЖБИ Â “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” àâòîðúò å ïîñòèãíàë èçêóñíà ñïëàâ îò ÷èñò äîêóìåíòàëèçúì è ìåìîàðèñòèêà.  êîðïóñà îò 305 ñòðàíèöè Âåñåëèí Áðàíåâ å óñïÿë äà èíòåãðèðà áèîãðàôè÷íèÿ ðàçêàç ñ èçâàäêè îò äîñèåòî ñè, âêëþ÷âàùè ðàçëè÷íèòå ðàçðàáîòêè íà Äúðæàâíà ñèãóðíîñò - îò 1957 ã. äî 1973 ã. Öèòèðàíè ñà äîíåñåíèÿ è ðàçðàáîòêè çà íåãî îò àãåíòèòå îò ñëóæáèòå, îò åäíà ñòðàíà. Îò äðóãà, Áðàíåâ ïðåñúçäàâà äåñåòêè èñòîðèè, ðàçãîâîðè, ïîòðåòè íà íåãîâè ñúâðåìåííèöè, ïðåäàëè ñå íà ïðàãìàòèçìà è îöåëÿâàíåòî ïðåç 45-òå ãîäèíè óïðàâëåíèå íà Êîìóíèñòè÷åñêàòà ïàðòèÿ. Èìà è òðàãè÷íè ìîìåíòè. Áúäåùèÿò ñöåíàðèñò îïèñâà ÷óâñòâîòî ñè íà âúçõèòà îò Ïðàæêàòà ïðîëåò ïðåç 1968 ã., åäíîâðåìåííî ñ ÷óâñòâîòî íà âèíà îò ïîñëåäâàëîòî íàõëóâàíå íà âîéñêèòå íà

Âàðøàâñêèÿ äîãîâîð, äîâåëè (è ñ ó÷àñòèåòî íà áúëãàðñêè âîéíèöè) äî “óáèéñòâî íà íîâîðîäåíîòî”. ...Ñòåïåíòà íà ãîð÷èâ ðåàëèçúì, ïñèõîëîãè÷åñêè ïðîôåñèîíàëèçúì è ñîöèàëíîïñèõîëîãè÷åñêèòå îáîáùåíèÿ íà ïèñàòåëÿ, ïðåâðúùàò êíèãàòà ìó â òÿãîñòåí òåêñò çà äíåøíèòå “ó÷àñòíèöè è ñâèäåòåëè íà ïðåñòúïëåíèåòî”. Òîâà ñà âèíîâíèòå è íåâèííèòå, îêîëî êîèòî îòðîâíèÿò ïàÿê íà ïðåñòúïíèÿ ðåæèì å çàïëèòàë ïèïàëàòà íà ïðîïàãàíäàòà, íà çëîñòíèòå ïîëèòè÷åñêè ïðåñëåäâàíèÿ, íà çàäúëæèòåëíîñòòà íà ÷ëåíñòâî â Ïàðòèÿòà. Âëàñòòà íà êîìóíèñòèòå å óíèùîæàâàëà äåñåòèëåòèÿ ñâîáîäíàòà ïðåñà, ïàðëàìåíòàðíèÿ æèâîò, óåäíàêâÿâàëà å âñè÷êî è âñè÷êè. Ìåæäó îñòàíàëîòî, áèäåéêè ÷àñò è îò áúëãàðñêàòà êèíåìàòîãðàôèÿ, Áðàíåâ ñâèäåòåëñòâà: “Âèñøèòå íîìåíêëàòóðíè ñëóæèòåëè çíàÿò ïî-äîáðå îò âñè÷êè, ÷å ïîëèòè÷åñêèÿò ðåæèì áè ðóõíàë, àêî ìîùíèÿò ïîëèöåéñêè àïàðàò ïðåñòàíå äà ñúùåñòâóâà”(ñòð. 228). È äàâà äîêàçàòåëñòâà çà ÂÑÈ×ÊÈ ãåíåðàëíè äèðåêòîðè íà êèíîòî, êîèòî ñà áèëè “àêóðàòíè è ñúðöàòè ñúòðóäíèöè íà ÄÑ”. Àíàëîãè÷íè ñà ïðèìåðèòå ìó îò ñâåòà íà “÷èñòàòà ïîåçèÿ”, íà æóðíàëèñòèòå è ïðåâîäà÷è - “èíòåëåêòóàëíè ïîìàãà÷è íà åäíà íåäåìîêðàòè÷íà ïîëèöåéñêà âëàñò”. Âïðî÷åì, êàêâà å ïðè÷èíàòà ïðåç 1957 ã. ÷åíãåòàòà îò ÄÑ äà ñå çàëîâÿò ñ äóøåíå îêîëî ìëàäèÿ Âåñåëèí Áðàíåâ? Äàëè îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å å ó÷èë âúâ ôðåíñêè êîëåæ 1946-1948 ã. å ïðè÷èíèëî ïîõîòëèâàòà èì áäèòåëíîñò? Íî ïúê ìëàäåæúò å áèë ÷ëåí íà “Ñåïòåìâðèé÷å”, ÐÌÑ, ÄÑÍÌ, “äâèæåë ñå å â ïðîãðåñèâíè ñðåäè”!  äîñèåòî ìó ïèøå “áåç ïîëèòè÷åñêè ïðîÿâè” äî

Обектив | Брой 218

73

ДОКУМЕНТИ òîâà âðåìå. Òîãàâà? Íà âñè÷êî îòãîðå, ñåìåéíèÿò êîíòåêñò å áèë äîìèíèðàí îò áàùàòà - ÷ëåí íà ÁÊÏ îò 1918 ã., êîåòî áè äàëî îòëè÷åí ñòàðò çà âïèñâàíå â êîíþíêòóðàòà íà áúäåùèÿ ïèñàòåë?! Òóê ùå îòâîðÿ ñêîáè. Îïèñàíèåòî íà ñúáèòèÿòà ñëåä 1944 ã. ïîêàçâà ÿñíî êîëêî øîêèðàùè ñà áèëè òå çà ñúäèÿòà Íåäåë÷î Áðàíåâ. Ñúçäàâàíåòî, íàïðèìåð, íà èçâúíðåäíèÿ òðèáóíàë ïîä èìåòî “Íàðîäåí ñúä” çà íåãî å îçíà÷àâàëî äå ôàêòî äåíîíñèðàíå íà Êîíñòèòóöèÿòà. Êàòî þðèñò-ëåâè÷àð Í. Áðàíåâ å áèë âêëþ÷åí â òåçè òðèáóíàëè. Çàïî÷íàëè ñà ÷åòèðèòå ïðîöåñà ñðåùó íàé-âàæíèòå ó÷àñòíèöè â áèâøèÿ ïîëèòè÷åñêè ðåæèì, êîéòî áèâà íàðå÷åí ìîíàðõî-ôàøèñòêè, â åäèí îò êîèòî áèâà ïîêàíåí äà ñòàíå ñúäèÿ. Ïðîöåñúò å äîáèë èçâåñòíîñò ïîä èìåòî “Êàòèí-Âèíèöà” (ïîäñúäèìèòå ïî òîâà äåëî ñà áèëè äóõîâíèöè, îáùåñòâåíèöè, æóðíàëèñòè è ñïåöèàëèñòè ïî ñúäåáíà ìåäèöèíà), è çàâúðøâà ñ... ïðèñúäè ìåæäó åäíà è òðè ãîäèíè çà âñåêè ïîäñúäèì! Òàçè íåñòàíäàðòíà ñúäèéñêà “ìåêîòà” íå ñå ïîíðàâÿ íèêàê íà Ãåîðãè Äèìèòðîâ, ðàäåòåë íà ñúâåòñêàòà íàêàçàòåëíî-ïðàâíà ñèñòåìà, ñïîðåä êîÿòî çà äàëå÷ ïî-íåçíà÷èòåëíè ïðîñòúïêè ñà ñå èçäàâàëè ïðèñúäè “ñìúðò ÷ðåç ðàçñòðåë”. Ïî-íàòàòúê. Ïðåç 1949 ã. ñúäèÿòà Íåäåë÷î Áðàíåâ ïðåæèâÿâà îãðîìåí ïîòðåñ îò ñêàëúïåíèÿ ïðîöåñ ñðåùó äîñêîðîøíèÿ ñåêðåòàð íà ÖÊ íà ÁÊÏ Òðàé÷î Êîñòîâ, âòîðàòà ôèãóðà ñëåä ìèòîëîãèçèðàíèÿ Ã. Äèìèòðîâ. È ïî òîçè ïîâîä ðåàêöèèòå ìó ñà íåïîïóëÿðíè, çàòîâà ïúê äî÷óòè êúäåòî òðÿáâà. Íàâÿðíî è ïîðàäè òîâà, òîé çàâúðøâà ïðîôåñèîíàëíàòà ñè êàðèåðà áåçñëàâíî â áðàêîðàçâîäíîòî îòäåëåíèå.

АГЕНТЪТ Х ДОКЛАДВА НА АГЕНТА Z È âñå ïàê - êàêâî ñå å ñëó÷èëî? Ïðåç 1949 ã., êîãàòî Âåñåëèí å áèë îùå þíîøà, çàïî÷âàò äà ìó ñå îáàæäà ïî òåëåôîíà “Êàñêåòà”, ÷îâåê ñ “êâàäðàòíî ëèöå ñúñ ñòúêëåí ïîãëåä ïîä ëåêàòà êîçèðêà”. Ñëåäâàò êúñè ðàçãîâîðè, ïî-ñêîðî ïðèëè÷íè íà ðàçïèòè, ðàçïðîñòèðàùè âîàëà íà ïîäëóäÿâàùà ìëàäèÿ ÷îâåê ïîäîçðèòåëíîñò, äî ñòåïåí äà ñå ïî÷óâñòâà êàòî “ðèòàíî îò áîòóø ïàìó÷íî çàé÷å”. “Äåéñòâèòåëíàòà ðîëÿ íà Êàñêåòà - ïèøå Â.

Áðàíåâ - å áèëà äà ìå ôîðìèðà êàòî èçïúëíèòåëåí è ïîñëóøåí àãåíò” (ñòð. 101). Ïîñëåäâàëè ñà îïèòè è íà äðóãè àãåíòè, êîåòî å âèäíî îò ñïðàâêàòà îò òîì 1-âè îò äîñèåòî ìó: “...Êàòî ó÷åíèê â ãèìíàçèÿòà â 1949 ã. Âåñåëèí Áðàíåâ å áèë âåðáóâàí çà ñúòðóäíèê íà ÄÑ è å áèë ïîëçâàí ïî ëèíèÿòà íà ó÷àùàòà ñå ìëàäåæ... Áèë å èçêëþ÷åí çàðàäè òîâà, ÷å íå å èìàë âúçìîæíîñò äà ðàáîòè ïî âðàæåñêèòå åëåìåíòè, òúé êàòî òîé è íåãîâèÿò ïðîèçõîä íå ìó ïîçâîëÿâàò äà ñå ïîëçâà ñ äîâåðèå ïðåä òÿõ...  àêòèâíè ðàçðàáîòêè íå å ó÷àñòâàë è ðåàëèçàöèÿ íÿìà.” (Ñòðîãî ñåêðåòíî, 137/5168, Ñîôèÿ). Ñ òîâà å çàïî÷íàëî. Ñðàìíî è óæàñíî. Ïèòà ñå, êîëêî ìëàäè õîðà ñà èçäúðæàëè íà ïîïúëçíîâåíèÿòà íà òàéíàòà ïîëèöèÿ!? Âåñåëèí Áðàíåâ çàìèíàâà çà ñïåöèàëèçèðàíå íà ôèëìîâà ðåæèñóðà â Áåðëèí - ÃÄÐ. Åäèí äåí ðåøàâà äà ïðåìèíå â Çàïàäåí Áåðëèí - íåùî, êîåòî íå å ïðåñòúïëåíèå, çàùîòî Áåðëèí å áèë ñ åäèí ñòàòóò è Ñòåíàòà âñå îùå íå å èçäèãíàòà. Ïî äîíîñ íà áëèçêèÿ ìó ïðèÿòåë Âîëôãàíã ãî çàëàâÿò. Ïðåñòîÿâà îêîëî 10 äíè â êèëèèòå íà ÙÀÇÈ, à ïîñëå å åêñòðàäèðàí çà Áúëãàðèÿ. Îòòóê íàñåòíå “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” âå÷å å ðåàëíîñò. Àãåíòèòå ñå ñìåíÿò, çàäà÷èòå èì îáà÷å - íå. Ðàçðàáîòêèòå íà “ëèöåòî Áðàíåâ” èìàò àòðàêòèâíè íàçâàíèÿ - “Äðàêîíà”, “Ëåêîìèñëåíèÿ”, “Äóðàê”, “Õàìåëåîí”.  äîñèåòî ìó ìîæå äà ñå ïðî÷åòå êàê å áèë ñëåäåí îò êîìóíèñòèòå è ÷åíãåòà çà “èçìåííè÷åñêàòà” ñè èíäèâèäóàëíîñò. Ïðè âñÿêà ñðåùà ñ “õîðàòà îò ñóìðàêà” Áðàíåâ ïðîâîêèðà ÷åíãàäæèéñêèÿ èì ìàíòàëèòåò, âáåñÿâà ãè ñ êóëòóðíîòî ñè ïðåâúçõîäñòâî, ïîäèãðàâà èì ñå, ïðàâè ãè ñìåøíè è æàëêè. “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” å óíèêàëíî ëèòåðàòóðíî ïðîèçâåäåíèå, åäíàêâî îñâåòÿâàùî ðåàëíîñòòà íà Ïàðòèÿòà è íåéíàòà ÄÑ. Òàçè êíèãà ñúäúðæà ïàñàæè, â êîèòî àâòîðúò äåôèíèðà êîìóíèçìà êàòî ñèñòåìà îò “íåïðåñòàííè îïèòè ÷îâåêúò äà áúäå ïðîìåíåí ÷ðåç ïðèíóäèòåëíî äîêòðèíèðàíå íà èäåè èëè ÷ðåç êóëòèâèðàíå íà ïîñòîÿíåí ñòðàõ” (ñòð. 41). Ïîëèòè÷åñêèòå ïðîöåñè, ëàãåðèòå, èçñåëâàíèÿòà, ëèøàâàíå îò ïðîôåñèîíàëíè ïðàâà, îòñòðàíÿâàíå îò óíèâåðñèòåòè ñúñòàâëÿâàò ïðàêòèêàòà íà ðåæèìà. Äåòàéëíî å îïèñàíà íåçàìåíèìàòà ðîëÿ íà àãåíòèòå, äîáðîâîëíèòå äîíîñíèöè, “êàñêåòèòå”. Êîíòàêòèòå ìó ñ Äúðæàâíà

Обектив | Брой 218

74

ДОКУМЕНТИ ñèãóðíîñò ñà âêëþ÷âàëè: ïîäñëóøâàíå íà òåëåôîíè, îáÿñíåíèå ñ êîãî è çàùî ñå å ñðåùàë; îïðàâäàâàíå íà íåïðàâèëíèòå ìó âúçãëåäè è ïîäîçðèòåëíèòå êîíòàêòè, êàêâèòî ñà ñðåùèòå ìó ñ ÷óæäåíöè è ïîëçâàíåòî íà çàïàäíè àâòîðè êàòî Ëóè Àðàãîí, Ðîæå Ãàðîäè è Éîæåí Éîíåñêó; ïðîñëåäÿâàíå íà ëþáîâíèöèòå ìó, îáèñêè, ïðîñëóøâàíèÿ, èççåìâàíå äîðè íà äíåâíèêà ìó.  “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” òàçè àòìîñôåðà íà òîòàëèòàðåí àáñóðä, íà ïàðàíîÿòà íà ñúùåñòâóâàíåòî ïðèäîáèâà èçìåðåíèÿòà íà ïðåñëåäâàíèÿ Éîçåô. Ê. îò “Ïðîöåñúò” íà Ôðàíö Êàôêà. Íàáëþäåíèÿòà íà Âåñåëèí Áðàíåâ âúðõó ìåòàìîðôîçèòå è íðàâñòâåíîñòòà íà õîðàòà ïðåç öåëèÿ ïåðèîä íà êîìóíèçìà â Áúëãàðèÿ ñà èçêëþ÷èòåëíî òî÷íè. Åòî åäèí ïðèìåð: “Òåðìèíúò “êîìóíèñò” âëåçå â îáùåñòâåíà óïîòðåáà íàðåä ñ ïî÷òè ñèíîíèìíîòî ïîíÿòèå “ïàðòèåö”. Ãëàâíèòå ïîäáóäè çà ÷ëåíñòâî áÿõà îïîðòþíèçìúò è ïðàãìàòèçìúò. “Ïàðòèåö ñúì, çàùîòî ìè êàçàõà, ÷å àêî íå ñòàíà ÷ëåí, íÿìà íèêîãà äà ïîëó÷à çâàíèåòî “çàñëóæèë àðòèñò”, ìó êàçàë ñúñ ñâåíëèâî äîâîëñòâî îïåðàòîðúò íà åäèí íåãîâ ôèëì. “Êîéòî èñêà äà å “íÿêîé” òðÿáâà äà ÷ëåíóâà, èíà÷å íå ìîæå äà ðàç÷èòà íà ïðîôåñèîíàëíî è îáùåñòâåíî èçäèãàíå”, öèòèðà Áðàíåâ ïðèÿòåëêà - ìîíòàæèñòêà â êèíîòî (ñòð. 24). È òîâà íå å áèëî ïðîÿâà íà öèíèçúì, à íà îáùîïðèåòî ïîâåäåíèå â óñëîâèÿòà íà òîòàëèòàðíàòà äåéñòâèòåëíîñò. Çíà÷èìà ðîëÿ â òîâà óðîäëèâî ïîâåäåíèå ðàçáèðà ñå å èìàë è õóìàíèòàðíèÿò åëèò. Òîçè, êîéòî Òîäîð Æèâêîâ ãàëüîâíî íàðè÷àøå “õóäîæåñòâåíîòâîð÷åñêàòà èíòåëèãåíöèÿ”. Ñ îñîáåíà ïðèñòðàñòíîñò ùå öèòèðàì ñëåäíèòå äóìè íà åäèí îò ïèñàòåëèòå îò 70-òå ãîäèíè, ïðîèçíåñåíè â åäèí îò òåçè “àíãëèéñêè êëóáîâå” (òâîð÷åñêèòå äîìîâå): “Ïèøåì, êàêòî èñêàòå, íî íè õðàíåòå êàêòî òðÿáâà” (ñòð. 142) Ñðåä ïèñàòåëèòå è êðèòèöèòå, òðîïàùè ñ ëúæèöà íà òðàïåçàòà íà âëàñòòà ñà Ëàìàð è Ñëàâ Õð. Êàðàñëàâîâ, Ìàêñèì Íàèìîâè÷. Îñîáåíî óõàæâàíè îò ïàðòèéíèòå ðúêîâîäèòåëè ñà “àïðèëñêèòå ïîåòè” îò 60-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê.  “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” òÿõíîòî ïîâåäåíèå å ïðåäñòàâåíî êàòî åäèí áàíàëåí ðàçêàç çà åðîòè÷íàòà ïðèòåãàòåëíîñò íà íàãàæäà÷åñòâîòî. Âïðî÷åì, êàòî ÷å ëè òîâà å è îòãîâîðúò çàùî ñëåä 10 íîåìâðè 1989 ã. ïèñàòåëñêèòå ÷åêìåäæåòà ñå îêàçàõà ïðàçíè... Æåñòîê äåòàéë ïðåäñòàâëÿâà ðàçêàçúò çà ïîåòà-àïðèëåö Âëàäèìèð Áàøåâ. Èãðàåéêè ïîêåð, òîé ñå îòáèâà çà ìèã, çà äà íàïèøå êúðâàâèÿ ñòèõ “Ðåâîëþöèéî, öåëóâàì òâîÿòà áðàäâà”...

 òàçè äúëãî ïðåìèñëÿíà êíèãà - èçïîâåä Âåñåëèí Áðàíåâ ñå ñàìîîïèñâà äîñòà áåçæàëîñòíî. “Åäèíñòâåíèÿò ÷îâåê êúì êîãîòî íÿìà äà áúäà äèñêðåòåí, òîâà ñúì ñàìèÿ àç”, çàÿâÿâà òîé. È ñëåäâàò íåëèöåïðèÿòíè çà íåãî åïèçîäè. Êîãàòî å ïóáëèêóâàë âúâ â. “Âå÷åðíè íîâèíè”, à ïî-êúñíî è â “Ëèòåðàòóðåí ôðîíò”, è ñúùî ñå å ïîääàâàë íà ìàëîäóøèåòî äà óãîäíè÷è íà ãëàâíèòå ðåäàêòîðè ñ òåêñòîâå ñðåùó “àìåðèêàíñêàòà ðåêëàìà” èëè ñ äðóãè îòêðîâåíî ïîðú÷êîâè ñòàòèéêè. “Íÿìà êàê, òàêèâà ñà ïðàâèëàòà - èç÷åðâÿâàõ ñå. Äîñòà æàëêî ó÷àñòèå íà ñúâåñòòà â äåëàòà ìè” (ñòð. 147). Ìàêàð è Äðóã, Áðàíåâ å ïðåáèâàâàë â “òîòàëèòàðíèÿ ðèáàðíèê”, êúäåòî ñà áèëè ïèñàòåëèòå-êîìïèëàòîðè êàòî Ñåðàôèì Ñåâåðíÿê, Ñòåôàí Äè÷åâ, ìàéñòîð íà ïñåâäîèñòîðè÷åñêèòå ðîìàíè, äîâåëè äî ïîçîðíàòà òåëåâèçèîííà âåðñèÿ íà “Âàñèë Ëåâñêè - “Äæèíãèáè”. Òóê ñà Îðëèí Âàñèëåâ, Äèìèòúð Ïàóíîâ, Ãåîðãè Äèìèòðîâ-Ãîøêèí... Òå îëèöåòâîðÿâàò æèòåéñêàòà âåùèíà äà ñå íàãàæäàø ñïîðåä ñèëíèòå íà äåíÿ, êîåòî å ñúêðîâåíà ÷àñò îò ïàÿ÷íàòà èäåíòè÷íîñò. Ùå öèòèðàì åäèí îò íàé-ìú÷èòåëíèòå ïðèìåðè â êíèãàòà “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê”. Òîé ñå îòíàñÿ çà ìèòîëîãèçèðàíèÿ â íàé-íîâîòî íè âðåìå ïèñàòåë Éîðäàí Ðàäè÷êîâ. Òîçè “ìàéñòîð íà ôîëêëîðíàòà èíîñêàçàòåëíîñò, êîÿòî ïðåâðúùà ÷îâåêà â çàáàâíà ãàòàíêà ñ êàëïàê, ìåñàë èëè êàñêåò íà ãëàâàòà”, å îòïðàâÿë íåâåäíúæ ïîêëîí êúì ïàðòèÿòà, ñòàíàë íåçíàéíî çàùî íåèí ÷ëåí. Ïî òîçè ïîâîä Â. Áðàíåâ êàçâà: “Ñìàÿí ñúì, ÷å åäèí òîëêîâà äàðîâèò ïèñàòåë ïðèáåãíà äî èíñòðóìåíòàðèóìà íà îáèêíîâåíèòå, íåçíà÷èòåëíè è ïîñðåäñòâåíè õîðà! È òî ñàìî äâå ãîäèíè ñëåä Óíãàðñêàòà êîíòðàðåâîëþöèÿ îò 1956 ã., êîÿòî ïðîãîíè èíòåëåêòóàëöèòå îò åâðîïåéñêèòå êîìóíèñòè÷åñêè ïàðòèè!” (ñòð. 139) Èìåòî ìó - ïèøå àâòîðúò - ôèãóðèðà ñðåä ïîäïèñàëèòå íàé-ïîçîðíèÿ äîêóìåíòðåçîëþöèÿ, êîÿòî â 1974 ã. îñúæäà ïîâåäåíèåòî íà Ñîëæåíèöèí! Âåñåëèí Áðàíåâ íèêîãà íå å ñòàâàë ÷ëåí íà Ïàðòèÿòà. È âñå ïàê å ïóáëèêóâàë ðàçêàçè, êîèòî å òðÿáâàëî äà ñå õàðåñâàò íà ðàäåòåëèòå íà ò.íàð. “ñîöèàëèñòè÷åñêè ðåàëèçúì - åäíà “ïñåâäîòåîðåòè÷íà ôîðìóëà, êîÿòî áåøå âñúùíîñò íàé-îïðîñòåíèÿ íà÷èí íà öåíçóðèðàíå” (ñòð. 135). Åäâà ïðåç 1966 ã. Â. Áðàíåâ íàïèñâà “×àøà ãîðåùî êàôå”, êîåòî íÿêàê ñè ãî èçìúêâà îò íàãàæäà÷åñêàòà ëèòåðàòóðà. Ïî-êúñíî ùå

Обектив | Брой 218

75

ДОКУМЕНТИ ïîñëåäâàò è àëòåðíàòèâíèòå ìó ñöåíàðèè êàòî “Íàéäúëãàòà íîù”, âåëèêîëåïíèòå “Çàïèñêè ïî áúëãàðñêèòå âúñòàíèÿ”, çà äà ñòèãíå äî “Õîòåë Öåíòðàë”. Âïðî÷åì, â “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” å îïèñàíà åäíà îò íàé-ñðàìíèòå èñòîðèè â êèíîòî íè - ñúçäàâàíåòî íà ôèëìà “Âðåìå ðàçäåëíî”. Áðàíåâ íå ñå ñúãëàñÿâà äà íàïèøå ñöåíàðèÿ ïî êíèãàòà íà Àíòîí Äîí÷åâ: “Åòî êàêâî íå êàçàõ íà ãåíåðàëíèÿ äèðåêòîð: áåçíðàâñòâåíî å äà ñå ïðàâè ôèëì çà íàñèëñòâåíîòî ïîìîõàìåäàí÷âàíå íà áúëãàðèòå ïðåç 17-òè âåê ñ öåë äà ñå êàìóôëèðà ïîëèòè÷åñêè æàëêèÿ è æåñòîê îïèò ïðåç 80-òå ãîäèíè íà 20-èÿ âåê, æèâååùèòå òóðöè äà áúäàò ëèøåíè îò åòíè÷åñêà èäåíòèôèêàöèÿ, êàòî ñå çàìåíÿò èìåíàòà èì ñ õðèñòèÿíñêè!” (ñòð. 284).

åëèò, êîéòî ñå å ñíèøàâàë ïî æèâêîâñêè, çà äà “ìèíàò” òâîðáèòå èì.  “Ñëåäåíèÿò ÷îâåê” ñà îïèñàíè è Ïåòúð Êàðààíãîâ, Ïàâåë Ìàòåâ, Äèìèòúð Ìåòîäèåâ, Ãåîðãè Äæàãàðîâ, Íèíî Íèêîëîâ. ×àñò îò òÿõ ñà æèâè è äíåñ. Åäèí Ëþáîìèð Ëåâ÷åâ, íàïðèìåð. Èëè íîñèòåëè íà îðäåíè “Ñòàðà ïëàíèíà” è “Îòåö Ïàèñèé” êèíîðåæèñüîðè è àðòèñòè.Òå åäâà ëè ùå ïðîñòÿò ïîðòðåòà, êîéòî èì ïðàâè æèâååùèÿò îò äåñåòèíà ãîäèíè â Êàíàäà ïèñàòåë. Èñêðåíî ìè ñå ùå äà âÿðâàì, ÷å ñëåä èçëèçàíåòî íà êíèãàòà ìíîçèíà îò òàçè “âå÷íà” èíòåëèãåíöèÿ ùå ñå ëèøàò, ìàêàð çà èçâåñòíî âðåìå, îò äóøåâíèÿ ñè êîìôîðò è ñàìîóâàæåíèå.

Ìíîãî ñà âúïðîñèòå íà Âåñåëèí Áðàíåâ êúì òîçè

Обектив | Брой 218

Òåêñòúò å ïóáëèêóâàí çà ïúðâè ïúò â áðîÿ íà ñï. „Îáåêòèâ” îò ì. ìàé 2007 ã.

ДОКУМЕНТИ Иван Кръстев

Какво искат протестиращите? Ïðîòåñòèðàùèòå ÷åñòî íå çíàÿò êàêâî èñêàò, íî ïúê ãî ïðàâÿò ìíîãî åôåêòíî. À îáñåáåíîñòòà èì ïî “ïðîçðà÷íàòà ïîëèòèêà” å ïðîñòî ôàòàëíà - òåçè è äðóãè ïðîâîêàòèâíè òåçè ïðåäëàãà ïîëèòîëîãúò Èâàí Êðúñòåâ â ñâîÿ êíèãà. Çà íåãîâàòà êíèãà “Â íåäîâåðèåòî íèå âÿðâàìå” ïèñàõà íÿêîëêî ìåæäóíàðîäíè ìåäèè êàòî “Ôðàíêôóðòåð Àëãåìàéíå Öàéòóíã” è “Ãàðäèúí”. Àâñòðèéñêîòî ñïèñàíèå “Äàòóì” ÿ íàðè÷à “óìíî åñå”, à Ìèõàåë Ìàðòåíñ õâàëè Êðúñòåâ êàòî ìèñëèòåë ñ ãîëÿìî âëèÿíèå. “Äà ñè ïðåäñòàâèì êîíñòèòóöèîíåí ïðîåêò, êîéòî ïðåäâèæäà, ÷å â äåíÿ íà âñòúïâàíåòî â äëúæíîñò íà íîâîèçáðàíèÿ ïðåçèäåíò â òÿëîòî ìó ùå áúäå èìïëàíòèðàíà áîìáà, ñâúðçàíà ñúñ ñìàðòôîíèòå íà âñè÷êè ãðàæäàíè ñ ïðàâî íà ãëàñ. Ñëåä âñÿêî ðåøåíèå íà ïðåçèäåíòà èçáèðàòåëèòå ùå èìàò ïðàâîòî äà íàòèñíàò êîï÷åòî è äà êàæàò äàëè ñà ñúãëàñíè èëè íå. Àêî ïîâå÷å îò òðè ïúòè òÿõíîòî ðåøåíèå íå ñúâïàäà ñ ðåøåíèåòî íà ïðåçèäåíòà, áîìáàòà àâòîìàòè÷íî ñå çàäåéñòâà. Äàëè òîãàâà ïðåçèäåíòúò íÿìà äà ñå ñúîáðàçÿâà ïîâå÷å ñ ìíåíèåòî íà ìíîçèíñòâîòî? Ñúñ ñèãóðíîñò. Àëà äàëè òàçè ñòðàíà ùå áúäå äåìîêðàòè÷íà?” Òàêà Èâàí Êðúñòåâ êîìåíòèðà ñâîèòå ìèñëîâíè óïðàæíåíèÿ íàä åäíà (ïðåäïîëîãàåìî) ñâðúõäåìîêðàòè÷íà êîíñòèòóöèÿ, êîÿòî îñúæäà íà ñìúðò äúðæàâíèÿ ãëàâà, èãíîðèðàù íà íÿêîëêî ïúòè æåëàíèÿòà íà ìíîçèíñòâîòî, ïèøå Ìèõàåë Ìàðòåíñ â îáøèðíà ðåöåíçèÿ çà êíèãàòà âúâ

“Ôðàíêôóðòåð Àëãåìàéíå Öàéòóíã”. Ìàðòåíñ ïðåäñòàâÿ Êðúñòåâ êàòî åäèí îò íàé-èíòåðåñíèòå ïîëèòè÷åñêè ìèñëèòåëè íà Åâðîïà: “Ñïèñàíèå “Ôîðèí Ïîëèñè”, îñíîâàíî îò Ñàìþåë Õúíòèíãòúí, äîðè èçáðà áúëãàðèíà ñðåä 100-òå íàé-âëèÿòåëíè èíòåëåêòóàëöè íà ñâåòà. Êàêâîòî è äà ñè ìèñëèì çà ðàçíèòå ðåéòèíãè è ðàíãëèñòè, òîâà ïðèçíàíèå å îñíîâàòåëíî. Ôîðóìèòå è ëè÷íîñòèòå, ïðåä êîèòî ãîâîðè Êðúñòåâ, èìàò âëèÿíèå, äîðè âëàñò.

Новите протестиращи “застрашеното мнозинство на онези, които имат всичко” Â íîâàòà ñè êíèãà Êðúñòåâ ñå çàíèìàâà ñ áúäåùåòî íà äåìîêðàöèÿòà.  íåÿ ñå ïîñòàâÿ âêëþ÷èòåëíî è âúïðîñúò äàëè ñîöèàëíèòå ïðîòåñòè â Åâðîïà è â äðóãè ÷àñòè îò ñâåòà (çàïàäíèÿ) ìîãàò äà ñå ïîäâåäàò ïîä îáù çíàìåíàòåë. Àðàáñêîòî çåìåòðåñåíèå å îòäåëåí ñëó÷àé, íî ïðîòåñòèòå â Íþ Éîðê, â Èñòàíáóë, â Êèåâ, â Ìàäðèä è â Àòèíà? Íåçàâèñèìî îò ðàçëè÷èÿòà ìåæäó îòäåëíèòå ñòðàíè: äàëè ñúùåñòâóâà îáùà òèïîëîãèÿ íà ïðîòåñòà? Äàëè ìíîãîìåñå÷íèòå äåìîíñòðàöèè ïðåä ïàðëàìåíòà â Áúëãàðèÿ èìàò íåùî îáùî ñ ïîñëåäíèòå âúëíåíèÿ â Áîñíà?” Òàêà Ìàðòåíñ îáîáùàâà ÷àñò îò âúïðîñèòå, êîèòî ïîñòàâÿ Êðúñòåâ - è ïðîäúëæàâà: “Íà ïðúâ ïîãëåä ïðîòåñòèòå ñè ïðèëè÷àò íàé-ìàëêîòî çàðàäè èíñòðóìåíòèòå, ñ êîèòî ñå ìîáèëèçèðàò õîðàòà: Ôåéñáóê, Òóèòúð è ñìàðòôîíèòå. Íî òîâà ñà ñàìî îðúæèÿòà. À êîé íîñè òåçè îðúæèÿ? Òåçè õîðà èñêàò ïðîìÿíà, îáà÷å

Обектив | Брой 218

77

ДОКУМЕНТИ íÿìàò ÿñíà ïðåäñòàâà êàê ùå èçãëåæäà òÿ. Òå ñà íåâåðîÿòíè, êîãàòî èçìèñëÿò ïîëèòè÷åñêè æåñòîâå, íî ñëàáè â ïðàêòè÷åñêàòà ïîëèòèêà, ïèøå Êðúñòåâ. Êîãàòî íàé-ïîñëå áÿõà îïîâåñòåíè, èñêàíèÿòà íà “âúçìóòåíèòå” â Èñïàíèÿ íàïðèìåð ïðîçâó÷àõà òàêà, ñÿêàø ãè å ôîðìóëèðàë “ïúðâîêóðñíèê ïî ïîëèòîëîãèÿ â íÿêîé ôèíàíñîâî çàêúñàë èñïàíñêè óíèâåðñèòåò”, èðîíèçèðà àâòîðúò. “Êîíñåðâàòèâíî è íîñòàëãè÷íî” - òàêîâà å íîâîòî ïîêîëåíèå ïðîòåñòèðàùè ñïîðåä Êðúñòåâ. Òîé ãè íàðè÷à “çàñòðàøåíî ìíîçèíñòâî - õîðàòà, êîèòî èìàò âñè÷êî è ïîðàäè òîâà îò âñè÷êî ñå ñòðàõóâàò”. Äåìîíñòðàíòèòå â Ïàðèæ è Áåðëèí ïðåç 1968 ãîäèíà íå èñêàõà ïîâå÷å äà æèâåÿò â ñâåòà íà ñâîèòå ðîäèòåëè, “äîêàòî ñåãàøíèòå ðàäèêàëíî íàñòðîåíè ìëàäè õîðà èñêàò äà æèâåÿò èìåííî â ñâåòà íà ðîäèòåëèòå ñè,” êîíñòàòèðà àâòîðúò.  íÿêîè ñòðàíè ïî ñâåòà õîðàòà ðèñêóâàò æèâîòà ñè, çà äà íàëîæàò äåìîêðàöèÿòà íà äèêòàòîðèòå, à â ìíîãî åâðîïåéñêè äúðæàâè, çà ÷èéòî ãðàæäàíè âå÷å îò ïîêîëåíèÿ ãëàñóâàíåòî å òîëêîâà åñòåñòâåíî, êîëêîòî äèøàíåòî, â òðåâîæíà ìÿðà ñå òîïè äîâåðèåòî êúì öåíòðàëíèòå êîìïîíåíòè íà äåìîêðàöèÿòà - ïàðòèèòå, èçáîðèòå, ïàðëàìåíòèòå, ïðàâèòåëñòâàòà. Âñå ïîâå÷å ãðàæäàíè íà òåçè ñòðàíè èìàò ÷óâñòâîòî, ÷å òåõíèÿò ãëàñ íå ìîæå äà ïðîìåíè íèùî - ïðè÷èíàòà íàâÿðíî å ïðèìàòúò íà èêîíîìèêàòà íàä ïîëèòèêàòà. “Èçáèðàòåëèòå ìîãàò äà ñâàëÿò ïðàâèòåëñòâà, íî íÿìàò ïî÷òè íèêàêâà âúçìîæíîñò äà ïðîìåíÿò èêîíîìè÷åñêàòà ïîëèòèêà”, ïèøå Êðúñòåâ. Çàùîòî òÿ ñëåäâà æåëàíèÿòà íà ïàçàðà, à íå íà èçáèðàòåëèòå. Òîâà å ðåçóëòàò è îò èçêëþ÷èòåëíàòà ìîáèëíîñò íà ìîäåðíèòå åëèòè, êîèòî â êðèçèñíè âðåìåíà íå ðúêîâîäÿò, à ñå ïðåìåñòâàò. “Îòêðàé âðåìå ñè òðúãâàò äîëíèòå êëàñè. Äíåñ îáà÷å ñè òðúãâàò åëèòèòå. Çàùîòî òÿõíà ðîäèíà å öåëèÿò ñâÿò”, îòáåëÿçâà àâòîðúò. Êúì òîâà ìîæåì äà äîáàâèì, ÷å àêî íå öåëèÿò ñâÿò, òî ïîíå îíàçè ÷àñò îò íåãî, êîÿòî ðàçïîëàãà ñúñ ñîëèäíà áàíêîâà ñèñòåìà.

Новата политическа религия прозрачноманията Íî äàëè âñå ïàê èìà íÿêàêâà “íèøêà”, êîÿòî ñâúðçâà

ðàçëè÷íèòå ïðîòåñòíè äâèæåíèÿ, îòâúä ëîêàëíèÿ ïîâîä çà âñÿêî åäíî îò òÿõ? Êðúñòåâ ñìÿòà, ÷å å îòêðèë âðúçêàòà â íåïðåêúñíàòî èçäèãàíîòî èñêàíå íà äåìîíñòðàíòèòå çà “ïîâå÷å ïðîçðà÷íîñò” - è ïðåäóïðåæäàâà, ÷å òî å îïàñíî, íàðè÷à ãî äîðè “îáñåáåíîñò ïî ïðîçðà÷íîñòòà”. Ñïîðåä íåãî ïðîçðà÷íîñòòà å “íîâàòà ïîëèòè÷åñêà ðåëèãèÿ”, â êîÿòî âÿðâà ìíîçèíñòâîòî îò àêòèâíèòå ãðàæäàíè. Äâèæåíèÿòà çà ïîâå÷å ïðîçðà÷íîñò ñà ïîñòèãíàëè íÿêîëêî íåîñïîðèìè ðåçóëòàòà, ïèøå àâòîðúò, íî ïðåäñòàâàòà, ÷å ïîâå÷å ïðîçðà÷íîñò ùå âúðíå äîâåðèåòî êúì ðàçêëàòåíàòà äåìîêðàöèÿ ñïîðåä Êðúñòåâ ïî÷èâà íà åäíà ñúìíèòåëíà ïðåçóìïöèÿ. Òÿ ãëàñè: îáùåñòâåíèòå äåëà ùà òðúãíàò ïî-äîáðå, ñòèãà ñàìî ãðàæäàíèòå äà çíàÿò çà òÿõ ïîâå÷å (à íàé-äîáðå âñè÷êî). Ïîâå÷å çíàíèå îáà÷å íå îçíà÷àâà è ïîâå÷å ðàçáèðàíå, ïðåäóïðåæäàâà Êðúñòåâ. Êîãàòî ïðåç 2009 ãîäèíà â Áúëãàðèÿ äîéäå íà âëàñò ïðàâèòåëñòâîòî íà ïîïóëèñòà Áîéêî Áîðèñîâ, åäíî îò ïúðâèòå ðåøåíèÿ íà íîâèÿ ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë áåøå äà ñå ñëàãàò â èíòåðíåò âñè÷êè ïðîòîêîëè îò çàñåäàíèÿòà íà êàáèíåòà.  ðåçóëòàò îò òîâà òåçè çàñåäàíèÿ ñå ïðåâúðíàõà â ïðåäèçáîðíè ìèòèíãè. Ìèíèñòðèòå íå êàçâàõà íèùî èëè ïðîñòî ðóãàåõà ïîëèòè÷åñêèòå ñè ïðîòèâíèöè è âîäåõà ïðåäèçáîðíà àãèòàöèÿ. Âàæíèòå ðåøåíèÿ âå÷å ñå âçèìàõà íÿêúäå èçâúí êàáèíåòà. “Êîãàòî ãàíãñòåðèòå ïî ôèëìèòå çíàÿò, ÷å ïîëèöèÿòà ãè ïîäñëóøâà, òå íà âèñîê ãëàñ ñè ãîâîðÿò áàíàëíîñòè, à ïîä ìàñàòà ðàçìåíÿò áåëåæêè. Âúâ âðåìåíàòà íà âñåîáùà ïðîçðà÷íîñò ïðàâèòåëñòâàòà äåéñòâàò ïî ñúùèÿ íà÷èí”, ïèøå Êðúñòåâ â åäíà ñòàòèÿ çà àâñòðèéñêèÿ “Äåð Ùàíäàðä”. “Äà çàëèâàø õîðàòà ñ èíôîðìàöèÿ å íà÷èí äà ãè äúðæèø íåèíôîðìèðàíè,” îáîáùàâà áúëãàðñêèÿò ïîëèòîëîã è îíàãëåäÿâà òåçàòà ñè: “Ðàçáóëâàíåòî íà äúðæàâíèòå òàéíè äàëå÷ îùå íå îçíà÷àâà, ÷å ñå å ðîäèë èíôîðìèðàíèÿò ãðàæäàíèí. À ïîâèøåíèÿò êîíòðîë íàä èíñòèòóöèèòå íå óâåëè÷àâà íåïðåìåíî äîâåðèåòî â òÿõ.” Êðúñòåâ äàâà ïðèìåð ñ ïðåèçáèðàíåòî íà ïðåçèäåíòà Äæîðäæ Ó. Áóø, êîéòî ïîëó÷è äîâåðèå îò èçáèðàòåëèòå, íåçàâèñèìî îò ôàêòà, ÷å çàïî÷íà âîéíàòà â Èðàê áåç äà èìà äîêàçàòåëñòâà çà íàëè÷èåòî íà îðúæèÿ çà ìàñîâî ïîðàçÿâàíå â ñòðàíàòà. Ñúùîòî, ñïîðåä Êðúñòåâ, ñå

Обектив | Брой 218

78

ДОКУМЕНТИ ñëó÷è è ñúñ Ñèëâèî Áåðëóñêîíè, êîéòî îñòàíà äåñåò ãîäèíè íà âëàñò âúïðåêè âúëíàòà îò ðàçêðèòèÿ ñðåùó íåãî.

Нужни са хора, които се осмеляват да изрекат истината Êàòî èçäèãàò â êóëò ïðîçðà÷íîñòòà, ïðîòåñòíèòå äâèæåíèÿ ñúçäàâàò è äðóã ðèñê: “îáùåñòâîòî çàïî÷âà äà ãëåäà íà ñîáñòâåíèòå ñè ïðåäñòàâèòåëè êàòî íà îïàñíè ïðåñòúïíèöè, êîèòî òðÿáâà äà áúäàò ïîä íåïðåêúñíàòî íàáëþäåíèå.” Î÷åâèäíî å, ÷å Êðúñòåâ íå îäîáðÿâà âðàæäåáíîñòòà êúì ïîëèòèêàòà è ïîëèòèöèòå êàòî ÿâëåíèå, ñúïúòñòâàùî ïðîòåñòèòå. Òàçè âðàæäåáíîñò, ñïîðåä íåãî, âîäè äî îùå åäèí íåïðèÿòåí ðåçóëòàò: íàé-óìíèòå, íàé-êà÷åñòâåíèòå ãëàâè âå÷å ñå ïëàøàò îò ìèñúëòà, ÷å áèõà ìîãëè äà êàíäèäàòñòâàò çà ïîëèòè÷åñêà äëúæíîñò â ðîäèíàòà ñè. Íèìà å âúçìîæíî äà ñå âúçñòàíîâè äîâåðèåòî â äåìîêðàöèÿòà, òðåòèðàéêè ïîëèòèöèòå êàòî õîðà, íà êîèòî ïî îïðåäåëåíèå íå áèâà äà ñå âÿðâà? Êîíòðîë áåçñïîðíî å íåîáõîäèìî, íî äåìîêðàöèÿòà íå ìîæå äà ñúùåñòâóâà áåç äîâåðèå - òàêúâ îòãîâîð äàâà Êðúñòåâ íà âúçìóòåíèòå ïî ñâåòà. Èëè ïîíå íà âúçìóòåíèòå â Åâðîïà, êîìåíòèðà Ìèõàåë Ìàðòåíñ

âúâ “Ôðàíêôóðòåð Àëãåìàéíå Öàéòóíã”. Äðóã ãåðìàíñêè âåñòíèê, “Òàãåñöàéòóíã” îáîáùàâà ïî ñëåäíèÿ íà÷èí ÷àñò îò òåçèòå íà Êðúñòåâ: “Íå ïðîçðà÷íîñòòà è íå èñòèíàòà âîäÿò äî ñúùèíñêàòà ïîëèòè÷åñêà ïðîìÿíà. Äî íåÿ âîäè îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å èìà õîðà, “êîèòî ñå îñìåëÿâàò äà èçðåêàò òàçè èñòèíà”. Íàâðåìåòî òîâà ñå íàðè÷àøå “ñâîåíðàâèå”. Íî äíåñ õîðà êàòî Áðàäëè Ìàíèíã, Äæóëèàí Àñàíäæ è Åäóàðä Ñíîóäúí äîêàçàõà, ÷å òîâà å ñúùèíñêîòî ïðåäèçâèêàòåëñòâî”. À àâñòðèéñêîòî ñïèñàíèå “Äàòóì” ñâúðçâà êíèãàòà íà Êðúñòåâ ñ ðàçìèøëåíèÿòà íà èçêóñòâîâåäà Ìàðêóñ Ìèñåí çà êîøìàðà, íàðå÷åí âñåîáùî ó÷àñòèå â ïîëèòèêàòà - òîåñò, ÷å “âñåêè êðåòåí òðÿáâà íåïðåêúñíàòî äà ó÷àñòâà âúâ âñè÷êî; è ÷å ðåøåíèÿòà, êîèòî ñå âçèìàò ïî òîçè íà÷èí, ñà ïî-äîáðè îò ðåøåíèÿòà, îñòàâåíè â ðúöåòå íà ñïåöèàëèñòè è åêñïåðòè”. Äàëè Ìèñåí è Êðúñòåâ ñà ïðàâè èëè íå - å ñïîðíî. Íî ïîñëåäíèÿò ðåôåðåíäóì â Øâåéöàðèÿ ïîêàçà, ÷å ðåøåíèÿòà íà âñåîáùèÿ ó÷àñòíèê â ïîëèòèêàòà ïîíÿêîãà ñåðèîçíî âðåäÿò íà ñòðàíàòà ìó. Òåêñòúò íà Èâàí Êðúñòåâ å ïóáëèêóâàí â Mediapool.

Обектив | Брой 218