A auga na literatura galega. Arantxa Gómez

A INFLUENCIA DA AUGA NA LITERATURA GALEGA…

ARANTXA GÓMEZ DÍAZ, 2ºA

INTRODUCIÓN...

Este país dos dez mil ríos ...

A. Cunqueiro A relación de Galicia coa súa paisaxe é un feito moi importante que ter en conta á hora de intentar comprender a nosa literatura e a nosa arte, pero tamén o noso carácter, a nosa personalidade, os nosos valores,... en definitiva, a nosa forma de ser.

Dentro desta “paisaxe vertebradora da psicoloxía do home galego” ,como dicía Risco, un dos elementos máis importantes é o mar. Galicia sempre foi un pobo mariñeiro e pescador e por iso gran parte da nosa literatura xira en torno a os mares, ríos e rías. Esta temática asociada ao mar foi evolucionando ao longo da historia da nosa literatura dende os seus comezos coas cantigas medievais ata chegar á literatura contemporánea.

Quizais o xénero no que máis se tratou e se trata o tema da auga sexa a poesía, debido a que é o xénero máis amplo da literatura galega, cultivado dende inicios do século XII, mentres que a narrativa non comezou o seu auxe ata principios do século XIX e o teatro sempre tivo un papel minoritario.

Neste traballo, poderemos observar algunhas mostras da evolución do tratamento da auga na literatura galega:

Ondas do mar de Vigo, se vistes meu amigo?

E ai Deus!, se verra cedo?

Ondas do mar levado, se vistes meu amado?

E ai Deus!, se verra cedo?

Comecemos pola literatura medieval. A auga é un símbolo imprescindible para as cantigas medievais, e pode actuar dende distintos puntos de vista: Nesta primeira cantiga observamos como a auga, neste caso o mar de Vigo, realiza o papel de confidente dunha amiga, que lle conta a súa preocupación pola ausencia do amado.

Se vistes meu amigo, o por que eu sospiro?

E ai Deus!, se verra cedo?

Se vistes meu amado, por que ei gran coidado?

E ai Deus!, se verra cedo?

Martín Codax

Levou-s'aa alva, levou-s'a velida, vai lavar cabelos na fontana fria; leda dos amores, dos amores leda.

Levou-s'aa alva, levou-s'a louçana, vai lavar cabelos na fria fontana; leda dos amores, dos amores leda.

Vai lavar cabelos na fontana fria, passou seu amigo, que lhi bem queria; leda dos amores, dos amores leda.

Vai lavar cabelos na fria fontana, passa seu amigo, que a muit'amava; leda dos amores, dos amores leda.

Mentres, nesta segunda cantiga, a auga preséntase como fontana, que representa o lugar de encontro entre os dous namorados; e como símbolo da paixón erótica e do encontro amoroso (“o cervo do monte a áugua volvía”)

Passa seu amigo, que lhi bem queria, o cervo do monte a áugua volvia; leda dos amores, dos amores leda.

Passa seu amigo que a muit'amava, o cervo do monte volvia a áugua; leda dos amores, dos amores leda.

Pero Meogo

Se ben a produción literaria galega foi practicamente nula durante os Séculos Escuros, a comezos do século XIX, co inicio do Prerrexurdimento, ábrese unha nova etapa na que predomina a poesía social e a propaganda antifrancesa da Guerra de Independencia.

Aínda así, nalgúns poemas de loanza a Galicia pódese observar como a paisaxe, e particularmente o mar e os ríos, son elementos sempre presentes, xa que o pobo galego síntese identificado con eles.

(...)De Finisterre ó monte Pedrafita, de Santa Tecla ó cabo de Ortegale hai o tallón de terra máis bonita que España tén ó norte occidentale.

Báñana toda caudalosos ríos, cadoiros e torrentes, que ó caír de curutos e vertentes, borbollando escumóso-los seus bríos, freixas de prata polo fondo corren fasta chegar ó mar a donde morren (...)

Xoán Manuel Pintos

—Rio Langüelle, rio Langüelle, Ben se vé q' és da montaña; Ou feo fillo das brétomas, E das uces desleiradas.

Xa no Rexurdimento podemos atopar moitas máis referencias á auga, xa que unha das temáticas principais deste grupo de autores, que falan tanto dos ríos como da Galicia mariñeira.

Aquí por exemplo temos un poema de Eduardo Pondal que se centra na descrición e o eloxio do río Lengüelles. Este autor escribiu moitos poemas sobre a natureza galega e os seus elementos, xa que adicou toda a súa vida ao papel de “bardo da nazón galega”

Esquiva rapaceta, Coma do toxo a fror, Tan pura com' as frescas Augas de Riobóo; (Rio de Bergantiños, Gentil e soador, Cando da Bayabosa, Sae con rouco ton, Antre miudos seixos, De branca e leda cor, Buscando o brando seo Do seu mayor ó Anllons) (...)

Eduardo Pondal

Cando te vexo de longe, Atravesando unha gandra, Non sei se sinto suidades, S' hé ó que sinto na alma; Solo sei que estou de mais, Donde me pôn mala cara, Q' en montañés, cortesía, Está por demais buscála.

Ou aires de Troitosende, Terra, donde m' eu criára; Levad' esta filla vosa, Levá d' esta terra estraña!

Os rios da miña terra, Non tên á cara tan brava, Nin parece qu' á ninguen Neguen unha sede d' auga; Nin teñen, en vez de frores, Tan solamente uces altas.

C'o teu esquivo caraute, E receosas miradas, Pareces, Langüelle, un lobo, Que, por non ver gente, escapa.

As tuas ribeiras son Ben soas é ben escravas; Donde no medio do vrán, Só se vé pousada á garza.

Rio Langüelle, rio Langüelle, Ben se vé que és da montaña; Ou feo fillo das brétomas, E das uces desleiradas!

Eduardo Pondal

Pasa, río, pasa, río, co teu maino rebulir; pasa, pasa antre as froliñas color de ouro e de marfil, a quen cos teus doces labios tan doces cousas lle dis.

Pasa, pasa, mais non vexan que te vas ao mar sin fin, porque estonces, ¡ai, probiñas, cánto choraran por ti! ¡Si souperas qué estrañesa, si souperas qué sofrir desque del vivo apartada o meu corasón sentíu!

Tal me acoden as soidades, tal me queren afrixir, que inda máis feras me afogan, si as quero botar de min.

I ¡ai, qué fora das froliñas véndote lonxe de sí ir pola verde ribeira, da ribeira do Carril!

E nestoutro poema podemos ver como Rosalía fala co río, comparando o pasar deste cara o mar coa marcha do seu amor; e pídelle que non lles diga ás súas amadas que se vai, xa que se o fai elas sufrirán tanto como o fai Rosalía pola ausencia do seu amado. Como a maior parte dos poemas desta autora, é un poema cargado de saudade.

Pasa, pasa caladiño, co teu manso rebulir, camiño do mar salado, camiño do mar sin fin; e leva estas lagrimiñas, si has de chegar por alí, pretiño dos meus amores, pretiño do meu vivir. ¡Ai, quén lagrimiña fora pra ir, meu ben, unda ti...! ¡Quén fixera un camiñiño para pasar, ai de min!

Si o mar tivera barandas, fórate ver ao Brasil; mais o mar non ten barandas, amor meu, ¿por dónde hei de ir?

Rosalía de Castro

(...)Galicia frorida, cal ela ningunha, de froles cuberta, cuberta de espumas, de espumas que o mare con perlas gomita, de froles que nacen ó pé das fontiñas.(...)

Rosalía de Castro

Curros, porén, adicouse case por completo á poesía social, e a auga unicamente pode atoparse no contexto do traballo dos pescadores, como podemos ver neste poema, no cal o autor insta aos mariñeiros a non permitir que os norteamericanos lles rouben o traballo.

Laberquiña que te axotas Das degaradas gaivotas Oíndo seu salvaxe berro, Musa que a mariña estrañas Ollas as azules montañas Desde as praias do desterro.

Esquece o mar.

Lembra o gado Miúdo e o regalado Vivir, as tumbadas festas E as cantigas dos pastores Que fan grinaldas coas xestas Amareliñas das flores.

Noriega Varela

Mariñeiros da Marola, de Illas Cies e do Orzán, remendade ben as velas, dáille sebo ás cordas xa; reparade as vellas redes, os coitelos afiái i aprestaivos, mariñeiros, pola patria a mariñar.

Dende o Norte americano chega a España occidental, de ignominias e de aldraxes unha negra tempestad, e nas olas que levanta i en Galicia van parar, ¡cuspos flotan de desprecio para vós e vosa nai!

Mariñeiros da Marola, de Illas Cies e do Orzán, non seredes mariñeiros si temedes hoxe ó mar; unha forca en cada verga, na cintura un bon puñal, no temón un brazo forte i a bogar, bogar, bogar ...

Mariñeiros da Marola, de Illas Cies e do Orzán, grande pesca vos agarda si sabedes ben pescar; unha lencha de centollas vinte cinco pesos val, un cargamento de yankees valvos ... ¡a inmortalidá!

M. Curros Enríquez Xa chegados ao século XX podemos observar a gran diversificación de tendencias que tivo lugar, así como o considerable aumento da produción literaria en galego.

Aquí por exemplo temos un poema de Noriega Varela, autor moi centrado na natureza, no que establece a súa preferencia da montaña sobre o mar.

No quente colo do día choran nos ollos do río campanas que van ao mar c'un repinique de vidro.

O monte amasa na ría trigo, de sol ben moído, —Pan de Deus para a paisaxe, e nas ágoas roibo viño—.

A corrente vai no quenlle afinando un marmurío.

Xabonándoa con fervenzas lávall'a roupa o muiño.

Romeiro pra Compostela pasa o vieiro pelengrino, montado ao lombo da ponte, sin se mollar no camiño.

Da mesma época pero de distinta tendencia literaria temos este poema de luís Amado Carballo, con claros símbolos hilozoístas ao dotar a natureza de vida e sentimentos e tranmitir unha mensaxe optimista

Esta ponte é un San Cristobo, un xigante compasivo que agarda a que outra vez veña pol-o mundo, o Deus-meniño.

Ten no día esta paisaxe, un símbolo cristaiño.

Pra camiñar pol-o mundo abrázanse, ponte e río...

L.Amado Carballo

Allea a soutos e chousas

E un pouco máis posteriores, xa encadrados na poesía de posguerra, temos estes breves poemas de Uxío Novoneyra, un poeta de tendencia paisaxística e que tamén usa o río como confidente.

Vendo i ouvindo o río

i a canto de eilí se vía

vaise o tempo sin sentilo.

allea a areas e lousas

Naz´a auga su as abrairas

a auga crara corría...

Entr´as penas sombrizas

Namorado tiña cousas cousas que a auga sabía.

Uxío Novoneyra

roxe e baixa de pincheira en pincheira e corre entretecida …

Esta auga da presa son eu ou é ela?

Uxío Novoneyra

Nunca tiveche unha arela de tan humilde e sinxelo: ¡Meu regato do Cepelo, das Regas uo da Barciela!.

Maila ó teu nome sonoro, eres regato e non río: Non pode faltar neste traballo o famoso poema que lle escribiu Manuel María ao regato do Cepelo,onde se pode observar o apego e a querenza que o autor sinte polo seru río.

Polo escuro do mar que vos contruba ainda hai peixes de lus nos seus abrigos, mariñeiros de Cangas, meus amigos, meus irmáns de salitre e sol e chuva.

Solte a ría un exército de naves, mariñeiros de Cangas, traede as liñas, que, anunciando o fumazo das sardiñas polos cons e cabezos cantan aves.

Polas ondas sin muros e sin diques, polo lombo do Atlántico azulado, brinca e bufa o arruás todo apurado perseguindo os banitos i os alcriques.

Máis alá de Sobrido ti me guíes, mariñeiro de Cangas, ti me leves pra ver os espumallos i os percebos e mirar dende a popa as illas Cies.

¡ o teu caudal tan esguío nunca encherá un encoro!

Mais dices con xentileza, leve vea rumorosa, unha canción misteriosa dunha asombrosa beleza.

Se eu te chamo : ¡ señoría!, Breve cantor xogoral: ¡ ti non mo tomes a mal que é proba de cortesía!

Manuel María E para finalizar compre poñer un poema dun autor aínda vivo. Hai moitos máis poetas e escritores importantes cunha obra influenciada polos ríos, pero estes parecéronme algúns dos

Máis alá do Cabalo e Cabo de Home da Negra e deses baixos de Biduído, mariñeiro de Cangas, vas perdido e o mar é un gran misterio que te come.

máis representativos da nosa cultura, xa que

Coma horribles fantasmas aparecen

fundamental da nosa paisaxe, tanto no interior

dende o fondo, xurdindo, nos sorríos,

que está sucado por ríos, como na costa, onde o

estranas ardentias e navios e tristes afogados que amolecen.(…)

Bernardino Graña

mostran como ao longo dos séculos o tratamento da auga foi variando, pero a esencia segue sendo a mesma: a auga é un elemento

mar se concibe como perigoso pero tamén como lugar propio de traballo dos mariñeiros.

BIBLIOGRAFÍA FOTOGRÁFICA: Todas as imaxes de ríos ou mar foron collidas de distintos foros de natureza galega de autoría anónima: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

Pintura asociada á cantiga Ninfa de río reclinada nunha fontana por Lucas Cranach o Vello Gravado anónimo dunha fervenza Eduardo Pondal Río Anllóns Rosalía de Castro Desembocadura do Miño Curros Enríquez Illa da Marola Desembocadura do Xallas Ponte sobre o río Sil Rego das Freixas Río O Cabe