O discorrer da literatura galega polo leito da nosa cultura. Iago Segade

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA. IAGO SEGADE RODRÍGUEZ XANEIRO 2017

Este breve traballo ten o obxetivo de encontrar os vínculos que enlazan a cultura galega coa auga nas súas diversas formas: choiva, regatos, ríos, mar… E mais buscar a pegada que deixaron nas obras dos nosos cantores.

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

-1.INTRODUCIÓN “SE CHOVE... QUE CHOVA!”

-2.CONTOS E LENDAS GALEGAS RELACIONADAS COA AUGA “HIDRODINÁMICA DO MAXÍN”

-3.A LITERATURA E A AUGA “REGATOS DE TINTA”

-4.BIBLIOGRAFÍA “FONTES DA SABEDORÍA”

Página 2

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

“SE CHOVE... QUE CHOVA!”

Galicia é unha nación na que a auga cumpriu e cómpre un valor moi importante; encóntrase limitada polo norte polo mar Cantábrico e polo oeste polo océano Atlántico nos que fenecen moitos ríos na bela forma das rías galegas. Dende séculos atrás, a auga significou para os galegos costeiros vida, traballo, subsistencia, e morte. As vilas de preto da mar viviron do que este lles foi proporcionando; malia que os pescadores coma os mariscadores experimentan a cara escura da mar; a bravura e agresividade da mesma que arremete contra quen colla por diante, e moitos mariñeiros e embarcacións repousan a día de hoxe no fondo mariño preto das costas galegas, hostil irmán se non tes coidado. Xa os pescadores das rías pontevedresas, ao saír fóra de puntas, cálmanlle o apetito a este devorador cun bo anaco de pan de millo.

Existe unha toponimia que nos advirte deste perigo; trátase do sinuoso trazado que descorre dende o Roncudo ata Finisterre (toponimia á súa vez relacionada co descoñecemento dos Europeos do existente tralo océano Atlántico e que definía este punto como o fin da terra e comezo do incerto, sobre o que se barallaron miles de hipóteses e formaron miles de lendas) denominado como Costa da Morte polos numerosos naufraxios resultantes ao carón desta zona na que sacode o vento do oeste as augas do océano contra os escarpados acantilados.

Por outra banda, no interior de Galicia a auga tamén ocupa as vidas en grande maneira xa que os labregos basean a súa subsistencia no resultado obtido das colleitas das súas sementes; para as cales adoitan buscar terreos fértiles coma son os vales os que tamén cumpren a función de orientadores o sol; e, ademais do atento coidado que lle deben prestar as súas leiras para obter un bo froito, tamén existe o factor ambiental que pode ser mellor ou peor para o que plantes e depende do clima da zona. O clima galego é un clima oceánico caracterizado por unha alta humidade e abundantes precipitacións ao longo do ano, co que os labregos sementan o que será o seu alimento esperando que o tempo concorde coa climatoloxía de Galicia e “estudan” as precipitacións das que tanto dependeran a cantidade de ganancias que obteñan das leiras.

O galego diferenza na choiva moitas categorías; polo que esta posúe moreas de nomes.

Como di o grupo galego de rock Siniestro Total, “en Galicia a choiva é arte”; é non está equivocado.

Diferentes nomes da chuvia en galego.

Página 3

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

“HIDRODINÁMICA DO MAXÍN” Galicia é o lugar das lendas, das crenzas, dos mitos... En Galicia circulan de boca en boca dende hai moreas de anos historias para cada pedra que poidas encontrar, a tradición popular é moi extensa e por iso moitos autores buscaron facer recompilacións das mesmas; coma Fermín BouzaBrey en Etnografía y floklore de Galicia, pero non é traballo doado; moitos outros adicaron os seus esforzos a crear novas lendas literarias ou modificar as existentes para adaptalas ós lectores coma é o caso do investigador e escritor Antonio Reigosa que recolle innumerables lendas nos seus escritos, coma no libro que fixo con Xosé Miranda: A flor da auga. Historias de encantos, mouros, serpes e cidades mergulladas.

En relación á auga, existe un culto ancestral que dota a esta de carácter purificador e en moitos casos curador de males e enfermidades. Construíronse moitas capelas e ermidas en moitos destes lugares para dotar este poder de descendencia cristiá; aínda que existen tamén numerosas lendas pagás coma a de botar ao río a roupa dun enfermo nunha canastra cunha candea acendida, crendo que se a luz non se apagaba o enfermo curaríase; ou facer bañar a nenos cunha camisa que despois era tirada ao auga, se esta se somerxía inmediatamente significaba que o neno ía morrer.

Tamén, en Ourense, seica tomar auga despois das doce da noite fai dano e beber de sete fontes ao amencer alonga a vida.

Durante a noite de San Xoán este efecto purificador da auga dise que é mais potente co resto do ano; e é moi eficaz para eliminar os males das meigas; este é un conxuro para recitar e quitalas de enriba: “Corre, nena, vai lavarte, alá na fonte te has de lavar, e na auga fresca deste amencer cor cereixa haite dar.

Se o Sol raia, se o sol raiará, todas as meigas levará”.

Tamén existe a crenza de que a auga da noite de San Xoán ten poder fertilizante en certos puntos costeiros de Galicia como é a praia da Lanzada; na que nunha península desta xace unha ermida chamada Nosa Señora da Area diante da cal hai un conxunto de rocas en forma de cama á cal se lle chama “a cama da Santa” na que se di que se os amantes consuman o acto sexual e despois a moza molla o seu ventre en nove (en referencia os meses de xestación; ou sete, segundo a crenza) olas; converterá os mozos en proxenitores.

“Cama da Santa” na praia da Lanzada (Sanxenxo).

Página 4

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

Gran parte da toponimia Galega colleu os nomes da hidronimia; dende ribeiras como Ribadeo, pontes coma Pontedeume, ou fontes coma Fonsagrada. Este último pobo do interior de Lucense veciño de Asturias ao cal Otero Pedrayo lle adicou uns versos na súa Guía de Galicia: " El país de la Fonsagrada: altas tierras de sierras cámbricas, valles estrechos en plena formación, largos inviernos, ausencia de formas maduras, importancia del viento, dominan el país de Fonsagrada……

País de largos inviernos, claro de nieves, verdes veranos, mucha relación con Asturias…

Pero en estos se acrece el arcaísmo de los pueblos y la economía pastoril. Los caminos adquieren un valor fuerte. El bosque alcanza formas dominantes. La aspereza del relieve cortado obliga a huir de los valles hondos y sombríos, prefiriéndose las laderas y las concavidades en la ondulación de los altos.

Un factor está muy presenta: la distancia…”

Adoptou o nome dunha antiga lenda que fai referencia ao paso do camiño primitivo de Santiago pola vila; a lenda conta que unha noite chegou un peregrino moi canso ao que ninguén daba refuxio. Unha viúva moi pobre acolleuno na súa casa e deulle o único que tiña para comer pan negro e nabos. Cando voltou de buscar unha xerra de auga da fonte atopou con que a auga se convertera en leite e na mesa tiña un bolo de pan e o peregrino desaparecera; dende aquela a fonte chámase “Fonte Sacra” e a vila Fonsagrada.

Hai moitas máis lendas coma a do río Limia ó cal recibiu este nome por Décimo Xunio Bruto que cando veu conquistar Gallaecia pensou que se encontrara co lexendario río Lethes o cal quen o atravesaba perdía a memoria, e dende aquela tamén se lle chama o río do esquecemento.

Despois tamén hai moitísimas lendas para cidades anegadas; como a da Lagoa de Carucedo na que habia un pobo de pescadores e pasou o “Noso Señor” e dixo “Arrevírate vila co de abaixo para arriba”; e dende aquela a xente di que oe tocar as campás.

Conta outra lenda que, Santa Marina negouse os requerimentos amorosos dun romano co que este torturouna e decapitouna, cando a cabeza caeu e empezou a rodar foron brotando fontes de auga pura chamadas fontes da santa. A día de hoxe esta paraxe ourensá ten o nome de Santa Marina de Augas Santas e moitos creentes acercanse para solicitar a abundancia das colleitas, saude para os animais, remedios para o mal de ollo e posesións diabólicas e moitos tipos de curacións máis.

Poderiamos seguir contando innumerables lendas galegas relacionadas coa auga pero eiquí vese suficientemente unha gran parte das reviravoltas que nos gusta darlle a todo.

“REGATOS DE TINTA” Nas primeiras manifestacións da literatura galega, as cantigas galego-portuguésas, o sentimento do autor é o núcleo da composición, estes, inspirándose nas composicións amorosas provenzais, indagan no seu interior e buscan expresar por medio dunha linguaxe sinxela, estruturada e simbólica o que senten. Os autores escriben a natureza como confidente pasivo ou como simboloxía dunha realidade abstracta, a súa fala é doada xa que a finalidade destas cantigas era ser cantadas polos trobadores, os segreis ou os menestreis; e isto facilitaba a memorización das mesmas, e a comprensión dos ouvintes.

En moitas destas faise referencia á auga de numerosos xeitos e con numerosas connotacións; por exemplo, as augas claras son símbolo de pureza e as remexidas da perda da virxindade; as fontes sinalan os encontros amorosos e os baños os preliminares das citas amorosas. De feito, un dos diferentes subxéneros das cantigas chámase “mariñas ou barcarolas”, as cales son cantigas de amigo na que a namorada fala co mar o cal suxestiónaa e prodúcelle melancolía na espera de novas do seu amado. Os principais poetas que lle cantaron a auga foron: Chariño, Joan Zorro, Martín Codax, Pero Meogo ou o rei D.Denís.

Página 5

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

Levouss'a lougana, levouss'a velida, vay lavar cábelos na fontana fria.

Leda dos amores, dos amores leda.

Vay lavar cábelos na fria fontana, passa seu amigo que a muyt'amava.

Leda dos amores, dos amores leda.

Levouss'a velida, levouss'a lougana, vay lavar cábelos na fria fontana.

Leda dos amores, dos amores leda.

Passa seu amigo que Ihi ben queria, o cervo do monte a augua volvia.

Leda dos amores, dos amores leda.

Vay lavar cábelos na fontana fria, passou seu amigo que Ihi ben quena.

Leda dos amores, dos amores leda.

Passa seu amigo que a muyt'amava, o cervo do monte volvia a augua.

Leda dos amores, dos amores leda.

Nesta cantiga de Pero Meogo á fonte fai referencia ao encontro amoroso, e lava-lo cabelo en relación ao poder fecundador da auga, leva consigo a perda da virxindade.

Relativo os Séculos Escuros pouco se pode falar, pero, a recoñecida como a primeira obra teatral conservada escrita integramente en galego, Entremés famoso sobre a pesca no río Miño de Gabriel Feijoo de Araujo, foi escrita neste período, e data arredor de 1671; a temática son os enfrentamentos entre Portugal e Galicia polos dereitos de pesca do río.

No Rexurdimento temos a lírica rosaliana que fai alusión en notables ocasións a natureza e a auga da que tanto desfruta e admira. No seu poema máis famoso de Cantares Gallegos expresa a nostalxia do emigrante pola marcha da súa terra galega, e o primeiro que apela é: Adios, ríos; adios, fontes; adios, regatos pequeños; adios, vista d’os meus ollos: non sei cándo nos veremos.

Pasa río, pasa, río co teu maino rebulir pasa, pasa ante as froliñas color de ouro marfil, a quen cos teus doces labios tan doces cousas lle dis.

Os ríos, as fontes, e os regatos cativos; isto danos unha visión da importancia dos ríos na vida e no cultura dos galegos, a vitalidade e espiritualidade que nos transmiten. Malia que a urbanización remate coa natureza de Galicia, o noso sentir sempre será un chisco rural e necesitará desa esencia propia que ten esta terra, estas xentes e esta cultura. Non hai ninguén no estranxeiro que non saiba o que é sentir morriña, e aquí Rosalia expresa moi ben este concepto.

No poema da dereita Rosalía retrata unha escena do fluír dun río a través dun campo que lle debe inspirar harmonía xa que fala das doces cousas que lle dí o río ás flores do campo.

Página 6

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

Na poesía do século vinte pódense destacar versos como os de Ramón Cabanillas de cara á auga: ¡Agoa homilde, ágoa irmán, ágoa chea de gracia, de dozura e beleza! ¡Agoa maina, ágoa san, que eres todo limpeza, craridade e saúde e fartura de pan, que eres toda virtude contra o aire do sapo, o ferrón do alacrán a pezoña da cobra e a dentada do can! ¡Agoa boa que prega, e que ri, e que canta, antre todas as cousas eres bendita e santa! E dos homes e os vermes este mundo emporcado este berce de dôr... E dos anxes e os limpos ese ceo azuado, a divina seara onde trunfa o amor... A ágoa boa, a ágoa homilde, a ágoa crara, é de Noso Señor!

Semella tratar dunha oda á auga xa que o caracteriza virtuosamente e dálle un carácter sagrado dicindo que é do “Noso señor”.

O regato do Cepelo é o regato de Manuel María, do seu Outeiro de Rei, é seu este diminuto e insignificante regato porque el o alcumou así, a ninguén se lle ocorrera facelo antes, pero ao poeta chairego faltáballe algo na súa vila como relata na súa obra A tribo ten catro ríos; faltáballe un río para iguala-lo paraíso terreal, xa que por Outeiro de Rei pasa o Miño, o Ladra mailo Santa Marta; entón decidiu colocar no mapa este regato anano.

Página 7

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

Para rematar estas citas “húmidas” vou engadir un trabalinguas popular recollido por Fermín Bouza Brey:

Auga, qué forte eres, que apagas o lume que queima ao pau que malla ao gato que come ao rato que fura o muro que torna o aire que corre a nube que cubre a lúa que turba o sol que derrete a neve que no meu pé prende.

Página 8

O DISCORRER DA LITERATURA GALEGA POLO LEITO DA NOSA CULTURA.

“FONTES DA SABEDORÍA” IMAXE1: http://4.bp.blogspot.com/-bEqDDU2sEQ/VhBOzaeBKYI/AAAAAAAACcA/T_bzkC4LVjc/s1600/10923477_802311933189830 _824583393674955780_n.jpg MITOS E LENDAS http://es.slideshare.net/iesasorey/auga-en-galicia-lendas-contos-crenzas http://www.xn--revistaaocero-pkb.com/secciones/geografia-magica/ritos-fertilidad-galicia IMAXE 2: http://cvc.cervantes.es/el_rinconete/anteriores/marzo_14/04032014_01.htm A LITERATURA E A AGUA https://es.wikipedia.org/wiki/Entrem%C3%A9s_famoso_sobre_a_pesca_no_r%C3%ADo_Mi %C3%B1o IMAXE3: https://4.bp.blogspot.com/S8wjnaREQqQ/Vw35sJJC5LI/AAAAAAAAGzY/rm56VsdFLQUdH2eNLsd03dSpDGpM_7FhgCLc B/s1600/Picture1.png

Página 9