KOMEDIA Z PRZYPISAMI1

Oteatrze antycznym można pisać inaczej niż poprzez pryzmat wątpliwych atrybucji, datacji i liczb zwycięstw. W tej książce nie zajmuję się filologicznymi analizami ani literaturoznawczymi interpretacjami2. Interesuje mnie:

• czy Arystofanes spóźniał się na próby,

• czy wszczynał awantury, gdy protagonista przekręcił tekst,

• czy siadał z choregiem na stopniach widowni i razem kombinowali, jak spiąć budżet,

• czy po spektaklu scenicznego rywala szedł do niego „za kulisy”, by zamienić parę słów, podziękować,

• czy oglądał swoje premiery, czy krążył wokół teatru, nasłuchując reakcji publiczności,

• czy po skończonym przedstawieniu chodził z aktorami do tawerny. Nie są to poważne pytania badawcze i nie łudzę się, że kiedykolwiek poznam na nie odpowiedzi. Nie sądzę również, by refleksja nad nimi była atrakcyjną propozycją dla filologów klasycznych. Z perspektywy teatrologa otwierają jednak zupełnie nową przestrzeń myślenia o funkcjonowaniu antycznego teatru. Przecież nie można w nieskończoność odwoływać się do anegdotki, jak Ajschylos zarobił żółwiem od niedowidzącego orła3 .

1 M. Stroiński, Komedia z przypisami. Rozmowa z Olgą Śmiechowicz, https://przekroj.pl/kultura/ komedia-z-przypisami-rozmowa-z-olga-smiechowicz-maciej-stroi [dostęp: 25.01.2021].

2 Z tej perspektywy zajmowałam się komediopisarstwem Arystofanesa w monografii: O. Śmiechowicz, Arystofanes, Warszawa 2015.

3 Valerius Maximus, Factorum ac dictorum memorabilium libri novem, Hrsg. K.F. Kempf, Leipzig 1888 (9.12. ext. 2).

Na podstawie zachowanych materiałów źródłowych możemy stwierdzić, że antycznym scholiastom obca była idea rubryki towarzyskiej. Nie dowiemy się od nich, o czym plotkowano za parodosami4. Czy ktoś złożył rolę, zerwał próby i nie doszło do premiery. Współczesny badacz próbujący poznać ówczesne życie teatralne ma do dyspozycji trzydzieści jeden tragedii, jedenaście komedii, jeden dramat satyrowy, setki fragmentów, Poetykę Arystotelesa, inskrypcje, malarstwo wazowe, przedstawienia rzeźbiarskie i ruiny teatrów. Materiał bardzo różnorodny, ale nie sposób wyekstrahować z niego odpowiedzi na stawiane przeze mnie pytania.

Klaudiusz Elian w O naturze zwierząt przywołał historię Eupolisa i słodkiego szczeniaka, którego dostał od przyjaciół5. Podobno byli nierozłączni. Pewnego dnia do domu komediopisarza zakradł się złodziej, by ukraść jego notatki. Augiasz dopadł go i zagryzł na śmierć6. Gdy Eupolis zginął w bitwie morskiej, leżał na grobie swego pana, rozpaczliwie wyjąc7. Umarł z głodu, bo nie chciał wziąć jedzenia z obcej ręki. Oczywiście nie wiemy, czy autor Demów naprawdę miał ukochanego psa. Czy przychodził z nim na próby? Czy Augiasz wyłudzał kanapki od choreutów? Wydaje się jednak symptomatyczne, że do naszych czasów zachowała się właśnie ta anegdota. Może należałoby optymistycznie przyjąć, że to esencja tego, co powinniśmy wiedzieć.

Utwory zachowane fragmentarycznie idealnie pasują do uniwersum ruin i rozbitych posągów. Powidoki konkretnych informacji spisane w niejednoznacznym języku przez ludzi, od których mentalnie jesteśmy już bardzo daleko są

4 Gr. πάροδος – boczne wejście dla chóru znajdujące się pomiędzy frontową ścianą budynku scenicznego a widownią.

5 Claudius Aelianus, Claudii Aeliani de natura animalium libri xvii, varia historia, epistolae, fragmenta, Vol. 1, ed. R. Hercher, Lipsiae 1864 (10.41). Augiasz był psem typu molossyjskiego, z którego wywodzą się dzisiejsze bernardyny, rottweilery i mastify (w British Museum znajduje się piękna, marmurowa rzeźba przedstawiająca psa tego typu).

6 Według niektórych interpretacji Frynichos napisał o tym zdarzeniu komedię pt. Efialtes. Jest to jednak hipoteza bardzo niepewna, I.C. Storey, Fragments of Old Comedy, Vol. III, Cambridge 2011, s. 48–49.

7 Księga Suda przekazuje informację, że wprowadzono wówczas dekret zakazujący artystom służby wojskowej, S. Dworacki, Eupolis i fragmenty jego komedii, Poznań 1991, s. 9.

„trampoliną dla wyobraźni”8, która heurystycznie próbuje połączyć strzępki faktów w spójną propozycję myślenia o ówczesnym teatrze. Prawdopodobieństwo zbliżenia do prawdy o tamtej rzeczywistości jest niewielkie, jednak teatr postdramatyczny nauczył nas tworzyć nowe całości z cytatów i odprysków zdarzeń. Kariera sceniczna Arystofanesa trwała około czterdziestu lat. Zachowało się jedenaście tekstów jego autorstwa9. Nie wiemy, ile odniósł zwycięstw. Może był Eurypidesem sceny komediowej10? Nie wiemy, jaki był ani jak pracował. Nie zachowały się również dzienniki Kratinosa z odwyku11, notatki Sofoklesa, w których problematyzował proces twórczy12, ani rozmowy z Eurypidesem o interpretacjach mitów13. Czy Arystoteles na marginesie wykładów o sztuce dramatycznej opowiadał anegdoty z „teatralnego bufetu”14? Nikomu ze współczesnych nie przyszło na myśl, by spisać biografie największych artystów tworzących w V w. p.n.e. Kiedy badacze okresu hellenistycznego zaczęli analizować klasyczne dramaty, zdali sobie sprawę, że umknęło im coś bardzo ważnego. Wczytywali się w zachowane teksty, próbując wyłuskać z nich wątki autobiograficzne. Była to jednak praktyka bardzo ryzykowna. Wbrew pozorom autor nie zawsze mówi o sobie15 .

Komediopisarze zdawali sobie sprawę, jak wielki potencjał kryje się w pisaniu o tym, co znają najlepiej – o teatrze. Kiedy przeglądamy zachowane tytuły wiele z nich wskazuje na tematykę teatralną:

8 J. Le Goff, Czy naprawdę trzeba dzielić historię na epoki?, Warszawa 2021, s. 60.

9 Są to jedyne teksty z nurtu komedii staroattyckiej, które zachowały się do naszych czasów w całości; ergo, znaczącą część wiedzy na temat tego gatunku opieramy na twórczości jednego autora.

10 Przypadek Eurypidesa jest ewenementem. Zwyciężył zaledwie cztery razy a zachowało się najwięcej tekstów jego autorstwa.

11 J. Poniedziałek, (Nie)dziennik, Warszawa 2021.

12 K. Lupa, Utopia 2. Penetracje, Warszawa 2003.

13 P. Gruszczyński, Szekspir i uzurpator: z Krzysztofem Warlikowskim rozmawia Piotr Gruszczyński, Warszawa 2007.

14 Arystoteles, Poetyka, przeł. H. Podbielski, Wrocław 1989, s. xii.

15 R. Rosen, Aristophanes, w: Brill’s Companion to the Study of Greek Comedy, ed. G.W. Dobrov, Leiden–Boston 2010, s. 234.

• Alkajos Tragikomedia,

• Archippos Poezja,

• Arystofanes Dramaty albo Centaur16 , Dramaty albo Niobus, Poezja, Proagon17 ,

• Kratinos Didaskalia18 ,

• Nikochares Herakles Choreg,

• Platon Kostiumy, Spartanie albo Dramaturdzy, Wpuszczaki19 ,

• Strattis Kallipides20 .

Często tworzyli fabuły, których bohaterami byli sceniczni koledzy: Ajschylos pojawiał się w Krapataloi Ferekratesa, Sofokles w Muzach Frynichosa, Eurypides w Acharnejczykach, Dramatach, Kobietach na święcie Thesmoforiów i Proagonie Arystofanesa. Niestety, struktura tragedii nie pozwalała swojemu twórcy na efektowne odbicie piłeczki. Tylko w przypadku komediopisarzy możemy zaobserwować metatekstowe dialogi między artystami.

Alan Hughes twierdził, że w V w p.n.e. nie istniało coś takiego jak „bohema”21. Towarzystwo przedstawione w Uczcie Platona zdaje się jednak przeczyć tej tezie. Podczas pracy nad przekładem intuicyjnie wróciłam do serialu Artyści w reżyserii Moniki Strzępki. Wraz z kolejnymi odcinkami zdałam sobie sprawę, że jest kluczem do przygotowywanej przeze mnie książki. Paweł Demirski (autor scenariusza) wplótł środowiskowe nawiązania w postaci, dialogi, a nawet detale scenografii. Kto za parę lat będzie wiedział, że „Dzień dobry, a może dobry wieczór…” to komunikat poczty głosowej Krystiana Lupy. Podobnie jak w przypadku komedii Arystofanesa niedługo konieczny będzie komentarz, by widz zrozumiał, co było zabawnego w postaciach Krzysztofa Schillera, portiera Popieła oraz inspicjentki wspominającej swoje role u Jerzego Jarockiego. Pierwszy szkic mojego przekładu zawierał ponad dwieście przypisów. Niektórych dramatopisarzy znamy tylko dzięki temu, że Arystofanes wspomniał ich w swojej komedii22 .

16 Czasem zdarza się, że utworowi przypisuje się dwa alternatywne tytuły. Wówczas zapisuje się je: Δράματα ἢ Κένταυρος (ἢ – albo).

17 Podczas proagonu autorzy i artyści zbierali się w odeonie, gdzie następowała prezentacja dramatów przed oficjalnym konkursem.

18 Gr. διδασκαλία można tłumaczyć jako „wystawienie dramatu”, „katalog spektakli” lub „próby do spektaklu”. Niestety, zachował się tylko jeden fragment, który nie pozwala domyślić się, o czym opowiadała całość fabuły.

19 Gr. ῥάβδουχος – obsługa widowni.

20 Aktor tragediowy występujący na scenie ateńskiej w czasach Arystofanesa.

21 A. Hughes, Performing Greek Comedy, Cambridge 2011, s. 112.

Postaci cytują Peleasa, Eola, Meleagra, Nekromantów, Myrmidonów, ale potrzeba wiedzy na poziomie zaawansowanym, by wiedzieć, że to tragedie Ajschylosa i Eurypidesa. Czy taka komedia może być jeszcze śmieszna?

Ostatni przekład Żab ukazał się ponad trzydzieści lat temu23. Język nie stoi w miejscu, moim zadaniem było więc przeczytanie greckiego tekstu i sprawienie, by wypowiedziany po polsku zabrzmiał współcześnie. Nie jest to przekład filologiczny. Zależało mi, by oddać intencje, a nie znaczenia słownikowe. Nie zagadywać tekstu Arystofanesa, a zagęścić go. Nadać mu dynamikę współczesnej akcji scenicznej, która z trudem wytrzymuje pieśni chóru oraz tautologię antycznej praktyki wykonawczej24. Niewolnicza wierność wobec oryginału nie zrobiłaby wrażenia na Czytelniku, który od dramatu oczekuje scenicznego mięsa, dziania się, emocji. Dlatego niejednokrotnie pozwoliłam sobie na parafrazę, by uniknąć częstych w stylistyce języka greckiego powtórzeń (m.in. notorycznych eksklamacji do bogów, które dziś brzmią jak perwersacje). Manewrując między aishrologicznymi25 żartami, starałam się wychwycić miejsca, które można nasycić teatrem. Zgodnie z obowiązującym nazewnictwem oraz określeniami żargonowymi: ποιητής26 tłumaczę jako dramatopisarz, ῥῆσις27 – monolog, ἔφεδρος καθέζομαι28 – „wskoczyć na zastępstwo”, a ῥάβδουχος29 jako „wpuszczak”30. Skoro to komedia środowiskowa, należało do tego podejść konsekwentnie.

22 Takim twórcą jest m.in. Pythangelos (Żaby w. 86).

23 Arystofanes, Komedie: Acharnejczycy, Rycerze, Chmury, Żaby, przeł. J. Ławińska-Tyszkowska, Wrocław 1991.

24 Dziś żaden aktor nie mówi, co robi – po prostu robi.

25 Gr. αἰσχρολογία – używanie obscenicznych, obelżywych wyrazów.

26 Gr. wykonawca, twórca, autor, poeta.

27 Gr. mowa, opowieść, wypowiedź.

28 Gr. (dosł.) usiąść na czyimś miejscu.

29 Gr. obsługa widowni.

30 W teatrze można również usłyszeć określenie „wpuszczalski”.

Przekład powstał na podstawie wydań:

• Aristophanes, Aristophanes Comoediae, eds. F.W. Hall, W.M. Geldart, Oxford 1907,

• Aristophanes, Frogs, ed. K.J. Dover, Oxford 1993,

• The Comedies of Aristophanes Vol. 9. Frogs, ed. A.H. Sommerstein, Warminster 1996.

Żadne z nich nie zawiera didaskaliów ani podziału na epejsodia, stasima, agon etc., dlatego nie wprowadziłam ich do swojego tekstu. Jeżeli nie oznaczono inaczej, wszystkie cytowane fragmenty są w moim tłumaczeniu.