Таямніцы малой Радзімы

УПРАЎЛЕННЕ АДУКАЦЫІ МІНАБЛВЫКАНКАМА АДДЗЕЛ АДУКАЦЫІ СМАЛЯВІЦКАГА РАЙВЫКАНКАМА Дзяржаўная установа адукацыі “Смалявіцкі раѐнны Цэнтр дзіцячага турызму і краязнаўства” Дзяржаўная установа адукацыі “Варатоўская сярэдняя школа”

Конкурс даследчых работ

“Таямніцы малой Радзімы” Намінацыя “Паданні”

Над работай працавалі: вучаніцы 10 класа Зайко Ванда Валер’еўна, Радзюк Ганна Андрэеўна Кіраўнік: намеснік дырэктара па выхаваўчай рабоце Юлія Сяргееўна Нявейка

1

Змест УВОДЗІНЫ

3

ГЛАВА I Геаграфічныя аб’екты 1.1.Азѐры і рэкі 1.1.1.Вуша 1.2. Балоты 1.2.1.Чарцякова Вока 1.3.Узгоркі 1.3.1 Рымшава гара 1.4 Лясы 1.4.1 Сѐмкаў лес 1.4.2 Туркунѐўскі лес 1.4.3 Лес Рыссе 1.4.4 Дуньчын пераезд 1.4.5 Кашалѐў лес 1.4.6 Гурскі лес 1.4.7 Капшаѐў лес 1.4.8 Маѐўка 1.5 Камяні 1.6 Палі 1.6.1 Кур’янішына поле 1.6.2 Лунеўка

5 6 6 11 11 12 12 13 13 13 13 14 14 14 15 16 17 18 18 18

ГЛАВА II Населеныя пункты 2.1 Гарады 2.1.1 Смалявічы 2.1.2 Жодзіна 2.2 Вѐскі 2.2.1 Лазовы куст 2.2.2 Бабін лес 2.2.3 Залатая Горка 2.2.4 Рабы Слуп 2.2.5 Калюга 2.2.6 Шыпяны 2.2.7 Алесіна 2.2.8 Жажэлка 2.2.9. Слабада

19 20 20 27 34 34 35 39 40 40 41 44 45 49

ЗАКЛЮЧЭННЕ

50

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

51

ДАДАТАК

52 2

Уводзіны І сѐлаў імѐны – як гукі цымбалаў... Пятрусь Броўка Колькі цудаў і скарбаў схована ў кожным куточку нашай Радзімы! Кожны з іх – таямніца, якую хочацца раскрыць. Кожны горад, вѐска, рака ці возера – гэта наша багацце, якое мы павінны берагчы, захаваць для нашчадкаў. Захаваць мы павінны і гісторыю пра іх. А кожная гісторыя пачынаецца з самага сакральнага, з імя… У нашай Беларусі каля трыццаці тысяч афіцыйных назваў населеных пунктаў, апрача гэтага шмат неафіцыйных. За межамі паселішчаў знаходзіцца незлічонае мноства рэчак, ручаѐў, вадасховішчаў, каналаў, калодзежаў, крыніц, гаѐў, пушчаў, палѐў, бароў, балотаў, астравоў на лугах, а таксама сярод рэчак і азѐраў, палѐў, пералескаў і г.д. [14, с.3] У дадзеннай рабоце мы хацелі б пазнаѐміць нашага чытача з гісторыяй Смалявіцкага краю, Смалявіцкай зямлі. Кожны зможа пазнаць, адкуль пайшлі назвы некаторых населеных пунктаў, рэчак і палѐў, адкуль бяруцца назвы для шматлікіх, такіх розных і аднолькавых, беларускіх вѐсачак і хутароў. Наш чытач сустрэне шмат розных назваў: некаторыя – будуць для яго знаѐмымі, некаторыя – уразяць сваѐй арыгінальнасцю і навізной. Асноўная мэта гэтай работы – збор матэрыялу з гісторыі роднага Смалявіцкага краю, і непасрэдна з гісторыі нашых родных мясцін, дакладна вѐскі Слабада, а зараз аграгарадка, Смалявіцкага раѐну. Мы будзем старацца папулярызаваць атрыманыя веды сярод вучняў нашай і астатніх школ Смалявіччыны. Знаѐмства з гісторыяй сваѐй роднай зямлі, гэта не толькі пашырэнне свайго кругагляду, выхыванне пачуцця патрыятызму, прывіццѐ любові да роднай мовы, але і духоўнае станаўленне вучняў. Акрамя таго, мы спадзяемся, што пашырэнне ведаў па школьных дысцыплінах дапаможа вучням пашырыць свае веды па краязнаўству і гісторыі. Нас вельмі цікавіць гісторыя вѐскі, у якой мы нарадзіліся і жывѐм. Таму мы жадаем правесці даследванне мясцовых легендаў і паданняў, спадзеючыся на тое, што іх каларыт будзе цікавы не толькі сучаснікам, але і будучым жыхарам нашай вѐскі. Для рашэння пастаўленых задач мы плануем наведаць старажылаў вѐскі Слабада, запісаць ад іх мясцовыя легенды, паданні, прывесці ў сістэму матэрыялы даследчай дзейнасці ранейшых гадоў. Акрамя таго мы наведам аддзел краязнаўства Смалявіцкай раѐнай бібліятэкі імя Максіма Багдановіча і Смалявіцкі краязнаўчы музей, правядзем вывучэнне матэрыялаў па дадзенай тэме ў мясцовай бібліятэцы.

3

Мы спадзяѐмся, што знаѐмства з такой навукай, як тапаніміка, якая вывучае геаграфічныя аб’екты (уласныя назвы вѐсак, хутароў, гарадоў, мястэчак, пасѐлкаў, засценкаў, раз’ездаў, вуліц, праспектаў, дарог, азѐраў, рэчак, нізін, гор, балотаў, урочышчаў і т.п. [14, с.3]), будзе цікава кожнаму, хто прагарне старонкі гэтай работы. Дадзенныя матэрыялы падаюцца на аснове сувязі назвы з той ці іншай з’явай прыроды, геаграфічным размяшчэннем ці канкрэтным выпадкам, прадстаўлены ў свабоднай форме і складаюцца з паданняў, казак, запісаў, успамінаў і інш. Сабраныя матэрыялы могуць быць выкарыстаны ў навучальным і выхаваўчым працэсе, змогуць стаць аздабленнем краязнаўчага кутка кожнай бібліятэкі раѐна, будуць цікавы кожнаму зацікаўленаму чытачу і ўсім, хто не абыякавы да гісторыі сваей малой Радзімы. Ведаць сваю гісторыю, свае вытокі – значыць быць дастойным сваѐй Бацькаўшчыны, любіць і шанаваць сваю родную зямлю.

4

5

Азёры і рэкі Паводле беларускіх народных уяўленняў вада – гэта выток і пачатак усяго існага, эквівалент першабытнага Хаосу, з нетраў якога нараджаецца ці ствараецца зямля. Зараз існуе шмат азѐр , якія мясцовыя жыхары называюць Святымы. Пра азѐры, назвы якіх паходзяць ад слова святы, існуюць паданні з вельмі пашыраным сюжэтам, дзе абавязковым галоўным персанажам выступае сам Бог або Хрыстос і яны ходзяць па нашай зямлі ў выглядзе старых жабракоў [2, с. 39]. У нашым раѐне ѐсць святое возера . На яго берагах нават некалі стаяў язычніцкі ідал. Гэта возера называется Свяцец. Знаходзіцца яно непадалѐк ад вѐскі Юр’ева (Юр’еўскі с/с). Беларусь справядліва лічыцца краінай рэчак, яе тэрыторыю перасякае каля 20 тысяч рэк, і большасць з іх таксама авеяна паданнямі. Вобраз ракі займае важнае месца ў казачных матывах і ўвасабляецца там у агнявых рэках, рэках з меду ці віна, у малочных рэках з кісельнымі берагамі і г.д. У цэнтральнай Беларусі існуюць паданні, паводле якіх рэкі выкапалі звяры і птушкі. Па іншай версіі, рэчышчы даўней пракладалі міфалагічныя першапродкі – асілкі. Таксама ѐсць паданні, у якіх гаворыцца, як волаты біліся праз раку каменнымі сякерамі. Напрыклад, у вѐсцы Юзэфава (Юр’еўскі с/с) [2, с.47]. Праз тэрыторыю Смалявіцкага края працякая рака Вуша. Пра гэту прыгожую, блакітную рэчку есць цікавае паданне…

этую рэчку яшчэ раней называлі крыху па-іншаму – Вужа. I ўсѐ гэта з-за таго, што яна мела надзвычай бязлітасны характар-нораў. Людзям столькі бед прынесла, што i не пералічыш адразу. Тапіліся ў ѐй часта вяскоўцы, найболей дзеці. Як iм ужо дарослыя нi загадваюць, як толькі нi крычаць – сварацца, а ўсѐ роўна кожнае лета па некалькі чалавек гінула ў ненажэрных водах рэчкі. Здавалася ж, дзеці i рабілі ўсѐ так, як ix нaвyчaлi: купаліся зусім рэдка, ад берага амаль не адыходзілі, вады там было не болей, чым па калена, але гэта не выратоўвала. Ненарокам нехта аступаўся, i пакуль астатнія пырскаліся-шалелі, дык таго не паспявалі выцягнуць i адратаваць.

Г

6

Станавіліся ахвярамі i дарослыя. Па-рознаму тут усѐ атрымлівалася. Нехта неасцярожна ў чаўне сябе паводзіў, нехта паслізнуўся ці праваліўся ў вір-яміну i адтуль ужо не знайшоў дарогу да жывых, а нехта кідаўся ў рэчку з адчаю, даведзены да безвыходнасці цяжкім жыццѐм.

Hi для каго не сакрэт, што пры панах жыццѐ было куды Рака Вуша Фотаздымак зроблены падчас турыстычнага паходу цяжэйшым i не надта лашчыла 2009 год ды прыгортвала яно вяскоўцаў. Адну з такіх рамантычных гісторый-былінак распавядаюць тутэйшыя жыхары да нашага часу. Шкада толькі, што закончылася яна трагічна… Уздоўж рэчкі, на самых яе берагах размяшчалася ажно восем вѐсак. I так ужо атрымалася, што ўсе яны належылі аднаму i таму ж пану. Нічога асабліва благога пра яго тубыльцы не казалі. Пан быў як пан, не надта каб сярдзіты. Не прыдзіраўся да сваіх сялян, не забіраў ад іх апошняе, наадварот, кaлi што ліхое ў нейкай сям’і здаралася, дык стараўся дапамагчы, падтрымаць няшчасных. Было ў таго пана тры дачкі. Першыя дзве – прыгажуні, весялухі, а заспяваюць ці скакаць пойдуць, то вачэй адарваць нельга. Гэтак хораша ўсѐ ў іх атрымлівалася, што самае галоўнае, не цураліся паненкі самай звычайнай сялянскай працы. Прыйдуць, напрыклад, падчас жніва да салян i жнуць з жанчынамі ды вясковымі дзяўчатамі ад рання да самага змяркання. Спяваюць нудна-цягучыя жніўныя песні, трываюць, як і ўсе астатнія. Але усѐ ж потым якая з паненак ускіпкне: – Ой, што гэта мы, ці хаваем каго?

– Не, паненачка, – прамаўляюць да яе астатнія, – не хаваем мы нікога, а наадварот, жыццѐ даѐм.

– А як гэта? – здзіўляецца цяпер дзяўчына.

– Хлеб мы прыбіраем. Хлеб. Ён нам дастаецца вельмі цяжкай працай, але затое якая радасць, калі ѐн кожны дзень ѐсць на стале.

– Радасць, гаворыце?

– Ну, вядома ж!

– То чаго тады песні нудныя, жаласныя, а не радасныя спяваеце? Цяпер толькі зразумелі жанчыны, куды ішла паненка. Пакуль у сябе прыходзілі ды пераглядваліся, дзяўчына зацягвала сваім высокім, надзіва сакавітым голасам нейкую вясѐлую песню. Яшчэ момант-другі – i яе падхоплівалі іншыя. Тады здавалася, што скакала з iмi разам i ніва, i снапы, i дрэвы навокал. Калі пачнуць старэйшыя гаварыць, што пан убачыць, сварыцца пачне, то у адказ ягоныя дочкі кідалі:

7

– I татку прымусім з намі спяваць!

– Ой, xiбa ѐн нашыя песні ўмее?

– Ды яшчэ колькі ведае i спявае разам з намі, але робіць гэта толькі дома, на людзях саромеецца. Вось такія гэтыя паненкі – прыгожыя, прывабныя i разам з тым шчырыя, чалавечныя. Любы мог з iмi размаўляць, i зусім не Рака Вуша адчувалася, што яны панскага Фотаздымак зроблены падчас турыстычнага паходу 2009 год роду, багатыя, знатныя. Асабліва любілі сѐстры час касьбы, кaлi на лугах збіралася працаваць мноства людзей, а сярод іх, як вядома, было і многа хлопцаў, якія ўздыхалі па прыгажунях, але выдатна ведалі, што селянін паненцы не пара. Праўда, самі паненкі прытрымліваліся зусім іншай думкі:і адна, і другая сустракаліся з простымі, працавітымі дзецюкамі. Аднаго разу нават бацьку свайго вывелі на сенакос. I той у белай чысцюткай сарочцы мала чым адрозніваўся ад астатніх людзей. Усѐ было добра. Цягнуліся да такога пана людзі, але нядоўгім быў яго век. Здарылася так, што, едучы вярхом ад суседа, выбіўся ѐн на стайню ваўкоў. Спалоханы конь панѐс, i гаспадар не змог утрымаць яго – вылецеў з сядла i стукнуўся галавою аб дрэва; памѐр на месцы, нават слова адзінага прамовіць не здолеў – як i не было чалавека. Калі хавалі пана, дык усе людзі з яго вѐсак папрыходзілі. Плакалi, нібы па самаму роднаму чалавеку. Ды плач не плач, а мѐртвага ніколі да жывых слязьмі не вернеш. Вельмі старэйшыя дочкі убіваліся. Вадою ix адлівалі – то адна, то другая прытомнасць трацілі. Убачылі на пахаванні людзі трэцюю дачку памерлага пана – гэта іх вельмі ўразіла. Яна нічым не нагадвала сваіх сясцѐр. Самая малодшая, а выглядала за іх у два разы старэйшай, дужа непрыгожая, худая, нязграбная. Да яе ніхто блізка не падыходзіў, бо яна гэтак страшна зыркала лупатымі вачыма ды грэбліва моршчыла губы, што, здавалася, каб была зараз яе ўлада, дык яна ўcix папраганяла б з пахавання. Некаторыя паказвалі яе адно аднаму ды гаротна пaxiльвалі галовамі, нібы тут ужо прадчувалі, што гэта за чалавек і на што ѐн здольны. Ды хіба яны маглі прадбачыць, што самае страшнае для асобных людзей яшчэ наперадзе. Не паспелі пана пахаваць, а малодшая адразу пачала сварыцца-лаяцца са сваімі сѐстрамі, каб тыя хутчэй дзялілі маѐнтак і аддавалі ѐй яе частку. Сѐстры хацелі яе ўлагодзіць і сталі гаварыць, што няхай па бацьку хоць год

8

пройдзе, а тады і падзеляць усѐ. Ого! Такое пачулі ў свой бок, што старэйшая не ўтрымалася і злосна выгукнула: – Ах ты вужака!

– Сама такая! – усхадзілася малодшая.

– Каго ѐн на сваіх грудзях прыгрэў? Сапраўдную вужаку!

– Сама, сама не лепшая! – не маўчала i малодшая. Пабачылі сѐстры, што не ўжывуцца яны болей мірна-спакойна ў адным палацы ўсе разам. Аддалі трэцюю частку маѐмасці малодшай, а самі сталі ўдваіх жыць. Зноў у іх усѐ вярнулася да ранейшага: з вяскоўцамі разам працавалі, замуж павыходзілі за сваіх каханых і дзяцей нарадзілі. Дзякавалі іхнія падданыя Богу, што маюць такіх гаспадынь-паняў. Затое ў малодшай сястры рабілася ўсѐ наадварот. Як стала яна жыць ды ўладарыць самастойна, то толькі i чуваць было яе крыкі: – На стайню яго, жывѐліну! Дайце яму, слуп, гарачых, ды такіх, каб да скону жыцця мяне памятаў! Калі ж нехта спрабаваў было апраўдацца ці хоць слова сказаць у сваю абарону, давесці, што ўвогуле не вінаваты, што нічога благога ў думках не меў, дык гэта настолькі раз’юшвала гаспадыню, што яна пачынала крычаць не сваім голасам: – То што, атрымліваецца, быццам бы я на кагосьці дарэмна намаўляю?!

– Ды...

– Лупіце яго, гада, каб болей нічога не плявузгаў на мяне! Сярод людзей з-за такіх адносін i звалі гэтую паненку не іначай, як Вужака. Баяліся, каб, крый Божа, не пачула яна, бо такому чалавеку адразу б давялося развітацца з жыццѐм. Гора было таму, каго яна не ўзлюбіла, але не лепей было i таму, каго паненка выбрала сабе з-за яго прыгажосці ці яшчэ чаго адметнага. Біла сама ці біць загадвала слугам i пры гэтым абавязкова прымаўляла: – Ах ты мой каханенькі. "Каханенькі" ж выў-стагнаў ад болю ды пасылаў ѐй праклѐны праз моцна сціснутыя зубы, баючыся, каб i тут не "падзарабіць" яшчэ болей. Колькі чалавек, даведзеныя гэтымі адносінамі да адчаю, знайшлі свой адвечны спакой у наравістай рачулцы, бо менавіта ў смерці бачылі выратаванне ад клятага жыцця. Але паненку гэта не стрымлівала, наадварот, пачынала ўсѐ больш i больш чапляцца да нявінных сялян, рабіць так, каб ім пастаянна балела, каб яны яе баяліся. Неяк упадабала паненка аднаго з прыгажуноў-хлапцоў, але замест таго каб кахацца-мілавацца з ім, пачала на чым свет здзекавацца з яго. Ужо i хлопец той ледзьве ногі перастаўляў, бо ж білі небараку пастаянна. Сяляне спачувалі яму, не раз казалі: – Збег бы ты, Антоська, удругі край, дзе няма такой вужакі-гаспадыні, і стаў бы там жыць па-чалавечы.

– Сам збяжыш, а яна тады бацькоў старых з белага свету зжыве...

– I тое праўда...

9

Вось i атрымліваецца, што i ўцякаць нельга i заставацца ўжо зусім не выпадае.

– Трымайся неяк, хлопча... Не век жа так будзе доўжыцца... ...Здарылася ўсѐ гэта ў самы разгар сенакосу. Kacцы-мужчыны расцягнуліся даўжэзным клінам. Сярод іх быў і Антось. Здатны ѐн быў працаўнік, нічога не скажаш. Шчыруюць людзі i тут аднекуль верхам з'явілася паненка. Hi слова нікому не гаворачы, ні да каго не звяртаючыся, паляцела да маладога касца, саскочыла з сядла i загарніла: – Дай сюды! Крычыць i на мянташку паказвае. Вядома, што той бедалага моўчкі выканаў загад. Выканаў якраз-такі на сваю бяду, бо паненка пачала наводмаш лупасіць мянташкай Антося прама па твары. Пачаў хлапчына закрывацца, але позна было. Кроў зацурчэла з рассечанай скуры. Ускрыкнуў бедалага што было сілы: – Ах ты, вужака! Гэта ўжо ты запомніш! Ухапіў злую дзяўчыну ў абярэмак i бягом да paкi – да яе было ўсяго пару дзясяткаў крокаў. Пакуль людзi думалi-разважалi, што ѐн будзе рабіць, Антось скочыў у ваду. Сам утапіўся, але i iншых ад ліха пазбавіў – паненку ўтапіў. Лягчэй iм жыць стала. Рэчку тады ад той злой вужакі Вужою сталі называць, а потым яна крыху перайначылася i стала Вушою. А старыя людзі да гэтага часу могуць яшчэ паказаць месца, якое завецца Паненчына бухта. Менавіта там усѐ i здарылася [3, с. 50-53].

10

Балоты Пра балоты існуе шмат паданняў, не менш, чым пра азѐры і крыніцы. Апрача таго, вядома, што многія балоты – гэта зарослыя і змялелыя колішнія азѐры. Таму зразумела, чаму іх назвы і паданні пра іх такія падобныя [2, с.104]. На мяжы Смалявіцкага і Лагойскага раѐнаў існуе паданне пра бойку багатыркі Каменскага замка (гарадзішча каля вѐскі Каменка) з багатыром Юзэфаўскага замка (гарадзішча каля вѐскі Юзэфава). Двубой адбыўся праз балотца, дзе цячэ рака Усяжа. У розных кутках Беларусі можна пачуць гісторыі пра затопленыя ў балотах залатыя карэты, зброю, скарбы, залаты і срэбны посуд. У вѐсцы Юр’ева Смалявіцкага раѐна яшчэ ў 20-я гады XX ст. людзі расказвалі, што ў балоце затоплены “язычнецкі істукан”. Побач з балотам ляжыць азярцо Святцэ. Відавочна, недзе тут даволі доўга функцыянавала паганскае капішча [2, с.108]. Як і многія азѐры, некаторыя балоты набывалі сваю назву з-за сваѐй “славы” ў народзе…бывае, што і не зусім добрай…

едалѐка ад вѐскі Пераезднае (Азярыцка-Слабадскі с/с) было балота і звалася яно Чарцякова Вока. Раней і тыдня не праходзіла, каб які п’янчуга або так хто не ўваліўся. I хоць бы адзін усплыў. За вярсту абыходзілі людзі гэтую яму. Вада там заўсѐды чорная была, нібыта нячысціка вока. I ніводнай купінкі. Вось табе і балота. Людзі казалі гніляк нібыта там жыве. У самую глыб уб’ецца і пачынае нема раўці. I нібыта ад рову гэтага такі калатун прабірае, што хоць адразу лажыся і памірай. Зараз там парадак навялі: ваду памянялі, рыбу запусцілі, а народ усѐ роўна топіцца… [7, с.639]

Н

11

Узгоркі Назвы шмат якіх узгоркаў звязаны з міфалагічнымі персанажамі. Перш-наперш, з язычніцкімі боствамі. Вядома значная і разнастайная роля жывѐл у рэлігіях народаў свету. У вобразе той ці іншай жывѐлы людзі ўяўлялі сабе бостваў. Жывѐла лічылася спадарожнікам і памагатым бога. Захавалася такое ўяўленне і ў беларускай міфалогіі. Пра тое сведчаць архаічныя назвы ўзгоркаў, якія паходзяць ад найменняў жывѐл: Туравы, Валовыя, Казіныя, Баранія, Барсуковы, Зайцавы, Воўчыя, Мышыныя, Бабровыя і іншыя ўзгоркі [2, с.30]. У вельмі даўнія часы на некаторых адметных узгорках нашай бацькаўшчыны, паводле археалагічных і этнаграфічных звестак, адбываліся магічныя дзеянні, звязаныя з культам той ці іншай жывѐлы. Іх адгалоскі захаваліся ў некаторых паданнях. Так гара каля вѐскі Кавалѐўшчына (Прылепскі с/с), дзе некалі быў казіны базар, займела назву Казіная Гара [2, с.30]. Як і многія іншыя геаграфічныя аб’екты, часта горы атрымліваюць імя ад уласнага прозвішча, як, напрыклад, у наступным паданні…

азываецца яна так, мусіць, таму, што на ѐй некалі хутар Рымшаў стаяў. Дзікаваты, нялюдскі нейкі той Рымша быў. Бачылі яго людзі рэдка, бо ѐн выходзіў, як добра сцямнее. Але прыгожы быў, аж занадта. І багаты таксама. Дзеўкі да яго, як зачараваныя ішлі. Але доўга не жылі. Тамака і жыць нельга было: сыра ж, зімна ў яго хаце, як у склепе. Хутка дзеўкі мерлі, і ўсе ад сухотаў. А потым і ѐн стары стаў – куды яму тыя дзеўкі ўжо? Так вось і жыў адзінока. Дармо, не чапаў нікога. Ні было ў яго ні агарода, ні пунькі, адное хатка нізенькая. I грошай яго пасля сканання людзі не знайшлі – мусіць, укапаў недзе. Людзі кажуць, што чорт яго карміў. Але людзям дрэннага ѐн нічога не ўчыніў: толькі што нялюдскі быў. Можа, нават і нямы, бо, як ѐн гутарыў, ніхто і не чуў... [7, с.638]

Н

12

Лясы Шмат на беларускіх землях лясоў. Таксама і многа паданняў і павер’яў пра іх. Багата ў лясах палянак, грыбных і ягадных мясцін, некаторыя з іх маюць сваю асобную назву. Мясцовыя жыхары часта паміж сабой даюць назву самым вялікім і старым лясам. А вось вам некалькі паданняў пра смалявіцкія лясы…

ѐмка быў панскі ляснічы. Сам лес пасадзіў, калі яшчэ зусім малады быў. Ён рос – і дрэўцы раслі. Вымахаў лес занадта шчыльны, густы, дрэвы там былі высокія і моцныя. Прыгожы лес, якім і павінен быць [7, с.638].

С

снуе такая легенда, што раней у гэтым лесе быў невялічкі хутар. Жыхары гэтага хутара пачалі аб’ядноўвацца з іншымі хутарамі ў адну вѐску. Яны пакінулі свае хаты і пераехалі. Але адна жанчына не згадзілася пераязджаць на новае месца. Яна так і засталася адна на хутары пасярод вялікага цѐмнага лесу. Мела гэта жанчына, як гаварылі вяскоўцы, шмат сабак, вінтоўку і іншую гаспадарку. У народзе яе празвалі Туркуніхай. У выніку гэтага лес той называецца Туркунѐўскім. Туркуніха адасобілася ад людзей, людскія клопаты яе не хвалявалі. Яна жыла сваім жыццѐм, людзі кажуць, што, яна ведала мову жывѐл і птушак і бачыла такія лясныя мясціны, якіх не бачыў ніводзін чалавек [7, с.639].

I

шчэ раней у гэтым лесе было шмат дзікіх кабаноў, якія хадзілі па ўсім лесе ў пошуках ежы або яшчэ чаго-небудзь. Людзі баяліся хадзіць у лес і толькі між сабой скардзіліся на кабаноў: «Столькі гэтых дзікоў рыскае па лесе, што нельга нават схадзіць у гэты лес!» Вось менавіта ад гэтага лес атрымаў назву Рыссе [7, с.639].

Я

13

адным лесе ѐсць паляна з такой назвай, каля самай чыгункі. Жыла ў адной вѐсцы жанчына, звалі яе Дуняй. Людзі кажуць, Дунька вар’яткай была. Але знахарыла няблага, любую хваробу лячыла. Адзінюткай была. Дзяцей любіла, бо сваіх ніколі не было. I дзеці яе любілі. Аднаго разу гуляла яна з дзецьмі і аднаго нечага, яшчэ зусім саплівага, прыдушыла ненарокам, дурніца. Ой, што было! Людзі вырашылі яе спаліць, як вядзьмарку. Але добрыя людзі папярэдзілі, пашкадавалі. I яна пайшла ў лес. Усю гаспадарку кінула і сышла! І ніхто пра яе больш нічога не чуў. А паляна тая, кажуць, на баравікі багатая...[7, с.638]

У

ыў-быў пан Кашэль. І быў у яго лес ва ўладанні. Які лес! Ягад, грыбоў, арэхаў – цьма! Уся вѐска хадзіла туды, і пан ніколі не сварыўся. Неблагі быў пан. Казалі, яго бацька ў гэтым лесе шмат золата ўкапаў. Можа, таму усѐ так добра там расло. А пан дзяліўся з простым людам. Пасля яго ў гэтым лесе нехта забіў… А лес да сяе пары называюць кашалѐвым [7, с.638].

Ж

Таксама ѐсць такія паданні і на тэрыторыі нашай роднай вѐскі, шмат хто з жыхароў расказваў нам такія гісторыі. Цікава, але раней мы і не здагадваліся, што назвы лясоў нашай мясцовасці так проста растлумачыць…

ыў-быў недалѐк ад вѐскі Ворат (Пекалінскі с/с) пан Гурскі. I быў гэты пан вельмі добры гаспадар: нікога ніколі не крыўдзіў і ўсім дапамагаў. Быў гэты пан зажытачны, меў у валоданні школу. Была там, кажуць, і невялічкая царква. Вялікія меў валоданні: асабліва ўсіх прывабліваў ягоны вялізарны сад. І канешне вабіў да сябе багаты лес, шчодры на грыбы і чарніцы. Да і зараз шмат вяскоўцаў са Слабады (Пекалінскі с/с) ходзяць у “Гуршчыну” па ягады. (запісана ад Скуратовіч Яніны Канстанцінаўны, 1930г.н., 2012 год)

Ж

14

аней вѐска Слабада (Пекалінскі с/с) была зусім невялічкая і складалася ў асноўным з некалькіх аддаленых хутароў. Такіх хутароў было даволі шмат: Марфелі, Каленікі, Капшаі, Розумы і інш. Дык вось: увесь лес, які знаходзіўся каля хутара называлі па прозвішчу гаспадара тых мясцін. Так яно засталося і да

Р

гэтай пары: “Капшаёў” лес Фотаздымак зроблены падчас турыстычнага паходу – Ты куды па грыбы 2009 год хадзіў?

– Да Капшаѐў, у капшаѐвы лес. Ці, напрыклад: “У розумоўскім лесе шмат журавін у гэтым годзе.”(запісана ад Жукоўская Тамары Васільеўны, 1931 г.н., 2012 год) Даволі падобную гісторыю нам расказвалі пра лес, які ў нашай мясцовасці называюць “Жыгліншчына”. Пра пана, якому належыў дадзены лес. (запісана ад Алімпіяды Лявонціеўны Юшкевіч, 1934 г.н., 2012 год)

“Жыгліншчына” Фотаздымак зроблены падчас турыстычнага паходу 2009 год

15

Старажылы нашай вѐскі, ды і не зусім старыя людзі таксама расказваюць даволі цікавую гісторыю пра паходжанне назвы другой часткі лесу…

Н

екалькі дзесяцігоддзеў таму ніякага лесу на тым месцы не было, а была толькі паляна. Вясной на гэтую паляну з’язджаліся медыцынскія работнікі раѐна і ўстрайвалі там сапраўднае свята: заўсѐды з песнямі, пляскамі, музыкамі. Таксама устрайвалі там святы жыхары самой вѐскі і наваколіцы: святкавалі Купалу, Масленіцу і іншыя святы. Але потым нехта вырашыў засадзіць тую паляну маладым лесам. Лес вырас, а святы зараз азначаюць у іншым месцы. (запісана ад Булаўскай Валянціны Паўлаўны, 1922 г.н., 2012 год)

16

Камяні На Беларусі культ камянѐў бярэ пачатак ад першабытных часоў. Нашых продкаў уражвала цвѐрдасць, непахільнасць ды нязменнасць каменя ў параўнанні з жывой прыродай. Гэтыя якасці , сваім парадкам, далі прадставу верыць, быццам камень – неўміручая істота. Трохі фантазіі, яе ў прашчураў было болей чым у нас, і ў выветраных, вычасаных ледавіком каменных формах яны бачылі людскія твары, адбіткі рук, абрысы жывел. Як тут не даць веры, што перад табой нейкая таямнічая істота, якая жыве сваім, не падобным да нашага жыццѐм? І толькі на першы погляд здаецца мѐртвай, нерухомай [2, с.117]. Ёсць у Беларусі камяні, назвы якіх звязаны і з колеравай сімволікай, – Белы камень, Сіні камень, Буры камень, інш. Камяні з эпітэтам Сіні зафіксаваны навукоўцамі каля вѐскі Вялікі Камень (Драчкаўскі с/с). Сіні колер, а значыць і камень з такой назвай, паводле міфалагічных уяўленняў беларусаў, звязваецца з культам продкаў. На многіх камянях ѐсць паглыбленні і ямкі, розныя паводле канфігурацыі. Некаторыя з іх прыроднага паходжання, але большасць штучныя, інакш кажучы, створаныя рукой чалавека. Адзін з такіх камней з паглыбленнямі ў форме талерак ляжыць на ўзгорку паміж вѐскамі Сіняя Гара і Вялікі Камень [2, с.137].

17

Палі Маюць, звычайна, сваю асаблівую назву і некаторыя палі, напрыклад у вѐсцы Слабада (Пекалінскі с/с) ѐсць Дзямідава поле. Хто такі Дзядзька Дзямід зараз дакладна ніхто і не памятае. Нагадваюць толькі, што быў ѐн руплівы і кемлівы гаспадар і быў у яго на тым месцы хутар. (з успамінаў Станкевіча Эдвіна Вікенцьевіча) А ѐсць яшчэ і паданні, авеяныя містыкай, як, напрыклад, гэтае…

ам Кур’яніха жыта сеяла. Дзікаватая баба была, людзей не любіла, мужыка свайго ў магілу звяла. Усѐ хадзіла, нешта бурчэла ды людзям соль у калодзежы сыпала. Аднаго разу нехта спаліў яе жыта, яно ўжо зусім спелае было. Дык яна зямлю сваю пракляла, людзей гэтаксама пракляла. Вунь і зараз Кур'янішына поле пустуе. Ужо колькі год пустуе. Як Кур’яніха душу Богу аддала... Ну дык вось. Як Кур’яніха памерла, на тым полі камяні пачалі расці, валуны. Хто толькі не браўся яго ачышчаць! Куды там! На праклѐне, людзі кажуць, яе камяні растуць. Не, зямелька гэтая ўжо радзіць не будзе. А тыя камяні, што людзі з поля выносілі, на сваѐ месца варочаліся. Во, Кур’яніха дык Кур’яніха!.. [7, с. 638]

Т

Наша вѐска, Слабада, мае свае “мікрараѐны”, кожны з якіх мае сваю непаўторную назву: Камароўка, Зылі, Шанхай і Лунеўка. Калі назвы трох першых, крыху падумаўшы, можна растлумачыць і самім, то апошняя назва заўсѐды вызывала нашу цікавасць…

алі яшчэ самой вѐскі Слабада (Пекалінскі с/с) не было (а былі толькі хутары), па дарозе на Смалявічы мелася вялікае балота, а тэрыторыю каля балота ў час разліву затаплівала няшчадна. Так было і з невялічкім лугам, што зараз знаходзіцца каля самай вѐскі. Кожную вясну нізіну, “лунку”, як яе называлі мясцовыя жыхары, залівала так поўна, што людзі нават лавілі рыбу ў атрыманай канаве, якая падчас павадкаў злучала раку з хутарамі. Зараз гэтае поле ўжо акружана дамамі і ўваходзіць у склад вѐскі Слабада, але назва за тым месцам так і засталася – Лунеўка. (запісана ад Жукоўскай Тамары Васільеўны, 1931 г.н., 2012 год)

К

18

19

Гарады Шмат на Беларусі гарадоў: і вялікіх, і малых. І ў кожнага свая непаўторная назва. Цэнтрам раѐна з’яўляецца невялікі гарадок Смалявічы. Аднак, трэба заўважыць, мае ѐн сваю непаўторную, шматвекавую гісторыю…

аму Смалявічы маюць такую назву? На самой справе, усѐ даволі проста: назва пайшла ад асноўнага заробка мясцовых жыхароў, каторыя варылі смалу, бо тутэйшыя мясціны былі вельмі багатыя на хвойныя лясы.

Ч

А існуе яшчэ і прыгожая казка пра паходжанне назвы. Вось яна… орад гэты даўно ўзнік. Праўда, раней ѐн горадам не лічыўся, а быў простым мястэчкам, ці, як яшчэ казалі, – паселішчам. Тут недзе даўней, можа, стагоддзяў пяць ці дзесяць таму назад, жылі дзед з бабай. I была ў іх, як у казцы звычайна здараецца, з усяе радні толькі адна ўнучка. Звалі яе Хрысцяй. Глядзелі яны яе добра, слова благога не сказалі, не дапусцілі, каб дзяўчынка нешта дрэннае зрабіла, таму і выгадавалі Хрысцю шчырай ды працавітай, спагадлівай да чужога гора. Потым, калі зусім пастарэлі, то ўнучка за імі глядзела, сачыла, каб усѐ было ў парадку і ў полі, і ў агародзе, і на стале. Настаў час, і прыспела Хрысці Смалявіцкае вадасховішча замуж ісці, то яна так і зрабіла. Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі Хлопец да яе пасватаўся надзіва, не 2010 год паглядзеў на тое, што дзяўчына была з беднага роду, што не было ў яе багатага пасагу ды грошай за душою. Вырашыў узяць за жонку і ні перад чым не спыніўся.

Г

20

Зажылі маладыя дружна і шчасліва. Новую хаціну паставілі, жывѐлы багата развялі, а потым і дзеда з бабай да сябе ўзялі. Нарадзілася і ў іх дачка, назвалі яе Агрыпінкай. Ды, відаць, ад самага нараджэння лѐс у немаўляці быў нешчаслівы. Хваравітая дзяўчынка надзвычай была, то тая хвароба да яе прычэпіцца, то іншая. Думалі бацькі спачатку, што не выжыве іхняя Агрыпінка, але ўсѐ пайшло найлепшым шляхам, стала дачушка папраўляцца. Гэтае гора мінула – іншая бяда прычапілася. Старыя злеглі і болей ужо не ўставалі. Бедная Хрысця з ног збівалася, ведама ж, і дачка, і старыя хворыя на тваіх руках. Мужык ѐй пастаянна дапамагаў, але не мог жаночай справы рабіць. Возьмецца, а яна ў яго з рук валіцца. Ды і настрою не было, што і зразумела. Як там працавань будзеш, калі ўсе навокал плачуць і стогнуць. Прайшло яшчэ тыдняў колькі, і памѐр стары дзед. Ціха сканаў, з пачуццѐм выкананага абавязку на гэтай зямлі. Развітаўся з усімі, прабачэння папрасіў за тое, што, можа, калі каго пакрыўдзіў, не тое сказаў. Пахавалі яго, а праз які месяц і старая на той свет выбралася. Каб жа толькі такое гора, а то пасля іх смерці яшчэ і Хрысця нешта стала сябе дрэнна адчуваць. Відаць, сказалася тое, што вельмі сваіх старых любіла і за іх перажывала. То была маладзіца, якіх пашукаць трэба, ды ці знойдзеш, а то высахла, нібы трэска, счарнела ўся, змянілася з твару, нават былыя сяброўкі пры сустрэчах з цяжкасцю пазнавалі. Муж ужо і гэтак дапамагаў, і прасіў-маліў яе каб лепшае што ела, бо ўсяго ж у гаспадарцы хапала, імкнуўся дапамагчы, чым толькі мог, але ўсѐ дарэмна. Хрысця не папраўлялася, а, наадварот, ужо ледзьве хадзіла і задыхалася гэтак, нібы ѐй ад нараджэння было не трыццаць гадоў, а ўсе сто. Падыдзе пару крокаў і вымушана адпачываць, бо здаецца жанчыне, што зараз зямля пад нагамі разыдзецца, і яна праваліцца некуды глыбока-глыбока. Але хоць трошкі хадзіла, а месяцаў праз колькі ўвогуле звалілася і ўжо з ложка не ўставала. Надта перажывала і пастаянна казала: – Чаго ж гэта мяне Усявышні гэтак пакараў? Чаму я адразу не памерла, а вымушана пакутаваць ды яшчэ дачушку сваю родную і мужа мілага да знямогі давадзіць? Калі такія словы чулі муж ці Агрыпінка, то дакаралі яе: – Навошта ты, мама, гэтак гаворыш? – пачынала малая. – Ці ж табе з намі дрэнна? Ці ж мы табе не дапамагаем, ці, можа, шкадуем нечага? А можа, татка да цябе блага адносіцца, то ты скажы... Пасля такіх пытанняў Хрысця плакала горкімі слязьмі і з апошніх сіл прыціскала да сваіх знямоглых грудзей дачушку: – Я болей не буду, родненькая, не буду... Прабач мяне... Не стрымалася проста... Прабач... Муж мала сядзеў дома, бо яму і ў полі ды на сенакосе працы хапала. Але калі вяртаўся, то ніколі не клаўся спаць, пакуль не распытае хворую, што ѐй трэба, што есці раніцай зварыць. Калі яму, выпадкам, даводзілася чуць

21

гэткія сумныя словы, то і ѐн не стрымліваўся, выгаворваў жонцы, каб і думаць пра такое кінула.

– Што гэта з табой, міленькая мая? Няўжо ты забылася, як мы кахаліся? Няўжо забылася пра тыя ласкавыя словы, якія шапталі адзін аднаму? Мы ж абяцалі, што і ў шчасці, і ў горы заўсѐды будзем разам. Як нам добра было... Няўжо зараз ты думаеш, што я цябе не кахаю ці жадаю чаго благога? Аднаго я жадаю ўсім сэрцам, любая, – каб ты паправілася, ачуняла ды ўстала на ногі, а там усѐ пойдзе сваѐй чаргой... Не раз, не два мы голасна заспяваем. Пабачыш... Будзеш яшчэ трымаць на руках нашых унукаў... Ты толькі не плач болей, стрымлівайся як-небудзь. Агрыпінка вельмі пакутуе, калі бачыць у тваіх вачах слѐзы. Яна яшчэ далѐка не ўсѐ разумее. Адчувае сэрцайкам, што нешта благое адбываецца, а зразумець не можа, і да мяне часта падыходзіць з пытаннямі...

– Добра, родненькі, я болей такога казаць не буду, – шаптала хворая ў адказ, – я ўсѐ таксама разумею, але нойдзе нейкі жудасны сум, і тады ўжо не магу стрымацца, каб не заплакаць... Гэта ж калі б зараз здаровая была, то працавала б не разгінаючыся, а так ляжу ў ложку ды яшчэ і цябе, стомленага, ад працы і сну адрываю.

– Ты ж казала, што болей не будзеш, а зноў за старое бярэшся, – перабіваў яе муж.

– Паеш, каханенькі мой, ды кладзіся спаць, ты ж ад стомы ледзьве сядзіш. Я таксама нешта спаць захацела, і Агрыпінка вунь як соладка спіць. Набегалася за дзень, натамілася, то і з боку на бок не перавернецца. Толькі не злітаваўся лѐс, не дапамаглі бабкі-варажбіткі, якіх гаспадар прыводзіў да хворай. На самым прадвесні памерла яна. А перад апошняй ноччу паклікала да сябе мужа і, папрасіўшы сесці побач ды ўзяць яе за руку, стала гаварыць: – Калі здарыцца так, чалавеча, што мяне хутка не стане, то ты надта не ўбівайся і не перажывай, а жаніся другі раз. Знайдзі сабе маладзіцу і жаніся. Чаго ты будзеш адзін. Па сабе ведаю, як гэта дрэнна, як самотна... Агрыпінку толькі беражы, не давай яе ў крыўду. Яна, крывіначка мая, зусім яшчэ маленькая і цягнуцца да ўсіх будзе аднолькава, не разумеючы нават таго, што сярод людзей роўная колькасць і добрых, і благіх. Беражы яе, мужу... Пагаманіла яна так, а потым упала ў забыццѐ і амаль тыдзень стагнала. Нарэшце лѐс злітаваўся над ѐю і душа пакінула змарнелае цела. Застаўся муж адзін з малой дачкой на руках. А па суседству жыла жанчына, у якой гадоў колькі таму памѐр муж. Рознае наконт гэтага гаманілі людзі. Адны казалі, што сама маладзіца перавяла чалавека, бо вельмі нораў круты мела, іншыя сцвярджалі, што каханак яе трэснуў чымсьці бедалагу па галаве, і той сканаў. Ніхто праўды гэтак і не ведаў. Ды гамонка не пра гэта, а пра тое, што было і ў яе дзве свае дачкі. Як пабачыла, што Хрысця памерла, то адразу і прыліпла да суседа: – Давай, суседзе, жыць у адной хаціне... I табе цяжка, а мне без мужыка ў гаспадарцы то і казаць няма чаго... Ночы навылѐт плачу. Каб хто ведаў, як

22

адной упраўляцца з цяжкімі работамі: араць, скародзіць, сеяць ды жаць... Давай.

– Давай, – пагадзіўся вясковец, прыгадаўшы словы нябожчыцы-жонкі. Так усѐ па-добраму і пайшло б, калі б новая гаспадыня нораў мела спакойны. А то ж, даруй мне Божа! Сабака і той ласкавейшы намнога бывае, чым яна. Як муж у хаце, то рассыпаецца перад ім, нібы гарох па падлозе, а як яго дома няма, то толькі і робіць, што б’е небараку Агрыпінку ды паўсялякаму яе лае. Толькі і гэта не ўсѐ. Справа ў тым, што ад маці і дочкі перанялі такую звычку і таксама сталі здзекавацца над малой. Тая паплачапаплача, а бацьку праўды не кажа, калі той прыйдзе дамоў і пачынае дапытвацца, што яна рабіла ды ці не крыўдзіў яе хто. Але і такіх здзекаў злыдням было мала. Рашылі зусім са свету дзяўчынку зжыць. Неяк аднаго разу мачаха, калі гаспадар паехаў далѐка ў поле, і гаворыць Агрыпінцы: – Дачушка мая, што ж гэта ты такая невясѐлая сѐння? Можа хто цябе зняважыў ці аблаяў?

I так у яе ласкава атрымалася, што малая нават не паверыла сваім вушам. Няўжо гэтая жанчына можа размаўляць спакойна і спагадліва? Слязьмі заліліся яе вочкі, але тым не меней сказала зусім іншае, чым думала: – Ды што вы, мама, усѐ ў мяне ў парадку, усѐ добра...

– Хачу, дачушка, павезці цябе з сабою ў лес. Я там буду дровы секчы, а ты гуляцца. Цацак з дому ўсялякіх набяром... Хочацца, мабыць, у лес, ні разу ж там не была?

– Hi разу, – праўдзіва адказала Агрыпінка.

– Тады зараз і паедзем. У мяне ўжо ўсѐ гатова.

– Каб толькі тата не хваляваўся і не крычаў на мяне потым, што без яго дазволу з хаты адлучылася...

– Не бойся, ты ж са мной будзеш, не адна. Я лес як свае пяць пальцаў ведаю. Паедзем. Падманула малую, пасадзіла яе на воз і пагнала коніка што было сілы. Заехалі яны ў густы-густы лес. Там мачаха паслала посцілку, паклала на яе ўсялякія цацкі і сказала: – Гуляйся, дачушка, тут, а я побач буду дровы секчы. Каб малая не палохалася, то і каня побач прывязала. А сама сякерай пачала дровы секчы. Агрыпінка гуляла, гуляла з цацкамі, палахліва азіралася на кожны гук і трэск, а потым лягла на посцілку і зусім нечакана заснула. Спіць сабе спакойна і не пачула, як мачаха хуценька каня адвязала і дамоў пакіравала. Праспала малая якую гадзіну ці дзве, прахапілася, а побач нікога няма. Давай яна плакаць. Ды хто цябе ў глухім лесе пачуе! Тым часам хмара грувасткая неба сіняе засланіла, гром завурчаў, маланкі забліскалі і такі лівень пайшоў, нібы хто з вядра на зямлю паліваў. Сядзіць Агрыпінка на посцілцы пад елкай і плача-галосіць, на дапамогу кліча:

23

– Мама, родненькая! Татулечка, міленькі, дапамажыце! Дапамажыце, бо я надта баюся, што мяне звяры лютыя парвуць, што камары заядуць, што з голаду памру... Ой, дапамажыце! Ой, як мне страшна і жахліва! Але дзе там. Галасок слабенькі далѐка не ляціць, ды і раскаты грому яго адразу ж заглушаюць. Змрок жа не чакае, а насоўваецца і насоўваецца ваўкаватай кудзеляй, Невялічкі пруд у горадзе Смалявічы забірае ў свой палон усѐ Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі навокал: кусты, дрэвы, 2010 год лістоту... Заснула зноў дзяўчынка, ды на гэты раз не ад таго, што нагулялася, а з перапуду. Уздрыгваюць худзенькія плечыкі, вішчаць-таўкуцца над яе цельцам камары... У той вечар гаспадар прыйшоў дамоў і, як заўсѐды бывала, звярнуўся да сваѐй новай жонкі: – Што тут новага ў нас? Што чуваць у вѐсцы? Навіны якія?

– Ды нічога новага не гамоняць, – адказвае жонка. Тады муж азірнуўся і зноў запытаўся: – А дзе ж гэта наша Агрыпінка? Нешта я яе не бачу.

– Ведама ж, не бачыш, – перабівае яго жонка. – Я яе сѐння пад полудзень да сваіх бацькоў, у суседнюю вѐску, пагасцяваць адвезла. Паставіла вячэру. Чалавек паеў і лѐг спаць. I што ж вы думаеце? Нешта не спіцца гаспадару, дый годзе. Ён і на гэты бок перавернецца, і на той перакоціцца – не. Круціўся, круціўся і пытаецца ў гаспадыні: – Што ж гэта такое? I натаміўся даволі, а заснуць не магу. Можа, захварэў у час працы, бо чым іншым можна растлумачыць тое, што робіцца?

– Не дай Божа, каб яшчэ і ты захварэў, – адказвае тая. – Я сябе пастаянна нешта дрэннавата адчуваю, дочкі скардзяцца, а тут яшчэ і ты... Змоўк чалавек, сцішыўся і неяк усѐ ж задрамаў, праваліўся ў сон, нібы ў якую яміну. Але толькі захроп, як пачаў яму сніцца дзіўны сон: вось стаіць перад вачыма яго былая нябожчыца-жонка і з такім дакорам глядзіць, што хоць ты са скуры вылазь ды ўцякай куды-небудзь. Hi слова не гаворыць, а толькі глядзіць, дый годзе. Позірк цяжкі, страшны. Селянін не вытрымаў і запытаўся, папярэдне адышоўшыся крокаў на колькі:

24

– Што, Хрысцечка, з табою здарылася? Ніколі, пасля таго як памерла, не прыходзіла ў нашу хаціну, а сѐння прыйшла, ды яшчэ з такім настроем? Адкажы, бо нельга мне нават глядзець на цябе спакойна.

– Глядзець спакойна? – перапытвае тая.– Бачыш, чаго захацеў? А ці ўсѐ ты зрабіў, мужу, каб сѐння спаць спакойна?

– Усѐ, родненькая, нічога не парушыў і нідзе не саступіў. Усѐ як мае быць…

– Усѐ як мае быць, – перадражніла нябожчыца. – А дзе ж наша дачушка? Сказала гэтак і знікла, а вясковец прачнуўся. Прыўзняўся і кінуўся да ложка, дзе звычайна спала Агрыпінка. Яе там не было. Забыўся селянін, што яму казала жонка, і ўсклікнуў: – А дзе ж дачушка?!

– Я ж табе казала, што да бацькоў яе завезла сѐння, – сонна прамовіла жонка, перавярнулася на другі бок ды захрапла так, што ажно сабака на дварэ спалохана заціх. Гаспадар вярнуўся на сваѐ месца і зноў прылѐг. Толькі заснуў, як зноў сніцца яму дзіўны сон, што нібыта стаяць перад ім ягоныя бацькі-нябожчыкі і сурова дапытваюцца: – Куды гэта ты, злыдзень, дачушку сваю завѐў? Ці ж не ведаеш ты, дурында, што яна зараз адна-аднюсенька ў цѐмным лесе ляжыць і плача? Хіба ж ты не ведаеш, што яе кожную хвіліну там ваўкі-звяры разарваць могуць, ці ад голаду, небарака, памрэ або ад крыку зойдзецца? Сам спіш, а жывая душа па тваѐй віне мучыцца... Нешта памкнуўся было адказаць ім гаспадар, ды не здолеў, толькі бязгучна плямкаў ротам, а перад вачыма плылі высокія, кашлатыя елкі, магутныя дубы, разгалістыя вязы і ясені. Потым убачыў і сваю... Агрыпінку. Яна працягвала да яго ручкі і плакала. Расплюшчыў вочы селянін і адчувае, што ўвесь мокры ад поту. Сеў і азірнуўся. Цяпер толькі зразумеў, што нешта страшнае здарылася. Бомкнуў у плечы кулаком гаспадыню і сурова прамовіў: – Прачынайся ды адказвай, куды маю дачушку сѐння завяла? Што з ѐю здарылася? Гавары, не цягні, іначай не ведаю, што табе зраблю, калі разыдуся.

– Гэта ж, мужу, бяда здарылася, – пачала плакаць тая. – Паехала я ў лес па дровы. Узяла і Агрыпінку з сабою, ды забылася яе ў лесе, а калі вярнулася, то на ранейшым месцы малой не было...

– То чаму ж ты адразу мне праўду не сказала? – накінуўся было на яе чалавек, але потым зразумеў, што жонка і тут хлусіць. Апрануўся і выйшаў у двор. Каб дачку шукаць. А куды ісці – не ведае. І такі яго адчай узяў, што сеў ѐн ад бяссіля на зямлю і заплакаў: – Я ж тваѐй матулечцы, мілая Агрыпінка, абяцаў, што вачэй з цябе спускаць не буду, а вось што здарылася… Плача ѐн так, ды чуе, што нехта яго за калена штурхае. Глянуў чалавек і ўбачыў сабачку – Рабку, – з якой яго дачка заўсѐды у дварэ гулялася.

25

Ўбачыўшы, што на яе звярнулі ўвагу, тут жа ўскочыла ды пабегла наперад. А гаспадар, асабліва не задумваючыся, пакіраваў за ѐю. Забегла сабачка ў лес, імкліва пабегла па тропцы, нібыта дарогу ведае. А чалавек за ѐю ледзь паспявае. А можа дзесці праз вярсту пачуў гаспадар пах дыму, едкага ды густога. Мабыць, нешта гарэла. І зусім яму дурна зрабілася: што дзе ѐе і плача наўзрыд, а што ж яму, бедалагу, рабіць яшчэ заставалася? Ажно выскачыла прама перад ім Рабка і гэтак радасна заскавытала, гэтак забегала, што яму не па сабе стала: – Чаго ты, воўчае мяса, радуешся? Чаго скачаш? У мяне вунь гора якое, а табе скакаць ды весяліцца трэба? – сказаў гнеўна чалавек і замахнуўся было на сучачку кіем, але тая нават і не звярнула ўвагі на яго пагрозлівы голас, паранейшаму бегала і падскоквала. Толькі тут селяніна нешта страсянула: – Што, можа, Анрыпінка мая, знайшлася? Можа, недзе на маю крывіначку наткнулася? Пачуўшы пра Агрыпінку, Рабка закруцілася і заскакала яшчэ весялей.

– Няўжо, няўжо знайшла? Цяпер ужо і селянін павесялеў.

– Рабачка, калі знайшла, то вядзі хутчэй! Хутчэй вядзі мяне туды! Чуеш, Рабачка, вядзі! Але сучачка не магла адразу супакоіцца. Цяпер ужо вясковец не злаваўся на яе і не замахваўся, а толькі ўпрошваў: – Рабачка, вядзі хутчэй мяне да дачушкі... Вядзі ўжо, бо болей не магу... Чуеш ты ці не?.. Сапраўды, Рабка нібы пачула просьбы гаспадара і паволі, пастаянна азіраючыся, падалася па лясной сцяжынцы ў глыб лесу. Вясковец подбегам крочыў за ѐю і маліў Бога, каб усѐ спраўдзілася, каб дачушка ягоная знайшлася, а ѐн ужо болей ніколі да такога не дапусціць, не пакіне сваю Агрыпінку адну. Нечакана сучачка супынілася. Прыціх на месцы і чалавек. Гледзячы, як Рабка скіравала да высокай елкі, ѐн таксама зірнуў туды і ледзьве не закрычаў, бо там, на голлейку, скруціўшыся колцам, спала ягоная дачушка, ягоная Агрыпінка! Каб толькі не напалохаць яе, ѐн падышоў паціху, стараючыся не наступаць ні на голле, ні на сучча, якое магло затрашчаць і напалохаць і без таго ўжо перапалоханую дзяўчынку. Падышоўшы да дачушкі, селянін стаў ля яе на калені і накрыў сваѐй світкай. Тая нават не ўстрапянулася, а толькі цяжка дыхала. Бацька сядзеў побач і шчасліва ўсміхаўся, ля ног, таксама скруціўшыся колцам, ляжала і глядзела на яго сваімі разумнымі вачанятамі Рабка. Можа, праз гадзіну Агрыпінка ўздрыгнула і адплюшчыла вачаняты. Яна, відаць, і не паверыла, што побач з ѐю знаходзіцца бацька, бо адразу ж заплакала. Тады тата ўзяў яе на рукі і пачаў дапытвацца:

26

– Як жа гэта ты, дачушка, без майго дазволу пайшла з мачахай у лес? Я ж цябе папярэджваў і прасіў, каб нікуды не ішла без мяне. Я вінаваты, маленькая, толькі я, але цяпер мы не будзем з ѐй жыць, мы зажывѐм асобна. Што ўжо будзе, тое і будзе. Вось Рабку забяром і зажывѐм шчасліва ўтраіх. А як жа ты тут не згарэла, мая малюсенькая?..

– А я, татка, перабегла з аднаго месца на другое. Я начавала вунь там, а калі пачаліся грымоты ды пажар ад стралы Перуна ўзняўся, то сюды прымчала... Толькі смала, мабыць, недзе па дарозе на галаву капала, бо надта пячэ.

– Смалячанка ты мая... – ласкава шаптаў бацька і нічога вакол болей не Царква Мікалая Цудатворца у горадзе Смалявічы бачыў. Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі Там і жыць сталі, дзе дачушка 2010 год ўратавалася. Спачатку ўтраіх, як і гаварыў вясковец, а потым людзі сталі падыходзіць ды асядаць. Паміж сабою першую сям’ю Смалевічамі звалі. Адтуль і пайшло – Смалевічы, Смалявічы [8, с. 575-584]. Вельмі цікава, што гэтая казка таксама мае на ўвазе тое, што назва горада звязана са смалой, але як цікава і вынаходна гэтая прыдуманая гісторыя звязана з містыкай, з простым жыццѐм сялян, з такой часам непрыдуманай чалавечай гісторыяй. Самы буйны горад на тэрыторыі раѐна – Жодзіна. Горадам ѐн стаў не так даўно. А вырас з невялікай вѐскі Жодзіна Слабада. Старыя рассказваюць, пра мужнага хлопца, які даўным-даўно жыў у гэтых мясцінах…

ылі ў адным месцы чатыры пчаляры-бортнікі, i быў у іх за галоўнага чалавек, якога ўсе яны звалі Жодзін. Ён усім валадарыў, ѐн за ўсѐ i адказваў, калі што надаралася. Падпарадкоўваліся гэтаму пчаляру безагаворачна. Ніхто ніколі не чуў, каб

Ж

27

нехта сказаў слова супраць цi не пагадзіўся зрабіць так, як яму было загадана. Жодзін гэты валодаў i магутнай фізічнай сілай. Такі ўжо быў здаровы ды вынослівы, што куды нi пойдзе, дзе нi будзе – да яго ніхто не прычэпіцца i не асмеліцца напасці, бо такi занятак быў раўназначны смяротнаму прысуду, які быў бы выкананы неадкладна. Сядзелі аднаго разу тры бортнікі, адпачывалі пасля цяжкага працоўнага дня. Неяк міжволі завязалася ў іх размова пра асілкаў. Каго толькі не згадвалі, каго толькі нi прыводзілі ў якасці прыкладу, але ўсе адназначна пагаджаліся, што ў даўнейшыя часы людзі былі намнога здаравейшым і больш вынослівымі чым зараз. Дубы цэлыя выварочвалі, без сякеры і пілы абыходзіліся, голымі рукамі ўсѐ рабілі. Самы стары сярод пчаляроў, якога звалі Вісусам, успомніў пра тое, Парк у горадзе Жодзіна Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі як некалі яму, тады яшчэ падлетку, 2010 год ягоны дзядуля расказваў пра асілка, які цэлыя горы з месца на іншае месца за адным разам перасоўваў.

– Вось возьме гэтак голымі рукамі i цягне, толькi пачырванее, крывѐю нальецца так, што, здаецца, зараз лопне i ўсѐ яму на тым самым месцы будзе.

– Бачыш ты, што вырабляў, – азваўся другі бортнік, якога звалі Свістуном. – Гэта ж калі б ѐн зараз з намі быў, то мы б яго папрасілі, ды i заплацілі б добра, каб толькі ѐн поле наша агульнае ад камянѐў расчысціў. Там жа такія вялізныя камянюкі, што мы i ўтраіх iм рады даць не можам. А тут адзін чалавек усѐ давѐў бы да ладу...

– Звялі таго асілка з белага свету тым, – працягваў Bicyc, – што папрасілі выкапаць глыбокі катлаван, нібыта для княжацкага палаца, ѐн пагадзіўся, бо трэба ж было неяк сям’ю сваю карміць. А на самай справе яго заманілі злыя людзі, каб пазбавіць жыцця. Даўно яны зайздросцілі гэткай сіле i магутнасці, але нічога не маглі зрабіць у адкрытым баі, баяліся. Тады такі хітры ход i прыдумалі. Выкапаў асілак яміну такую, што ўжо ледзьве зямлю з дна на паверхню даставаў кідаць, а княжацкія памагатыя ўсѐ ходзяць вакол ды пакрыкваюць: – Мала яшчэ, мала. Капай глыбей, каб мацней княжацкі палац стаяў, каб потым ніякія буры-навальніцы яму не былі страшныя. Капай... Асілак, якім бы ѐн нi быў здаровым i магутным, а ўсѐ ж стаміўся i паспрабаваў было прысесці, каб адпачыць хоць якую хвіліну. Ды дзе вы такое бачылі? Адразу наляцелі на яго паслугачы i гарлаюць:

28

– Калі будзеш сядзець, то не заплацім i паловы ад таго, што абяцалі. Глядзі, табе дзяцей карміць, а не нам! Не будзеш выконваць, то знойдзем управу!

– Прамаўчаў асілак i зноў за працу ўзяўся. А яны...

– Што яны? – не вытрымаў самы маладзейшы сярод пчаляроў, якога звалі Царква "Збавіцельніца" іконы Божай Маці ў горадзе Жодзіна Адамчыкам. – Няўжо нешта Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі 2010 год благое прыдумалі?

– Благое? – перасмыкнуўся Bicyc. – Каб жа толькі благое, а то такое ўчынілі, што i ў вас зараз валасы на галовах дыбарам стануць...

– То кажы далей, чаго ўжо. Заінтрыгаваў, дык дагаворвай...

– Значыцца, – працягваў Bicyc, выкапаў ѐн такую ямiну, што ўжо i зямлі да верху дакінуць не можа, а слугі пільнуюць, каб не адпачываў. Потым незначэўку цэлае войска падышло i давай камяні вялізныя зверху кідаць, па галаве асілку цэляць. Бiлi да таго часу, пакуль ѐн не ўпаў, а калі ўпаў, то яшчэ доўга малацілі па знямоглым целе камянюкамі, дабівалі... Калі caмі стаміліся, то адпачылі i прыняліся закопваць яміну. А над ѐю яшчэ i курган высачэзны насыпалі на той выпадак, каб не выбраўся, не ажыў багатыр, бо тады iм ніякага паратунку не было б. Так i згубілі дужага чалавека...

– Нелюдзі, – прашаптаў Адамчык i адвярнуўся. Мужчыны паляжалі некаторы час моўчкі, i потым азваўся Свістун: – Мне таксама чуць даводзілася ад старых людзей, што ў нас былi здаравякі, праўда, не такія, як гэты асілак, але сілы немалой... Калі падчас Памятны камень непадалѐку ад царквы бітваў узбройваліся ды выязджалі Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі 2010 год супраць ворагаў, то развальвалі ўдарам

29

мяча цi шаблі сапернікаў ад пляча i да сядла, а галовы, то што тыя гарбузы скоквалі. Пра аднаго надта мне спадабаўся аповед. Ад бабулі чуў. Яна – ад свайго дзеда. Аднаго разу ўсхадзіўся бык на пашы i давай бегаць-ганяцца за каровамі. Не тое, што ix там мілуе, а, наадварот, б’е да смерці са страшнай ciлай. Не глядзіць – старая гэта карова цi цялятка, а раз натрапіў – то i смерць! Пастухі спачатку паспрабавалі неяк з iм справіцца, ды не тут-то было! Як кінуўся на ix бык, то трое паспелі адскочыць, а аднаго на poгi ўзняў i як грохнуў, то было яму тут – апошняе трызненне. Астатнія перапалохаліся i паўцякалі. Людзі баяліся з хацін выходзіць, ваўкі ў адкрытую на жывѐлу палявалі, нібы iм хто падказаў, што зараз вяскоўцы не страшныя, бо не да гэтага ім. Так, можа, цэлы тыдзень працягвалася. Hixто рады раз’юшанаму быку даць не мог. Пакуль адзін стары дзед не выйшаў да суседзяў і не сказаў, што знайшоў паратунак.

– Які? – усклікнулі ягоныя аднавяскоўцы. – Кажы, старэча, не цягні, бо нам кожная гадзіна зараз надзвычай дарагая...

– А што ўжо тут цягнуць. Унук у мяне ѐсць. Яго можна папрасіць разабрацца з быком. Гэта для яго плѐвая справа...

– Для каго – для быка? – не ўтрываўся, каб не пасмяяцца нехта з вострых на язык. Усѐ навокал скалыхнулася ад смеху.

– Ды не, для ўнука, спакойна адрэагаваў стары, – ѐн у мяне крыху ўжо ў сілу ўвайшоў. То няхай i паспрабуе даказаць сабе самому, на што здольны, а то ўсѐ хлопец губляецца, усѐ перапытвае ды распытвае...

– Раз такая справа, то сапраўды, няхай паспрабуе, а раптам што добрае i атрымаецца. Толькі мы, старэча, адразу агаворымся, што небяспечная гэта справа i ўсялякае можа здарыцца. Каб потым мы вінаватымі не аказаліся.

– Ды што вы, людзі добрыя, – адмахнуўся стары, – ѐн жа сам мяне да вас паслаў, каб я вам ягоную просьбу перадаў. I ўнук, i я ведаем, чым рызыкуем, але нельга, каб далей так працягвалася. Скажыце лепей, дзе таго быка шукаць?

– За Ярчыным лугам яго ўчора бачылі. Там насіўся нібы шалѐны.

– То я, людцы, пайду. Заўтра ўнучак будзе таго бычка вашага шукаць, каб з iм разлічыцца. На наступны дзень i сапраўды пайшоў той унук шукаць быка, i што самае дзіўнае – нічога ў руках не меў, акрамя невялічкага кіѐчка, якім можна было толькі напалохаць, але не такога раз’юшанага бугая. Доўга хадзіў хлапчына, але нідзе быка не было. А тая жывѐліна хітрая надзвычай была, нібы воўк, з-за кустоў цікавала за чалавекам, выбіраючы зручны момант для нападу. Вочы крывѐю паналіваліся, капытамі зямлю дзярэ, а з засады не выскаквае, чакае свайго моманту.

Ceў дзяцюк на пянѐк i галаву журботна cxiліў. «Вось, – думае, – людзям паабяцаў, а дапамагчы i не здолею, бо не знайду жывѐліну...» Сядзіць

30

сабе, думу горкую думае i не заўважыў, як задрамаў. Бык жа тым часам падкраўся зусім блізка, узняў свае жахлівыя poгi i паімчаў на спячага чалавека. То добра, што пашанцавала, добра, што нарадзіўся пад божай зоркай, якая яго ў жыцці, мабыць, засцерагала! Калі жывѐліна паімчала, то трэснула голле там-сям, i гэта абудзіла хлапчыну. Ён прачнуўся, але ўхіліцца ўжо не здолеў. Удар прыйшоў па грудзях. Дзяцюк высока ўзляцеў i, разоў колькі перакуліўшыся, гопнуўся долу, толькі рэха пайшло па наваколлі. Бык задаволена мыкнуў i паляцеў дабіваць павержаную ахвяру. Ды пралічыўся бугай, бо хлопец быў надзвычай дужы і паспеў узняцца на ногі. І, як толькі бык падляцеў да яго, трэснуў яму аккурат паміж вачэй. Бык як упаў, так больш і не здолеў падняцца. Вяскоўцы сустракалі хлапчыну, нібы якога вызваліцеля ад цара-цмока.

– Якой жа сілай трэба валодаць, каб быка забіць на месцы, – здіўлена прамовіў Адамчык, нават i ўявіць сабе цяжка... Вісус толькі згодна махнуў галавой і ўсе заціхлі. Глядзелі ў сіняе неба бортнікі і маўчалі, бо добра было вось так ляжаць на мурагу, адпачываць ды перамаўляцца з людзьмі, з якімi ты пастаянна працуеш i якім давяраеш, ведаеш, што яны, калі трэба будзе, абавязкова за цябе ўступяцца. І тут падыйшоў да хлопцаў Жодзін, агледзеў сваіх падапечных і сказаў: – Вось што, хлопцы, тут навіна такая... Я толькі што, па дарозе з вѐскі, заходзіў на наш пчальнік i знайшоў там... козліка.

– Казла? – здзівіўся Свістун.

– Дарма смеяцеся, – сказаў Жодзін. – Козлік той не дзікі, ѐн не збег, і я яго прымкнуў у нашым буданчыку, так што заўтра i мяса свежае будзе...

– А можа, ѐн ад нейкага пастуха збег цi ад старой? А мы яго адразу зарэжам. Нас жа ў зладзеі запішуць. Нельга, мне здаецца, так рабіць, не палюдску ўсѐ гэта...

– Раз ужо вы так вырашылі, то i я з вамі згодны. Заўтра пойдзем па вѐсках ды распытаем, цi не згубіў хто з людзей козліка. Сапраўды, нешта я тут даў маху, не падумаў... Раніцай пайшлі хлопцы на пчалярню, бо працы ў ix там было заўсѐды многа, асабліва вясной і летам: заглянулі ў буданчык i заўсміхаліся: там спакойна спаў козлік; беленькі, маленькі, як тое немаўля.

– Пайшлі, хлопцы, па вѐсках i каб да поўдня ўсе тут зноў былі, сваѐй працай займацца станем, – загадаў Жодзін. А дзе колькі не хадзілі, так і не змаглі знайсці гаспадара жывѐліны. Жодзін тады і кажа: – Раз ужо так здарылася, то будзем яго гадаваць у сябе. Тут, на пчольніку і травы многа, і вада ѐсць, і ад ваўкоў яму пагрозы не будзе. Потым, калі нам спадабаецца, то і казу завядзѐм, гаспадарку агораем. Мы ж таксама людзі, чаго нам такога занятку саромецца.

– Во-во, нам яшчэ тут маладзіц, Жодзін, не хапае, дзетак малюсенькіх, крыкаў іхніх, – падкалоў яршысты Свістун. – Што ж гэта за жытка, калі жонкі няма і ні разу не палаешся...

31

– А што, раз жонка, то і лаянка абавязкова? – наіўна запытаўся Адамчык. На гэты раз ўсе зарагаталі. Разгублены Адамчык пaзipaў па баках, а потым i сам далучыўся да астатніх. Калі супакоіліся, то Bicyc, як найбольш вопытны i спрактыкаваны чалавек, пачаў даводзіць, што жонка – гэта як i чорт, ты яго не чакаеш, а ѐн з’явіўся. Ды чорт яшчэ не надта страшны, бо i ѐн жанчыны баіцца. Так i стаў жыць маленькі козлік на пчалярні. Усѐ добра ішло, усѐ спакойна. Працавалі людзі як i раней, хапала iм усялякіх клопатаў, ды, з-за гэтых будзѐнных драбніц яны i да бяды вялікай дакаціліся. Неяк прыгаў іхні козлік па пчалярні i няўдала за корч зачапіўся, грохнуўся на ўсе чатыры капыты i ледзьве ўзняўся, а калі ўзняўся, то не мог болей бегчы, нават пераступіць з капытца на капытца i то не здолеў, бо зламаў сабе... ножку. Bicyc, а ў той дзень за пчоламі глядзеў ѐн, падбег да козліка, узяў яго на рукі і аднѐс ў будынак. А ўвечары, калі пчаляры даведаліся, што здарылася, Жодзін паpaiў самае простае: – Хлопцы, давайце яму нагу перавяжам ды да якога кіѐчка прывяжам, то яна сама па сабе і зрасцецца. Адамчык, той прапанаваў зусім іншае: – Давайце я яго ў бліжэйшую вѐску занясу, да варажбіткі якой, і яна на месцы ўсѐ зробіць: – Ага, – падкалоў яго Свістун, - там, у той варажбіткі, і застанешся, толькі паглядзі, каб у яе зубы свае былі, а то, можа, ужо ад старасці павыпадалі, то тады табе ѐй жаваць давядзецца. На гэты раз ніхто не засмяяўся. Тым нe меней Адамчыка ў вѐску не адпусцілі. Перавязалі жывѐліне нагу і прыкруцілі да гладкааструганага кіѐчка. Так козлік і кульгаў непадалѐку. Сваімі няўмелымі скачкамі зараз ѐн толькі выклікаў спачувальны смех у бортнікаў: – Глядзі, як сівы козлік шпацыруе, нібы як начальнік, – не змаўчаў Свістун.

– Як Свістун! Да дзевак на вячоркі паклыпаў,– удакладніў Вісус.

– Ага, – згадзіўся Адамчык, – надта падобна. Як толькі ѐн так сказаў, то ўсе, і Свістун таксама, заліліся смехам. Жодзін і той не ўтрымаўся. Аднойчы, калі ўжо добра змяркалася, а на пчалярні з мужчын былі Жодзін і Свістун, усхадзілася бура, ды такая, што дрэвы высачэзныя і таўшчэнныя з каранямі выварочвала. Жодзін прапанаваў свайму сябру: – Трэба глянуць, што робіцца, бо так можам усіх пчолак за адну ноч страціць.

– Ага, – пагадзіўся адразу той. Выскачылі з хацінкі і ажно жахнуліся: дрэвы валіла, нібы тоненькае голле якое, і перакідала на дзесяткі метраў. Але пчалярня стаяла нібы ў даліне, і таму ѐй небяспека не надта пагражала, а вось жыллѐ пчаляроў было

32

ў небяспецы. Таму мужчыны вырашылі перабрацца ў нізенькае кустоўе, дзе б ім бура нічым не пагражала. Свістун сказаў Жодзіну: – Трэба ж козліка нашага забраць...

– Забяры і пайшлі далей, перачакаем, пакуль перашуміць. Селі ў кустоў’і, добра там, але вецер наскрозь прадзімае. Таму развялі агеньчык. Касцѐл Маці Божай Фацімскай ў горадзе Жодзіна Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі Угрэліся і паснулі, козлiк 2010 год таксама ля ix прылѐг, ды занадта блізка ад вогнішча. Таму, калі пчаляры паснулі, то агонь стаў моцна прыпякаць, а жывѐліна нават i не пачула, як задымілася анучка на зламанай назе. Прачнуўся козлік ад невыцерпнага болю i кінуўся ўцякаць. Ведама ж, бег, куды вочы глядзелi і выскачыў прама на пчалярню. Дастаткова яму было там кінуцца туды-сюды, i зыркае полымя ахапіла ўсе вуллі і перакінулася на лес. Калі мужчыны прачнуліся, ужо было позна што-небудзь ратаваць. Пастаялі раніцай пчаляры на месцы сваѐй былой пчалярні, азірнуліся сумна i пайшлі жыць на новае месца. Праўда, ужо не толькі пчоламі займаліся, але i іншай вясковай гаспадаркай. Дружна жылі адзін аднаму дапамагалі, а паселішча сваѐ назвалі Жодзіна Слабада, а потым ужо яно горадам Жодзіна стала [6, с. 584-592].

33

Вёскі Шмат вѐсак на беларускай зямлі. Некаторыя так падобны адна на адну, што нават назвы аднолькавыя маюць, бо назвы ім прыдумвалі простыя людзі, абапіраючыся на свой вопыт і густ. Здольнасць беларускага народа ў словатворчасці вельмі добра праявіла сябе ў назвах, звязанных з геаграфічнымі тэрмінамі. Як ўжо казалася вышэй, Беларусь мае шмат лясоў. Людзі часта сяліліся каля лесу і назвы сваім паселішчам давалі суадносныя: Арэшнікі (Забалоцкі с/с), Асіннік (Жодзінскі с/с), Сасновая (Азярыцка-слабадскі с/с), Явароўшчына (Пекалінскі с/с), Яловіца (Жодзінскі с/с), Ялоўка (Жодзінскі с/с), Лазовы куст (Пятровіцкі с/с)…

дкупілі аднойчы ў пана два бедныя мужыкі, якія шмат гадоў збіралі капейчыну да капейчыны, тры дзесяціны добрай, урадлівай зямлі, каб пабудавацца на ѐй i гаспадарыць. Дзе ж толькі паставіць хаты, шкада ж кожнай пядзі дарагой зямелькі. Доўга яны разважалі ды меркавалі i нарэшце вырашылі каля самага краю свайго ўладання, непадалѐку ад рэчкі высеч вялізны лазовы куст i на яго месцы пабудавацца. Справіліся з лазой – высеклі, выкарчавалі, нават галіны спалілі. Як i задумалі, збудавалі па хаце i пачалі жыць. Перазімавалі, а вясной, ледзь толькі сышоў снег, яшчэ i травіца не паспела зазелянець, бачаць, пасярод двара, на гародзе, ды i пад сценамі хат – усюды прабіўся лазняк. Нічога не падазраючы, зноў узяліся мужыкі за сякеры i павысякалі амаль паўмятровыя лазовыя парасткi. Ды дзе там! Выйшлі раніцай скаціну дагледзець, а за ноч лаза ўжо на цэлы метр вымахала. Мужыкі зноў за сякеры i на гэты раз усю лазу, аж да апошняга прутка, высеклі, сабралі i спалілі на вогнішчы. Не дапамагло: за ноч зноў увесь двор лазой зарос. Зразумелі нарэшце мужыкі, што тут нешта нядобрае, i больш не чапалі лазу. Вырашылі пачакаць, паглядзець, што ж далей будзе. А далей не стала мужыкам ад той лазы ніякага жыцця. Так яна разраслася, што ўсѐ на градах пад ѐй засохлазагінула, а праз двор, да паветак ці на дарогу, як па густым лесе, даводзілася пpaбiрацца. Заходзілі суседзі, глядзелі на дзівосны лазняк, шкадавалі мужыкоў, розныя парады давалі, як ад кустоў пазбавіцца, Хто paiў пад карат солі падсыпаць, хто – вадой заліць, а хто i наогул казаў, што трэба зімы дачакацца, можа, вымерзне жывучае кустоўе.

I вось аднойчы завітаў да тых мужыкоў дзядок, увесь у белым адзенні, з кульбай у руцэ i пустой торбачкай за плячыма – вады папpaciў напіцца. Ды

А

34

толькі напаілі яго шматпакутныя спагадлівыя гаспадыні не вадой, а малаком салодкім, халодненькім. Азірнуўся вакол дзядок i кажа: – Што ж вы, людцы родненькія, у такім дзікім кустоўі жывяце, а мне нават i не скардзіцеся? А жанчыны яму ў адказ: – Ды які з таго толк. Каму мы толькі не расказвалі пра сваю бяду, чые толькі парады не выконвалі – i солі пад карат сваѐй лазе падсыпалі, i тапілі, i вымаразіць спрабавалі – нічога не дапамагае, як расла, так i расце безупынна. У нас ужо i рукі паапускаліся, адзін, відаць, паратунак – кінуць гэтае месца i на новае перабрацца. Уздыхнуў дзядок, зірнуў яшчэ раз на лазу, якая ўжо i хаты перарасла, i кажа: – Не, дачушкі, калі мяне паслухаеце i ўсѐ, што скажу, зробіце, не давядзецца вам на новае месца перабірацца. А зробіце вось што. Дачакайцеся першага дожджыка, як замжыць, асцярожна кожную лазінку выкапвайце, i нясіце хутчэй да рэчкі, i там, на беразе, як найглыбей пасадзіце. I калі наказ мой дакладна выканаеце, то ўвесь той куст да вясны сам да рэчкі перабярэцца. Расказаў пра ўсѐ гэта дзядок, падзякаваў за малако салодкае, выйшаў за брамку i адразу ж знік невядома куды. Хаця асабліва i не паверылі дзядку мужыкі i жанчыны, але ўсѐ-такі пакуль імжыў першы, пасля той размовы, дожджык, перанеслі са свайго двара i пасадзілі на беразе Волмы пучок лазовых пруткоў. I ўсѐ спраўдзілася, як i казаў той дзядок. За які-небудзь тыдзень высахла лаза на двары i на гародзе, аж да апошняга прутка. А на голым беразе Волмы вырас малады лазовы куст. Вось ад тых дзвюх хацінак i пайшла вѐска. I хаця нi ў кога больш на двары лаза не расла, нават не з’яўлялася, вѐска усѐ ж паспела атрымаць сваю назву з-за таго злашчаснага куста. Так яна – Лазовы Куст – за ѐй i засталася.

[9, с.31-33] У некаторых назвах слова лес паяўляецца без усялякіх словаўтварэнняў, напрыклад Чорны лес (Смалявіцкі РВК), Бабін лес (Жодзінскі с/с) [5, с. 24]. Існуе пра апошнюю вѐску і асобнае паданне…

днаго разу, a калі гэта здарылася – ніхто дакладна не памятае, на нашу зямлю напалi сасы (гэтак нашы продкі называлі шведаў). Нечакана здарылася такое ліха. Не паспелі добра да адпору ворагаў падрыхтавацца мясцовыя жыхары. Мужчыны пастаянна пад страхам хадзілі, што ў любы момант чужынцы напасці маглі, таму калі прыскочылі

А

35

вершнікі i данеслі князю, што ворагі перайшлі мяжу, дружна ўскочылі на коней i памчалі сустракаць няпрошаных гасцей. Дома засталіся толькі старыя, малыя ды жанчыны. Усе спадзяваліся, што ў хуткім часе, як нярэдка здаралася, вернуцца іхнія родныя з перамогай. Але на гэты раз было паіншаму. Прыскакаў запылены вершнік на ўзмыленым кані i, папрасіўшы вады, прыпаў да гладыша з малаком, а потым, перавѐўшы дух, загаварыў: – Людзі добрыя! Разбілі нас сасы... Разбілі княжацкую дружыну, бо надта ж многа ix было... На кожнага нашага воя даводзілася па пяць-дзесяць чужынцаў... Паспрабуйце тут змагацца, калі нават i паварочвацца ў сядле не паспявалі. Самога князя, цяжкапараненага, адвезлі i схавалі ў непралазнай пушчы, дзе ѐн i ляжыць зараз з усяго нейкім дзясяткам ацалелых у сечы дружыннікаў. Таму ўцякайце, пакуль ѐсць магчымасць. Хавайцеся па толькі вам вядомых балацінах ды выспах сярод лясоў i там чакайце, пакуль наш князь выздаравее ды збярэ новую дружыну. А там ужо мы з вopaгамі паіншаму пагаворым... Уцякайце родныя, беражыце нашых дзяцей, бо яны ж наша будучыня, яны наша спадзяванне. Можа, ім давядзецца біцца з захопнікамі-сасамі. Уцякайце...

– То перадыхні i ты, чалавеча, – выдыхнуў нехта з вяскоўцаў, – стаміўся вунь як, зараз з сядла ўпадзеш. Паспі гадзіну-другую, а потым i далей можаш скакаць. Мы павартуем, не бойся...

– Дзякуй вам за спачуванне, каханыя мае, але не магу я нi на хвіліну затрымлівацца ў вас, бо трэба скакаць у іншыя паселішчы, таксама папярэджваць людзей аб небяспецы.

– То, можа, хоць чым-небудзь дапамагчы табе можам, чалавеча? Ты не саромейся, гавары, што трэба, абавязкова выканаем, – зноў данеслася з натоўпу.

– Дапамагчы? – перапытаў вершнік i ўстрапянуўся. – Можаце дапамагчы... Ведаеце што: збірайцеся caмi i пашліце пасланцоў па бліжэйшых паселішчах, бо я ўсѐ роўна ўcix папярэдзіць адзін не паспею. А так усе разам мы вельмі многіх ад смерці выратуем... Так вырашылі, гэтак i зрабілі. Паляцеў вершнік стралой у адным накірунку, а найбольш вынослівыя ды кемлівыя з мясцовых жыхароў – да бліжэйшых населеных пунктаў, каб папярэдзіць аб небяспецы. Астатнія вяскоўцы доўга не марудзілі, а, як iм i paiлi, закапалі самае каштоўнае, хатні нажытак прыхавалі, дзяцей з сабой пабралі жывѐлу i пакіравалі ў глухія лясныя нетры, дзе i з мясцовых далѐка не кожны мог свабодна арыентавацца, асабліва ў час, калі ўсѐ навокал квітнела i зелянела, а незнаѐмаму воку здавалася аднолькавым. Доўга заблытвалі сляды, каб не падкраліся потым знячэўку чужынцы, не захапілі знянацку. Ды яшчэ ж i тое трэба было ўлічваць, што рухаліся жанчыны i дзеці, а дзе ж гэта вы бачылі каб яны нешта надта хутка рабілі?

Xiбa што з мужыкамі палаяцца, то тут калі ласка. Дзеці патаміліся, пачалі плакаць, але спыняцца нельга было, бо гэта магло дрэнна скончыцца. Таму каго прасілі, каму пагражалі, але iшлi i ішлі. Наперадзе незвычайнага абозу

36

шоў старэнькі дзядулька. Бойка кipaваў, здавалася, неяк смешна падскокваў ды, пастаянна азiраючыся назад, паціху гаманіў: – Трэба яшчэ далей, яшчэ, родненькія. Да маѐй мясціны вѐрстаў з дзясятак добры будзе. Пайшлі- пайшлі, а там ужо ўсе разам адпачнѐм. Не будзе каго баяцца. Туды ніхто не дабярэцца. Добра сказаць – дзесяць вѐрстаў, гэта калі па добрай дарозе, а калі па лясной? I хто ix увогуле тыя вѐрсты мераў? А можа, яны з гакам? А гак той яшчэ сколькі ж... Ледзьве на нагах трымаліся, а ўсѐ ж ішлі наперад. Недзе ажно пад полудзень наступнага дня дзядулька радасна ўсклюнуў: – Ну вось, родненькія, бачыце высокія дубы?

– Бачым, дзядулька, – адказалі яму тыя, хто яшчэ здолеў размаўляць.

– Бачым...

– Вось за імі i будзе той самы мой востраў. Туды мала хто i з маіх сучаснікаў дарогу ведаў, а з вас то, можа, ніхто i не бываў. Чужынцам, думаю, таксама дарога туды будзе замоўлена. Xiбa хто з нашых прывядзе, даруй, Божа, мне такія думкі...

– Ды хто ж прывядзе, дзеду, калі мы ўсе сюды пайшлі, дома нi душы не засталося, – азваўся звонкi хлапечы голас.

– Заўсѐды так, унуча, здаецца, а на самой справе паварочваецца ўсѐ іншым бокам. Заўсѐды знойдзецца які-небудзь злачынца...

– Кінь, стары, а то на самой справе накаркаеш бяду якую, – азвалася старая бабулька, якая клыпала ўсю дарогу нароўні з астатнімі.

– Я нічога дурнога на розуме не меў нават, але, неяк само вырвалася, – пачаў апраўдвацца праваднік. За такімi лянотнымі перамовамі нарэшце дайшлі да месца прызначэння, i дзядулька сказаў: – Вось тут i жыць станем, тут i сядзем... Усе адразу, нібы падкошаныя, паваліліся на зямлю i захраплі на розныя галасы. Не спаў толькі стары праваднік. Ён сядзеў на невысокім пеньчуку i нібыта ўглядаўся ў той бок адкуль яны толькі што прыйшлі. Не цяжка было здагадацца, што гэты чалавек застаўся вартаваць сон іншых. На наступны дзень усѐ стала на свае месцы: старыя i падлеткі майстравалі часовае жыллѐ як для людзей, так i для жывѐлы, жанчыны спрабавалі нешта зварыць, каб накарміць дзяцей i пад’есці самім. Нават самую сапраўдную варту выставілі i аднеслі яе вѐрстаў за колькі ад месца жыхарства, каб, на выпадак чаго, паспелі папярэдзіць аб небяспецы. Так i зажылі вяскоўцы ў гэтым лясным паселішчы. Можа, гэтае слова i не надта падыходзіла для такога лагера, але людзі сапраўды жылі хоць i знаходзіліся пастаянна ў прадчуванні бяды. На шчасце, яе болей не здарылася. Але калі прайшоў месяц, усе зразумелі, што цяпер трэба рыхтавацца да зімы, а гэта азначала – будаваць больш прыстасаваныя да халадоў i завеяў памяшканні. Няхай сабе гэта былі не хаты i пуні, а зямлянкі i паўзямлянкі – усѐ роўна майстэрства тут адпаведнае патрабавалася. Кіравалі

37

ўсѐй працай старыя, якія caмi ўжо ледзьве хадзілі, а выконвалі без пары ўзмужнелыя падлекі ды, зноў жа, жанчыны, на плечы якіх выпалі ўсе цяжкасці гэтай навалы. Неяк агоралі сабе будыніцы i перажылі першую суровую зіму, а вясной заўсѐды весялей i вальней людзям дыхаецца. Пачалі ўжо палеткі шукаць бліжэй, каб жыта якое сеяць, агародніну садзіць. Адным словам, жывыя пра жывое дбаюць. Аднаго разу i не заўважылі нават, як у паселішчы з’явіліся ўзброеныя вершнікі. Спачатку надта спалохаліся вяскоўцы, падумалі, што гэта чужынцы, але потым пазналі ў адным з ix таго самага дружынніка, які папярэджваў ix аб небяспецы. ЁН зарагатаў i гучна вымавіў: – Колькі нi ехалі – усѐ пуста i пуста, а тут нейкі Бабін Лес. Як сказаў, так i засталося назаўсѐды... [6, с. 592-595] Наяўнасць на беларускай зямлі спрадвеку вялікай колькасці хваѐвых лясоў тлумачыць, чаму тут вельмі папулярная назва населенных пунктаў, якая мае ў сваѐй аснове корань бор. [5, с. 23] Ёсць, напрыклад, такія вѐскі і ў Смалявіцкім раѐне: Зялѐны бор, Прыбор’е (Жодзінскі с/с). Зайздросную лінгвістычную здольнасць выявілі нашыя продкі ў выкарыстанні слова ліпа для наймення сваіх паселішчаў [5, с. 25]: Ліпкі (Пліскі с/с), Ліпнікі (Азярыцка-Слабадскі с/с), Малыя Ліпкі (Пліскі с/с), Падліп’е (Куркаўскі с/с). Не менш шырокі спектр словаўтваральных сродкаў можна сустрэць са словам дуб і дубняк (у сэнсе дубовыя зараслі ці малады дубовы лясок), дуброва (спачатку абазначала дубовы, а цяпер ліставы гай) [5, с.

25]: Дубнікі (Куркаўскі с/с), Дубовікі (Усяжскі с/с), Дубрава (Прылепскі с/с), Дуброва (Драчкаўскі с/с), Дуброва (Куркаўскі с/с), Дуброўка (Забалацкі с/с), Паддуб’е (Жодзінскі с/с), Старая дуброва (Куркаўскі с/с). Не трэба забываць і аб тым, што Беларусь краіна, дзе даволі шырока распаўсюджаны бярозы: Бярозавая гара (Пятровіцкі с/с), Бярозавіца (Жодзінскі с/с), Крывая бяроза (Усяжскі с/с). Шмат сваіх назваў вѐскі атрымалі ад свайго месцазнаходжання: напрыклад, побач з вадой: Белая лужа (Жодзінскі с/с), Верхняе Возера (Пліскі с/с), Вялікае і Малае Залужжа (Азярыцка-Слабадскі с/с), Прудзішча (Юр’еўскі с/с), Станок-Вадзіца (Забалкі с/с), Студзѐнка (Куркаўскі с/с), Узбярэжжа (Усяжскі с/с), Забалацце (Куркаўскі с/с), Забалацце (Забалацкі с/с), Замосце (куркаўскі с/с), Зарэч’е (Пліскі с/с), Зарэч’е (Пятровіцкі с/с), Кыніца (зараз на тэрыторыі Смалявічы) і інш. Многія назвы так ці інакш звязаны з гарыстай мясцовасцю: Сінія горы (Драчкаўскі с/с), Высокае (Прылепскі с/с), Высокая Горка (АзярыцкаСлабадскі с/с), Высокія Лады (Жодзінскі с/с), Загор’е (Забалацкі с/с), Загор’е (Пятровіцкі с/с), Крутая Гара (Жодзінскі с/с) і інш. А пра адну з такіх назваў мы вам зараз раскажам…

38

алісьці i гара, на якой тады не было лесу, i вѐска называлася Лісінай Гарой. Па кустах i балотах палявалі, жыравалі лісіцы, але норы свае рабілі на гары, дзе было сушэй i цяплей, чым у нізіне. Неўзабаве каля падножжа гары пачалі сяліцца людзі. Лісіцы перайшлі на вяршыню, а затым i зусім сышлі, пакінулі аблюбаваны пагорак. Потым вѐску называлі Гарой. Толькі было незразумела, што за гара, шмат ix вакол, як адрозніць?.. Так i не прыдумалі для сваѐй гары адметнага імя. Дапамог выпадак. Прыехалі аднойчы з горада хлопцы. Абодва яны маладыя, дужыя i занадта ўжо цікаўныя. Пачалі кругом ды навокал распытваць жыхароў, ці не стаяў некалі на гары панскі замак-палац, ды не засталіся ад яго якія скляпенні?.Людзі адказвалі, што нічога пра гэта не ведаюць, нават ад дзедаў свaix не чулі. Але хлопцы не паверылі, павысякалі на адхоне гары кусты i пачалі капаць яму. Кожны каменьчык, што трапляўся пад руку, уважліва разглядвалі, правяралі; гліну адмыюць ды на зуб спрабуюць, а пясок нават праз рэшата прасейвалі. Тры дні i тры ночы капалі тыя хлопцы яму i ўсѐ каменьчыкі i пясок правяралі. Прыйшоў да ix неяк стары дзядок, паглядзеў, як яны ў той яміне змучыліся, схуднелі, i кажа: – Што ж гэта вы, сынкі, пакутуеце тут? Ці ж можна так мардаваць сябе!.. Паглядзіце, вунь які дзянѐк добры, як вакол золата зіхаціць. Кінулі хлопцы свае рыдлѐўкі, утаропіліся, збянтэжаныя, на старога: – Дзе, дзе, дзядок, золата?..

– Вылазьце, пакажу, падзялюся з вамі, – з хітрай усмешкай адказвае дзядок. Павыскаквалі хлопцы з ямы, азіраюцца, а дзядок ім i кажа: – Ды xiбa ж вы не бачыце, колькі яго на нашых бярозах. А было тады бабіна лета, цѐпла, суха. Пераглянуліся хлопцы ды раптам як зарагочуць. Падышлі да дзядка, руку паціскаюць, дзякуюць: – Нам сказалі, а мы, дурні, паверылі. Дзякуй вам, дзядуля, што навучылі, ад марнай працы пазбавілі. Закінулі няўдалыя шукальнікі золата свае торбы за плечы i пайшлі. Вось з таго выпадку, з тых лѐгкіх слоў мудрага дзядка i знайшлося нарэшце для вѐскі яе поўнае імя – Залатая Горка [9, с. 110-111].

К

Тое, што Беларусь з’яўляецца цэнтрам Еўропы, даўно ўжо вядома. Так і цэнтральная тэрыторыя рэспублікі скрозь пранізана шматлікімі дарогамі і сцежкамі: Дарожны (Жодзінскі с/с), Магістральная (Азярыцка-

39

Слабадскі с/с) і інш. З некаторымі такімі назвамі звязана некалькі цікавых гісторый. Так, напрыклад, вѐска Рабы Слуп, якая зараз з’яўляецца ўжо часкай горада Смалявічы, ляжыць на старой дарозе, якая некалі звязвала Мінск з гарадамі ў Маскоўскім напрамку. Пра паходжанне назвыгэтай вѐскі існуе цікавая легенда.

аней там была дарога, а па-над дарогай раслі ліпы. Ехала тудою імператрыца. У карэце яе зламалася калясо. Яна тут спынілася, каб адпачыць і паправіць паломку. На тым месцы пачалі засяляцца людзі, а каб помнілі, што праязджала тут сама імператрыца, паставілі рабы слуп. Пазней пачалі называць так вѐску – Рабы Слуп [7, с.

639].

Р

Не шмат, хто ведае, але такая назва як Калюга (Смалявіцкі РВК) таксама звязана са скрыжаваннем дарог…

алісьці даўным-даўно на месцы гэтай вѐскі было непраходнае балота, вакол якога – лясы і каляі, якія ў народзе называваліся калугамі. Менавіта на месцы гэтага балота і калуг узнікла вѐска, якая мела першапачатковую назву Калужа, што азначае лужына, бруд. Але з цягам часу гэта вѐска атрымала новую назву Калюга [7, с. 639].

К

Працавіты беларускі народ любіў спрадвеку называць месцы свайго пражывання словамі, якія ўвасаблялі характэрны для таго ці іншага куточка нашай зямлі від вытворча-гаспадарчай дзейнасці. Каштоўнасць такой катэгорыі тапаніміі ніяк нельга прыменшваць, бо на падставе яе можна дакладна уявіць, чым некалі займаліся нашы далѐкія і блізкія прашчуры [5, с. 26]: Ганчароўка (Забалацкі с/с), Дзямідава Жэсць (Пліскі с/с), Заброддзе (Куркаўскі с/с), Замлынне (Жодзінскі с/с), Кавалѐўшчына (Прылепскі с/с) і г.д. Шмат назваў можна сустрэць са словам "руда". На Беларусі каля 80 назваў з коранем "руд". Такая назва падказвае, што паселішча ўзнікла 40

ў той мясціне, дзе некалі здабывалі ці выплаўлялі з балотнай руды жалеза [12]. Такія назвы ѐсць і й Смалявічцім раѐне, напрыклад вѐска Рудня (Прылепскі с/с) Вось пра такога працавітага беларускага хлопца і яго сварлівую жонку будзе наступнае паданне…

ыла тут адна надта старая жанчына. Гаспадаркi ўласнай не трымала – жыла адна, а каб неяк пракарміцца, хадзіла па падвор’ях вяскоўцаў i прасіла ў каго бульбы, у каго кавалачак сала, у каго хлеба ці крупы, i гэтак жыла. Аднаго разу прыйшла яна да жанчыны i стала гаварыць, каб ѐй крыху клубніц саступілі, маўляла, што нешта дрэнна сябе адчувае, а калі паесць ix, то адразу i выздаравее. У жанчыны ягад гэтых не так i многа было, але адмовіць яна не магла. Насыпала у рэшата клубніц, бабулька падзякавала шчыра дый кажа: – А мая ж ты маладзічка, дзякуй табе вялікі. Але яшчэ хачу запытацца, ці не хворая ты, ці не баліць у цябе што, Вытворчы комплекс у вѐскі Шыпяны бо нешта ты надта белая... Мабыць, Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі 2012 год хварэеш. а прызнацца баішся. Але мне можаш смела казаць, я нікомy i слова не перакажу, а цябе вылечу, пабачыш... Жанчына асмелілася і кажа: – У мяне нічога так асабліва не баліць, няма чаго скардзіцца. Толькі вось са страўнікам нешта не тое робіцца. Не магу свежых харчоў ecцi, не магу салѐнага нічога пакаштаваць – усѐ назад выходзіць. Не паспею з’есці, а ўжо ваштуе. Калі можаце, то дапамажыце. Болей i скардзіцца няма на што. Вось i ўся праўда, бабуля... Узрадавалася старая, відаць, ад таго, што мае магчымасць аддзячыць за дабрыню i ласку, за спагаду да яе, i кажа: – Добра, што прызналася. Зараз мы за адну хвіліну гэтую хваробу з цябе выганім. Толькі глядзі, усѐ старанна паўтарай за мной, нічога не перайначвай.

Ж

41

Вытворчы комплекс у вѐскі Шыпяны Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі 2012 год

Сказала так, дастала нейкі танюсенькі лісточак з-за пaзуxi i запатрабавала гарачай вады. Падала тая ѐй чыгунок з печы, яна туды той лісточак укінула i памешвае. Памешваць памешвае, а яшчэ i прымаўляе, ды па вокнах зіркае, каб ніхто не падглядваў i не падслухоўваў. Спачатку ўсѐ сама рабіла, потым да сябе паклікала, пасадзіла жанчыну насупраць i кажа: – А зараз, родненькая, паўтарай слова ў слова. Што я скажу, тое i ты гавары, бо іначай не выйдзе ў нас нічога...

Пасля бабулька і кажа: – Цяпер, маладзічка, нічога не палохайся, не бойся. Усѐ будзе добра. Пабачыш. Гэтай хваробы ў цябе да смерці не будзе. Яна прэч пайшла... Жанчына спачатку не паверыла, але прайшоў тыдзень, другі, цэлы месяц, а страўнік жанчыну ніводнага разу не патурбаваў. І зразумела яна, што бабулькіна варажба мае сапраўдную сілу. А такіх людзей звалі ў той вѐскі шаптунамі, але можа і неяк па-іншаму. Людзі кажуць, што з гэтым і звязана назва вѐскі… [6, с. 607-608] А вось вам яшчэ адна таямнічая гісторыя… адной жанчыны быў на галаве каўтун. Здаецца, нічога страшнага, сядзіць сабе ў валасах i няхай сядзіць, ды не так усѐ гэта. Справа ў тым, што галава ў хворага на каўтун пачынае балець i не дае спакою чалавеку нi днѐм, нi ноччу. Круціцца, бедалага, крычыць, стогне, на дапамогу кліча, а выратавацца сам не можа. Акрамя варажбітаў, ніхто такую хваробу ў тыя часы не вылечваў. Звіўся гэты каўтун у яе на галаве i хоць ты памірай, а выратавацца нельга. Жанчына зусім маладая была, дзетак трое малых мела. Плачагалосіць, свой лѐс-долю праклінае. Ужо ўсе вясковыя варажбіты да яе ў хату прыходзілі, але выратаваць не браліся, гаварылі, што у ix сілы не хопіць для такога. Аднаго разу, пад самы вечар, прыйшоў у вѐску падарожны i падышоў да хаты, каб папрасіцца пераначаваць: Гаспадар пачуў такія словы дый адказвае:

У

42

– Я табе, добры чалавек, нічога не шкадую, але ў мяне няма нават скарынкі хлеба. Дзеці i тыя галодныя спаць кладуцца. Жонка хворая, не сѐння-заўтра ў iншы свет, адыдзе... Спаць магу i на сена пакласці, у гумне месца ѐсць, а вось адносна іншага – прабачай. Не я ў гэтым вінаваты. Было б у мяне ўсѐ ў парадку, то i табе больш пашанцавала б. Прабач яшчэ раз, чалавеча...

– Нічога, нічога. Што ты Вытворчы комплекс у вѐскі Шыпяны Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі ў мяне прабачэння просіш? I, 2012 год xiбa ж ты ў нечым вінаваты? Было б у цябе добра, то i мяне па-іншаму спаткаў бы. А што, калі не сакрэт, з тваѐй жонкай, пане гаспадар?

– Да ў маѐй жонкі каўтун на галаве звіўся, дзесьці з самага дзяцінства. Спачатку нічога страшнага не было, але потым усѐ ўскладнілася. I бачыце, што атрымалася... Жонка памірае, а зусім жа яшчэ маладая. З чаго толькі такая хвароба з’яўляецца?

– 3 чаго, кажаш? – перапытаў падарожны.– Паслухай уважліва: калі дзень у дзень цяжка працаваць ды ecцi адну нішчымную бульбу, то i з’яўляецца такая дзіўная хвароба. Яе можна вылечыць. Я дапамагу вам, не сумнявайцеся.

– Чалавеча, ды я табе апошняе аддам, толькі выратуй маю жонку. Нічога не пашкадую. Дзецьмі cваімі клянуся i прашу – дапамажы...

– Дапамагу, чаму не, толькі перастань прасіць. Раз я паабяцаў, то заўсѐды слова сваѐ стрымліваю. Вядзі да хворай. Трэба вады цѐплай і малака свежага, калі ѐсць, хоць крышку. Заварым майго зелля, дамо выпіць, памажам галаву, і ўсѐ пройдзе. Вось пабачыш… Падвѐу гаспадар падарожнага да жонкі, а тая ўжо надумала з дзецьмі сваімі развітвацца назаўсѐды. Стары вандроўнік звярнуўся ласкава да малых: – Ідзіце, дзеці, пагуляйце, сваімі справамі займіцеся, а мы з вашай мамай пагамонім. А ты, пане гаспадар, падрыхтуй тое, што я табе казаў, ды нічога не пераблытай, не перарабляй на свой густ. Пагаманіў, пагаманіў стары з маладзіцай, а потым павярнуўся i паклікаў: – То й давай ужо мой узвар, пане гаспадару. Узяў, даў выпiць крышку, потым старанна галаву ўсю вымазаў i ўстаў: – Ну вось, а праз пару дзѐн я састрыгу каўтун, i на галаве пачнуць pacцi звычайныя валасы. Зараз cпi, каханенькая, сілы набірайся, галава табе болей балець не будзе.

43

I сапраўды. Пажыў падарожны ў гаспадара пару дзѐн i састрыг каўтун з галавы. Ён, як шапка якая, упаў, а на яго месцы закучаравіліся прыгожыя валасы. Гаспадар рады, гаспадыня не ведае, як дзякаваць свайму выратавальніку, а ѐн, пасміхаючыся, толькі i пpaмовіў у адказ: – Ай, якія там лекі, шыпуны нейкія. Пару разоў пашаптаў, i ўсѐ. Дык людзі яго ў падзяку з сабою жыць пакінулі, а разам з дзедам i назва засталася – Шыпяны. Толькi крыху, як бачым, перайначаная [6, с. 608-610]. А старажылы рассказваюць такую вось анекдатычную гісторыю пра паходжанне назвы вѐскі.

В

ѐска названа ў гонар пана, якога звалі Шып. Ён шмат піў, i калі яго бачылі п’яным, гаварылі «Шып п’яны». З таго i пайшла назва вѐскі Шыпяны [5, с. 640].

Цікава, што ў тым раѐне шмат такіх назваў, менавіта таму, што стаяла ў ваколіцы, ў вѐсцы Алесіна, вінакурня. Тут можна сустрэць такія назвы як Дабраводка і Заброддзе. Непадалек ад Шыпян, дзе калісьці было вылікае памесце, гісторыя якога звязана з такімі знакамітымі ў Беларусі прозвішчамі як Манюшка і Ваньковічы, знаходзіцца вѐска Алесіна (Куркаўскі с/с) [11, с. 123]

алісьці тут было панскае памесце. А ў тога пана была вельмі прыгожая дачка Алеся. Многія хлопцы заглядаліся на прыгажуню, шмат жаніхоў сваталася да яе. А яна ні на каго не звяртала ўвагі. Аднойчы зімой Алеся цяжка захварэла і праз некаторы час памерла. Вельмі цяжка перажываў смерць дачкі бацька, а пазней ѐн назваў сваѐ памесце Алесіна [7, с.

К

639-640].

Вытворчы комплекс у вѐскі Алесіна Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі 2012 год

44

Старажылы расказваюць і такую легенду... то пан спецыяльна пабудаваў памесце, як пасаг дзеля сваѐй любай дачкі. І што панская дачка не хварэла, а ўтопла. У тым самым невялічкім возеры, што ляжыць пасярод вѐскі. Бацька ж яе, каб больш ні з кім такога гора не здаралася вырашыў зрабіць дарогу праз возера: так яно і зараз яно, возера, падзяляецца шырокай дарогай, праз якую ажыццяўляецца ўвесь рух у вѐсцы.

Ш

Возера ў вѐскі Алесіна Фотаздымак зроблены падчас экскурсіі 2012 год

Вось такія цікавыя містычныя гісторыі звязаны з назвамі тутэйшых вѐсак. Вось яшчэ адна для вас. Верыць ѐй ці не – вырашайце самі…

паселішчы жылі мужык ды жонка. Нічым асаблівым сям’я не вылучалася, хіба што тым, што жонка надта ж не любіла свайго гаспадара. Як толькі прачнецца, вочы прадзярэ, то давай на яго па-усялякаму лаяцца. Такога нагаворыць, што каб яно здзейснілася, то ў адзін момант ад мужыка толькі гурбачка попелу засталася б. Гэта ж падумаць трэба! Бацьку cвaix дзяцей i такога жадаць! Ды для ліхой бабы усѐ было проста, як свіснуць: – Каб жа ты нoгi не валачыў! Каб жа табе мая ежа колам у горле стала! Гаспадар спрабавау лагодна супакойваць сваю палавіну, але тая ў адказ яшчэ болей разыходзілася: – Каб з цябе твае дзеці смяяліся, як ты з мяне спрабуеш! Няхай першае ж дрэва па дарозе сѐння на галаву тваю дурную зваліцца!

– Што я ўжо такога дрэннага з самае раніцы зрабіў?

– То ты яшчэ i не ведаеш? То ты яшчэ i дапытваешся, бессаромная твая душа?! Каб жа табе за гэта за адзін дзень сто грахоў на душу ўпала! Я ж табе пакажу, злыдзень ты рыжавалосы!

У

45

Бачыў мужык, што жонку не утаймаваць, i, нават не пад’еўшы добра, збіраўся з хаты як мага далей, каб там займацца якой справай ды крыху супакоіцца пасля такога сутыкнення з ліхім чалавекам. Так яны i жылі гадоў, можа, дзесяць цi болей. Ужо i трое дзетак нажылі i гаспадарку вялі спраўную, а вось сварыліся на кожным кроку. Потым па ўciм паселішчы пагудка пайшла, што мужык той не просты, а самы звычайны чараунік, а то i пярэварацень. Гэта, відаць, гаманіла ягоная жонка, уплятала людзям у вушы ўсялякія не існуючыя рысы свайго мужа, каб лягчэй было апраўдаць свой злосны характар. Прыйдзе на вуліцы да жанок, стане i давай абы-што гаварыць.

– Вось учора мой муж, з самага рання ператварыўшыся ў каршуна, паляцеў на паляванне i да вечара гэтулькі дзікіх гусей нaбiў, што мы за ноч ледзьве паскублі. Жанчыны, вядома ж, пачынаюць смяяцца: – Толькі гусей панабіваў цi яшчэ i качак дзікіх?

– Слухай, а качара там не было? Успыхне тады маладзіца i давай на ix гарлаць: – Бeccapoмніцы, я вам чыстую праўду гавару, слова адзінага нават не схлусіла, не тое што выдумала нешта, а вам бы толькі пасмяяцца.

– Знайшла дурніц. Яна хлусіць будзе, плесці, што ў галаву ўлезе, а мы ѐй верыць павінны.

– Раскажы каму-небудзь іншаму пра свайго пярэваратня. Мы ж яго ўчора цэлы дзень на сенакосе бачылі. Пляці, ды ведай меру... Раззлаваная жонка пѐрла дамоў, каб там зноў накінуцца на бедалагу мужа. Але ўсѐ ж нейкія падазрэнні ў яе маглі ўзнікнуць, таму што муж сапраўды быў паляўнічым ад Бога. Як пойдзе ў лес, то без здабычы нi разу не варочаўся. I чым болей хадзіў, тым болей яму шанцавала. Наваліць ласѐў і дзікоў i ўвесь наступны дзень фурманкай мяса дамоў возіць. Аднаго разу нават зубра падстрэліў i да таго часу за iм па слядах ішoў, пакуль звер знясілена не ўпаў i ѐн яго не дабіў' стрэлам у галаву. Іншая жонка толькі б радавалася такому павароту справы, што чалавек нi хвіліны не сядзіць дома, увесь час на гаспадарку працуе, цягне i цягне, як тая пчала у вулей. А гэтая не. Усѐ роўна бегае па наваколлі ды на чалавека намаўляе. Кожны дзень чаго-небудзь прычэпіцца да гаспадара. Той пасядзіць, пасядзіць ды да дзяцей ідзе гуляцца, то яна i ад малых адганяе: – Чаго гэта ты pyкi свае чорныя распусціў? Чаго ты ix да каленяў прывучваеш? Мала таго, што сам лайдак, то i ix такімі ж выгадуеш. Ідзі лепей ды ў двары займіся якой справай неадкладнай...

– Ды у нас усѐ ў парадку. Я ж сам парадкаваў, да справы ўсѐ прыводзіў, што там яшчэ можна правіць? – спрабаваў адгаворвацца муж. Толькі словы ягоныя выклікалі ярасць i гнеў у гаспадыні:

46

– Няма яму працы? Дзе ж гэта вы, людзі добрыя, такое чулі, каб у вяскоўца ў двары працы не было?! Гэта ж рабіць нічога не хоча, хутчэй бы яму толькі спаць заваліцца, а астатняе няхай сабе згніе ці згарыць... Плюне абражаны мужык i пойдзе зноў туды, адкуль толькі што прыйшоў. На другі дзень чалавек зноў знікаў у лесе, бо толькі там адчуваў сябе вольным i спакойным, менавіта там мог пасядзець i пагаманіць з caмім сабой. А жонка не пакінула свой намер адносна таго, каб вывесці свайго чалавека на чыстую ваду ці ўвогуле звесці яго са свету. Неяк убачыла, як яе муж ператварыўся за хлявом у ваўка i знік у кустоўі, i ажно засмяялася, гучна пляскаючы ў ладкі: – Цяпер я ужо дакладна бачыла! Цяпер я ўжо сама ведаю, што да чаго! Цяпер ты ад мяне нікуды не дзенешся! Прыйшоў таго дня муж дахаты, як звычайна. стомлены, але задаволены, бо ўпаляваў вялізнага лася, а гаспадыня, ну сама пяшчота i ласкавасць, яго ля пapoгa сустракае: – А дзе ж гэта ты, мой родненькі, цэлы дзень прападаў? Дзе ж гэта цябе насіла? Відаць, стаміўся? Сядай лепей да стала, ды я цябе пакармлю. Дзяцей ужо пакарміла i спаць паклала. Не хвалюйся, усѐ ў нас добра, усѐ як нельга лепей. Ты толькі не перажывай i не хвалюйся. Сядай за стол... У мужа ажно сківіцa адвісла, калі такія словы пачуў, бо яны цi не ўпершыню прагучалі з вуснаў ягонай жонкі за ўсѐ сумеснае жыццѐ. Нечым жа гэта было выклікана, нешта ж яна задумала. Але, заняўшыся ежай. забыўся на такія думкі, паеў i пайшоў спаць. Толькі жонка не адчапілася i там. Прыйшла i давай дапытвацца: – Скажы мне, мужу, цi то праўду пра цябе людзі кажуць, што ты можаш ператварыцца ў любога звера альбо ў птушку?

– Ды не, куды мне, – пачаў адмаўляцца той, – не валодаю я гэткай здольнасцю. Не магу...

– Прызнайся, чаго ты саромеешся цi хаваешся, я ж твая жонка i злога табе не жадаю, – не адставала жанчына.

– Не магу, – не здаваўся гаспадар.

– Але ж, чалавечку, я сама сѐння бачыла, – радасна выпаліла гаспадыня.

– Што? – ажно ўскочыў муж.

– Як ты ў ваўка ператварыўся i потым у лес джгнуў. У хаце запанавала напружаная цішыня.

– Магу... – нарэшце выдыхнуў чалавек.

– У любога звера?

– У любога.

– I ў птушку?

– I ў птушку.

– I ў камара?

– I ў камара.

47

– То давай паспрабуй ператварыцца ў камара зараз. Не паспела яна сказаць, як на шчаку ѐй сеў невялікі камар. Жанчына. доўга не думаючы, ляснула што было сілы, толькі кроў пырснула з-пад рук! – забіла камара. Якi толькі што быў яе мужам. Узрадавалася, што нарэшце свайго дабілася, i заснула спакойным сном. Раніцай пабегла гаварыць пра такую навіну суседкам, але тыя глядзелі на яе нібы на вар’ятку, i ўсѐ дапытваліся: – Ды як свайго мужа забіць? А дзеці тады на каго абапірацца будуць, на цябе?.. Можа, з тыдзень радавалася дурная жанчына, пакуль не давялося ѐй самой упрагацца ў працу. А калі навалілася ўсѐ на яе плечы. то завылазагаласіла ў другі бок: – Што ж я нарабіла? Як жа я зараз буду жыць адна з дзеткамі? Пайшла аднаго разу ў лес, села на пень i давай там плакаць ды прымаўляць: – Што ж мне, беднай, рабіць? Як мне быць? Ажно чуе ў адказ магутны голас: – Так табе, гадаўка, i трэба.

– А ты хто такі? – уздрыгнула жанчына.

– Я лясны гаспадар i добра ведаў твайго мужа. Ён мне крыўды ніколі не чыніў. Я магу цябе пашкадаваць i вярнуць яго, ды толькі пры адной умове...

– Якой?

– Калі ты пяройдзеш уброд вось гэтую рэчку i ні воднага слова не прамовіш, то i муж назад прыйдзе. Не падумайце, што ўмова была такая простая, бо вада ў рацэ цякла сцюдзѐная, што той лѐд. Уступіла жанчына ў раку, ногі нібы агнѐм апякло, але яна вытрымала, а як да сярэдзіны дайшла, не здолела болей трываць i сказала: – Ой, якая халодная! Ой, якая жажэлка! Ой, якая... Болей нічога не пачулася, бо ператварылася злая жонка ў камень на беразе той ракі Пазней людзі вѐску там заснавалі i назвалі яе ў памяць аб той падзеі – Жажэлка [4, с. 595-599]. Шмат яшчэ можна прыгадаць цікавых гісторый, казак, легенд і паданняў беларускага народа. Але хочацца прыгадаць яшчэ адное невялічкае паданне. Вядома, што па ўсѐй Беларусі распаўсюджаны такія назвы як Слабада (Пекалінскі с/с), Слабада (Азярыцка-Слабадскі с/с), Слабодка (Драчкаўскі с/с). Адкуль жа пайшла такая назва? Для нас адказ на гэтае пытанне вельмі цікавы і важны, бо мы жывем у вѐскі, якая мае такую назву…

48

ак называліся паселішчы, жыхары якіх вызваляліся ад розных дзяржаўных або феадальных павіннасцяў (падаткаў). Насельніцтва такіх пасяленняў не ведала прыгону. Слабоды былі характэрны для Беларусі да XVIII ст. З XVIII ст. слабоды як спецыфічны тып пасяленняў знікаюць: яны Гасцѐўня “Па-слабадскі” Фотаздымак зроблены ў 2012 годзе ператвараюцца ў вѐскі або мястэчкі. У шэрагу выпадкаў былыя агульныя назвы (слабада, слабодка) становяцца ўласнымі назоўнікамі. Са словам "слабада" або яго варыянтамі на Беларусі існуе больш за 150 назваў-тапонімаў. Паходжанне слова "слабада" зразумелае: у аснову такіх найменняў пакладзены назоўнік "свабода", які ў народнай мове пераўтварыўся ў слова "слабода". Такім чынам, літаральна ў паселішчах-слабодах жылі свабодныя, самастойныя, незалежныя жыхары [5, с. 30].

Т

49

Заключэнне Беларусь – краіна са шматвекавой гісторыяй, якую ствараў яе народ. Каб адчуць сябе часткай сваѐй Радзімы, яе гісторыі кожнаму чалавеку неабходна зазірнуць у яе мінулае. Нам вельмі спадабалася працаваць над дадзеным праектам. Самым прыемным для нас сталі гутаркі з мясцовымі жыхарамі, таму што прымалі нас заўсѐды прыветліва, шчыра, з адкрытым сэрцам. Ад іх мы даведаліся шмат цікавых гісторый пра тыя месцы, дзе мы часта бывалі, але не надавалі вялікага значэння паходжанню той ці іншай назвы. Мы даследвалі шмат цікавых літаратурных крыніц, пазнаѐміліся з матэрыяламі краязнаўчага музея і былі ўражаны такой вялікай колькасцю інфармацыі пра наш Смалявіцкі край. Прыемна ведаць, што вялікая колькасць даследчыкаў займаецца вывучэннем мінулага нашай краіны. Дадзеная праца складаецца з разнастайных матэрыялаў і можа быць выкарыстана пры правядзенні ўрокаў гісторыі, геаграфіі, беларускай мовы і літаратуры, краязнаўчых экскурсій і іншых мерапрыемстваў. Важна і тое, што мясцовыя жыхары будуць мець магчымасць пазнаеміцца з матэрыяламі нашай работы, якія будуць размешчаны ў школьным этнаграфічным кутку “Бацькоўскія карані”. Прэзентацыя нашай работы вельмі спадабалася вучням нашай школы і вельмі ўразіла нашых настаўнікаў, бо шмат з матэрыялаў, якія былі змешчаны ў нашай рабоце былі дагэтуль ім невядомы, а некаторыя з нашых настаўнікаў амаль усѐ жыццѐ пражылі ў нашай вѐскі. Нам было вельмі прыемна, што Цэнтр дзіцячага турызму і краязнаўства Смалявіцкага раѐна, Смалявіцкая раѐнная бібліятэка таксама зацікавіліся нашай работай. Наш праект увабраў у сябе матэрыялы шматлікіх знакамітых беларускіх даследчыкаў, краязнаўцаў і фалькларыстаў. Нам вельмі спадабалася таксама працаваць у гэтым напрамку, мы смаглі адчуць сябе сапраўднымі вынаходцамі. Адкрываць для сябе нешта новае – заўсѐды прыемна, даведвацца самім – прыемна ўдвая. Мы рады падзяліцца матэрыяламі гэтай работы з усімі жадаючымі. Мы спадзяемся, што гэты праект будзе цікавы ўсім, хто неабыякавы да багатай спадчыны сваѐй Радзімы.

50

Спіс выкарыстаных крыніц 1. Дулеба, Г.І. З гісторыі населенных пунктаў Смалявіцкага раѐна/ Г.І. Дулеба. – Мн.: ІВЦ Мінфін БССР, 1991. – 56 с.

2. Дучыц, Л.У. Сакральная геаграфія Беларусі/ Л.У.Дучыц, І.Я. Клімовіч.

– Мн.: Літаратура і мастацтва, 2011. – 383 с., іл.

3. Жыццядайныя крыніцы: Легенды і паданні: Для дзяцей сярэд. шк. узросту/ Апрац. і ўклад. А.М. Ненадаўца; маст. В.П. Славук. – Мн.: Юнацтва, 2002. – 159 с., іл.

4. Край смолевевичский: Инормационный буклет/ – Борисов.: 2012. – 32 с., ил.

5. Лыч, Л.М. Назвы зямлі беларускай/ Л.М. Лыч. – Мн.: Універсітэцкае, 1994. – 128 с. – (Універсітэт – школе) 6. Міншчына: Назвы населеных пунктаў паводле легендаў і паданняў (Склад., запіс, апрац. А.М. Ненадаўца. – Мн.: Беларусь, 1998. – 718 с.: іл. – (Мой родны кут) 7. Памяць: Гіст. – дакум. Хроніка Смалявіцкага раѐна і горада Жодзінаю – Мн.: БЕЛТА, 2000. – 768 с.: іл.

8. Памяць. Гіст.-дакум. хроніка Смалявіцкага р-на і г. Жодзіна (2000) (Электроны рэсурс).: Рэжым доступу http://pamyat.do.am 9. Пракопчык, Л. Адкуль у вѐскі імя: Нарысы. [Для ст. школ. узросту/ Маст. В. Бароўка]. – Мн.: Юнацтва, 1981, – 112 с., іл.

10. Разумов, Г.В. Смолевичи: Ист.-экон. очерк/ Разумов Г.В., Кузнецов О.А. – Мн.: Полымя, 1988. – 62 с.: ил. – (Города Белоруссии) 11. Сердце Беларуси – Минщина. История. Традиции. Культура: Альбомпутеводитель/ Авторы текста Варавва А., Рак А. – Минск: РИФТУР, 2008. – 146 с., ил.

12. Талька. Назвы зямлі беларускай (Электроны рэсурс) Рэжым доступу: http://www.talka.info 13. Туристическая мозаика Беларуси/ А.И. Локотко [и др.]; науч. ред. А.И. Локотко. – Минск: Беларус. навука, 2011. – 640 с.: ил.

14. Шур, В. Беларускія уласныя імѐны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка: Дапаможнік для настаўнікаў/ В. Шур. – Мн.:Мастацкая літаратура, 1998. – 194 с.

51

52

У сельскай бібліятэкі На здымку Тамара Балеславаўна Цішкевіч 2012г.

53

Падчас вандроўкі па Слабадзе На здымку Булаўская Валянціна Паўлаўна 2012г.

54

Падчас вандроўкі па Слабадзе На здымку Алімпіяда Лявонціеўна Юшкевіч 2012г.

55

Аддзел краязнаўства Смалявічкай раѐннай бібліятэкі імя М. Багдановіча 2012г.

56