Часопіс Верасень №7

Змест Паэ­зiя Свят­ла­на Бо­гуш.­ З чыр­во­на­га рад­ка.Вер­шы. ...........................................................................7 Ка­ця­ры­на Глу­хоў­ская.­ У ча­кан­нi Бо­га. Вер­шы..................................................................................13 Усе­ва­лад Чор­ны.­ Гля­дзi на ве­цер... Вер­шы..............................................................................23 Юлiя Цяль­пук.­ Тэр­мiн год­нас­цi. Вер­шы................................................................................27 Алеcь Емяль­я­наў-Шы­ло­вiч.­ Вя­сё­лы анёл.Вер­шы......................................................................................35 Свят­ла­на Куль.­ Вя­сёл­ка. Вер­шы.............................................................................................41 Ва­сiль Дэ­бiш.­ По­лы­мя свеч­кi. Вер­шы..................................................................................49 Алесь Ра­за­наў.­ Поў­ня ўгля­да­ец­ца ў лiх­та­ры. Пунк­цi­ры......................................................59 Про­за На­дзея Фi­лон.­ Па­да­ру­нак. Апа­вя­дан­не................................................................................69 Анд­рэй Дзi­чэн­ка.­ Ка­мi­тэт па рас­стрэ­лу паэ­таў. Апа­вя­дан­не.............................................77 Юлiя Ба­жок.­ Рэ­лi­гiя Стра­ху. Экс­прэ­сii..............................................................................87 Ра­ман Аб­рам­чук.­ Ра­дыё-хiт. На­вэ­ла........................................................................................93 Аляк­санд­ра Сы­ма­но­вiч.­ Маё сэр­ца. Кры­лы. Апа­вя­дан­ні....................................................................97 Стас Iль­iн.­ Swift. За­пi­сы.................................................................................................109 Ля­вон Ва­ла­сюк.­ Дзве­ры ў ноч. Аб­раз­кi. ...............................................................................127

Пе­ра­кла­ды Цып­ры­ян Ка­мiль Нор­вiд.­ Вер­шы. .........................................................................................................137 Кры­ты­ка. Пуб­лi­цыс­ты­ка. Эсэ. Але­на Свеч­нi­ка­ва.­ Ча­ла­вец­тва на фо­не веч­нас­цi. Ар­ты­кул...................................................147 Свят­ла­на Ка­ляд­ка.­ Шу­кай­ма ся­бе ў сло­ве... Ар­ты­кул...............................................................155 Знай­сцi ге­ро­яў па­ка­лен­ня...­ Гу­тар­ка Аль­до­ны Мар­ты­нен­ка з Анд­рэ­ем Ку­рэй­чы­кам............................169 Ала Пет­руш­ке­вiч.­ Бе­ла­веж­цы iз­ноў ра­зам... Ар­ты­кул............................................................177 Ула­дзi­мiр Сiў­чы­каў.­ Вiс­бiй­скiя * на­тат­кi. Дзён­нiк......................................................................191 «Сён­ня каш­тоў­насць твор­чай пра­цы абяс­цэнь­ва­ец­ца...»­ Гу­тар­ка На­сты Гры­шчук з Ана­то­лем Вяр­цiн­скiм.......................................203 Ана­толь Тра­фiм­чык.­ Зня­во­лен­не i «раз­лу­ка з кра­ем». Ар­ты­кул. ............................................... 211 Бе­ла­русь iс­нуе там, дзе жы­ве бе­ла­рус­кая мо­ва.­ Гу­тар­ка Ма­ры­ны Яў­сей­чык з Лю­боўю Ула­ды­коў­скай...............................237 Тац­ця­на Ма­цю­хi­на.­ На шля­ху жыц­цё­вых па­да­рож­жаў. Рэ­цэн­зiя.............................................247 Вi­таўт Мар­ты­нен­ка.­ Дыс­каг­ра­фiя............................................................................................253

Свят­ла­на Бо­гуш па­эт­ка, пе­ра­клад­чык. Вер­шы дру­ка­ва­лi­ся ў ча­со­пi­се «Па­мiж», пе­ра­кла­ды са сла­вац­кай мо­вы — у ча­со­пi­сах «ARCHE», «Прай­дзi­свет». Пе­ра­кла­ла на бе­ла­рус­кую ­ мо­ву ра­ман сла­вац­ка­га пiсь­мен­нi­ка Р. Сло­ба­ды «Ро­зум» (2012). На­ра­дзi­ла­ся ў 1987 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў Мiн­ску.

паэзія 7

З чыр­во­на­га рад­ка ***

Раз­вя­заць ву­зель­чы­кi бы­ло­га, Ад­пус­цiць Ха­ро­наў чо­вен прэч, За­пы­нiц­ца на мя­жы па­ро­га, Каб па­спець ад­кi­нуць да­леч з плеч. Ад­цвi­тан­не па­мя­цi ня­ўдзяч­най Май­го сэр­ца хай не за­кра­не. Ўсё мi­не. I цi­хiх слоў ня­знач­насць Аба­рвец­ца у ад­веч­ным сне... Я прый­ду на за­хад па­кла­нiц­ца — Там, дзе сон­ца хi­лiц­ца маё — Раз­вi­тац­ца... Бос­ка­му ска­рыц­ца... То не смерць — то Веч­нае Жыц­цё.

***

Ста­ну на раз­да­рож­жы, на скры­жа­ван­нi ўсiх вят­роў, дзе гор­кi смак злю­це­лай адзi­но­ты знi­шчае ўсе кляй­но­ты й пя­чат­кi шчас­ця на зба­ле­лых сэр­цах... Зiр­ну праз во­чы на ду­шу Ства­раль­ніка лё­су i зра­зу­мею: не менш, чым я, Ён пра­гне й не зна­хо­дзiць тут лю­бо­вi...

***

Сон­ца ёсць, нат ка­лi яго доў­га не бач­на.

I не­ба — по­бач заў­сё­ды, паў­сюль.

8 Яно шмат леп­шае за зям­лю апi­ры­шча для стом­ле­ных ног, бо ў iм — у жы­вой ду­шы — жы­ве Ўсе­ма­гут­ны Бог...

***

Я не люб­лю са­лю­таў: я не люб­лю, ка­лi стра­ля­юць i плю­юць у Не­ба...

***

Шлях, вы­бi­ты кро­ка­мi леп­шых, най­свет­лых ды най­свя­тых вя­дзе i пры­во­дзiць заўж­ды на мес­ца, дзе ка­мень ста­ры, а там — за­па­вет веч­най во­лi: «Не здра­дзiць Кры­вii нi­ко­лi!»

***

На па­лi­мпсес­це тва­ёй па­мя­цi i сэр­ца я на­пi­шу сваё iмя i на­шае ка­хан­не ня­змыў­ным, не­за­быў­ным ко­ле­рам свят­ла. Я акры­яю пад тва­iм кры­лом, я аха­ваю ад усiх хi­стан­няў наш цёп­лы i пры­туль­ны дом, даб­ра­сла­вен­не даў­ня­га спат­кан­ня.

***

Без ця­бе дзер­вя­нее сэр­ца. Мне ця­пер па­вяр­тац­ца зноў да шля­хоў усiх кро­заў-сноў, каб на­ноў ату­ляц­ца сэн­сам... Каб вы­шук­ваць ад­бiт­кi твае ў па­цям­не­лых ва­чох ня­бё­саў...

паэзія 9 Ўсё ад­но: я дзя­кую лё­су за най­чыс­ты, най­краш­шы свет. Раз­вi­на­юц­ца кры­лы бо­лю — хоць па­лё­там ду­шу на­па­то­лю...

***

Лiс­то­тай жоў­тай асы­па­юц­ца твае лiс­ты ста­рыя у смет­нiк. Агонь са­грэе iх ня­хай. А я пi­саць на­но­ва рас­пач­ну свой шлях — з вя­лi­кай лi­та­ры й чыр­во­на­га на бе­лым ар­ку­шы рад­ка...

***

ня­ма нi­чо­га звыш, прос­та эра май­го «на­заўж­ды» змя­нi­ла­ся эраю «бо­лей нi­ко­лi», а веч­нае рас­ста­ван­не па­мер­ла, i гэ­та фi­наль­ны круг... i ня­ўрымс­лi­вы боль прос­та вый­шаў з сва­iх бе­ра­гоў i змы­вае ўсе пе­ра­шко­ды на ўлас­ным шля­ху. прос­та «быць з та­бой» шчэ не зна­чы­ла пе­ра­маг­чы адзi­но­ту, i веч­ныя ве­ра, на­дзея i здра­джа­ная лю­боў моўч­кi ту­ляц­ца на краi сэр­ца, i нi­чо­га звыш не iс­нуе.

10

***

Я бу­ду пас­ля пас­ля­доў­на iс­цi да мэ­ты, спак­ва­ля вы­праў­ляць твае хi­бы... Я бу­ду лас­ка­вай ды хiт­рай, я бу­ду нi­бы­та зям­ля ба­га­тай ды не­бам спа­вi­тай я бу­ду пас­ля... Аня­гож мне ад­даць свае кры­лы, са­рваў­шы, пус­цiць пя­лёст­кi па вет­ры?.. Па­вер, ты — сi­ла пас­ля­доў­на iс­цi да мэ­ты...

***

Ле­та. Лю­та. За­ле­ва бяз­лi­тас­на змые пра­мен­не свят­ла й цеп­лы­нi з твай­го тва­ру... У змор­шчын­ках хма­раў блу­кае яшчэ пя­шчо­та... Ды што ты?.. Уз­нёс­ласць твай­го па­лё­ту я пе­ра­пы­нiць не ўмею...

I кво­лых на­дзе­яў цяп­лынь лепш па­кiнь пры са­бе — гэ­ты ле­таш­нi снег не па­трэб­ны ся­го­лет­нiм ле­там...

***

Як пя­сок з-пад паль­цаў, ты сы­шоў з май­го сэр­ца. Ад­бiт­кi твае на ва­дзе ця­пер па­кры­вае роў­нядзь...

I кры­лы твае я змя­нi­ла даў­но на дра­пеж­ныя кiп­цi ар­лоў...

паэзія 11 Ра­хун­кi бо спло­ча­ны, па­зы­кi ўсе вер­ну­ты. Маўк­лi­выя ша­лi усё па­дзя­лi­лi мiж на­мi па­роў­ну... Па роз­ных Су­све­тах, па роз­ных Скры­жа­лях жыць...

***

Я нiт­ку лё­су скруч­ваю ў клу­бок бы­ло­га. Усё жыц­цё — вя­лi­кi шлях да Бо­га.

Ка­ця­ры­на Глу­хоў­ская па­эт­ка, пра­за­iк. На­ву­чэн­ка 11 кла­са Лi­цэя БДУ. ­ Дру­ка­ва­ла­ся ў «Дзея­сло­ве» i «Ве­рас­нi». На­ра­дзi­ла­ся ­ ў 1995 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў Мiн­ску.

паэзія 13

У ча­кан­нi Бо­га... Жу­ра­вы Па бе­ра­зе, па бе­ра­зе, ды па за­iне­лым бе­ра­зе. Па бе­ра­зе, па бе­ра­зе ха­дзi­лi жу­ра­вы.

I з бе­ра­гоў па ве­ра­се — па ве­ра­се, па ве­ра­се — I з бе­ра­гоў па ве­ра­се шукалі паплавы. Мы бе­га­лi — мы бе­га­лi, мы пла­ка­лi-мы пла­ка­лi, Мы па­да­лi — мы па­да­лi — ка­ле­ні да кас­цей. А со­ней­ка ру­дзень­кае са­бач­кам з на­мi звяга­ла, Праз ту­ма­ны да бе­ра­га ка­цi­ла­ся хут­чэй. Тра­ва бы­ла ча­роў­ная, тра­ва бы­ла атрут­ная, Тра­ва бы­ла ба­лот­ная — бы­ла раз­рыў-тра­ва. Ста­я­лi мы са­мле­лыя, а жу­ра­вы — па­кут­ныя.

I ста­лi мы спа­кой­ныя — а жу­ра­воў ня­ма.

2011 г.

Па­кi­ну Па­кi­ну спеў. Па­кi­ну ко­ла. Па­кi­ну полымя тра­вы.

I но­чы зор­ныя на­ўко­ла, I ко­шык ме­ся­ца кры­вы. Па­кi­ну ўкры­жа­ва­ны ра­нак, Каб во­чы ле­ка­ваў бла­кiт.

I сон­ца ў га­ла­сах за­ра­нак. Ма­лiт­вы ра­нiш­ніх ра­кiт. Па­кi­ну шлях. Па­кi­ну ро­сы. Па­кi­ну пыл i вет­ру суш. Ра­мон­каў i ва­ло­шак сто­сы. Цук­ро­вы снег зi­мо­вых сцюж. Па­кi­ну шал гры­мот грам­нiч­ных. Па­кi­ну ве­чар, цi­шы­ню, Свят­ло ня­яр­кае грам­нi­чак, I ўсё, што не аба­ра­ню, Та­бе па­кi­ну ся­род знi­чак.

2010 г.

14

Ру­сал­ка Ты, ру­сал­ка, не спя­вай, не спя­вай — Клi­ча ве­цер у за­губ­ле­ны край. Не гай­дай­ся ты на нi­цай вяр­бе, Не ча­руй на гра­бян­цы у жур­бе, Не гукай нас да сцю­дзё­най ва­ды, А са­ма вы­ходзь на бе­раг сю­ды. Не губ­ляй сва­ёй адзi­най сля­зы У лi­леi ды ча­ро­таў хмы­зы. Але ма­цi пры­га­дай, пры­га­дай — Ус­па­мi­ны за­лю­ляй, за­гай­дай. Але сёст­рам за­гу­кай, за­гу­кай, Што дзяў­чы­наю вы­хо­дзiш у гай. По­зiрк ты, ру­сал­ка, больш не ад­водзь: Не­па­ба­ча­на­га хо­пiць шмат­кроць. Не­пра­ба­ча­на­га ў Бо­га ня­ма — Не­пра­ба­ча­нае ро­бiш са­ма. Ты, ру­сал­ка, не спя­вай, не спя­вай: Клi­ча ве­цер у за­кi­ну­ты край, Дзе ця­бе ча­кае нех­та жы­вы. Па­мiж кветак ды атрут­най тра­вы.

2011 г.

Зор­кi Гэ­та зор­кi блу­ка­юць у Тва­iх ва­ла­сах, Ве­ся­ляц­ца, смя­юц­ца, неш­та шэп­чуць ня­спын­на, I мне хо­чац­ца ве­рыць, што ўсё так, як па­вiн­на: Ты на не­бе, а зор­кi — у Тва­iх ва­ла­сах. Бу­дзе ве­цер спя­ваць па бу­тэль­ках i це­лах — Што ад­ных, што дру­гiх без­на­дзей­на спус­це­лых. Што Ты меў на зям­лi? Што Ты меў, што я ме­ла? А ця­пер — сот­нi зо­рак у Тва­iх ва­ла­сах. Рас­пус­каў ма­ла­дзiк вер­баў доў­гiя ко­сы. Пер­шы снег на тра­ве, пер­шы снег на ва­чах — Гэ­та зор­кi, ка­ляд­ныя зор­кi — не слё­зы. Тыя зор­кi, што ёсць у Тва­iх ва­ла­сах.

2012 г.

паэзія 15

16

***

У за­се­нi па­лi­чак i кар­цiн Пад крыла­мi ка­хан­ня i Ша­га­ла Свят­ло бы­ло, ды сон­ца не ха­па­ла, I мо­цы не ста­ва­ла, каб сыс­цi. Па­вет­ра ёсць, а ве­цер не для нас — Ён б'ец­ца з вiт­ра­жом у ру­ка­паш­най. Ця­пер — да­лё­кi, веч­на — не­да­сяж­ны.

I ра­на, каб ска­заць: «У доб­ры час». На паль­цах i ду­шы ма­золь смы­лiць Ад не­пе­ра­гар­та­на­га маў­чан­ня. Мы дрэ­ва­мi ад­ной­чы, ма­быць, ста­нем: Ка­ра не ску­ра — бо­лей не ба­лiць. А з за­се­нi па­лi­чак i кар­цiн Пад кры­ла­мi ка­хан­ня ды Ша­га­ла Я не сыш­ла, але ў та­бе рас­та­ла. Та­му ты зноў — пра­бач — зу­сiм адзiн.

2011 г.

***

Я чу­ла, што шэп­чуць тра­вы, Пра што маў­чаць ка­мя­нi. Што да­дзе­на нам п­ а ­праву, На­пэў­на, нель­га змя­нiць.

I ру­кi кра­на­лi ру­кi Ся­род дух­мя­най тра­вы.

I мят­лi­цай на вы­лу­кi, I мя­тай ля га­ла­вы. Нi­ко­му не рас­па­вес­цi: Нi сон­ца, нi дождж, ні зям­ля Нi крас­кі, нi вецер не змесцяць — Таго, што тут маю я. Я чу­ла, што шэп­чуць тра­вы У промнях свя­тых тва­iх. А, зрэш­ты, якое пра­ва Я ме­ла, каб слу­хаць iх?

2011 г.

паэзія 17 Чыс­цi­ня Кра­на­еш зор­кi, мi­лае дзi­цё, Ды лю­ба усмi­ха­еш­ся iх зво­ну. Глы­бей за ўсiх ты ве­да­еш жыц­цё, Та­му што сам ства­раў яго за­ко­ны... Мой го­рад у бяз­меж­жы лiх­та­роў Ледзь па­зя­хае шор­га­там ма­шын­ным. Свя­тая цiша задумен­ных слоў — I аб­ды­мае ве­чар не­бам сi­нiм. Маў­чым, i толь­кi ве­цер ў ва­ла­сах, Мы па тра­ве зня­сi­ле­на сту­па­ем: Ты ве­да­еш, тут пер­шая ра­са, Што па па­вет­ры поўня раз­лi­вае...

2009 г.

***

Пры­свят­кi, Рас­тво. Ча­ка­ем Бо­га. Ел­кi пах i цеп­лы­ня ў ду­шы. Зор­ка ў не­бе пер­шая дры­жыць, Ко­сы рас­пус­кае з асця­ро­гай. Тон­кiм паль­чы­кам анёл-дзi­ця Ўсё ма­люе ма­ра­зы па шы­бах. Пе­ча­ныя яб­лы­кi i ры­ба, На ста­ле га­ра­чая куц­ця... Пух­кi снег, свя­тая за­вi­ру­ха: Ве­цер учы­няе не­бат­рус. Зноў па-бе­ла­рус­ку ней­кi блюз Кот­ка на­пя­ваць пач­не ля ву­ха... Ра­зам род­ным ве­рыц­ца у цу­ды: Сяб­ра зноў зма­га­ец­ца са сном, Каб усё ж за­ўва­жыць: за акном Па су­мё­тах Бог iдзе ра­зу­ты.

2010 г.

18

Дэ­ка­данс Кур­ган на дол — удых на вы­дых Зя­мель, пра­мен­ня­мi аб­мы­тых, Дзе па­мiж со­неч­на­га жы­та Дождж узы­хо­дзiць ва­сiль­ком... Гля­дзiць да­вер­лi­ва, ад­кры­та З-пад бе­лых кры­лаў пе­ра­бi­тых Аб­ра­ба­ва­нас­цю ня­збыт­най, Ду­шы бла­кiт­ным ма­тыль­ком, Як сэр­цам згуб­ле­на, за­бi­та, Праз тва­ры спi­тых, тва­ры збi­тых, Сы­хо­дзiць у ту­ман ня­бы­ту Ра­дзi­ма ра­не­ным бус­лом.

2009 г.

Хто зве­дае? Зня­нац­ку бу­дзе без­дань. I маў­чан­не. Хаў­рус­нiк-свет у шэ­рым па­лi­то За­ве­дзе­на, што­дня са спа­чы­валь­нi Хва­роб­ны шлях зна­хо­дзiць у нi­што. Зня­ме­лая па-за вяс­ной лiс­то­та Хлус­лi­ва са­сту­пае ма­ра­зам — Зда­вён у нас за­рок чу­мы. I цно­ты. Хто ве­дае, што бу­дзе яшчэ там. Зя­лё­нае свят­ло на скры­жа­ван­нi Хай за­ста­нец­ца тым, хто не iдзе. За нас — сi­рэ­ны на га­ла­са­ван­нi, Хоць мы ха­дзi­лi толь­кi па ва­дзе. З на­го­ды гэ­тай я, як па­спя­ваю, Ха­чу ска­заць: Бог зноў­ку ве­рыць нам. За­вош­та ж яб­лык Сон­ца па­спя­вае, Хва­лю­юц­ца змей, Ева i Адам?

Шар

2011 г.

I нi­чо­га не страш­на — i нi­чо­га не страш­на, Ка­лi ў цёп­лых да­ло­нях ёсць пры­дум­а­ны шар.

паэзія 19 Ка­лi ў цёп­лых да­ло­нях, ка­лi ў цёп­лых да­ло­нях, Ка­лi ў цёп­лых да­ло­нях — ледзь жы­вая ду­ша.

I нi­чо­га не страш­на. I нi­чо­га не бач­на Па-за бе­ла-праз­рыс­ты­мi гра­ня­мi шкла.

I ма­люе па па­ры — i ма­люе па па­ры Паль­цам сон­ца, а дум­ка­мi — пром­нi свят­ла. Па пры­ступ­ках, як птуш­ка. Па пры­ступ­ках, пры­ступ­ках Нож­кi ту­па­юць хут­ка, i збi­ва­ец­ца дых.

I нi­чо­га не страш­на — дум­кi ў груб­ку, сны ў ру­ку, Ка­лi шар не­кра­ну­тых ле­ту­цен­няў на iх... Хтось­цi пла­ча пад сто­ляй — хтось­цi ды­хае вет­рам, Хтось­цi лi­ча апа­лае лiс­це ўза­хлёб.

I не хо­чац­ца бег­чы, i не хо­чац­ца ве­рыць, Што ў гру­дзях за­стые не­пра­цёр­тае шкло... Толь­кi б шар не раз­бiў­ся. А па паль­цах азноб.

2011 г.

***

Хлус­ня? А што гэ­та та­кое? Аб­ло­кi за­блу­ка­лi ў дрэ­вах.

I ў пе­ра­ку­ле­ным па­коi Рас­фар­ба­ва­ныя шпа­ле­ры... Верш, напісаны ідыётам, Крывёй на сценах у пад'ездзе...

I па-над лес­вiч­ным пралётам Па­ход­ня-лям­пач­ка не све­цiць...

Сад Схi­лi­лi­ся, як по­ста­цi Эдэ­ма, Бя­лют­кiя пя­шчот­ныя са­ды. Да вет­ры­кам аб­ла­шча­най ва­ды Схi­лi­лi­ся, як по­ста­цi Эдэ­ма — I пе­рад iмi за­маўк­аеш ты, А сэр­ца б'ец­ца, сэр­ца пла­ча не­ма: Схi­лi­лi­ся, як по­ста­цi Эдэ­ма, Бя­лют­кiя пя­шчот­ныя са­ды.

2010 г.

20

***

А хо­чаш — за­ста­вай­ся на­заў­сё­ды! Як цёп­лы пыл, як мяк­кi хлеб, як свет. Так, мо­жа быць, за­дум­а­на пры­ро­дай, Як свет­лы не­за­вер­ша­ны са­нет. Сы­ходзь у Рай — я не пус­каю ў пек­ла. Ка­лi сы­хо­дзiш, то сы­ходзь у Рай. Але пра­шу: па­куль ду­ша аслеп­ла, Па­кiнь яе ся­род пту­шы­ных зграй. Я бу­ду слу­хаць шор­гат крыл i ве­рыць, Што по­бач ты, што ты анё­лам стаў.

I бу­ду ца­ла­ваць чу­жое пер'е, Нi­бы­та ты мя­не не па­кi­даў. О, дзя­куй сле­па­це з та­кой на­го­ды! А хо­чаш — за­ста­вай­ся на­заў­сё­ды.

паэзія 21

Усе­ва­лад Чор­ны па­эт.Сту­дэнт фа­куль­тэ­та ра­дыё­фi­зі­кi i кам­пу'ютар­ных тэх­на­ла­гi­й БДУ. На­ра­дзiў­ся ў 1992 го­дзе ў Мiн­ску. ­ Жы­ве ў Мiн­ску.

паэзія 23

Гля­дзi на ве­цер... Шлях уз­доўж Скры­жа­ван­нi да­ро­гаў Упi­ра­юц­ца ў не­ба, У вы­со­кае не­ба, У да­лё­кiя зо­ры; Яны ра­яць нам не Ес­цi крамнага хле­ба, Яны ра­яць сыс­цi З хма­ра­чо­саў у го­ры. Ад­чу­ван­не пра­сто­ры, Ад­чу­ван­не бяз­меж­жа Мкне ў ме­сяч­ны пыл, Пхне сця­жы­най рап­тоў­най; Мi­ма цяг­нуц­ца пу­шчы, Зам­каў змроч­ныя ве­жы, Шабляў зыр­кiя лё­зы, I ванд­роў­нiк ня­стом­ны. Ён да­ста­не з кi­шэ­нi Старасвецкую люль­ку. Галавешкай пры­па­лiць I пра­цяг­не та­бе. Ты па­дзя­ку­еш шчы­ра, Ля аг­ню у пры­тул­ку Ты пра­мо­вiш яму: — Ў Вас па­знаў я ся­бе.

Са­ба­кi Мок­ры, аб­лез­лы са­ба­ка — Мы ту­лi­лi­ся ад­но да ад­но­га, Як ту­лiц­ца брат да бра­та, Каб са­грэць сва­iм це­лам дру­го­га.

24 Мы ся­дзе­лi i ўда­леч гля­дзе­лi, Скуль iмк­ну­лi­ся дра­ныя хма­ры, А з iх кроп­лi ка­мен­нем ля­це­лi I спаў­за­лi па на­шых тва­рах. А ва­кол толь­кi брук ды гру­кат — Гру­кат звон­кi ва­ды з ня­бёс, Гру­кат сэр­ца май­го су­се­да, По­бач з iм мой сабачы лёс...

Са­мо­та Гэ­тыя дзi­кiя, спеш­ныя днi, Лю­дзi, мільёны лю­дзей; Горад віруе: сустрэчы, агні, Цьмя­ная без­лiч па­дзей. Рап­там — нi­ко­га, нi­чо­га на­ўкол, Ты, як мярцвяк у тру­не, Ляль­ка зламаная, смец­ця вяд­ро; Час не кранае цябе... Хвалі га­дзiнаў, хвi­лiн i се­кунд, Ба­чны нібыта праз шкло. Што я раб­лю, тое пра­хам iдзе; Мо гэ­та лёсу сi­ло?.. Хоць бы паўслова з эмэйла твайго, Стыне маўчання мяжа. Я ўсё ча­каю анё­ла свайго... Тога, што зды­ме з кры­жа.

Гля­дзi на ве­цер... Гля­дзi на ве­цер, Ча­кай уда­чы, Iдзi на­пе­рад, Да тых, хто пла­ча,

паэзія 25 Хто ен­чыць цi­ха, Шу­кае неш­та, Блу­кае ў цем­ры, Не мае мес­ца. Свя­цi iм зор­кай Ды грэй iм ду­шы, На­тхняй учын­кам, Ля­цi праз ву­шы!.. Гля­дзi на ве­чар, Ча­кай за­да­чы, Iдзi у без­дань, Ты ўсё уба­чыш: Як сон­ца до­лу Спа­дае хут­ка, I ззяе ў не­бе Анёл бя­лют­ка; Як вы­бух фар­баў Збi­вае з мэ­ты, Як лю­дзi ў вы­рай Ля­цяць з пла­не­ты...

2012 г.

Юлiя Цяль­пук паэтка. Друкавлася ў часопісе «Дзеяслоў». Скончыла факультэт журналістыкі БДУ. Працуе ў праграме навінаў «Аб’ектыў» на спадарожнікавым канале «Белсат» ­ у Варшаве. Нарадзілася ў 1982 годзе ў польскім горадзе Легніца. Жыве ў Варшаве.

паэзія 27

Тэр­мiн год­нас­цi ***

усе тыя iс­цi­ны — праз­рыс­тыя — што мы з та­бой ад бру­ду чыс­цi­лi i ра­та­ва­лi ад iдэй не мо­гуць i хвi­лi­ны вы­ста­яць у эва­лю­цыi лю­дзей ужо не мес­цяц­ца ў да­лонь — да­па­са­вац­ца?

— не ха­па­ла! дзе по­пел ёсць там быў агонь дзе сон­ца све­цiць ноч сцям­ня­ла

Тэр­мiн год­нас­цi як ма­люн­кi у кнiж­ках ха­ва­ец­ца за­стыг­ла ад­но на ўсiх дзе­ян­не тут нi ве­цер не вее нi ма­ро­зiць зi­ма а яны ўсё ад­но — у да­мах ля на­дзьму­ха­ных штуч­най на­дзе­яй ба­та­рэ­яў тэр­мiн год­нас­цi — вый­шаў на срод­ках хi­мiч­ных тры­ма­ец­ца — тэр­мiн вар­тас­цi i тры­вае на тэр­мi­не пя­тым у хi­стан­нях сва­iх пра­за­iч­нае на пад­ста­вы за­стац­ца ба­га­тае

28 у мя­не не­бы­ва­лае свя­та скрозь ты­по­ва бе­тон­ныя пло­шчы проз­вi­шча­мi на­зва­ныя спро­шча­ны­мi я ў род­ную не­ка­лi кро­чу рэ­ча­iс­насць ад­цен­ня зям­лiс­та­га дзёр­ну во­сень­ска­га гус­цi­ва па сля­дох ад па­рад­ных ву­се­няў у ба­ло­та маўк­лi­вых вус­наў у фас­фа­рыч­на п'я­ныя но­чы хай зда­ец­ца зня­мог­лым сон­ца — па ўлас­най да­ро­зе ко­цiц­ца рас­пу­шчае свят­ло раз­ва­руш­вае цень пра пры­род­ны па­ра­дак кла­по­цiц­ца не кра­нае за­ко­наў лю­дзей ...спа­да­рынь з на­цёр­ты­мi пра­гаю ззяць ма­за­ля­мi што вы­хо­дзяць з тэр­мi­ну год­нас­цi як на ход­нiк з мет­ро — за­па­во­ле­на нi­бы нех­та гук­нуў — азi­ра­юц­ца на ча­со­ва шчас­лi­вых ды ах­вяр­на ня­шчас­ных па­дзя­ля­юц­ца на га­лоў­най пло­шчы — пус­тэль­ня хва­лiц­ца тэр­мi­нам вар­тас­цi вась­мi­кут­нае плiт­кi за­кла­дзе­най гэ­так шчыль­на — як у рэш­це два­роў дзе ўпар­та нi­што не змя­ня­ец­ца толь­кi це­нi ўцек­лых га­доў ля пад'­ез­даў ся­дзяць да ка­тоў усмi­ха­юц­ца

паэзія 29 ***

ты ўва мне ад­па­чы­ва­еш я ад­чу­ваю што я маю па­верх­ню i не маю дон­ня што дрэ­вы сок пе­ра­паў­няе i сон­ца­пё­кам пра­цi­нае iх лiс­це i мае да­ло­нi вы­пра­ста­ва­ныя ў бяс­кон­цасць ру­дой чы­гун­кi ва­ла­сы ты ка­жаш «па­мiж на­мi роў­насць» а па­мiж на­мi свет бяс­кроў­ны i ўжо мi­ну­лыя ча­сы

***

цi маў­чаць цi ма­ру­дзяць з ма­лец­тва... лю­дзi на це­ле ма­iм здзяйс­ня­юць тэ­рак­ты iм нi­чо­га за гэ­та не бу­дзе я ад­чую ка­лец­тва па фак­це рэ­агу­ю­чы во­кам на бу­дзiк

30

На­пры­кан­цы бяс­кон­цыя спра­вы i я не­да­рэ­чнаю з'я­ваю зга­саю ў тва­ёй бiя­гра­фii... што ада­б'ец­ца на на­шых на­цяг­ну­тых тва­рах у ямi­нах гус­та на­хму­ра­ных цяж­кiх iл­боў сха­ва­ец­ца да руб­цоў за­ля­жа­лая ра­нi­ца i хра­нiч­ная (што не па­зба­вiц­ца) да ад­но-ад­на­го не­лю­боў на­пры­кан­цы заў­сё­ды пры­гад­ва­еш вы­сiл­кi якi­мi да­ваў­ся па­ча­так бра­ла­ся ся­рэ­дзi­на i ад­бы­ваў­ся ар­газм на тле ўся­го па­пя­рэд­ня­га што ме­ла пос­пех у нас ...праз нi­кiм не­акрэс­ле­ны час з бе­ла­рус­кiм шча­ню­чым го­на­рам па эта­пе быц­цам — па го­ра­дзе стру­мя­ня­мi по­ту цяк­лi лю­дзi ска­ле­ча­ныя агi­даю з це­ла­мi у ко­лер зям­лi сон­ца ня­шчад­нае звон­кае вiль­гаць цяг­ну­ла з ва­чэй

паэзія 31 а мы га­ма­нi­лi «яшчэ!» сцiс­ка­ю­чы мок­рыя мес­цы фор­ма асоб­на ад змес­ту пля­ла­ся ў ру­дыя хля­бы з на­тоў­пу ўпрэ­ла­га цес­та на­пры­кан­цы... спра­буй не пры­гад­ваць вы­сiл­кi якi­мi да­ваў­ся па­ча­так з якiх на­ра­джаў­ся ар­газм i гi­ну­ла ўсё па­пя­рэд­няе што ме­ла пос­пех у нас .

***

трох­кут­нiк ко­ла i квад­рат яшчэ пры­ступ­кi вiн­та­выя i ху­дар­ля­вы це­ласк­лад ва­да са­грэе i па­мые хра­нiч­ны цiск уз­ды­ме ка­ва сха­вае пуд­ра ад лю­дзей цям­ныя гу­зы пад ва­ча­мi аб­цяг­нуць джын­сы ног рэ­льеф да кра­та­вi­ны па­мiж iмi са­мот­ны до­тык зне­маг­чы­мяць

32 глы­бо­кай цем­рай ноч на­цяг­нец­ца з кi­лiш­кам моц­на­га вi­на што­дзён­насць на фа­тэль па­ва­лiц­ца i за­ста­нец­ца да вiд­на

Ча­су па­ясы свi­та­нак звык­ла для па­чат­ку не­тра­ды­цый­на для кан­ца i не­аб­­ход­на для па­рад­ку... са­ба­кi з са­ста­рэ­лай мiс­кi п'юць ма­ла­ко ча­ка­на скiс­лае у шмат­па­кут­нас­цi ча­соў пад не­бам ве­лiч­на на­вiс­лым над кож­ным з ча­су па­ясоў ка­рэн­не вы­цяг­ну­ла з грун­ту i пе­ра­гна­ла ў рэд­кi сок ва­ду па­кi­ну­ла пя­сок у су­та­рэн­нях сло­ва дом вяс­на га­дуе ма­ла­дое i не­спа­кой­нае гал­лё дзiця па­куль яшчэ ма­лое зда­ец­ца до­му ка­ра­лём

паэзія 33 ста­рая сон­ца су­стра­кае усмеш­ка дэ­ман­струе рот бяз­зу­бы i жыц­цё шу­гае аб­вiс­лы ў ко­лен­кi жы­вот ля­цяць ка­ты ху­тчэй аб­ло­каў адзiн у по­ле iн­шы — ў лес за не­iс­ну­ю­чай iс­то­тай квiт­нее бэз ра­ка не мае ус­па­мi­наў бо не вяр­та­ец­ца на­зад... га­ды мi­ну­лi — вы­рас сад а той ка­мень што ў iм па­кi­ну­лi аб­вiў зя­лё­ным па­ву­цiн­нем на­па­ўздзi­чэ­лы вi­на­град .

Алеcь Емяль­я­наў-Шы­ло­вiч па­эт, пе­ра­клад­чык, бард. На­ву­ча­ец­ца на бiя­ла­гiч­ным фа­куль­тэ­це БДУ. Фi­на­лiст кон­кур­саў бе­ла­рус­ка­га ­ ПЭН-цэнт­ра, пры­мер­ка­ва­ных да 100-год­дзя Ла­ры­сы ­ Ге­нi­юш (дып­лом I сту­пе­нi), 100-год­дзя Ч. Мi­ла­ша ­ (дып­лом II сту­пе­нi), кон­кур­са «Экс­лiб­рыс» Са­ю­за­ бе­ла­рус­кiх пiсь­мен­нi­каў. Дру­ка­ваў­ся ў ча­со­пi­сах ­ «Дзея­слоў», «Ве­ра­сень», «Ма­ла­досць», тыд­нё­вi­ку ­ «Лi­та­ра­ту­ра i мас­тац­тва». На­ра­дзiў­ся ў 1987 го­дзе­ ў Кры­ча­ве. Жы­ве ў Мiн­ску.­

паэзія 35

Вя­сё­лы анёл Го­рад I У го­ра­дзе, на­зва­ным у го­нар цi то мi­фа­ла­гiч­най рэч­кi, цi то ча­роў­нае ры­бы, што ў ёй ва­дзi­ла­ся, цi то ў го­нар асiл­ка, што за­мест зер­ня ма­лоў ка­мя­нi; дык вось, ме­на­вi­та ў гэ­тым го­ра­дзе лiх­та­ры лет­няй ноч­чу мя­до­вае раз­лi­ва­юць свят­ло, ве­цер па­ло­шча яд­ваб­на-чор­ную су­кен­ку Свiс­ла­чы, а я, нi­бы ка­мень, вы­пу­шча­ны ад­ной­чы з Тва­ёй Ру­кi i змо­ла­ты на ме­нес­ка­вых млы­нах II Ты пе­ра­мог, бо за­смак­таў у вiр люд­скi ду­шу зба­ле­лую маю, i ве­даю, што мне не па­да­сi ру­кi. З та­бой жы­ву, хут­чэй, па звыч­цы, i не люб­лю.

III У Менск вяр­нуц­ца цьмя­ным лет­нiм ран­кам, а ён ця­бе су­стрэ­не, як заўж­ды — гiш­па­на­моў­нап­ра­ле­тар­скiм рад­ком Тунь­ё­на пра не­ўра­ла­гiч­ныя даж­джы, i ты ся­бе ад­чу­еш эмiг­ран­там па доб­рай во­лi, бо ты свой тут i чу­жы.

36 IV — Паэ­це, на­вош­та так бес­са­ром­на брэ­шаш? — Та­му, ча­го не лю­бяць — не пры­свя­ча­юць вер­шаў.

Ус­ход сон­ца над Вол­маю Сон­ца сок грэй­пфру­та­вы цэ­дзiць У ма­лоч­ны как­тэйль ту­ма­на. Час згу­бiў­ся на ўсхо­дзе не­дзе, Бо за­снуў у су­мё­це п'я­ны, I спаз­нiў­ся, бя­дак, на пра­цу, Бо вы­дат­на су­стрэў Ка­ля­ды. Во ў бяс­час­сi б та­кiм за­стац­ца, На зям­лю бе­лым сне­гам па­даць.

Па­да­рож­жа Н. Ф.

i па­мен­ша­ны ў двац­цаць пяць ты­сяч ра­зоў, я на го­мель­скай ма­пе шу­каю ця­бе. на­да мной за­мест не­ба i па­це­рак-зор толь­кi шэ­рая столь, лям­пы млос­ная бель я па рэй­ках рас­стан­ня праз го­рад iду, i на чоў­не ча­кан­ня плы­ву це­раз Сож. мы з та­бою звя­за­ныя рыф­ма­мi душ, ты па­ле­ская птуш­ка, паў­днё­вы мой сон.

Паэ­тцы I Ка­лi Гос­пад зля­пiў ця­бе з вос­ку i з глi­ны, Я, вi­даць, на­па­ло­ву са стэ­а­ры­ну.

II Пры­яз­джай да мя­не на мо­ра — Пра паэ­зiю па­га­во­рым,

паэзія 37 I, па­кi­нуў­шы ў хва­лях со­рам, Мы адзiн ад­на­го ўзмо­рым — Нi на што, нi на што не зва­жай — Пры­яз­джай, пры­яз­джай.

III Па гру­дзях, нi­бы дроб­ны вяс­но­вы дож­джык, мяк­кiх вус­наў дзя­во­чых ледзь чут­ны до­тык; i ся­гон­ня ўсё прос­та й нi­бы­та мож­на, дык ча­му па­кi­да­еш мой шал на по­тым?! На эс­кi­зе твай­го ма­ла­до­га це­ла язы­ком, нi­бы лас­ты­кам, спраў­насць лi­нiй убi­раць бы, i смо­чак-брус­нiц ня­спе­лых аса­ло­ду i го­рыч пiць без­упын­на.

Дзяў­чы­на Дзяў­чы­на не­iс­тот­на яко­га ўзрос­ту ты не ве­да­еш што зна­чыць быць жан­чы­най не мае роз­нi­цы як ця­бе за­вуць Iрэ­най цi Ма­ры­я­най i дзе ты жы­веш у Пра­зе Вар­ша­ве цi ў Мен­ску му­шу ка­хаць i не­на­вi­дзець ця­бе да ско­ну твае ру­кi лас­ка­выя i ўме­лыя, якiя ро­бяць з мя­не Ада­ма ма­лень­кiя груд­кi юве­лiр­нае пра­цы смоч­кi

38 па­доб­ныя да дзвюх чар­нi­цаў якiя я вель­мi лю­бiў па­смокт­ваць улон­не са сма­кам гра­на­та пры­ця­галь­на доў­гiя но­гi на­пэў­на ў мi­ну­лым жыц­цi ты бы­ла ру­сал­каю i за­цяг­ну­ла мя­не ў сваё во­зе­ра i не пус­ка­ла па­куль я не вы­слiз­нуў з тва­iх аб­дой­маў i не ўха­пiў­ся за га­лiн­ку блакітнай ракіты я ве­даю ты прый­дзеш сён­ня апоў­на­чы каб зноў за­цяг­нуць мя­не ў баг­ну ша­лу i жарс­цi а я ка­хаю ця­бе й не­на­вi­джу ка­хаю й не­на­вi­джу Дзяў­чы­ну якая нi­ко­лi не ста­не жан­чы­най

Рас­тво ...i апоў­на­чы ў вок­нах тва­iх не па­тух­не свят­ло дзесь на ўсхо­дзе ста­лi­цы, на сё­мым па­вер­се трое ў бе­лых адзен­нях збя­руц­ца ў ця­бе за ста­лом, як ска­за­на ў ад­ной з рас­паў­сю­джа­ных вер­сiй звя­жуць ру­кi за спi­наю, i, не­вя­до­ма ча­му, на пы­тан­не iмя ты ад­ка­жаш: ма­ры­ся да­да­сi, што iо­сiф сы­шоў роў­на як год та­му — не па­ве­рыў, што сын ад свя­то­га з'я­вiў­ся; i ця­бе за­бя­руць на ма­лоч­на-чыр­во­ным аў­то, бо та­кую ад­ну па­кi­даць не­бяс­печ­на... па-ра­ней­ша­му ў вок­нах тва­iх не па­тух­не свят­ло й бу­дзе ляль­ка ў ка­лыс­цы спя­ваць: «Свя­ты ве­чар...»

паэзія 39 Εϋρηκά!1 ся­род фа­ры­сей­ства, вар'­яц­тва i тлу­му, сляпы ад паў­ноч­ных ча­со­вых аг­нёў, пра­цяг­ваю ду­маць, i ду­маць, i ду­маць ад­но пра ця­бе, мой вя­сё­лы Анёл; пра тое, што знiк­нуць i лю­дзi, i дзве­ры, а ве­чар рап­тоў­на за­про­сiць на чай, без лiш­нiх раз­моў i вы­со­кiх ма­тэ­рый твой паль­чык на вус­нах па­про­сiць маў­чаць, бо во­чы ў ва­чох зной­дуць лепш ра­зу­мен­не — п'ем сон­ца за­ход, як з Фа­лер­ны вi­но. ... у цем­ры знi­каю сса­мо­ча­ным це­нем, — iз­ноў па­мiж на­мi бяз­дон­ная ноч.

1 Εϋρηκά (грэч.) – знайшоў

Свят­ла­на Куль па­эт­ка, гiс­то­рык. Аў­тар паэ­тыч­на­га збор­нi­ка «Вер­шы. Бай­кi. Паэ­мы» (2012). Пра­цуе ў Гро­дзен­скiм ­ дзяр­жаў­ным унi­вер­сi­тэ­це iмя Ян­кi Ку­па­лы ­ i Пад­лясшскай па­лi­тэх­нiч­най ака­дэ­мii. На­ра­дзi­ла­ся­ ў 1959 го­дзе ў Га­род­нi. Жы­ве ў Га­род­нi.

паэзія 41

Вя­сёл­ка Чыр­во­ны У жме­нях спра­ца­ва­ных да здранц­вен­ня Ён моўч­кi мяў ка­мяк чыр­во­най глi­ны, Ужо за­шмат тры­ма­лi сён­ня жме­нi: Звя­роў i пту­шак роз­ных, i рас­лi­наў. Сур'­ёз­ная спы­нi­ла­ся ра­бо­та, На­ста­ла так ­жа­да­нае ад­хлан­не. Апош­нюю ня­гег­лую iс­то­ту Ён стом­ле­на зля­пiў на раз­вi­тан­не. Чыр­во­ная ска­мя­ча­ная глi­на Кры­вёю за­пя­ка­ла­ся i мя­сам, Ха­це­ла звац­ца дзе­дзi­чам i сы­нам, Ва­ло­даць мо­вай, па­мяц­цю i ча­сам. Зня­сi­ле­ным бы­ком у Аль­та­мi­ры Яна раў­ла ад твор­ча­га бяс­сiл­ля, Кры­вёй па­iла сто­даў i ку­мi­раў, Уз­но­сi­ла мя­чэ­цi i хрыс­цiль­нi, У без­лi­чы бар­во­вых рэ­ва­лю­цый Ка­ра­ла вi­на­ва­тых i ня­вiн­ных, Каб роў­най быць, урэш­це да­цяг­нуц­ца Да ве­лi­чы ру­кi, што мя­ла глi­ну.

I з гэ­тым па­жа­дан­нем утра­пё­ным Зы­хо­дзi­ла ў нябыт, у прах, у гле­бу — Ас­ке­пак глi­ны, чор­най i па­лё­най, Што на Зям­лi ха­цеў быць роў­ным Не­бу.

10.08.12.

Па­мя­ран­ца­вы Дзя­цiн­ства пры­ка­цi­ла­ся зда­лё­ка Вя­сё­лым бес­тур­бот­ным пад­шы­ван­цам З на­леп­кай — чор­ным ром­бi­кам «Maroco» На куп­ле­ным у кра­ме па­мя­ран­цу. Ялiн­ка, ве­чар,

42 ка­ра­го­ды- тан­цы, ку­ран­ты, сту­дзень, абя­цан­не цу­да, што ў Но­вы год да­сла­лi ма­ра­кан­цы, i пе­сень­ка пра ма­му i вярб­лю­да. Лю­бi­мы ша­лiк, смеш­ны фiльм пра Чар­лi, якi гля­дзе­лi не­як на ва­га­рах, цы­гар­ка ў форт­ку, вi­на­гра­ды ў Ар­лi, Ван Гог, ка­хан­не, Фолк­нер i гi­та­ра. На­ва­град­скiх ка­мен­няў тэ­ра­ко­та, Аран­скi, гё­зы, лет­нiя рас­коп­кi, шпар­гал­ка: пра Ма­ро­ка неш­та ўпо­тай спi­са­на ад па­чат­ку i да кроп­кi. Зi­мо­вы швэ­дар, кур­тач­ка для сы­на. Бел-чырван-бе­лы. Кошт пад­ма­ну.

I во­ля мае ко­лер апель­сi­на, Што ко­цiц­ца з су­сед­ня­га май­да­на.

Жоў­ты На скрып­цы граў яў­рэй­скi хлоп­чык Ося, Быў сцiп­лы, ды ў су­сед­ку не­як ле­там Ён за­ка­хаў­ся, ёй скла­даў са­не­ты, Хоць i не быў аман­там i паэ­там.

Iм апас­ля су­стрэц­ца да­вя­ло­ся На ву­лi­цы ў ма­роз у мiн­скiм ге­та. Бы­ла су­стрэ­ча ра­дас­най i гор­кай, Яны ўзга­да­лi скры­пач­ку i ле­та, Яго­ныя дзi­ця­чыя са­не­ты.

паэзія 43 Ужо муж­чы­на, а яна — ка­бе­та. Два сэр­цы пад адзi­най жоў­тай зор­кай — Яў­рэй­скiя Ра­мэа i Джуль­е­та. Ка­лi у жоў­тым ды­ме ад ма­то­ру Пад шор­гат чор­ных ка­таў­скiх ка­лё­саў Ужо праз ты­дзень i яго, i До­ру, Як двух су­жон­каў — ра­зам шчас­це-го­ра, У ду­ша­губ­цы вез­лi це­раз го­рад, Агуль­ным iх шас­цi­кан­цо­вым лё­сам У чор­ным не­бе жоў­тым ззя­лi зо­ры.

12.08.12

Зя­лё­ны Ка­лiсь­цi над за­сме­ча­най пла­не­тай, За­бру­джа­най, да­шчэн­ту ска­та­ва­най Ня­бес­ным гне­вам, бос­кiм ура­га­нам, З глы­бiнь кас­мiч­ных зор­каю-ка­ме­тай Пра­льец­ца дождж, Пра­льец­ца не­ча­ка­на Слязь­мi звя­роў, Сма­лою дрэў па­лё­ных, Кры­вёю пту­шак, лус­каю ры­бi­най, Ён прой­дзе па пла­не­це, бы ла­вi­на, Вя­лiз­най све­жай хва­ляю зя­лё­най — Па аў­гi­е­вых стай­нях i ад­ры­нах, Па смет­нi­ках, па гной­нi­цах i псо­тах, Па про­се­ках, чар­но­быль­скiх ба­ло­тах, Змя­це мас­ты, пры­ча­лы i пла­цi­ны. Сма­раг­да­вы, амаль не­пе­ра­мож­ны, З зям­но­га тва­ру змые аў­та­стра­ды, Вер­саль, Уфi­цы, Ка­лi­зей i Пра­ду, Аль­гамб­ру, Кi­жы, Сфiнк­са i Ка­ло­жу, Па­ла­цы, за­мкi, хра­мы, ка­ла­на­ды, Са­фок­ла, Го­цы, Ко­ла­са i Гей­не, П'я­цо­лу, Ба­ха, Ле­на­на, Ша­пэ­на, Зя­лё­наю раз'­юша­наю пе­най Ён знi­шчыць Фрэй­да, Кан­та i Энш­тэй­на,

44 Кан­фу­цыя, Ска­ры­ну, Дыя­ге­на, I хва­ляю апош­няю ша­лё­най На­крые ва­ха­бi­таў i зя­лё­ных Да са­ма­га да­лё­ка­га ка­ле­на. Па­рсе­кi за­вi­ва­ю­чы вiт­ка­мi, Ка­ля Ве­не­ры не­дзе, на ар­бi­це Пра­рох­кае зя­лё­нень­кi зба­вi­цель: «Ця­пер пла­не­та чыс­тая та­кая!»

Бла­кiт­ны Не спя­шай­ся, пры­сядзь на мi­нут­ку, Па­ча­кае пры­зна­ча­ны шлях, Я пры­нес­ла та­бе не­за­буд­кi, Што на ­зол­ку збi­ра­ла ў па­лях. Свет вя­лiз­ны! Да­ро­гi-сця­жы­ны Уз­ня­суць за кру­ты не­ба­схiл Ма­ла­до­га са­ко­лi­ка-сы­на Ад ма­ту­лi, ад род­ных ма­гiл. Ма­еш ро­зум, сум­лен­не i кры­лы, Бу­дуць свет­лы­мi но­чы i днi, Мо­жа не­дзе ля Ган­га цi Нi­ла У бла­кiт­ную да­леч зiр­нi. Што жыц­цё та­бе на­ка­на­ва­ла? Мо­жа цяж­кую до­лю ля гор? Ды i там, ля ка­мен­няў Ура­ла Угля­дзi­ся ў глы­бi­нi азёр, У бла­кiт не­за­пэц­ка­ны, чыс­ты, Нi­бы рэ­кi ра­дзi­мы тва­ёй, Нi­бы слё­зы кры­нi­цы праз­рыс­тай, Нi­бы цёп­лы ту­ман над зям­лёй,

13.08.12

паэзія 45 Дзе баць­коў­ская ха­та пры­ту­лiць, Дзе ан­то­наў­ка спее ў са­дах, Дзе бла­кiт­ныя во­чы ма­ту­лi У да­лё­кi ўгля­да­юц­ца шлях. Час ля­цiць цi па­воль­на, цi хут­ка, Мно­га ў све­це дзi­вос i спа­кус. Хай жа го­нар да­дуць не­за­буд­кi Не за­быц­ца, што ты — бе­ла­рус!

14.08.12

Сi­нi У спя­кот­най, да­лё­кай, за­бы­тай ба­га­мi пус­ты­нi, Па­ся­род ча­рап­коў, тва­рам ле­жа­чы ў глi­не ган­чар­най, З коб­рай-со­ка­лам цар­скi вя­нец ла­зу­ры­та­ва-сi­нi Не па­спе­ла ўсклас­цi ца­ры­ца вя­лi­кай Амар­ны. Са­шкра­ба­лi, збi­ва­лi, пяс­ком за­бi­ва­лi iм­ёны, Раз­бi­ра­лi па­ла­цы, ру­i­на­мi кла­лi свя­ты­нi, Каб нi­ко­лi нi­хто не ўзга­даў у вя­ках Эх­на­то­на, I ца­ры­цу яго, i вя­нец ла­зу­ры­та­ва-сi­нi. Без­лiч ча­су прай­шло, i курган раскапа­лi чу­жыя, У за­кi­ну­тым го­ра­дзе ў чор­най ска­мя­ча­най глi­не Ад­шу­ка­лi ца­ры­цу з дзя­во­чаю вы­гну­тай шы­яй, I вя­нец ад­шу­ка­лi яе ла­зу­ры­та­ва-сi­нi. Нi­бы сон­ца ў зе­нi­це...

Пур­пур­ны Яна бы­ла — ну прос­та шык, А ён — бам­бi­за i му­жык, Ця­лё вяс­ко­вае ў ба­та­лi­ях амур­ных, Жан­чы­на-вамп, жан­чы­на-сон — Да смер­цi за­ка­хаў­ся ён

17.08.12

46 У бе­лы твар i два пя­лёст­кi губ пур­пур­ных. Лю­бi­ла вiс­кi i каль­ян, Ка­за­ла штось пра ме­заль­янс, Што ён бам­бi­за i што ду­рань бес­куль­тур­ны. А ён — Му­жык! Не boy, не гей! Гля­дзеў з тру­ны дзя­ду­ля Фрэйд, На­хаб­на шчэ­рыў­ся i по­сцiў не­цэн­зур­на. Па­чаў ён без­лiч роз­ных спраў — З яе Ма­дон­ну ма­ля­ваў, Пас­ля з мар­му­ру рэ­заў бюст яе фак­тур­ны, Зра­бiў у кос­ма­се пра­рыў: Ёй за­вуш­нi­цы па­да­рыў, За­браў­шы не­як два пярс­цён­кi ад Са­тур­на. Каль­я­на вiў­ся тон­кi дым... Што ёй ра­бiць з бам­бi­зам тым? Ён не та­кi, не кур­ту­аз­ны, не гла­мур­ны! Не ве­дае пры­го­жых слоў. Мо, на­ра­дзiць яму сы­ноў, Або да­чуш­ку — два пя­лёст­кi губ пур­пур­ных?..

19.08.12

Ма­гiст­рал Рас­цер­цi ў ма­кот­ры гар­лi­ва i доб­ра Ма­лень­кi ка­мень­чык чыр­во­най цы­ноб­ры, Да­даць у яеч­ны жаў­ток, А по­тым рас­цер­цi з ува­гай i спры­там Ма­лень­кi бла­кiт­ны крыш­таль ла­зу­ры­та I вох­ру — усё ў па­ра­шок. З жаў­тком за­мя­сiць, пад­сы­па­ю­чы трош­ку, Ляў­ка­сам за­цер­цi ду­бо­вую дош­ку, Каб роў­нень­ка фар­бы ляг­лi. З ма­лiт­вай, з па­ва­гай, з ду­шою ўзнёс­лай Спа­чат­ку на­крэс­лiць ар­на­мент дзi­вос­ны I лiшт­вай па­зна­чыць па­лi, А по­тым ма­лю­нак па­вод­ле ка­но­на, Ал­тар­ны аб­раз цi святую iко­ну: Так прод­кi ра­бi­лi спрад­век.

паэзія 47 Ду­бо­вая дош­ка па­кры­та ляў­ка­сам, Ля­жыць i ча­кае на­леж­на­га ча­су, Каб Бо­га зра­бiў Ча­ла­век.

19.08.12

Ва­сiль Дэ­бiш па­эт. Аў­тар кнiг паэ­зii: «Бе­лыя пта­хi» (1993), «Лiс­ты ­ да Ма­рыi» (1996), «Праз дождж» (2012). На­ра­дзiў­ся ­ ў 1962 го­дзе ў вёс­цы Ша­мя­тоў­ка на Гро­дзен­шчы­не. ­ Жы­ве ў Бе­рас­цi.

паэзія 49

По­лы­мя свеч­кi Крыж Iду па да­ро­зе. За вёс­кай крыж ста­iць, ста­ры, драў­ля­ны: кры­лы аб­вiс­лi, па­трэс­ка­ная га­ла­ва, бе­лым руч­нi­ком пе­ра­вя­за­ныя гру­дзi. Да­кра­нуў­ся. Па­хi­лiў­ся мой крыж i зва­лiў­ся зу­сiм. Пад­няў я яго, на шур­па­тыя пле­чы ўмас­цiў i па­нёс...

Iдуць на­су­страч дзе­цю­кi, з мя­не смя­юц­ца: — Што гэ­та, дзядзь­ка, ты на пле­чы ўзва­лiў i ку­ды шлях тры­ма­еш?» Усмiх­нуў­ся я гор­ка i ад­ка­заў: — Гэ­та пес­ню сваю я ня­су на кла­ды, ку­ды i мя­не па­ня­суць ад­ной­чы. Але не бу­дзе мне цяж­ка пад стром­кi­мi сос­на­мi: са мною бу­дзе яна, мая цi­хая пес­ня — па­трэс­ка­ная, бе­лым руч­нi­ком пе­ра­вя­за­ная, мая Бе­ла­русь — рас­кры­жа­ва­ная, са­мот­ная.

Свеч­ка Свi­тае. Па­во­лi да­га­рае свеч­ка мая. Мiг­цiць тры­вож­ным свят­лом. Узi­ра­ю­ся ў цьмя­на-дры­гот­кiя во­чы свеч­кi. Ба­чу: дзi­ця­нят­кам бя­гу па квя­цiс­тай па­лян­цы. Ве­се­ла спя­вае ў бла­кiт­ным не­бе жаў­рук, Ра­дас­на ўзы­хо­дзiць на­да мною ма­ла­дое сон­ца... Ба­чу: шпар­ка кро­чу юна­ком па зя­лё­най ня­ко­ша­най тра­ве. Яр­ка па­лае сон­ца, Звон­ка шу­мiць гус­тая тра­ва. Ад дзя­во­чых га­ра­чых па­ца­лун­каў пе­ра­сох­лi вус­ны... Ба­чу: блу­каю са­ста­ра­ны ў не­трах нач­ной iм­глы.

50 Ча­му апус­це­лi нi­вы? Ку­ды сi­рат­лi­ва ля­цяць гра­кi? Ня­ма ад­ка­зу. Да­га­рае свеч­ка...

Вiш­ня За­сох­ла вiш­ня... Яшчэ ня­даў­на ве­даў вiш­ню бе­лай, у кве­це­нi, пры­го­жай, ма­ла­дой. Тут мы ад­па­чы­ва­лi, тут ка­ха­лi пад лас­ка­ваю за­сен­ню лiс­то­ты. Тут лас­таў­кi ў пры­цем­ках ру­жо­вых нам вер­шы­кi пя­шчот­на шча­бя­та­лi. Пра­мен­няў со­неч­ных усмеш­ка ззя­ла.

I ўсмеш­ка слоў. А па­хi рас­ця­ка­лi­ся ва­кол са­лод­кiм цес­там, воб­ла­кам мя­до­вым, i — пчо­ла­мi га­лiн­кi на­бу­ха­лi. Ця­пер тут гэ­так цi­ха i бяз­люд­на, — I чор­ны цень кла­дзец­ца не­ру­хо­ма на дол ха­лод­ны...

Крум­кач Ся­дзiць на пло­це шэ­ры крум­кач, па­смi­ха­ец­ца з мя­не: — Дзе быў, што ба­чыў, што чуў?

— Нi­дзе не быў, нi­чо­га не ба­чыў i не чуў.

— I што ця­бе тры­мае на гэ­тым ла­пi­ку зям­лi?

— Баць­коў­ская ха­та, якая ста­iць на тым мес­цы, дзе бы­ла ха­та май­го дзе­да i пра­дзе­да; ага­род за ста­рым пло­там, якi мя­не кор­мiць з го­ду ў год; кла­ды за вёс­кай, баць­кi; су­се­дзi, з якi­мi даў­но звык­ся...

паэзія 51 — Звык­ся з ня­во­ляй? — па­смi­ха­ец­ца крум­кач.

— На, бя­ры мае кры­лы, ля­цi... Пад­няў я з зям­лi ка­мень i шпур­нуў у яго бок. Па­ля­цеў крум­кач... Ту­гу па­кi­нуў.

Сля­пы Па­рад­нё­ны з цем­рад­дзю, ча­каю сон­ца. «Свят­ла!» — цяг­ну да не­ба ру­кi. «Свят­ла!» — тры­маю ру­кi над кры­нi­цай. Гу­каю i шу­каю тое, што паль­ца­мi не ўмею пра­чы­таць.

Ста­расць Рап­там, па­ся­рэ­дзi­не но­чы, раз­бу­дзi­ла мя­не сва­iм шор­ха­там-пiс­кам мыш-па­лёў­ка. Не дае за­снуць. Вось i зноў­ку прый­шла яна, ус­ка­рас­ка­ла­ся на ка­на­пу i па­зi­рае на­хаб­на мне ў во­чы. Але яна ўжо не вы­клi­кае ў мя­не ра­ней­ша­га стра­ху i агi­ды. Я хоць i не па­лю­бiў яе, але даў­но звык­ся з ёю. Я слу­хаю-ад­чу­ваю, як не­дзе глы­бо­ка ўва мне жы­ве яна — дзве­ры ў ня­быт.

Кры­нi­ца У ра­ку ма­iх рук ува­хо­дзiць ле­та, мля­вае, як ве­ча­ро­вы па­ца­лу­нак сон­ца. Цi не та­му змя­ле­ла ра­ка, што, аб­ла­шча­ная цяп­лом, спы­нi­ла свой рух да мо­ра,

52 пе­ра­ста­ла зма­гац­ца з плын­ню ча­су i за­сну­ла?.. Цi не та­му мае вус­ны праг­на шу­ка­юць кры­нi­цу, каб на­та­лiць сма­гу жыц­ця?.. Б'ец­ца, звi­нiць, пяе кры­нi­ца, а над ёю — за­вi­ру­хаю сон­ца шу­мiць.

Як па­мi­ра­ла вёс­ка Спа­чат­ку не ста­ла ў вёс­цы ка­роў — цi­ха вы­мер­лi, нi­бы яшча­ры па­лi­ялi­та. За­тым пчо­лаў не ста­ла — абяр­ну­лi­ся ў трут­няў. По­тым знiк смех дзi­ця­чы, пра­па­лi i звон­кiя пес­нi. На­па­сле­дак i п'я­ныя ла­ян­кi сцiх­лi, i брэх са­бак. У ма­ёй вёс­цы ста­рыя ўсе па­ўмi­ра­лi, а по­тым па­ча­лi па­мi­раць ма­ла­дыя.

Бу­сел Адзi­но­кi бу­сел на лу­зе: вы­со­кi, ху­ды, ня­зграб­ны. Рас­пус­цiў бе­лыя кры­лы, стаіць па­ну­ры — без бус­лi­хi, без бус­ля­нят. Чор­ная хма­ра плы­ве над кра­ем...

Услед Жаг­на­ю­ся бо­гу па­ган­ска­му. За­ву яго... Узi­ра­ю­ся ў не­ба: поў­ня жан­чы­най у ча­кан­нi не­маў­ля­цi над Бу­гам уз­ня­ла­ся. Так кож­ную ноч. Век за ве­кам.

паэзія 53 Бя­гу за ёй услед, у ха­лод­нае чэ­ра­ва но­чы, услед за жан­чы­наю-поў­няй па­ган­скай кры­вi...

Рэ­анi­ма­цыя I ба­чыў я па­чвар­ную кар­цi­ну: Зям­лю, па­кры­тую атрут­ным ды­мам, Агонь Пам­пеi, раз­бу­рэн­не Ры­ма.

I Троi ве­лiч­най маўк­лi­выя ру­i­ны. Ды дзi­ва: дзе па­лын быў i асцё, Ато­жыл­кi жы­выя пра­рас­та­лi I ра­дас­на пад вет­рам тра­пя­та­лi. Зям­ля вi­та­ла но­вае жыц­цё. Ачнуў­ся я — свя­цi­ла ў не­бе сон­ца. Вяс­на рас­ка­ша­ва­ла за сця­ной.

I сын мой на­хi­лiў­ся на­да мной...

I зра­зу­меў я, што жыц­цё — бяс­кон­цасць.

Верш Усё не тое, усё не тое. Ха­чу агню — а толь­кi дым.

I верш на­пi­са­ны ду­шою, Ды не ха­пае неш­та ў iм.

Iзю­мiн­кi ў iм не ха­пае, Па­лё­ту дум­кi, вы­шы­нi... Рву i ў агонь яго кi­даю, Верш, што нi льец­ца, нi звi­нiць.

***

Ду­ша праз аба­лон­ку це­ла — Прай­шла, па­мкну­ла ў вы­шы­ню, Да не­ба, зо­ра­чак, агню. Ду­ша праз аба­лон­ку це­ла,

54 Нi­бы­та птуш­ка, па­ля­це­ла. А мне зда­ва­ла­ся: я сню... Ду­ша да зор­на­га агню Ча­роў­най птуш­кай па­ля­це­ла.

Хат­ка па­ляў­нi­ча­га Мя­шок не­ру­хо­мых зай­цоў на ста­ле. Ска­ме­ча­най ску­рай лi­юц­ца апо­ны.

I чу­ча­ла воў­чае — вы­сах­ла ледзь. Зя­зюль­чы­ны пёр­кi i пер'е ва­ро­ны. За пры­печ­кам стрэль­ба, на пе­чы ха­туль. На по­ку­це ў рам­цы цям­не­юць свя­тыя.

I во­чы, ха­лод­ныя во­чы, — паў­сюль, Ад­кры­тыя во­чы звя­роў i сля­пыя.

Студня Ля­ка­ла нас бяз­дон­нас­цю нут­ра. Ды ва­бi­ла маўк­лi­вай пра­ха­ло­дай, Па­звонь­ван­нем iмк­лi­ва­га вяд­ра I вус­цiш­най та­ем­нас­цю заў­сё­ды. Дзесь там, на не­да­сяж­най глы­бi­нi, Ку­ды не да­ля­таў бляск пром­няў яр­кiх, Жыў дзед ста­ры — куд­ла­ты ва­дзя­нiк — З дач­кой сва­ёю — го­жаю ру­сал­кай. Нi­хто не ба­чыў iх. Але яны Ся­бе ўда­ва­лi сме­хам, злос­цi поў­ным, Апоў­на­чы на­вед­ва­лi­ся ў сны, Зму­ша­лi пра ся­бе што­дзён­на пом­нiць.

I каб за­доб­рыць iх, кi­да­лi хлеб У студ­ню мы i роз­ныя пры­сма­кi.

I го­лас пе­ра­хо­дзiў наш на шэпт. Цi­шэ­лi смель­ча­кi i за­да­ва­кi.

паэзія 55 Зiр­неш ту­ды — i хо­лад ахi­не. А з люст­ра­дзi — аб­лiч­ча, бы ў та­пель­ца. Ад­ва­жыш­ся, бы­ва­ла, i гук­неш — Па студ­нi рэ­ха доў­га птуш­кай б'ец­ца, Бы тра­пi­ла ў сi­ло i анi­як З яго па­ло­ну вы­рвац­ца не мо­жа.

I хо­чац­ца кры­чаць. I цяг­не так Ту­ды, на дно, дзе смер­цi змрок аб­лож­ны.

Нiт­кi *** Ля­жу на спi­не... Ноч стра­сае з не­ба пе­ра­спе­лыя зор­кi *** Ады­хо­дзiць ча­ла­век — рэ­ха ўлас­ных кро­каў *** Сею зер­не поў­най жме­няй — вы­рас­та­юць ка­мя­нi ** Даж­джы раз­мы­ва­юць да­ро­гi Га­ды — ду­шы. За­ста­ец­ца ад­чу­ван­не вi­ны. *** Вы­паў снег па­бя­ле­ла по­ле, двор...

I ду­ша

56 *** Вый­шаў ра­нi­цай ма­лень­кiм хлап­чу­ком з до­му... Вяр­нуў­ся — ужо пяць­дзя­сят. Нi­як не ма­гу ўспом­нiць, дзе пра­блу­каў столь­кi ча­су!? **** Птуш­ка кроп­лi ра­сы на дрэ­ве праг­на п'е Сон­ца *** Доў­гая ноч. Чор­ны па­вук тчэ па­ву­цi­ну ду­мак *** Праз га­лiн­кi дрэў све­цiц­ца не­ба — бе­лая птуш­ка. *** Iду ў во­сень. Шэ­ры пры­це­мак — сi­ве­юць мае ва­ла­сы. *** Ру­дым са­ба­кам раз­лёг­ся па­ся­рэ­дзi­не да­ро­гi ка­мень — не пус­кае мя­не. *** Важ­на рас­се­лi­ся на го­лых га­лiн­ках дрэў гра­кi — пар­тэ­ту­ра во­се­нi.

паэзія 57 *** Ту­ман кра­наю ру­кою — ма­цаю вя­кi.

Алесь Ра­за­наў паэт, перакладчык, эсэіст. Лаўрэат Дзяжаўнай прэміі імя Янкі Купалы (1990). Аўтар кніг паэзіі: «Адраджэньне» (1970), «Каардынаты быцця» (1976), «Шлях—360» (1981), «Вастрыё стралы» (1988), «У горадзе уладарыць Рагвалод» (1992), «Паляванне ў райскай даліне» (1995), «Рэчаіснасць» (1998), «Гліна. Камень. Жалеза» (2000), «Гановерскія пункціры» (2002) і інш. Нарадзіўся ­ ў 1947 годзе ў вёсцы Сялец на Берасцейшчыне. ­ Жыве ў Мінску.

паэзія 59

Поў­ня ўгля­да­ец­ца ў лiх­та­ры * Лес ад­гу­ка­ец­ца: лю­дзi ўся­ля­юц­ца ў га­ла­сы. * Гу­ляе губ­ляе за­вея свет. * Рап­там на па­ру: ў два­ры дождж ру­пiц­ца з гас­па­ды­няй. * Хто ён?.. — Ушчэп рас­плюшч­вае во­чы. * I сле­ду ня­ма: зi­ма зай­мае ямы i ўзгор­кi. * «Па­будзь без мя­не!..» — Ста­рая ста­ро­му зы­чыць даб­ра. * Па­рож­няя?!. Раз­гля­дае на бе­ра­зе ра­каў­ку сi­ва­грак. * У ля­дах Ка­ля­ды: на пнi

60 кла­дуц­ца алад­кi i ка­ра­ваi. * Мi­на­ю­ся звон­ку: зноў­ку цвi­це яз­мiн. * Да­туль i ад­сюль: аб­се­лi сю­i­таю лас­таў­кi пра­ва­ды. * Ле­та ў транс­крып­тах: лi­ло­вы так скры­пень, а так асот. * Што ёй мой след?!. Аб­сту­пi­ла вог­нi­шча ле­таш­няе кра­пi­ва. * Кры­ва­вяц­ца пе­ра­хi­ля­юц­ца аб­ло­кi за не­ба­край. * Аб­скуб­вае ушчу­вае ку­пi­ну конь: ску­пая?!. * Тры­май­ся!.. — Вi­сяць над кры­гай дэ­сант­нi­ца­мi сня­жын­кi.

паэзія 61 * I зле­ва, i спра­ва — цем­ра пра­валь­ва­ец­ца ў лiх­та­ры. * Ка­гось вы­гля­да­юць?!. Пе­ра­рас­та­юць пра­сла дзя­доў­нiк i ле­бя­да. * Гной рас­кi­да­ец­ца: по­ле у ду­ху ўзды­ма­ец­ца ўвы­шы­ню. * Якiя вя­лi­кiя!.. Хвоi увод­зяць у днi вя­кi. * На­бра­ла­ся лод­ка ра­кi: «I што?!.» — цi­ка­вяц­ца гу­сi. * Аб­лю­дзiў­ся: у са­мо­ту вяр­та­ец­ца з го­ра­да гас­па­дар. * Ме­рае ве­цер iмк­нен­нi: аер на­пяў­ся над Пi­най. * Ва­лiз­кi вя­лi­заз­ныя: вы­зва­ляе блiс­каў­ка з хма­раў гром.

62 * Зя­лё­ныя вiш­нi: ў рад­ню з пя­рэ­дад­ня вый­шлi. * Вар­тыя ўва­гi?!. — Поў­ня ўгля­да­ец­ца ў лiх­та­ры. * Зi­ма пе­ра­куль­ва­ец­ца: у на­ўкол­лi крэс­лiць ка­ра­ку­лi грак — ара­кул. * Пра­вод­жу вач­мi: са свiс­там iм­чыц­ца ма­та­цык­лiст. * Сло­ва з га­вор­кi: якой?!.Ва­вёр­ка збя­гае на дол з са­сны. * Тут i сю­ды: ра­ка нi­ту­ец­ца з на­валь­нi­цай. * Лю­дзi на­ўгад: iду услед за цы­ган­кай. * З фа­тою?!. — Фан­тан фа­та­гра­фу­ец­ца з ма­ла­дою.

паэзія 63 * З клю­ча­мi на по­ясе — клi­ча мя­це­лi­ца ў iн­ша­свет. * З»яд­ноў­ва­ю­ся з ялi­наю: на га­лi­ны кла­дзец­ца снег. * Чар­вi­вы тры­маю чыр­во­на­га­ло­вiк — мае да­кор: ча­му?!. * Слiз­ка: вуз­лы раз­вяз­вае скрозь ад­лi­га. * Ча­кае за­то­ка: во­кам чап­ля ча­пае глыб. * З мэ­тай?!. Па мэ­ту?!, Да лiх­та­ра ля­цяць ма­ты­лi за­веi. * За­ру­жа­ве­лi: увiш­на ве­цер пе­ра­бi­рае ру­жан­цы вiш­няў.

64 * Час­ту­ец­ца — з-за дзвя­рэй не зво­дзiць са­ба­ка ва­чэй з гас­па­ды­нi: смач­на?!. * Ад­лi­га: да­моў iду ад­туль i ад­гэ­туль. * Штось­цi не гэ­так?!. Са­мо­хаць дзень пе­рай­нач­ва­ец­ца у чар­на­вiк. * Зi­ма: ад­бу­доў­ва­ец­ца са­ма кап­лi­ца. * Ку­дою да­до­му? Вы­со­ты усла­лi сцеж­кi лiс­то­тай. * Спе­лiц­ца цем­ра: ця­пель­ца ва­юе ва ўсе ба­кi. * Што той бок, што гэ­ты — шэ­рань вы­бе­лi­ла пад­бел.

паэзія 65 * Вы­со­кая — аса­ка со­чыць за вет­рам: ко­сiць?!. * Ёкае сэр­ца ў ра­кi: па лё­дзе кi­ру­ец­ца не­ку­ды са­ка­вiк. * За­зе­ля­не­ла азi­мi­наю: гра­кi зна­ё­мяц­ца з нi­вай на­но­ва. * Неш­та сха­ва­лi?!. Хва­лi зга­ня­юць на бе­раг шум. * З ад­ту­лi­най: ду­лю дзя­лю з асой. * Прад­вес­не: да пес­нi шу­кае сло­вы ча­рот.

На­дзея Фi­лон па­эт­ка. Аўтар паэтычнай кнігі «Кроплі святла». ­ Сту­дэнт­ка 5 кур­са фi­ла­ла­гiч­на­га фа­куль­тэ­та ­ Го­мель­ска­га дзяр­жаў­на­га ўнi­вер­сi­тэ­та iмя Фран­цыс­ка Ска­ры­ны. Дру­ка­ва­ла­ся ў ча­со­пi­се «Ве­ра­сень».­ На­ра­дзi­ла­ся ў 1988 го­дзе ў Го­ме­лi. Жы­ве ў Го­ме­лi.

проза69

Па­да­ру­нак Ве­чар... Звы­чай­ны сне­жань­скi ве­чар, якiх кож­ны год бы­вае трыц­цаць адзiн, не больш i не менш. I ўсе яны вы­лу­ча­юц­ца сва­ёй асаб­лi­вас­цю, не­ паў­тор­нас­цю, не­звы­чай­нас­цю. Кож­ны з iх ня­се з са­бой та­ям­нi­цу, но­вую ста­рон­ку веч­нас­цi, якая за­на­тоў­ва­ец­ца што­дзён­ны­мi ча­ла­ве­чы­мi спра­ва­ мi, сло­ва­мi, дум­ка­мi, ад­ра­зу на чыс­та­вую. Нель­га ад­гар­нуць ста­рон­ку i вы­ пра­вiць па­мыл­кi. Мож­на толь­кi на на­ступ­най па­спра­ба­ваць змя­нiць на­хiл лi­тар, цi быць уваж­лi­вей, каб по­тым не шка­да­ваць аб на­пi­са­ным. У гэ­ты ве­чар бы­ло як нi­ко­лi цу­доў­нае на­двор'е. Бя­лют­кiя сня­жын­кi лас­ ка­ва аб­ды­ма­лi­ся з па­вет­рам. Зда­ва­ла­ся, што яны кру­жац­ца пад ня­чут­ную ча­ла­ве­ку му­зы­ку. Так i са­праў­ды бы­ло. Праз­рыс­тыя крыш­та­лi­кi апус­ка­лi­ся на зям­лю пад сiм­фо­нiю ня­бё­саў, а так­са­ма шчас­лi­вых усме­шак i шчы­рых ча­ла­ве­чых па­чуц­цяў. На­пэў­на, са­мае шмат­люд­нае мес­ца ў го­ра­дзе — гэ­та чы­гу­нач­ны вак­ зал. Ты­ся­чы ча­ла­век пры­яз­джа­юць i ад'­яз­джа­юць з роз­ных кро­пак на­шай пла­не­ты. Гэ­та i свае, i iн­ша­зем­цы. Ад­ны вяр­та­юц­ца ў род­ны го­рад на свя­ ты, дру­гiя збi­ра­юц­ца на­ве­даць сва­я­коў, ка­ха­ных цi прос­та зна­ё­мых. Ёсць i та­кiя, хто едзе прос­та ванд­ра­ваць, не ве­да­ю­чы ку­ды, без мэ­ты, з дум­ка­мi, што там на сэр­цы ста­не свет­ла i ўтуль­на, што на­рэш­це зной­дзе доў­га­ча­ ка­нае шчас­це. Толь­кi цi зной­дзе? Бо ча­ла­век ку­ды б ён нi па­ехаў, заў­сё­ды аба­вяз­ко­ва бя­рэ з са­бою ся­бе, свае дум­кi i па­чуц­цi, якiя, ча­сам, i ўдзень, i уна­чы не да­юць спа­кою, тры­во­жаць : «На­вош­та я так зра­бiў? На­вош­та?». Але вяр­нуць ужо нi­чо­га не­маг­чы­ма. Мож­на толь­кi зра­бiць iнакш, i толь­кi так су­па­ко­iць сум­лен­не. Ад ся­бе нi­ку­ды не сха­ва­еш­ся. Вя­лi­зар­ныя ду­бо­выя дзве­ры вак­заль­на­га бу­дын­ка, якiя спа­лу­ча­лi свет шум­на­га го­ра­да i мi­тус­лi­вы бяс­кон­цы свет да­ро­гi, ба­чы­лi ня­ма­ла за сваё цяж­кае, але па­раў­наль­на ня­доў­гае жыц­цё. Толь­кi за гэ­ты ве­чар iх ад­чы­ нi­лi i за­чы­нi­лi ты­ся­чы ра­зоў. Нех­та не­ахай­на пiх­нуў на­гою, тры­ма­ю­чы ў ру­ках цяж­кiя тор­бы, а нех­та асця­рож­на пры­тры­маў, да­па­ма­га­ю­чы прай­сцi iн­шым. Праз iх пра­хо­дзi­лi да­рос­лыя i дзе­цi, бед­ныя i ба­га­тыя, шчас­лi­выя i з раз­бi­ты­мi сэр­ца­мi, лю­бi­мыя, i тыя, хто лю­бiць, тыя, хто iмк­нец­ца ку­дысь­цi без мэ­ты, i тыя, хто ча­кае цу­да ў гэ­ты сцю­дзё­ны, але пры­го­жы зi­мо­вы пе­ рад­свя­точ­ны ве­чар. Да апош­нiх ад­но­сiў­ся ма­ла­ды ча­ла­век, якi пад бiц­цё га­рад­ско­га га­дзiн­ нi­ка ўпэў­не­на ад­чы­нiў две­ры. Ён пра­пус­цiў пе­рад са­бой ста­лую, але яшчэ пры­го­жую жан­чы­ну з вя­лi­кай ва­лi­зай i ма­лень­кай дзяў­чын­кай. Ма­лая моц­ на тры­ма­ла­ся за ру­ку ба­бу­лi, ба­ю­чы­ся згу­бiц­ца ся­род та­ко­га мност­ва не­ зна­ё­мых лю­дзей. Мак­сiм Iлiм­скi ад­ра­зу на­кi­ра­ваў­ся на пе­рон, дзе бы­ло ўжо не­каль­кi ча­ла­век.

70 Учо­ра раз­маў­ляў з баць­ка­мi, якiя жа­да­лi, каб сын пры­ехаў, але што зро­ бiш, ка­лi не атрым­лi­ва­ец­ца. Та­му i пе­рад­алi праз пра­вад­нi­ка цяг­нi­ка па­да­ ру­нак. У Мак­сi­ма за­раз на пра­цы бы­ло шмат за­ка­заў, якiя трэ­ба тэр­мi­но­ва вы­ка­наць, бо лю­дзi ча­ка­лi. Ён па­абя­цаў, што пры­е­дзе пас­ля свя­таў, ка­лi больш менш бу­дзе воль­ны i змо­жа ўзяць ад­па­чы­нак. Ды i не жа­даў пса­ваць са­бе па­чуц­цё адзi­но­ты ў ка­рот­кiя зi­мо­выя днi. Ужо тры га­ды ён су­стра­каў свя­та Бо­жа­га На­ра­джэн­ня адзiн на адзiн з са­бой. Не цi­ка­вi­лi яго нi шум­ныя ве­ча­ры­ны з сяб­ра­мi, нi на­ват гу­тар­кi ў баць­коў­скiм до­ме. Тры га­ды... Як хут­ка ля­цiць час! Зда­ва­ла­ся, што гэ­та толь­кi доў­гi i жу­ дас­ны сон. Вось за­раз зноў па­чу­юц­ца лёг­кiя кро­кi i срэб­ны го­лас па­клi­ча да ста­ла. А ён па­ды­дзе, аб­ды­ме ка­ха­ную, моц­на пры­ту­лiць да са­бе, лас­ка­ва ўсмiх­нец­ца, па­гла­дзiць яе ўжо за­ўваж­на па­круг­леў­шы стан. Хут­ка iх па­вiн­ на бы­ло стаць трое. За­ста­ва­ла­ся па­ча­каць яшчэ не­каль­кi ме­ся­цаў i Мак­сiм бы ўзяў на ру­кi iх ма­лень­кую дзяў­чын­ку, iх ча­ка­нае дзi­цят­ка. Але ад­но iм­гнен­не пе­ра­крэс­лi­ла ўсё жыц­цё. У па­мя­цi зноў ус­плы­ла тая ра­нi­ца, ка­лi яны ма­ла­дыя, шчас­лi­выя, за­ка­ха­ныя iш­лi па ву­лi­цы. Мак­сiм на пра­цу, На­таль­ка — у гос­цi да сяб­роў­кi. Узяў­шы­ся за ру­кi, яны бы­лi больш па­доб­ныя на дзя­цей, чым на тых, хто хут­ка ста­не баць­ка­мi. Снег у той дзень па­воль­на кру­жыў­ся ў па­вет­ры i, апус­ка­ю­чы­ся на зям­лю, па­кры­ваў бруд шум­ на­га го­ра­да. Па­ды­шоў­шы да скры­жа­ван­ня, дзе ра­зы­хо­дзi­лi­ся iх шля­хi, Мак­ сiм па­ца­ла­ваў жон­ку. Унут­ры яго неш­та пе­ра­вяр­ну­ла­ся, ка­лi На­таль­ка пры­ ту­лi­ла­ся да яго. Ка­ха­ная па­да­ла­ся яму та­кой ма­лень­кай i без­аба­рон­най.

— Бе­ра­жы ся­бе, род­ная! — не­ча­ка­на вы­рва­ла­ся ў яго i ўжо спа­кай­ней да­ба­вiў. — Бе­ра­жы вас Бог! Шчас­лi­вая ма­ла­дая жан­чы­на ў ад­каз пра­цяг­ну­ла яму ма­лень­кую паш­то­ вач­ку ў вы­гля­дзе сэр­ца, дзе яе роў­ным пры­го­жым по­чыр­кам бы­ло на­пiса­на ўся­го не­каль­кi слоў: «Ка­хаю ця­бе!» I, па­да­рыў­шы му­жу шчы­рую ўсмеш­ку, пра­шап­та­ла: «Па­мя­тай, я заў­сё­ды бу­ду лю­бiць ця­бе. На­ват, ка­лi неш­та зда­рыц­ца. Заў­сё­ды.» Мак­сiм пай­шоў на пры­пы­нак, але праз не­каль­кi кро­каў азiр­нуў­ся. На­ таль­ка ста­я­ла на тым са­мым мес­цы i гля­дзе­ла яму ўслед. За­ўва­жыў­шы по­гляд лю­бi­мых ва­чэй, ён ад­пра­вiў па­вет­ра­ны па­ца­лу­нак, на якi праз iм­ гнен­не атры­маў ад­каз у вы­гля­дзе ўсмеш­кi. Гэ­та бы­ло най­леп­шым свед­чан­ нем та­го, што па­чуц­цё да­стаў­ле­на па ад­ра­се. Пра­цоў­ны дзень прай­шоў хут­ка. I не толь­кi та­му, што быў ска­ро­ча­ны ў на­пя­рэ­дад­нi свя­та, а яшчэ i та­му, што свет­лыя дум­кi це­шы­лi сэр­ца Мак­ сi­ма. Па да­ро­зе да­до­му хло­пец ду­маў аб тым ве­ча­ры, якi яны пра­вя­дуць разам з ка­ха­най. Ён на­быў у кра­ме яе лю­бi­мыя бе­лыя ру­жы i ўжо за­га­дзя ра­да­ваў­ся. Сён­ня га­да­вi­на iх шлю­бу. Та­кiм цу­доў­ным быў той дзень, ка­лi яны аб­вян­ча­лi­ся ў царк­ве. Як i сён­ня па­даў снег. А якой пры­га­жу­няй бы­ла

проза71 На­таль­ка! Бя­лют­кая вя­сель­ная су­кен­ка, адзетая на гон­кi дзя­во­чы стан, бе­ лыя ру­жы... Як гэ­та па­са­ва­ла да пры­род­най чыс­цi­нi! На­поў­не­ны ўспа­мi­на­мi ён у той ве­чар ад­чы­няў дзве­ры ўтуль­най трох­па­ка­ёў­кi. За­па­лiў свят­ло ў ка­лi­до­ры i здзi­вiў­ся, што так цi­ха i цём­на.

— Доб­ры ве­чар, ка­ха­ная! — звон­ка пра­гу­чаў яго го­лас i ад­бiў­ся аб пус­ тыя сце­ны. Мо­жа, жон­ка ста­мi­ла­ся i лег­ла ад­па­чыць? Мак­сiм абышоў усю ква­тэ­ру i ўпэў­нiў­ся, што жон­кi ў ха­це ня­ма. На­пэў­на, за­тры­ма­ла­ся ў сяб­роў­кi. Ня­хай па­раз­маў­ля­юць. Не бу­ду тэ­ле­фа­на­ваць, каб не пе­ра­шка­ джаць. Я ж сён­ня з пра­цы вяр­нуў­ся на тры га­дзi­ны ра­ней, чым звы­чай­на. З та­кi­мi дум­ка­мi Мак­сiм вы­ра­шыў зра­бiць сам вя­чэ­ру. Пры­га­та­ваў ежу, на­ крыў стол, па­ста­вiў ру­жы ў ва­зу, ка­ля та­ле­рак за­па­лiў яе лю­бi­мыя свеч­кi. Кух­ня вы­гля­да­ла па-свя­точ­на­му i вель­мi ўтульна. Але дзе На­таль­ка? Ду­шу сцiс­ну­ла ней­кае ня­доб­рае прад­чу­ван­не. Мак­сiм па­цяг­нуў­ся да тэ­ле­фо­на, якi ў гэ­ты мо­мант за­зва­нiў. Сэр­ца за­бi­ла­ся больш не­спа­кой­на i ўзру­ша­на: ну­мар не­вя­до­мы.

— Мак­сiм Вiк­та­ра­вiч? — па­чуў ён не­зна­ём ­ ы муж­чын­скi го­лас, якi, не ча­ ка­ю­чы ад­ка­зу, пра­цяг­ваў. — Вы з'яў­ля­ец­ е­ся му­жам Iлiм­скай На­тал­лi Ан­ то­наў­ны? Ва­шу жон­ку з паў­га­дзi­ны та­му збi­ла ма­шы­на. На жаль, дак­та­ры кан­ста­та­ва­лi iм­гнен­ную смерць. Вы мо­жа­це пад'­ехаць?

— Так, — ад­ка­заў Мак­сiм пры­глу­ша­ным, быц­цам не сва­iм го­ла­сам. — Ку­ды? I, атры­маў­шы ка­ар­ды­на­ты, па­клаў тэ­ле­фон на па­лi­цу. Але по­тым зноў сха­пiў i на­браў ну­мар На­таль­кi. Не, гэ­та не­маг­чы­ма. Гэ­та па­мыл­ка. За­раз яна са­ма ўсё ра­ска­жа. Але ад­ка­зу не бы­ло... Усё роў­на гэ­та не­маг­ чы­ма! Вось ён з'ез­дзiць, вы­свет­лiць аб­ста­вi­ны, i ўсё ста­не на свае мес­цы. Але гэ­та бы­ла не па­мыл­ка. Гэ­та бы­ла праў­да. Як у паў­сне прай­шлi тыя днi. Мак­сiм пры­ехаў, па­чуў пад­ра­бяз­ную гiс­то­рыю аб тра­гiч­ным зда­рэн­нi, па­ тэ­ле­фа­на­ваў баць­кам, за­браў ужо на­заў­сё­ды за­сты­лае i не­ру­хо­мае це­ла жон­кi. Якая яна бы­ла пры­го­жая ў дзень па­ха­ван­ня! У бя­лют­кай вя­сель­най су­кен­цы, з бе­лы­мi ру­жа­мi ў ру­ках i шчас­лi­вай усмеш­кай на вус­нах На­таль­ка бы­ла па­доб­на на спя­чую. Зда­ва­ла­ся, пра­чнец­ца за­раз. Але за­мест лож­ка — тру­на, аб­вi­тая бе­лай блiс­ку­чай тка­нi­най. I не ўста­не яна, не пад­нi­мец­ца, не ска­жа: «Люб­лю»... За тыя днi нi­вод­най сля­зы не ўпа­ла з яго ва­чэй. Не мог па­ве­рыць, што тое скры­жа­ван­не раз­вя­ло iх шля­хi на­заў­сё­ды. Па­ха­ваў­шы жон­ку, Iлiм­скi праз коль­кi дзён вый­шаў на пра­цу. На пер­шы по­гляд, нi­чо­га не зда­ры­ла­ся. Але больш не бы­ло чут­на срэб­на­га го­ла­су i лёг­кiх кро­каў у стаў­шай та­кой не­па­мер­на вя­лi­кай трох­па­ка­ё­вай ква­тэ­ры, у якой па­ся­лi­лi­ся адзi­но­та i сум... Мак­сiм ус­тра­пя­нуў­ся i нi­бы скi­нуў з ся­бе цяж­кiя дум­кi. Гэ­та бы­ло. Бы­ло. Бы­ло тры га­ды та­му... А за­раз трэ­ба жыць. Жыць? На­таль­ка бы­ла для яго ўсiм у жыц­цi, яго сэн­сам. З яе смерцю ён стра­цiў ве­ру ў ся­бе, ве­ру ў

72 жыц­цё, ве­ру ў Бо­га. I сён­ня, упер­шы­ню за гэ­ты час, Мак­сiм аб­ду­маў сваё бес­сэн­соў­нае жыц­цё, уба­чыў яго не­да­рэ­чнасць. А цi бы­ла б за­да­во­ле­на ка­ха­ная, што ён так ся­бе па­во­дзiць? Што пе­ра­стаў цi­ка­вiц­ца на­ва­кол­лем, што стаў iн­шым, абы­яка­вым да ўся­го i да ўсiх? Ён ус­пом­нiў апош­нiя сло­ вы жон­кi: «Па­мя­тай, я заў­сё­ды бу­ду лю­бiць ця­бе. На­ват, ка­лi неш­та зда­ рыц­ца. Заў­сё­ды.» Нi­бы за­слан­ка ўпа­ла з ва­чэй. Ён жа не вi­на­ва­ты, што так атры­ма­ла­ся. А зна­чыць, з гэ­та­га мо­ман­ту трэ­ба жыць па-iн­ша­му, зноў ча­каць, лю­бiць, ве­рыць у цу­ды. Iлiм­скi па­гля­дзеў на га­дзiн­нiк. Да пры­хо­да цяг­нi­ка за­ста­ва­ла­ся яшчэ не­каль­кi га­дзiн, але ён яшчэ ха­цеў за­ехаць на мо­гiл­кi. Па­ма­ла­дзеў­шы га­доў на дзе­сяць, бы юнак, хут­ка апра­нуў­ся i ўжо праз коль­кi ча­су быў там. Гэ­та ўжо ста­ла тра­ды­цы­яй — пра­во­дзiць ве­чар пе­рад Днём Бо­жа­га На­ра­джэн­ня з ка­ха­най. Але сён­ня ў Мак­сi­ма быў iн­шы на­строй. Ён цi­ха па­ды­шоў да пры­го­жа­га пом­нi­ка, што ўяў­ляў са­бой ма­ла­ дую жан­чы­ну з дзi­цём на ру­ках. Кры­ху па­ста­яў моўч­кi. По­тым па­ста­вiў у ва­зу бе­лыя ру­жы: «Вiн­шую ця­бе, ка­ха­ная!». Рас­чыс­цiў снег. У за­ду­мен­нi пры­сеў на лаў­ку. Цi­ка­ва, як бы за­раз вы­гля­да­ла iх ма­лая, якой бы­ло б кры­ ху менш за тры га­ды? Як бы ўсё ж та­кi яе зва­лi? На­пэў­на, Ве­рач­ка. Бо яны ве­ры­лi, што ўсё бу­дзе доб­ра. Мо­жа, сла­ба ве­ры­лi... А мо­жа? Не, як ёсць, так па­вiн­на бы­ло быць. Бог нi­ко­лi не ро­бiць па­мы­лак. Нi­ко­лi. На­ват, ка­лi ча­ла­век не ра­зу­мее не­ча­га ад­ра­зу, час усё рас­ста­вiць на свае мес­цы. Мак­сiм яшчэ кры­ху па­ста­яў i пай­шоў да ма­шы­ны. Сеў за руль i па­ехаў на вак­зал. Трэ­ба бы­ло за­браць па­да­ру­нак ад баць­коў. I вось ён на вак­за­ле. Ста­iць у за­ду­мен­нi, пра­круч­вае ў га­ла­ве сён­няш­нi дзень. Пры­го­жы, iн­тэ­лi­ гент­ны, апра­ну­ты ў кас­цюм, па­верх яко­га доб­ра ля­жа­ла чор­ная ску­ра­ная курт­ка. З-пад яе быў бач­ны бе­лы каў­нер ка­шу­лi i цём­на-сi­нi галь­штук, якi доб­ра па­са­ваў да ва­чэй. На тва­ры ад­бi­ва­ла­ся ча­кан­не... Неш­та ра­на ён прый­шоў сю­ды. I та­му за­раз на­зi­раў, як пры­го­жа ў свят­ле лiх­та­ра кру­жац­ца ма­лень­кiя бе­лыя зо­рач­кi. Раз-по­раз на хлоп­ца кi­да­лi не­двух­сэн­соў­ныя по­ зiр­кi пры­го­жыя дзяў­чы­ны. Ад­на, на­ват, пра­па­на­ва­ла па­зна­ё­мiц­ца, на што па­чу­ла вет­лi­вую, але цвёр­дую ад­мо­ву. З па­крыў­джа­ным тва­ры­кам пай­шла шу­каць та­го, хто бу­дзе не та­кi не­пры­ступ­ны. Не­ўза­ба­ве па­чуў­ся го­лас дыс­пет­ча­ра i ўжо праз не­каль­кi хвi­лiн хут­кi цяг­нiк пры­быў на трэ­цюю плат­фор­му. Мак­сiм па­чаў шу­каць по­зiр­кам сё­мы ва­гон. Вось ён. По­бач пры­пы­нiў­ся. Зруч­на, што не трэ­ба нi­ку­ды iс­цi. Па­ча­каў­шы, па­куль вый­дуць па­са­жы­ры, ён па­ды­шоў да пра­вад­нi­ка. Той, ўдак­лад­нiў­шы iмя i проз­вi­шча, ад­даў важ­кую сум­ку iн­тэ­лi­гент­на­му ма­ла­до­му ча­ла­ве­ку. Па­дзя­ка­ваў­шы, Iлiм­скi па­воль­на пай­шоў. Сум­ка пры­ем­на ад­цяг­ва­ла ру­ку. Баць­кi з та­кой лю­боўю склад­ва­лi па­да­ру­нак. Сын ве­даў гэ­та i шка­да­ваў, што не атры­ма­ла­ся па­ехаць на свя­ты. Але свой ад­па­чы­нак, як заў­сё­ды пра­вя­дзе толь­кi з баць­ка­мi. З та­кi­мi дум­ка­мi ён кро­чыў у бок пад­зем­на­га пе­ра­хо­да.

проза73 Рап­там па­чуў­ся дзi­ця­чы ра­дас­ны крык «Та­та!», i ма­лень­кiя руч­кi аб­ха­пi­ лi яго за но­гi. Мак­сiм ад не­ча­ка­нас­цi вы­пус­цiў сум­ку на снег. Гэ­та па­мыл­ка. Дзяў­чын­ка прос­та пе­ра­блы­та­ла яго са сва­iм баць­кам. Ён пры­сеў i за­зiр­нуў дзi­ця­цi ў во­чы. Ма­лая аб­ня­ла яго за шыю i моц­на пры­цiс­ну­ла­ся: —Та­та, та­тач­ка... Ма­ла­ды ча­ла­век зу­сiм раз­гу­бiў­ся. Азiр­нуў­шы­ся, ён уба­чыў ма­ла­ дую жан­чы­ну, якая ледзь не бег­ла. На тва­ры быў ад­бi­так тры­во­гi.

— Ма­ла­ды ча­ла­век, да­руй­це, ка­лi лас­ка! Да­руй­це.. Ве­рач­ка, пой­дзем, да­чуш­ка, гэ­та ж не твой та­та! — хут­ка вы­ма­вi­ла не­зна­ём­ка i па­спра­ба­ва­ла ўзяць дзяў­чын­ку на ру­кi. Ве­рач­ка... Мак­сi­ма нi­бы ўнут­ры неш­та аб­па­лi­ла. Ме­на­вi­та так яны з На­ таль­кай ха­це­лi на­зваць сваю дач­ку... Ве­рач­ка. Ма­лая яшчэ больш пры­цiс­ ну­ла­ся да яго i праз слё­зы вы­ма­вi­ла: — Ма­ма, да­вай зноў за­бя­рэм та­ту да ся­бе? Мож­на, ён зноў бу­дзе жыць з на­мi? Мож­на, ма­ма? Жан­чы­не бы­ло ня­ём­ка. Iлiм­скi ба­чыў, што яна раз­губ­ле­на пад­бi­рае сло­ вы. Але яму шко­да бы­ло ад­да­ваць гэ­тае дзяў­чо, якое так шчы­ра яго аб­ды­ ма­ла, каб зноў не ра­нiць ма­лень­кую ду­шу.

— Да­вай­це, мо­жа, па­зна­ём ­ iм­ся? — пра­па­на­ваў ён i тым са­мым па­ру­ шыў цi­шы­ню, што вi­се­ла ў па­вет­ры.. — Мак­сiм. А вас як за­вуць?

— Баг­да­на, — цi­ха вы­ма­вi­ла жан­чы­на.

— Баг­да­на, — паў­та­рыў ма­ла­ды ча­ла­век. I да­даў. — Не­звы­чай­нае iмя, рэд­кае, пры­го­жае. Да­дзе­ная Бо­гам... Хло­пец пра­па­на­ваў прай­сцi да ма­шы­ны. За гэ­ты час ён да­ве­даў­ся, што ме­ся­цы ча­ты­ры та­му муж Баг­да­ны тра­гiч­на за­гi­нуў на пра­цы, i яна вы­ра­ шы­ла вяр­нуц­ца ў го­рад свай­го юнац­тва. Тут у яе бы­лi сяб­ры, абя­ца­лi да­ па­маг­чы ўлад­ка­вац­ца на пра­цу i знай­сцi ква­тэ­ру.

— Вось так бы­вае, — нi­бы пад­вя­ла вы­нiк жан­чы­на. Мак­сiм слу­хаў яе вель­мi ўваж­лi­ва, час ад ча­су па­зi­раў на яе пры­го­жы твар, бла­кiт­ныя во­чы. I чым больш гля­дзеў, тым больш яму бы­ло шка­да ча­ла­ве­ка з па­доб­ным на яго ўлас­ны лё­сам. Тут, не­ча­ка­на для ся­бе, ён вы­ма­вiў: — Слу­хай­це, а па­еха­лi да мя­не. Жы­ву адзiн у трох­па­ка­ё­вай ква­тэ­ры. Пе­ра­на­чу­е­це, а заўт­ра ад­вя­зу вас да сяб­роў. Ку­ды вы на ноч гле­дзя­чы з дзi­цём па­е­дзе­це?

— Не­як нязруч­на, Мак­сiм. Мы ж зу­сiм не­зна­ё­мыя...— ад­ка­за­ла Баг­да­на, але ад­маў­ляц­ца не ста­ла. Ма­ла­ды ча­ла­век выклікаў да­вер. Ды i Ве­рач­ку шка­да бы­ло, ста­мi­ла­ся ма­лая. — Дзя­куй вам. Да­еха­лi хут­ка. Мак­сiм пры­пы­нiў ма­шы­ну. Цi­ха вый­шаў i азiр­нуў­ся на­во­ кал. На ву­лi­цы нi­бы з бе­лай воў­ны па­даў снег. Ён ад­чы­нiў Баг­да­не дзве­ры i ўзяў Ве­рач­ку на ру­кi, да­па­мог вый­сцi жан­чы­не.

74 — Пра­ходзь­це, ка­лi лас­ка! — Максім ад­чы­нiў дзве­ры i за­па­лiў свят­ло. — Ад­чу­вай­це ся­бе як до­ма. Рас­пра­нуў­шы­ся, ма­лая ўбег­ла ў за­лу i рас­ча­ра­ва­на вы­гук­ну­ла: — А што ёл­кi ня­ма? Та­та, заўт­ра ж свя­та! Ёл­ка ўжо тры га­ды ля­жа­ла ў ша­фе — не бы­ло па­трэ­бы яе да­ста­ваць. Але за­раз на­сту­пiў са­мы па­ды­хо­дзя­чы мо­мант, i Мак­сiм, па­ва­гаў­шы­ся з iм­гнен­не, ад­чы­нiў ша­фу i па­ста­вiў на пад­ло­гу скры­ню.

— Вось, Ве­рач­ка, ёл­ка. А тут — цац­кi. Да­па­ма­жы ма­цi ўпры­го­жыць. А я пай­ду пры­га­тую вя­чэ­ру, — з гэ­ты­мi сло­ва­мi ён вый­шаў з па­коя. На кух­нi, кры­ху са­браў­шы­ся з дум­ка­мi, Мак­сiм рас­пла­на­ваў, што бу­дзе ра­бiць i ўзяў­ся за пра­цу. За сцен­кай чуў­ся дзi­ця­чы смех i шчэ­бет. Ква­тэ­ра зноў на­поў­нi­ла­ся жыц­цём. Тыя, хто зна­хо­дзi­лi­ся ў па­коi, з кож­най хвi­лi­най ста­на­вi­лi­ся яму больш блiз­кi­мi i род­ны­мi. Не­дзе праз паў­га­дзi­ны кух­ня бы­ ла пры­бра­на па-свя­точ­на­му, i Iлiм­скi цi­ха ўвай­шоў у за­лу. Дзяў­чын­ка, уба­ чыў­шы яго, ра­дас­на за­кры­ча­ла: — Та­та, па­гля­дзi, мы з ма­ту­ляй ёл­ку па­ста­вi­лi! Яна та­кая пры­го­жая! — i ма­лая па­цяг­ну­ла Мак­сi­ма за ру­ку. «Та­та» — гэ­тае сло­ва кож­ны раз ба­лю­чым аг­нём аб­паль­ва­ла яго сэр­ ца, па­кi­да­ю­чы кры­ва­выя ра­ны. «Та­та»... Як рас­тлу­ма­чыць дзi­ця­цi, што яна па­мы­ля­ец­ца? Што ска­заць? У глы­бi­нi ду­шы Iлiм­скi ўжо па­спеў па­лю­бiць шчы­рую ма­лень­кую дзяў­чын­ку i не ха­цеў рас­ста­вац­ца нi з ёй, нi з яе ма­ цi. Але што ад­ка­заць? Нi­бы пра­чы­таў­шы яго дум­кi, на да­па­мо­гу прый­шла Баг­да­на: — Да­чуш­ка, ха­дзi сю­ды. Я ха­чу та­бе неш­та ска­заць, — i яна пры­цяг­ну­ла да ся­бе Ве­ру. — Ра­зу­мееш, дзядзь­ка Мак­сiм не твой та­та. Мы прос­та да яго ў гос­цi пры­еха­лi. А твой та­та за­гi­нуў, — го­лас жан­чы­ны ўздры­гнуў­, як на­цяг­ну­тая стру­на, i за­моўк. Ве­рач­ка сур'­ёз­на па­гля­дзе­ла на ма­цi, по­тым па­вяр­ну­ла­ся да Мак­сi­ма i ска­за­ла: — Не мой та­та? Мой, мой та­та! — пад­бег­ла да муж­чы­ны, аб­ня­ла ма­ лень­кi­мi руч­ка­мi, моц­на пры­ту­лi­ла­ся. — Мой та­та! Люб­лю та­тач­ку! — i, за­ зiр­нуў­шы яму ў во­чы, не­ча­ка­на спы­та­ла: — А ты мя­не лю­бiш? Мак­сiм шчы­ра аб­няў Ве­рач­ку. Вя­лi­кая хва­ля баць­коў­скай пя­шчо­ты на­ ка­цi­ла­ся на яго.

— Люб­лю, маё ма­лень­кае шчас­це! — а ў думках пра­шап­таў. — Мая да­ чуш­ка. Тут дзяў­чын­ка па­гля­дзе­ла Мак­сi­му ў во­чы i не­ча­ка­на вы­ма­вi­ла: — А ма­му лю­бiш?.

Iлiм­скi па­гля­дзеў на Баг­да­ну. Iх во­чы на iм­гнен­не су­стрэ­лi­ся, i ма­ла­дая жан­чы­на апус­цi­ла га­ла­ву. Што ра­бiць? Цi бу­дзе гэ­та праў­дай? Цi не ра­на

проза75 ка­заць «люб­лю» той, якую амаль не ве­да­еш? Цi змо­жа Баг­да­на за­няць тое мес­ца ў сэр­цы, што ра­ней на­ле­жы­ла На­таль­цы? За гэ­тую хвi­лi­ну без­лiч ду­мак свiд­ра­ва­лi га­ла­ву Мак­сi­ма i ба­лю­ча ад­да­ва­лi­ся ў сэр­цы. Ма­лень­кая дзяў­чын­ка, якую ён тры­маў на ру­ках, пе­ра­вяр­ну­ла ўсё жыц­цё.

— Лю­бiш? Тут Iлiм­скi па­слу­хаў­ся ўнут­ра­на­га го­ла­су i цi­ха пра­мо­вiў: — Люб­лю, Ве­рач­ка, люб­лю. Ён па­ды­шоў да жан­чы­ны i ўзяў яе за ру­ку. Тая сха­мя­ну­ла­ся i раз­губ­ле­на ска­за­ла: — Жар­ту­еш?

— Не, не жар­тую. Сур'­ёз­на... Са­праў­ды... Люб­лю... — пры­пы­ня­ю­чы­ся ледзь не на кож­ным сло­ве ска­заў Мак­сiм i ўжо шэп­там да­даў. — Да­дзе­ная Бо­гам. На хвi­лi­ну ў ква­тэ­ры ўста­ля­ва­ла­ся та­кая цi­шы­ня, што, зда­ва­ла­ся, чут­на было на­ват бiц­цё іх сэр­цаў. Але Ве­рач­цы гэ­та не спа­да­ба­ла­ся i яна закрычала: — Та­та, ма­ма, я ха­чу ес­цi! Ма­ла­ды ча­ла­век усмiх­нуў­ся.

— Так, ха­дзем­це ес­цi, там усё даў­но нас ча­кае. Вя­чэ­ра за­цяг­ну­ла­ся i па­воль­на пе­рай­шла ў шчы­рую гу­тар­ку за ста­лом. Ма­лая, утуль­на ўлад­ка­ваў­шы­ся на ка­ле­нях но­ва­га та­ты, со­лад­ка спа­ла. За гэ­ты час Iлiм­скi па­ве­да­мiў Баг­да­не су­мную гiс­то­рыю свай­го жыц­ця. Яны дзi­вi­лi­ся па­да­бен­ству iх лё­саў. Цi­хую раз­мо­ву пе­ра­рваў га­дзiн­нiк — пра­бiў поў­нач, чым аб­вяс­цiў аб на­ступ­лен­нi но­ва­га дня. Мак­сiм ад­нёс Ве­рач­ку ў ло­жак. Баг­да­на з за­мi­ла­ван­нем гля­дзе­ла на iх. Не ве­ры­ла­ся жан­чы­не, што вось та­кi па­да­ру­нак бу­дзе па­сла­ны ёй Не­бам у пе­рад­свя­точ­ны ве­чар.

— I та­бе доб­рай но­чы, Баг­да­на, — лас­ка­ва вы­ма­вiў ма­ла­ды ча­ла­век. А я пай­ду ў ма­шы­ну, пры­ня­су тор­бы. Мак­сiм вый­шаў на ву­лi­цу. Снег мяк­ка па­даў на зям­лю i зіхацеў у свят­ле лiх­та­роў.. Пры­ро­да свят­ка­ва­ла Дзень На­ра­джэн­ня Хрыс­та. Усё бы­ло пры­ бра­на сне­гам i на­ват уна­чы бы­ло чыс­тым i пры­го­жым, та­ем­ным... На шчо­ ках ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка з'я­вi­лi­ся ма­лень­кiя кро­пель­кi раста­лых сня­жы­нак.. У яго га­ла­ве мiль­га­це­лi раз­на­стай­ныя дум­кi. Так цу­доў­на прай­шоў гэ­ты пе­рад­ка­ляд­ны ве­чар. Мак­сiм на­ват не мог па­ду­маць, што Бог, ад­ной­чы за­ браў­шы са­мае да­ра­гое ў жыц­цi, мо­жа па­да­рыць новае шчасце...

Анд­рэй Дзi­чэн­ка пра­за­iк, жур­на­лiст. Скон­чыў гiс­та­рыч­ны фа­куль­тэт БДПУ імя Максіма Танка. На­ра­дзiў­ся ў 1988 го­дзе ­ ў Ка­лi­нiнг­ра­дзе. Жы­ве ў Вi­лей­цы.

проза77

Ка­мi­тэт па рас­стрэ­ле паэ­таў Вы­нi­ко­вае за­клю­чэн­не ка­мi­сii: «21 снеж­ня 20.. У ад­дзел па куль­ту­ры i пра­па­ган­дзе па­сту­пi­лi вер­шы Фi­лi­па­ва­ Дзмiт­ рыя Iга­ра­вi­ча ў коль­кас­цi 4 (ча­ты­ры) шту­кi. На­пi­са­ныя ча­ты­рох­стоп­ным ям­бам, тво­ры ўяў­ля­лi са­бой пра­ле­тар­скую афар­боў­ку на­ша­га бур­жу­аз­ на­га гра­мад­ства, сэнс якiх зво­дзiў­ся да кры­ты­кi i гру­бi­ян­ска­га ска­жэн­ня рэ­ча­iс­нас­цi. Дзмiт­ры Iга­ра­вiч (у да­лей­шым Па­эт) пад­час до­пы­ту су­пра­ цоў­нi­ка­мi ка­мi­тэ­та рас­па­вёў, што пi­саў гэ­тыя рад­кi ў цвя­ро­зым ро­зу­ме i з чыс­ты­мi на­ме­ра­мi. Як вы­нiк, пас­ля пер­ша­сна­га азна­ям­лен­ня з твор­час­ цю гра­ма­дзя­нi­на Паэ­та, асоб­ныя яго тво­ры бы­лi на­кi­ра­ва­ны на раз­гляд ад­мыс­ло­вай ка­мi­сii. Ка­мi­сiя ў скла­дзе спа­да­ра Ела­том­ца­ва Е.А. i спа­ да­ры­нi Фурц­ман Е.Б. пры­зна­ла да­дзе­ныя тэкс­ты паэ­тыч­ны­мi тво­ра­мi i, улiч­ва­ю­чы на­яў­насць свя­до­мас­цi аў­та­ра, ад­хi­лi­ла ва­ры­янт кар­най псi­хi­ ят­рыi ў да­чы­нен­нi да гра­ма­дзя­нi­на Паэ­та. Та­му адэ­кват­най рэ­ак­цы­яй на на­ра­джэн­не па­доб­на­га «пра­дук­та мас­тац­тва» стаў пры­суд да рас­стрэ­лу гра­ма­дзя­нi­на Паэ­та ў ка­зён­ным су­та­рэн­нi до­ма №24 па ву­лi­цы Сла­бад­ ской су­пра­цоў­нi­ка­мi ка­мi­тэ­та. Паэ­тыч­ныя тво­ры пе­ра­даць у ад­мыс­ло­вы ар­хiў. За­клю­чэн­не апуб­лi­ка­ ваць у цэнт­раль­ных ор­га­нах дру­ку. Стар­шы­ня ка­мi­сii, спа­дар Ера­фе­еў В.М.»

— Рас­стра­ля­лi гэ­та­га хлоп­ца ўжо? — спы­таў ча­ла­век у чор­най ску­ран­цы ў дзяў­чы­ны, якая ся­дзе­ла за су­сед­нiм ста­лом, якраз на­су­праць яго. Дзяў­ чы­на, па­гру­жа­ная ў свае дум­кi, штось­цi пi­са­ла на лiс­це па­пе­ры i, пад­ня­ўшы во­чы, ад­ка­за­ла: — А? Што? Ка­го? — ча­ла­век па­ка­заў ёй жоў­клы лiс­цiк, у за­га­лоў­ку яко­га бы­ло проз­вi­шча асу­джа­на­га. — Фi­лi­паў? Якая там да­та ста­iць?

— Пра­та­кол ад 21 снеж­ня, — пра­мо­вiў ча­ла­век i, ад­крыў­шы шуф­ля­ду, па­клаў спi­са­ны чор­ны­мi чар­нi­ла­мi лiст па­пе­ры ў стос уся­кiх iн­шых вы­твор­ чых да­ку­мен­таў.

— Вы­ка­нан­не ў тэр­мiн да трох дзён, Мi­хась, — ма­на­тон­на пра­мо­вi­ла дзяў­чы­на i ад­на­ча­со­ва па­ча­ла зноў неш­та пi­саць. Глад­кая ску­ра яе тва­ру мяк­ка па­кры­ла­ся сi­нiм свя­чэн­нем уклю­ча­на­га ма­нi­то­ра. — А якая ў нас да­та сён­ня?

— 25 снеж­ня, — за­ду­мен­на ска­заў Мi­хась, па­пя­рэд­не зiр­нуў­шы на га­ дзiн­нiк. За­тым ён устаў i пры­ня­ўся скла­даць сшыт­кi, якiя ля­жа­лi на ста­ле, у чор­ную ску­ра­ную ва­лiз­ку. Ва­лiз­ка з бе­лай руч­кай з'яў­ля­ла­ся га­лоў­ным ат­ры­бу­там прад­стаў­нi­ка ка­мi­сii па ад­мыс­ло­вых спра­вах куль­ту­ры i мас­тац­тва, ад ча­го муж­чы­ны i

78 жан­чы­ны з па­ва­гай кi­ва­лi га­ла­вой, ка­лi на аб­ша­рах пус­тэль­на­га сi­бiр­ска­га го­ра­да су­стра­ка­лi су­пра­цоў­нi­ка га­на­ро­вай дзяр­жаў­най служ­бы. Мi­хась раз­вi­таў­ся са сва­iм ка­ле­гам. Тая ж, цал­кам па­глы­ну­тая пра­цоў­ ны­мi да­ку­мен­та­мi, ма­шы­наль­на кiў­ну­ла яму га­ла­вой, i Мi­хась на­пыш­лi­ва пляс­нуў дзвя­ры­ма, вы­хо­дзя­чы ў пра­сто­ру цём­на­га ка­лi­до­ра. Сце­ны ка­лi­ до­ра ка­лiсь­цi даў­но бы­лi вы­фар­ба­ва­ныя бе­лай фар­бай, мес­ца­мi па­трэс­ ка­най i жоў­клай. Ён iшоў мi­ма агi­та­цый­ных стэн­даў, раз­ме­шча­ных на ад­лег­лас­цi не­каль­ кiх мет­раў адзiн ад ад­на­го. Ка­ля­ро­выя кар­цi­ны i шум­ныя ло­зун­гi вы­гля­да­лi на iх кiд­ка i ўно­сi­лi збян­тэ­жа­насць у мар­кот­ную па­на­ра­му з дзя­сят­каў дзвя­ рэй. Мi­хась вый­шаў на цi­хую ву­лi­цу i па­ды­шоў да пры­пар­ка­ва­на­га аў­та­ма­бi­ ля. Ад­крыў­шы клю­чом дзве­ры, ён дзе­ла­вi­та па­клаў парт­фель на за­днюю ся­душ­ку, а сам сеў за руль. Не­ўза­ба­ве ён накіраваў­ся да­моў, рас­па­вя­даць жон­цы i дзе­цям пра тое, што хут­ка на­сту­пiць Но­вы год, а пра­цы вель­мi шмат...

***

Муж­чы­на зай­шоў у па­мяш­кан­не i сеў за круг­лы стол. По­бач з iм усе­лi­ся на свае мес­цы яшчэ не­каль­кi ча­ла­век у чор­ных пiн­жа­ках. Ча­ла­век пстрык­ нуў руч­кай i, па­пя­рэд­не рас­пi­саў­шы яе ў на­тат­нi­ку, ка­лi­гра­фiч­ным по­чыр­ кам вы­веў на бе­лым лiс­це па­пе­ры: Вы­нi­ко­вае за­клю­чэн­не ка­мi­сii: «25 лю­та­га 2021» — Час пазна­чаць цi мож­на не звяр­таць ува­гi? — спы­таў ён у пры­сут­ных, тра­су­чы блiс­ку­чы­мi, быц­цам пра­мас­ле­ны­мi, ску­ла­мi. Ка­дык яго ту­заў­ся цi то ад злос­цi, цi то ад за­мi­ла­ван­ня зроб­ле­най пра­цай.

— Не вар­та, — ад­ка­заў на­лы­са па­го­ле­ны муж­чы­на i ў да­да­так да сва­iх сло­ваў па­кру­цiў га­ла­вой. По­бач з iм ся­дзе­ла дзяў­чы­на, яна пе­ра­бi­ра­ла па­жух­лыя i спi­са­ныя чор­ най асад­кай аб­рыў­кi сшыт­ка­вых лiс­тоў. Глы­бо­ка ўздых­нуў­шы, яна пе­ра­ дала спi­са­ныя лiс­точ­кi да­ме ста­рэй­ша­га ўзрос­ту, якая ся­дзе­ла по­бач. Тая, атры­маў­шы доў­га­ча­ка­ныя паэ­тыч­ныя тво­ры, эле­гант­на да­ста­ла з па­за­ло­ ча­на­га чах­ла аку­ля­ры i пра­бег­ла­ся ва­ча­мi па рыф­ма­ва­ных рад­ках.

— Ну гэ­та ж пар­наг­ра­фiя, а не вер­шы! — эма­цый­на пра­мо­вi­ла жан­чы­на i, ска­ме­чыў­шы па­пер­кi, дэ­ман­стра­тыў­на шпур­ну­ла iх пад стол. Зда­ва­ла­ся, што ад злос­цi, якая ўскi­пе­ла ў ёй, з мар­шчы­нiс­та­га тва­ру па­сы­па­ла­ся пуд­ра. На ёй круг рэ­цэн­зен­таў за­мы­каў­ся, i чац­вё­ра яго ўдзель­нi­каў пе­ра­гля­ну­ лi­ся па­мiж са­бой, а за­тым iх по­гля­ды скіраваліся на ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка, якi

проза79 ся­дзеў у ку­це на крэс­ле. Ру­кi яго бы­лi ска­ва­ныя кай­дан­ка­мi так, што хло­пец не мог зра­бiць лiш­ня­га ру­ху. Во­чы яго бе­га­лi ў роз­ныя ба­кi. Ад хва­ля­ван­ня хло­пец час­та аб­лiз­ваў па­трэс­ка­ныя вус­ны i на­сi­лу зглы­наў слi­ну, якая нi­як не на­да­ва­ла вiль­гот­нас­цi пе­ра­сох­ла­му гор­лу.

— Та­кi­мi на­ват ду­пу пад­цi­раць, пра­бач­це, со­рам­на... — пра­мо­вiў лы­ сы i за­смя­яў­ся. Ас­тат­нiя на­пру­жа­на маў­ча­лi. Ня­ём­кую паў­зу пе­ра­пы­нi­ ла дзяў­чы­на. Пад­ня­ўшы­ся i паў­стаў­шы пе­рад пры­сут­ны­мi ва ўсёй сва­ёй кра­се, яна эле­гант­на па­ды­шла да ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка i стук­ну­ла яго ку­ла­ ком па тва­ры. Га­ла­ва яго, нi­бы па­вет­ра­ны ша­рык, ту­за­ну­ла­ся на­пра­ва. Па­куль дзяў­чы­на па­цi­ра­ла ку­лак, хло­пец пра­глы­нуў згус­так кры­вi i, пад­ ня­ўшы га­ла­ву, па­гля­дзеў ёй пра­ма ў во­чы. Твар яго асвя­цiў­ся кры­ва­вай усмеш­кай.

— Не ба­чу на­год для ўсме­шак, юнак! — пас­ля гэ­тых слоў, дзяў­чы­на се­ ла на­зад за стол i, зра­бiў­шы вы­гляд, што нi­ко­га акра­мя чле­наў ка­мi­сii тут ня­ма, пра­мо­вi­ла: — Што бу­дзем ра­бiць з гэ­тым лай­ном? Лы­сы, якi вi­да­воч­на сiм­па­ты­за­ваў ма­ла­дой удзель­нi­цы за­чы­не­ных пра­ цэ­саў, вы­ка­заў­ся пер­шым: — На­ша ка­мi­сiя ство­ра­на не прос­та так. Год­ных аў­та­раў вя­лi­кiх тво­раў мы ўзна­га­родж­ва­ем га­на­ро­вым рас­стрэ­лам у скле­пе. Ну а гэ­та, гэ­та прос­та аб­ра­за на­ша­га вя­лi­ка­га гра­ма­дзян­ска­га гра­мад­ства, на­шай вя­лi­кай дум­кi асу­джа­най во­лi... Лы­са­га пе­ра­пы­нiў сва­ёй га­вор­кай удзель­нiк ка­мi­сii, якi вёў пра­та­кол: — Уво­гу­ле, я за­пiс­ваю, што Iва­но­ва Сяр­гея Сця­па­на­вi­ча мы па­збаў­ля­ем гра­ма­дзян­ства, а так­са­ма пра­ва пра­жы­ван­ня ў дзяр­жа­ве, — зра­бiў­шы не­ каль­кi прос­тых за­пi­саў i па­ста­вiў­шы кроп­ку ў пра­та­ко­ле, усе чац­вё­ра па­чу­лi жа­лас­ны ўсхлiп пры­ка­ва­на­га ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка.

— Гэ­та ж якое на­хаб­ства трэ­ба мець, каб нес­цi на раз­гляд ка­мi­сii та­ кое... — абу­ра­на пра­мо­вi­ла па­жы­лая жан­чы­на. Яна ўста­ла i, на­кi­нуў­шы на ся­бе чор­нае ску­ра­ное па­лi­то, якое ха­ва­ла яе груз­ную по­стаць, за­су­ну­ла крэс­ла.

— Ча­сы та­кiя пай­шлi, са­мi ра­зу­ме­ец­ е. Ды i пры­су­дзi­лi мы мно­гiх па за­ слу­гах. А гэ­та... — дзяў­чы­на кiў­ну­ла на юна­ка, якi пла­каў. — Гэ­та на­огул вы­ра­джэн­цы. Не­ўза­ба­ве ўсе ча­ты­ры ча­ла­ве­кi па­кi­ну­лi ка­мi­сiй­нае па­се­джан­не. За­мест iх зай­шоў доб­ра скла­дзе­ны сал­дат i, з па­гар­дай па­гля­дзеў­шы на Iва­но­ва, вы­зва­лiў яго ад кай­дан­коў. Iва­ноў жа не­ча­ка­на пад­ха­пiў­ся i, сцiс­нуў­шы ру­ кi ў ку­ла­кi, пры­ня­ўся выць, нi­бы па­крыў­джа­ны ста­рэй­шы­мi дзет­са­да­вец. Сал­дат моўч­кi стук­нуў яго пры­кла­дам вiн­тоў­кi ў гру­дзi. Iва­ноў з гру­ка­там зва­лiў­ся, па­кi­да­юч­ ы на пад­ло­зе яркія кроп­лi кры­вi.

80 — Вя­роў­ку i мы­ла. Ну, цi лё­зы...Ка­ра­цей, за­бя­рэш на КПП. Там да­свед­ ча­ныя, — на­па­сле­дак сал­дат штурх­нуў бер­цам у бок апаль­на­га паэ­та. Перш чым сыс­цi з па­мяш­кан­ня, сал­дат па­гля­дзеў на парт­рэт Па­тры­яр­ха i пе­ра­хрыс­цiў­ся. Сал­дат за­чы­нiў дзве­ры. Iва­ноў пра­цяг­ваў ля­жаць, на­пэў­на, так да кан­ца i не ўсвя­до­мiў­шы сва­ёй га­неб­най до­лi.

«12 сту­дзе­ня 2021. Шэсць га­доў як мя­не са­сла­лi ў Бiйск...» Кi­ры­ла пi­саў у сва­iм дзён­нi­ку кож­ны дзень, як пры­ехаў у гэ­ты сi­бiр­скi го­рад ра­зам са сва­ёй ка­ха­най. Бы­ла ра­нi­ца. Ка­ха­ная дзве га­дзi­ны як пра­ ца­ва­ла на за­вод­зе, а Кi­ры­ла пра­цяг­ваў пi­саць. «Зму­ша­нае маё зна­хо­джан­не ў гэ­тай твор­чай кла­а­цы па­вiн­на па­ды­сцi да свай­го фi­на­лу». Па­ста­вiў­шы апош­няе шмат­кроп'е, ён за­гар­нуў сшы­так i за­па­лiў. Стрэс­ ва­ю­чы по­пел у бля­ша­ны сло­iк з-пад ка­вы, Кi­ры­ла раз­ва­жаў пра тое, якiя тво­ры ён па­ня­се на раз­гляд стро­гай ка­мi­сii i што яму лепш по­тым зра­бiць: па­ве­сiц­ца цi па­рэ­заць са­бе ве­ны ў ле­се. Цi прос­та за­мерз­нуць.

— Гэ­та Ал­тай, мi­лы. Тут па на­чах -52° бы­вае, — ка­за­ла яму Сня­жа­нна, ка­лi яны ўпер­шы­ню за­еха­лi ў за­пляс­не­лую хру­шчоў­ку i ся­дзе­лi по­бач з ледзь-ледзь цёп­лай ба­та­рэ­яй. Ка­лiсь­цi Бiйск быў на­ву­каг­ра­дам, i ў сце­нах сак­рэт­ных ла­ба­ра­то­рый вя­ ду­чыя ро­зу­мы даў­но за­бы­тай кра­iн­ ы пра­ек­та­ва­лi ра­ке­ты ў па­да­ру­нак да­ лё­ка­му i страш­на­му во­ра­гу. По­тым апы­ну­ла­ся, што кра­i­на поў­ная во­ра­га­мi ўнут­ра­ны­мi, а не знеш­нi­мi, i Бiйск зра­бi­лi го­ра­дам для лю­дзей, што сло­ва­мi сва­i­мi маг­лi да­нес­цi но­ты пра­тэс­ту ў аморф­ныя ма­сы. Да кан­ца тэр­мi­на за­ста­ва­ла­ся не­каль­кi дзён. Ка­лi ён нi­чо­га не па­дасць, то яго могуць спi­саць як «не­па­трэб­ны ча­ла­ве­чы ма­тэ­ры­ял» з га­неб­ным штам­пам «за­па­до­зра­ны ў паэ­тыч­ных спра­вах». Быць поў­ным iз­го­ем ён не жа­даў, а свае паэ­тыч­ныя тво­ры прад­ста­вiць на суд ры­ца­раў гра­мад­скас­цi не асмель­ваў­ся.

— Не ха­дзi ту­ды.... Да­вай уця­чэм... — ка­за­ла Сня­жа­нна, ка­лi, ле­жа­чы ў лож­ку, яны гля­дзе­лi ў столь i слу­ха­лi, як ве­цер лю­та­ваў за акном, пе­ ра­соў­ва­ю­чы што­се­кунд­на то­ны сне­гу па га­рыс­тай мяс­цо­вас­цi неабсяжнай Сi­бi­ры. Але iм не сха­вац­ца ад пільных ка­мер i ўсю­ды­iс­ных спа­да­рож­нi­каў. Кож­ны ў по­лi зро­ку сiс­тэ­мы. Кi­ры­ла быц­цам ад­чу­ваў сваё пры­зна­чэн­не. Та­му ён са­браў спi­са­ныя лiс­ты ў ка­сую лi­ней­ку i аку­рат­на склаў iх у кан­верт. Праз не­каль­кi га­дзiн Сня­жа­нна пры­ед­ зе на абед. Маг­чы­ма, што да гэ­та­ га ча­су Кi­ры­лы ўжо не бу­дзе ў жы­вых. Ён зняў з па­лi­цы за­пы­ле­ную тоў­стую кнi­гу i ра­згар­нуў. Па­мiж дзвюх ста­ро­нак бы­ло сха­ва­нае тон­кае ля­зо. У пра­мя­нях ску­по­га ра­нiш­ня­га сон­

проза81 ца яно блi­шча­ла i ва­бi­ла. Кi­ры­ла аку­рат­на ўзяў ля­зо i выд­ра­паў iмя ка­ ха­най на ста­ле. За­тым ён раз­рэ­заў да­лонь i паль­цам вы­веў кры­ва­вае сэр­цай­ка. Ру­ка кры­вяніла, а Кi­ры­ла дзьмуў на ма­лю­нак. Кроў на па­верх­нi амаль вы­сах­ла. Спе­хам за­бiн­та­ваў­шы ру­ку, Кi­ры­ла над­зеў на га­ла­ву шап­ку, а за­тым на­ кi­нуў па­лi­то. Да най­блi­жэй­ша­га ад­дзе­ла па куль­ту­ры i пра­па­ган­дзе бы­ло мет­раў 200. Кi­ры­ла час­та ха­дзiў хут­кiм кро­кам мi­ма гэ­та­га бу­дын­ка з чыр­ во­ны­мi дзвя­ра­мi i су­стра­каў по­зiр­кi та­кiх жа ссыль­ных. Усе ха­дзi­лi мi­ма, i нi­хто не за­хо­дзiў унутр. Дзя­ку­ю­чы нi­цым по­гля­дам ён лёг­ка вы­зна­чаў, дзе свае, а дзе ша­ноў­ныя служ­боў­цы i ад­важ­ныя сал­да­ты.

Iду­чы па ву­лi­цы, ён жму­рыў­ся, ка­лi марозны ве­цер дзьмуў яму ў твар. Мi­ма яго мiль­га­лi мi­на­кi, але яны быц­цам не за­ўва­жа­лi тое, што ад­бы­ва­ ла­ся, i iмк­ну­лi­ся як ма­га хут­чэй сха­вац­ца ад хо­ла­ду, якi пра­нi­маў да са­мых кос­так. Кi­ры­ла пра­мi­нуў вя­лi­кi шчыт з адзi­ным бе­лым над­пi­сам на чыр­во­ным фо­не «Па­тры­ярх зро­бiць ця­бе шчас­лi­вым», за­вяр­нуў за па­нэль­ную пя­цi­ па­вяр­хоў­ку i спы­нiў­ся. Пра­ма пе­рад iм зна­хо­дзi­лi­ся ма­сiў­ныя дзве­ры. Ва­кол зу­сiм не бы­ло лю­ дзей, хi­ба што з вок­наў за яго дзе­ян­ня­мi маг­ло на­зi­раць дзi­ця, якое пра­пус­ ка­ла шко­лу. Па­эт ад­чы­нiў дзве­ры i зай­шоў унутр. Ён прай­шоў па лес­вi­цы на дру­гi па­верх i су­тык­нуў­ся з дзя­жур­ным сал­да­там. Той гля­дзеў па тэ­ле­вi­за­ры ба­ лет, ка­лi Кi­ры­ла пра­мо­вiў звыклае «Доб­ры дзень».

— Та­бе ча­го тут трэ­ба? — гуль­та­я­ва­та пра­мо­вiў сал­дат i, узяў­шы ў ле­ вую ру­ку за­гор­ну­ты ў цэ­ла­фан пульт, змен­шыў гук. Пра­вай ру­кой ён раз­ меш­ваў цу­кар у бля­ша­ным куб­ку з кi­пе­нем.

— Рыф­мы свае жа­даю здаць... — ад­ка­заў Кi­ры­ла. Дзесь­цi ў iн­шым кан­ цы ка­лi­до­ра чу­лi­ся кро­кi.

— Зра­зу­ме­ла... — сал­дат узяў у ру­кi аў­та­мат i ўстаў. Кi­ры­ла па­ду­маў, што, маг­чы­ма, штось­цi змя­нi­ла­ся, i яго рас­стра­ля­юць пра­ма на мес­цы. — За­плю­шчы во­чы i не ру­хай­ся! Кi­ры­ла абе­руч сцiс­нуў тор­бу з за­па­вет­ны­мi спi­са­ны­мi лiс­та­мi i за­жму­ рыў­ся. Удар быў ча­ка­ны i рап­тоў­ны ад­на­ча­со­ва. У адзiн мо­мант у яго свя­до­ мас­цi быц­цам па­да­рва­лi­ся ад­ра­зу не­каль­кi тэр­ма­я­дзер­ных за­ра­даў. Зва­ лiў­шы­ся на пад­ло­гу, ён iн­стык­тыў­на пры­цiс­нуў парт­фель да ся­бе, быц­цам гэ­та бы­ло ягонае адзi­нае ацалелае дзi­ця. Стук­нуў­шы, сал­дат па­гля­дзеў на па­лi­ра­ва­ны прык­лад, по­тым на не­пры­ том­на­га паэ­та. Плю­нуў­шы на яго па­лi­то i штурх­нуў­шы фут­ра­вую шап­ку, якая па­ка­цi­ла­ся, ён па­клаў аў­та­мат на стол i на­цiс­нуў на чыр­во­ную кноп­ку,

82 хiт­ра ўман­та­ва­ную ў сця­ну. Не­ўза­ба­ве ад­не­куль з доў­га­га ка­лi­до­ра па­ка­ за­лi­ся два хлоп­цы ў ка­муф­ля­жы. У ад­на­го з iх быў моц­на пад­бi­ты твар, а дру­гi вы­гля­даў апух­лым, быц­цам не так даў­но спа­жыў шмат спiр­таз­мя­ шчаль­най пра­дук­цыi.

— Ча­ка­ем ва­шых за­га­даў, сяр­жант! — пра­мо­вiў адзiн з iх. Абод­ва сал­да­ ты ўста­лi па стой­цы «смiр­на».

— Ня­сi­це це­ла ў раз­мер­ка­валь­нiк для гэ­тых... — сяр­жант па­ча­саў па­ты­ лi­цу i па­зях­нуў. — Паэ­таў, бля... Маўк­лi­вы ра­да­вы кiў­нуў га­ла­вой i, узяў­шы не­пры­том­на­га Кi­ры­лу пад ру­ кi, яны пай­шлi ку­дысь­цi ўда­ля­чынь па ка­лi­до­ры. Апры­том­неў Кi­ры­ла праз не­каль­кi га­дзiн. Дры­жу­чы ад хо­ла­ду i моц­на сцiс­ка­ю­чы зу­бы ад пра­нiз­лi­ва­га бо­лю ў па­ты­лi­цы, ён па­спра­ба­ваў пад­няц­ ца. Яго ва­нi­та­ва­ла. Кi­ры­ла ва­ляў­ся на ме­та­лiч­ным скры­пу­чым лож­ку, якi скла­даў­ся з дзвюх жа­лез­ных бэ­лек i пе­ра­цяг­ну­тай па­мiж iмi ржа­вай ме­та­лiч­най сет­кi. На пад­ ло­зе пе­рад iм ся­дзеў ня­го­ле­ны муж­чы­на з па­нiк­лым по­гля­дам. Муж­чы­на быў за­ху­та­ны ў коў­дру i моўч­кi гля­дзеў у пад­ло­гу, зу­сiм не зва­жа­ю­чы на свай­го но­ва­га су­се­да. Кi­ры­ла не па­мя­таў, як яго сю­ды пры­нес­лi. Але яму зда­ло­ся, што гэ­ты чалавек тут ся­дзеў за­доў­га да яго. Абяр­нуў­шы­ся, Кi­ры­ла ўба­чыў ра­ка­вi­ну, за­кра­та­ва­нае вак­но i парт­рэт Па­тры­яр­ха над iм. Ён па­ды­шоў да ра­ка­вi­ны i пра­бля­ваў­ся. За­тым ён па­ вяр­нуў руч­ку, i з кра­на па­цяк­ла мут­ная ле­дзя­ная ва­да. Ён па­мыў твар i, гле­дзя­чы ў акно, ча­каў, ка­лi ў ванд­ра­ван­не па ржа­вых тру­бах ад­пра­вiц­ ца мутная вад­касць. Муж­чы­на ў гэ­ты мо­мант ха­цеў неш­та ска­заць, але хрып­ла за­каш­ляў­ся. Да­стаў­шы ад­не­куль з не­траў сва­ёй коў­дры дзi­ця­чае пласт­ма­са­вае вя­дзер­ца, ён сплю­нуў слiзь i мак­роц­це. Ве­ра­год­на, муж­чы­на хва­рэў на су­хо­ты.

— Ты са­чы, ..., за па­рад­кам толь­кi! — хрып­ла i зла­слi­ва ска­заў ён, на што Кi­ры­ла ў ад­каз кiў­нуў га­ла­вой. Па­мыў­шы­ся, ён лёг на­зад на цвёр­ды ло­жак i ўта­ро­пiў­ся ў столь, упры­го­жа­ную чор­най цвiл­лю па ку­тах i бруднымі пад­цё­ка­мi па ўсёй яе па­верх­нi. Ён за­плю­шчыў во­чы i па­спра­ба­ваў уя­вiць, што за­раз ро­бiць Сня­жа­нна.

— Рас­па­вя­дзi мне пра Вi­цебск... Што там бы­ло? — пы­та­ла яна, се­дзя­чы аго­ле­ная пе­рад iм. А стан яе ад­люст­роў­ваў­ся ў пыль­ным люс­тэр­ку. У свят­ ле Ме­ся­ца яна зда­ва­ла­ся яму дас­ка­на­лай i iдэа­льнай.

— А што Вi­цебск. Го­рад та­кi. Бе­ла­рус­кая поўнач. Шмат па­нэль­ных да­ моў i вы­лi­за­ных пля­цаў. З людзь­мi... — ка­лi яна пы­та­ла штось­цi пра яго мi­ну­лае, ён заў­сё­ды губ­ляў­ся i не ве­даў, што ска­заць». Яго ўспа­мi­ны пе­ра­пы­нiў скрэжат ма­сiў­ных дзвя­рэй, ад­лi­тых з ме­та­лу, якiя па­ча­лi ад­кры­ва­цца.

проза83 У пра­ёме з'я­вiў­ся сал­дат i, па­ка­заў­шы паль­цам на Кi­ры­лу, мах­нуў за­зыў­ ным жэс­там. Кi­ры­ла ўстаў i, ка­лi аб­мi­нуў сал­да­та, атры­маў пры­кла­дам па спi­не. Рэз­ка рва­нуў­шы на­пе­рад i ледзь не зва­лiў­шы­ся, ён абяр­нуў­ся i злос­на па­гля­дзеў на ро­жу сал­да­та, якая ўхмы­ля­ла­ся. За­чы­нiў­шы дзве­ры, сал­дат да­пыт­лi­ва па­гля­дзеў на Кi­ры­лу.

— Чо стаў! На­пе­рад iдзi! Су­дзiць ця­бе бу­дуць! — сал­дат ужо жа­даў харк­ нуць у твар Кi­ры­лу, але той па­вяр­нуў­ся i хут­кiм кро­кам пай­шоў па ка­лi­до­ры. Сплю­нуў­шы на пад­ло­гу, сал­дат да­даў: — Да­вай без фо­ку­саў, iнакш за­ва­лю! У дзве­ры iдзi! — пра­кры­чаў ён яму ўслед. Кi­ры­ла iшоў да адзi­ных зя­лё­ных драў­ля­ных дзвя­рэй, за якi­мi яго ча­каў ка­бi­нет пры­сяж­ных i iх прысуд адносна на­пi­са­ных вер­шаў. Ён ад­чы­нiў дзве­ры i ўба­чыў пе­рад са­бой чац­вя­рых. Муж­чы­ну, цал­кам лы­са­га, з вы­со­кiм склад­ка­ва­тым iл­бом. Ён быў адзеты ў чор­ны пiн­жак i стро­га г­ ля­дзеў на Кi­ры­лу. По­бач з iм ся­дзе­ла жан­чы­на. Яна пла­ка­ла i вы­цi­ра­ла на­соў­кай слё­зы з ружовых шчок. За ёй ся­дзе­лi два ма­ла­дыя су­пра­цоў­нi­кi ка­мi­сii. Ве­ра­год­на, бра­ты-двай­ня­ты. Абод­ва з ка­рот­ кi­мi стрыж­ка­мi i ў чор­ных пла­шчах. Са злы­мi по­зiр­ка­мi. Як толь­кi Кi­ры­ла зай­шоў, усе чац­вё­ра ўста­лi i па­кла­нi­лi­ся яму.

— Мы вы­ра­шы­лi не за­коў­ваць вас у кай­дан­кi... — пра­мо­вiў муж­чы­на i па­ка­заў ру­кой на крэс­ла. Кi­ры­ла збян­тэ­жа­на па­вi­таў­ся кiў­ком га­ла­вы i сеў на крэс­ла. За iм апы­ну­ла­ся школь­ная дош­ка, а кры­ху вы­шэй — усю­ды­iс­ны парт­рэт Па­тры­яр­ха. Па­гля­дзеў­шы на парт­рэт, а по­тым на Кi­ры­лу, жан­чы­на пе­ра­хрыс­цi­ла­ся i запла­кала яшчэ мац­ней.

— Ну што ж вы так, Та­ма­ра Ва­сiль­еў­на! — ска­заў муж­чы­на i аб­няў рас­ кiс­лую да­му. Адзiн з бра­тоў штось­цi ма­ля­ваў у на­тат­нi­ку, дру­гi па­гард­лi­ва гля­дзеў на Кi­ры­лу.

— Вы... — пра­мо­вi­ла скрозь ус­хлiп да­ма. — Вы цу­доў­ны! — ска­за­ла яна i за­кры­ла твар да­ло­ня­мi. Блiз­нюк, якi ма­ля­ваў, глы­бо­ка ўздых­нуў i ўстаў. Ён па­гля­дзеў на Кi­ры­лу, по­тым у свой на­тат­нiк i на фо­не пла­чу па­чаў сваю прамову: — Па­ва­жа­ны Кi­ры­л Але­га­вiч Нi­ка­дзi­маў, мы раз­гле­дзе­лi ва­шы паэ­тыч­ ныя тво­ры i пры­зна­лi iх тво­ра­мi мас­тац­тва вы­шэй­шай ка­тэ­го­рыi. Акра­мя гэ­та­га мы га­то­выя вам па­ве­да­мiць, што ўпер­шы­ню за гiс­то­рыю на­ша­га слаў­на­га мес­та ва­шым паэ­тыч­ным тво­рам бы­ла пры­свое­на вы­шэй­шая ка­ тэ­го­рыя. Па­вод­ле на­ша­га за­ка­на­даў­ства, вы пры­га­вор­ва­е­це­ся да вы­шэй­ шай ме­ры па­ка­ран­ня, пры­чым пуб­лiч­най, праз па­ве­шан­не. Ва­ша па­ка­ран­ не смер­цю бу­дзе за­пi­са­на па­мят­най да­тай у Бiй­скiм ле­та­пi­се i ад­бу­дзец­ца праз паў­га­дзi­ны на га­лоў­ным пля­цы на­ша­га го­ра­да... — скон­чыў­шы, блiз­

84 нюк за­крыў на­тат­нiк. Па­куль ён чы­таў пры­суд паэ­ту, жан­чы­на па­цi­шэ­ла, а лы­сы су­пра­цоў­нiк ка­мi­тэ­та па­цi­раў скро­нi, аб­дум­ва­ю­чы неш­та сваё. Пас­ля афi­цый­на­га абвяшчэння пры­су­ду ў па­кой увай­шлi ўжо зна­ё­мыя сал­да­ты. Адзiн з iх iз­ноў стук­нуў Кi­ры­лу па га­ла­ве пры­кла­дам. Гэ­тым ра­зам сiм­ва­лiч­на. Па­эт на­ват не зне­пры­том­неў, а прос­та ўпаў на пад­ло­гу. Сал­да­ ты пад­ха­пi­лi яго пад ру­кi i па­нес­лi па ка­лi­до­ры. Як толь­кi Кi­ры­ла апы­нуў­ся на све­жым ма­роз­ным па­вет­ры, ён глы­бо­ ка ўздых­нуў i тут жа апы­нуў­ся ў аў­та­за­ку, ме­та­лiч­ная пад­ло­га яко­га бы­ла за­ля­па­на кры­ва­вы­мi пля­ма­мi. У са­мой ме­та­лiч­най скрын­цы ста­яў душ­ны сму­род. Ад яго ва­нi­та­ва­ла. Па­куль Кi­ры­ла ехаў на пляц «9 сту­дзе­ня», скрозь ме­та­лiч­ныя сцен­кi аўтазака ён чуў, як з усiх ме­га­фо­наў вя­шча­юць пра яго бу­ду­чае па­ка­ран­не смер­цю. Жыць за­ста­ло­ся ка­ля пят­нац­ца­цi хвi­лiн. У гэ­тыя iм­гнен­нi ён ду­маў пра Сня­жа­ну i ўспа­мi­наў Вi­цебск. Яшчэ не­каль­кi дзён на­зад ён уяў­ляў, як яны ра­зам вер­нуц­ца ту­ды i, маг­чы­ма, бу­дуць шчас­лi­выя. Але ён вы­ра­шыў абраць iн­шы шлях. Вы­ка­наць прад­вы­зна­ча­ны самім Па­тры­яр­хам аба­вя­ зак. Яго вы­гру­зi­лi з аў­та­за­ка ў п'я­ны на­тоўп, які пус­ты­мi по­гля­да­мi пра­во­дзi­ лi паэ­та на эша­фот. Шы­бе­нi­ца бы­ла ўста­ля­ва­ная ў тэр­мi­но­вым па­рад­ку. Як толь­кi Кi­ры­ла пад­ня­ўся па ры­пу­чых драў­ля­ных пры­ступ­ках, па на­тоў­пу прай­шоў хваляўнічы шэпт. Кож­ны з гэ­тай ча­ла­ве­чай цем­ры гля­дзеў на яго, а по­тым шап­таў на ву­ха та­ва­ры­шу: гэ­та ж са­праў­ды ён! Кi­ры­лу быў да лям­пач­кi на­тоўп гэ­тых сiл­ком са­гна­ных з за­во­даў ра­зя­вак. Ва­ча­мi ён шу­каў сваю Сня­жа­нну. Яна на­пэў­на бы­ла дзесь­цi тут i, ста­iў­шы­ ся, маў­ча­ла. По­бач з iм на эша­фо­це ста­яў па­лi­цы­янт — ду­жы муж­чы­на ў шэрым мундзіры. Гру­дзi яго ўпры­гож­ва­лi шмат­лi­кiя ор­дэ­ны. Па­куль Кi­ры­лу рых­ та­ва­лi да рас­пра­вы, па­лi­цы­янт ка­заў у ме­га­фон вы­кры­ва­льную пра­мо­ву ў ад­рас паэ­та, якi рэа­лi­за­ваў ся­бе. За iмi з ад­ной на­гi на другую пе­ра­сту­ паў святар. Яму бы­ло сум­на на ўсiм гэ­тым дзе­ян­нi, та­му ён прос­та ча­каў, ка­лi ўсё скон­чыц­ца, каб мож­на бы­ло пры­сту­пiць да сваёй пра­цы. Па­лi­цы­янт за­кан­чваў сваю пра­нiз­лi­вую прамову. На­пры­кан­цы ён ка­заў штось­цi пра Па­тры­яр­ха, паэ­зiю i го­нар. Кi­ры­лу бы­ло без роз­нi­цы. На­тоўп жа па боль­шай част­цы на­зi­раў за кож­ным ру­хам Кi­ры­лы i зу­сiм iг­на­ра­ваў пра­мо­вы дзяр­жаў­на­га служ­кi. Ка­лi яму на шыю на­дзе­лi пят­лю, а па­лi­цы­янт да­зво­лiў смя­рот­нi­ку пра­мо­ вiць апош­няе сло­ва, Кi­ры­ла толь­кi су­тар­га­ва кi­даў­ по­гля­д па тва­рах людзей, якiя ча­ка­лi рас­пра­вы над iм. Рап­там, за се­кун­ду да смер­цi, ён по­гля­дам су­стрэў­ся з бла­кiт­ны­мi ва­ча­мi Сня­жа­нны. Яна бы­ла на­па­ло­ха­ная i раз­губ­ле­ная, а твар яе быў

проза85 за­кры­ты хуст­кай. Толь­кi во­чы. Тры­вож­ныя, як на­валь­нiч­ныя хма­ры ў не­ па­гадзь. Кi­рыла ўсмiх­нуў­ся, i пад­ло­га пад iм пра­ва­лi­ла­ся. Апош­няе, што ён па­чуў —­ гуч­ныя апла­дыс­мен­ты на­тоў­пу. Смя­рот­ны холад аб­даў ад ног да га­ла­вы. I не­ўза­ба­ве на­сту­пi­ла цем­ра.

Юлiя Ба­жок па­эт­ка. За­кон­чы­ла Бе­ла­рус­кi дзяр­жаў­ны ўнi­вер­сi­тэт. Дру­ка­ва­ла­ся ў тыд­нё­вi­ку «На­ша сло­ва», ча­со­пi­се­ «Ве­ра­сень». На­ра­дзi­ла­ся ў 1988 го­дзе ў Мiн­ску. ­ Жы­ве ў Мiн­ску.

проза87

Рэ­лi­гiя Стра­ху 1 Страх ска­ваў мя­не, звя­заў ру­кi, за­ха­пiў у па­лон — знi­шчыў фак­тыч­на. Ба­чыш, я не ма­гу ру­хац­ца! Я зня­меў. Я па­ра­лi­за­ва­ны... Па­та­на­ю­чы ў аб­дым­ках стра­ху, якi гля­дзiць на мя­не так па­жад­на, так за­мi­ла­ва­на, так кра­наль­на, я не ма­гу не адда­цца гэ­тай пра­яве, не ма­гу з ёю не лi­чыц­ца, не ма­гу ў яе не за­ка­хац­ца. Гэ­тая хва­ро­ба, гэ­тая за­ра­за ава­ло­да­ла мною цал­кам: ма­iм це­лам, ма­ ёй ду­шой, ма­iм сэр­цам... Ця­пер я не ўла­дар са­бе. Ця­пер я не гас­па­дар ся­бе. Я раз­губ­ле­ны... Я згуб­ле­ны. Я — за­губ­ле­ны! Ёсць най­вы­шэй­шая сi­ла, што кi­руе ўсi­мi ма­iм ­ i дзе­ян­ня­мi, пе­ра­тва­ра­ю­ чы iх у бяз­дзе­ян­не. Сi­ла гэ­тая i ёсць мая но­вая рэ­лi­гiя, i iмя ёй — Страх. Вось мой бог, i я яму не служ­ка, але раб.

***

Не­як да­зво­лiў­шы са­бе за­ду­жа сур'­ёз­на за­ду­мац­ца над сва­iм жыц­цём, сва­i­мi ўчын­ка­мi ў iм (да­рэ­чы, гэ­та бы­ла фа­таль­ная па­мыл­ка), я яск­ра­ва i яў­на ад­чу­ла цень стра­ху, што стаў ма­iм на­дзей­ным спа­да­рож­нi­кам: у лю­ бой дзеi, у лю­бой за­ду­ме — паў­сюд­на. Не­ра­шу­часць, абач­лi­васць, ня­ўпэў­не­насць на­ро­джа­ны стра­хам. Кра­ ты, за­мкi, лан­цу­гi — спа­ра­дзiў страх. Мi­фа­ло­гiя, рэ­лi­гiя, псi­ха­ло­гiя — плён пра­цы стра­ху. Пан Страх — мi­фат­вор­ца, за­ка­на­даў­ца ды пра­фе­сар тэ­а­ло­гii. Ула­да яго­ная на­столь­кi не­аб­ме­жа­ва­ная i не­аб­сяж­ная, што зна­ хо­дзiц­ца ня­шмат тых, хто спра­буе з iм зма­гац­ца, i шчэ ме­ней тых, хто яго адоль­вае. Не збi­ра­ю­чы­ся па­глыб­ляц­ца ў та­кiя га­лi­ны на­ву­ко­вай ве­ды як ней­ра­псi­ ха­ло­гiя, псi­ха­ана­лiз цi неш­та да та­го па­доб­нае, па­спра­бую зра­бiць лёг­кiя псеў­да­эсэ­iс­тыч­ныя за­ма­лёў­кi ма­ёй хва­ро­бы...

***

Ча­мусь­цi з ма­лен­ства яск­ра­вей за ўсё ас­тат­няе пры­гад­ва­юц­ца роз­ ныя жа­хi: зла­вес­ныя сны, боль стра­ты дзе­да, вус­цiш цем­ры, як ку­са­лi са­ба­кi, як, упа­ўшы, раз­дзi­ра­ла да кры­вi ру­ку цi на­гу (ад­па­вед­на з тым i боль). Нi­ко­лi не за­бу­ду, як ма­лой гу­ля­ла­ся з сяб­роў­кай у пад­валь­ным па­мяш­кан­нi ей­най пры­ват­най ха­ты. Дзяў­чо, каб па­ве­ся­лiц­ца, вы­клю­ чы­ла дзесь свят­ло i па­бег­ла зна­ё­мым бяс­печ­ным шля­хам вон­кi, я ж

88 за­пом­нi­ла толь­кi ад­ну лес­вi­цу-схо­ды, што бы­ла не так да­лё­ка ад мес­ ца май­го та­га­час­на­га зна­хо­джан­ня, ту­ды я i кi­ну­ла­ся, па­куль па­мя­та­ ла кi­ру­нак. Уз­ня­ўшы­ся на пры­сту­пак сем-во­сем, я зра­зу­ме­ла (хут­чэй пры­га­да­ла), што па­рэ­нчаў ня­ма, лес­вi­ца вуз­ка­ва­тая, а ад­лег­ласць да сцен не­ма­лая. Мя­не аха­пiў не прос­та страх, гэ­та бы­ло неш­та жы­вое i ма­гут­нае, неш­та ўзбу­джаль­на не­ве­ра­год­нае, жах­лi­вае i пры­го­жае ў са­бе — ад­на­час­на. Вi­даць, ужо з та­го ча­су са­лод­кi пры­смак стра­ху не да­зва­ляе мне на яго за­быц­ца. Пад­час спро­бы ана­лi­зу гэ­та­га па­чуц­ця ў га­ла­ву пры­хо­дзiць па­ра­лель з вя­до­май са шко­лы тэ­ор­ ы­яй тва­рэн­ня раз­на­стай­ных рэ­лi­гiй­ных ве­ра­ван­ няў, кштал­ту: на­шыя прод­кi ба­я­лi­ся ма­лан­кi, та­му пры­ду­ма­лi Пе­ру­на; не ве­да­лi, ча­му дзесь­цi зям­ля ро­дзiць, а дзесь­цi не, та­му пры­но­сi­лi ёй ах­вя­ры i д. п. Маг­чы­ма, так усё i бы­ло, але пры­чы­на тут не ней­кi там страх цi ня­ вед, але па­чуц­цё жы­вёль­нае, пер­ша­снае. Па­чуц­цё ар­ха­iч­нае, ста­ра­жыт­на спрад­веч­нае. У дзя­цiн­стве ў мя­не бы­ло шмат раз­на­стай­ных тэ­о­рый пра та­ям­нi­цу жыц­ ця, смер­цi i пас­ля­смер­цi. Больш за ўсё пры­во­дзi­ла ў тра­пят­кое ўзру­шэн­не пы­тан­не — ку­ды? Ку­ды пас­ля? Як там? У по­шу­ку ад­ка­зу я пра­во­дзi­ла ня­ ма­ла ча­су, гэ­ты вы­шук i склаў мой дзi­ця­чы рэ­лi­гiй­ны до­свед. До­свед, на­ бы­ты дзя­ку­ю­чы хва­ро­бе на страх i ня­вед. Бы­ва­ла, Там — мне ўяў­ля­ла­ся як су­цэль­на бе­лая Пус­тэ­ча, дзе мож­на рас­таць, не ад­чуў­шы гэ­та­га, i на­ват не ра­зу­мець, што ты ёсць. Гэ­тая тэ­ор­ ыя пры­во­дзi­ла ў жах­лi­вае за­хап­лен­ не. Не мен­шы спо­лах вы­клi­ка­лi iдэi ля­леч­на­га до­мi­ка, пла­не­ты-люст­ра цi па­да­бен­ства да све­ту Гар­ган­цюа цi Гу­лi­ве­ра. Хрыс­цi­ян­скi Бог мне ўяў­ляў­ся та­кiм жа ка­зач­ным, але па­ло­хаў менш. I, са­праў­ды, Вя­лi­кi Iлу­ва­тар жа­хае, на­прык­лад, на­шмат мац­ней.

***

Дзесь га­доў з пя­цi-шас­цi, ка­лi ў мя­не бы­ло ду­жа шмат пы­тан­няў ад­ нос­на на­ва­коль­най рэ­ча­iс­нас­цi, а ад­ка­зы да­рос­лых не за­да­валь­ня­лi, я ўя­вi­ла, што не­дзе ёсць муд­ры ста­ры, якi ўсё ве­дае i змо­жа мне ўсё-ўсё па­тлу­ма­чыць. Пры­чым па­тлу­ма­чыць пра­вiль­на, так, як i я са­ма ад­чу­ваю гэ­ты свет. Я ве­да­ла, што ў пэў­ны час гэ­ты ста­ры су­стрэ­нец­ца мне на ма­iм жыц­цё­вым шля­ху i та­ды я пе­ра­ста­ну ба­яц­ца не­вя­до­ма­га, праз ва­ ло­дан­не ней­кi­мi ма­гут­ны­мi та­ем­ны­мi ве­да­мi я ста­ну ўпэў­не­най, ста­ну сме­лай...

I ха­ця дзя­цiн­ства даў­но мi­ну­ла, а шчы­рая на­iў­насць знiк­ла ра­зам з воб­ ра­зам Гэн­даль­фа Бе­ла­га, я ўсё ж ад­чу­ваю, што не­дзе ў гэ­тым све­це ёсць нех­та цi неш­та, што мо­жа пад­ка­заць мне шлях, — i я не бу­ду больш ба­яц­ ца. I гэ­та не ге­рой тво­раў Тол­кi­ен­ а. Мо­жа, гэ­та я са­ма?

проза89 ***

Ма­лой я да ўсiх ста­вi­ла­ся пры­яз­на i ад­кры­та, з да­вер­лi­вай усмеш­кай i iн­та­рэ­сам. I адзiн укус са­ба­кi, цi жах­лi­вы сон, не мо­гуць так змя­нiць. Тут яшчэ неш­та. Тут шмат ча­го яшчэ. Цэ­лая гiс­то­рыя аб­рас­тан­ня стра­ха­мi. I тыя цу­доў­ныя не­па­срэд­насць, цэ­лас­насць i бяс­страш­ша аказ­ва­юц­ца за­ бi­ты­мi i за­па­ло­ха­ны­мi па­гро­за­мi «за­бi­ран­ня не­зна­ём­ца­мi», «па­ка­ран­ня за не­па­слу­шэн­ства»... Па­цi­ху ра­зу­мен­не зда­ро­вай за­сця­ро­гi ад агню цi вост­ ра­га ля­за па­чы­нае пад­мя­няц­ца хва­ра­вi­тым, раз­вi­тым да фо­бii жа­хам пе­ рад не­зна­ё­мым ча­ла­ве­кам, вы­шы­нёй, цем­рай... Ка­лi ж ад­бы­ва­ец­ца та­кi гла­баль­ны пе­ра­ход на iн­шы лад ад­чу­ван­ня? Праз па­чуц­цё та­го, што на­ во­кал ма­ла праў­ды? Той праў­ды, якую пе­ра­жы­ваў у дзi­ця­чых ма­рах i ў той да­лё­кай за­бы­тай рэ­ча­iс­нас­цi: ка­лi за­ха­цець, i мо­ра мож­на пе­ра­плыс­цi; мож­на ава­ло­даць сот­ня­мi мо­ваў (i ка­то­вай, i пту­шы­най у тым лi­ку); мож­на сяб­ра­ваць з усi­мi за­пар, бо ўсе цi­ка­выя; мож­на стаць хлоп­цам з ча­сам (i гэ­та на­ту­раль­на!); мож­на гу­ляц­ца з якi­мi за­ўгод­на жы­вё­ла­мi, бо ўсе яны фай­ныя i бяс­печ­ныя... Але ма­ма ска­за­ла, што хлоп­чы­кам я стаць не зма­ гу; а тое, пра што брэ­ша су­сед­ская лай­ка, я так i не змаг­ла зра­зу­мець, як нi вы­сiль­ва­ла­ся; а на маё на­iў­нае пы­тан­не: «Дзяў­чын­ка, дзяў­чын­ка, а цi мож­на з та­бой па­зна­ём ­ iц­ца?» — тая зла­слi­ва ад­ка­за­ла: «Я не дзяў­чы­на. Я хлоп­чык!»; а пра­цяг­ну­тая да мi­ла­га са­бач­кi да­лонь­ка з на­ме­рам па­гла­дзiць не­ча­ка­на аказ­ва­ец­ца ску­са­най да кост­кi... Але ж боль­шасць су­ты­ка­ец­ца з па­доб­ным, але не кож­ны пад­да­ец­ца ад­чаю i ад­дае ся­бе ва ўла­ду стра­ху. Так, на све­це шмат бяз­бож­нi­каў. Мне ж, зрэш­ты, страх па­да­ец­ца да­во­лi ўзбу­джаль­на-эра­тыч­ным, чымсь­ цi сэк­су­аль­на-та­ям­нi­чым. Апан­та­насць iм блiз­кая на­ват да за­леж­нас­цi. Бо цi не тыя па­чуц­цi, якiя ўзнаў­ля­еш пад­час яго пе­ра­жы­ван­ня, мож­на знай­сцi ў жарс­цях. I цi мож­на пас­ля ра­зу­мен­ня яго сi­лы з iм раз­вi­тац­ца?! Гэ­та як на­дзей­нае «Су­пер-8» у кi­шэ­нi!

2 Страх гу­ля­ец­ца з та­бою, ён та­бе ўсмi­ха­ец­ца, з ця­бе смя­ец­ца. Гля­дзi, ты зноў, як ста­нi­на, бе­лы. Ты здранц­ве­лы. Ты ска­мя­не­лы... Та­бе шчэ­рыц­ца страх, ага­лiў­шы жам­чу­го­выя iк­лы, вы­хва­ля­ец­ца да бо­ лю ў ва­чох бе­лым вы­ска­лам, ра­зя­вае рот на­та­ем­ны да­вер­лi­ва з язы­ком цёп­лым, трут­нас­лiн­ным, са­лод­кiм да спаз­мы, да за­ду­хi, да млос­цi. Гэ­та ты ў люс­тэр­ка гля­дзiш­ся! Па­лю­бiц­ца з са­бою не мо­жаш цi не хо­чаш аль­бо не жа­да­еш, слi­ны з ву­жынай па­шчы пус­ка­еш. I нi дух, нi твая аба­лон­ка, нi кры­вi на­мя­ша­ная

90 грон­ка за та­бой у люс­тэр­ка пiль­ну­юць. Тое ты праз стуленыя па­ве­кi, праз хлус­лi­ва пры­кры­тыя вей­кi, праз вач­нi­цаў счар­не­лыя дзiр­кi за са­бою ў снах на­зi­ра­еш. I жа­ха­еш­ся Тым, ка­го ба­чыш. I праз тое, Яго больш жа­ ха­еш. Та­му страх, най­вы­шэй­шая сi­ла, што ця­бе, бы яг­ня, за­ха­пi­ла. Тое ве­ра твая — твой Страх!

***

Ачы­шчэн­не. Вы­зва­лен­не. Зна­ём­ства з са­бою i сва­i­мi стра­ха­мi ад­бы­ва­ ец­ца та­ды, ка­лi гэ­та­га са­праў­ды пра­гнеш. Ды на­ват i не пра­гнеш, а iмк­ неш­ся, ру­ха­еш­ся на­пе­рад, ад­ра­зу на­праст­кi. Ка­лi ша­лё­на на­блi­жа­еш­ся да мэ­ты, тым са­мым яе на­праў­ду на­блi­жа­ю­чы. I вось ты ад­мы­ка­еш брам­ку. Па­чы­на­еш ус­пры­маць сэн­сы. Бяс­пын­на чы­та­еш ад­ка­зы Але шлях той ня­прос­ты: ён на­поў­не­ны пе­ра­шко­да­мi, ён за­ця­ру­ша­ны, ён па­кры­ты сму­гою. I гэ­ты ту­ман — ты сам. I та­ды люс­тэр­ка­вы ад­бi­так трыз­нен­няў ста­но­вiц­ца тон­кiм лё­дам аб­луд­ным i ства­ра­ец­ца проць­ма рас­ ко­лi­наў пад под­ыхам стра­ху. I цяп­ло та­ды не грэе, але апя­кае. Ва­да не спа­толь­вае сма­гi, але па­ты­хае гнi­лi­най. А ка­ло­дзеж з жыц­цё­ваю сi­лай пе­ ра­сох­лы i за­сы­па­ны жвi­рам. Ва­кол цьмя­на, ма­роз­на, пус­тэль­на. Толь­кi ве­цер ад­не­куль пры­но­сiць выц­цё зграi здзi­чэ­ла-ня­ўмоль­най.

***

I ты клi­чаш ваў­коў пад­свя­до­ма спа­чат­ку. Сам яшчэ не зра­зу­меў­шы, што ўсёю ду­шою, нут­ром аня­ме­лым пра­гнеш гэ­тай дзi­кун­скай су­стрэ­чы. Бо па­ мяць пра страх зноў ава­ло­да­ла це­лам, ты ця­пер апан­та­на шу­ка­еш та­го груз­ка­га пле­ну-па­ло­ну, ка­лi ву­шы на­поў­не­ны зво­нам, а язык пры­ляп­лё­ны да нё­ба, i му­раш­кi гу­ля­юць па спi­не, ру­кi-но­гi та­бе не на­ле­жаць, а свя­до­ мас­цю неш­та кi­руе чу­жое. Гэ­та тое, ча­го ты ча­ка­еш. Гэ­та неш­та iнак­шае, штось­цi, што роз­нiц­ца з прос­тым што­дзён­ным жыц­цём без эмо­цый. I вось вы­клiк твой стаў ужо шэп­там, цi­ха хеў­ру сю­ды за­зы­ва­еш. Усё гуч­нее, гуч­ нее твой по­клiч: «Ну i дзе вы? Ча­му не iдзе­це?». По­тым сцiш­ся, пра­вер, цi ўчу­лi? Бо, маж­лi­ва, што гэ­та для сме­ху, нi­бы жарт-на­слан­нё, ад­бы­ло­ся. Але вет­ру той жарт не да­ступ­ны. Ды ён вет­лi­ва под­ых воўчы пры­но­сiць i да ву­ха зглу­шэ­ла­га ўвiш­на кi­дае: «Яны ўжо блiз­ка». Тут ужо ты зу­сiм бес­кант­роль­ны, та­бе па­да­ец­ца не­маг­чы­май маг­чы­ масць ды­хан­ня. Ты не мо­жаш быць iс­ным. Бо так не бы­вае! Не, ня­ма iх. Гэ­та трыз­нен­не, вы­дум­ка, глуп­ства. Ты не клi­каў воўчы хаў­рус. Але хто гэ­та з гор­ла тва­йго так вя­рэд­лi­ва вы­крык­нуў-гук­нуў i да пры­сма­ку со­лi ў ро­це дзi­ка роў, ату­пе­ла ды з ша­лам. По­тым сцi­ша­на ўслух­ваў­ся ў звон­кi,

проза91 не­па­збеж­ны дра­пеж­нiц­кi пры­гук. Але то — цi­шы­ня i са­мо­та. I вось зноў у су­длi­вым ад­чаi, бо ця­пер та­бе ўсё вi­да­воч­на: не мi­ну­еш та­го ты спат­кан­ня.

I не вы­жыць нi­як без су­стрэ­чы з ты­мi жарс­на ча­ка­ны­мi пашчамі. I што­мо­ цы на­пру­жыў­шы звяз­кi, ты за­клён­на кры­чыш аб з'я­дан­нi. Бо ўжо хо­пiць у пя­чо­рах ха­вац­ца, цi блу­каць па змярц­ве­лых пус­тэль­нях, i ў дуб­ра­вы-ля­сы вы­праў­ляц­ца! Больш пад­ман­ваць, ма­нiць i шту­ка­рыць ты са­бе да­зва­ляць не да­зво­лiш... У тры­вож­ным ча­кан­нi су­тыч­кi тваё це­ла знай­шло ра­та­ван­не. Так, тут вый­сце ад­но — раз­дзi­ран­не. На асоб­ныя час­цiны раз'­яд­нан­не. I ўсё ж ты не знiк­неш бяс­след­на, тваё сэр­ца прад­ве­дае гэ­та. Нi­бы зму­ша­насць пе­ ра­ўва­саб­лен­ня, цi маг­чы­масць да пе­ра­ства­рэн­ня, ты бяс­спын­на ча­каў з на­ра­джэн­ня. Цi не вы­па­дак тое шчас­лi­вы, рас­тва­рыц­ца ў iн­шых да­шчэн­ту, што скла­дуць не­па­дзель­ную сi­лу, i тым са­мым стаць част­каю сi­лы. Не­па­ руш­най, су­цэль­най, адзi­най. Каб з'яд­нац­ца з ваўчынай згра­яй, трэ­ба ве­ даць па­трэб­ныя сло­вы, бо iнакш ры­ту­ал не пач­нец­ца i дра­пеж­нiк у бок па­кi­руе: «Поўсць на ва­лос­ссе, шку­ра на ску­ру, уз­нёт­кi на сту­пы, цяг­лы на га­лён­кi, сцяг­нi­цы на сцёг­ны, га­лы на кру­мян­кi, ла­пы на ру­кi, кiп­цю­ры на па­зног­цi, дры­бы на рэ­бры, шкi­лет на хры­бет­нiк, вант­ро­бы на страў­нiк, ча­ро­вы на кiш­кi, пу­гi на жы­лы, юш­ка на кроў, чу­бы на чуп­ры­ну, зен­кi на зрэн­кi, iк­лы на зу­бы, грыз­лы на вус­ны, гар­тань на дых­нi­цу, ка­рак на шыю, гру­дзi­на на гру­дзi, ды сэр­ца на сэр­ца!»

Ра­ман Аб­рам­чук пра­за­iк, па­эт. За­кон­чыў Бе­ла­рус­кi дзяр­жаў­ны ­ ўнi­вер­сi­тэт куль­ту­ры i ас­пi­ран­ту­ру пры iм. На­ра­дзiў­ся ­ ў 1981 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў Мiн­ску

проза93

Ра­дыё-хiт Прад­зю­сар даў­но ха­цеў здзi­вiць Слу­ха­ча но­вым хi­том. Шу­каў тэ­му. Апош­нiм ча­сам яго за­хап­ля­лi хра­пы зуб­роў, якiя ён уба­чыў у Бе­ла­веж­ скай пу­шчы, ка­лi ад­па­чы­ваў там з сям'­ёй. I ўжо та­ды, шпа­цы­ру­ю­чы ўздоўж валь­е­раў, Прад­зю­сар па­ду­маў, што ня­бла­га бы­ло б зра­бiць пес­ню на эка­ ла­гiч­ную тэ­му — до­сыць ужо гэ­тых «Я так жда­ла, лю­бовь прош­ла». Але ця­пер ён ся­дзеў у га­рад­скiм офi­се, i гэ­та быў звы­чай­ны буд­нi дзень, за вак­ ном — па­хмур­на. «Не, зуб­ры... Якой ха­ле­ры.. Нi­ко­га не цяп­не», — па­ду­маў ён. Ка­лi ў офiс на­ве­даў­ся Па­эт, якi зрэдзь ча­су па­пiс­ваў тэкс­цi­кi пад за­каз, Прад­зю­сар вы­клаў на стол за­да­так i па­пра­сiў тэкст, каб аба­вяз­ко­ва рыф­ ма­ва­ла­ся «сэк­са­пiль­ная» i «ва­нiль­ная»... Па­эт чу­хаў па­ты­лi­цу — яму вель­ мi ха­це­ла­ся вы­плес­нуць на па­пе­ру свае ўра­жан­нi ад мо­ра, якое ла­шчы­ла яму но­гi ўся­го яшчэ па­ру тыд­няў та­му пад­час ад­па­чын­ку. Ён яскрава за­ пом­нiў: ка­лi сон­ца па­ды­ма­ла­ся над мо­рам на пэў­ную вы­шы­ню — вод­ная роў­нядзь па­чы­на­ла пус­каць блi­кi: мар­скiя кроп­лi i плёс­кi пра­нiз­ва­лi­ся яр­кi­мi пром­ня­мi, мо­ра i сон­ца па­чы­на­лi гу­ляц­ца ад­но з ад­ным. Ад­бi­ва­ла так, што во­чы не маг­лi вы­тры­ваць бляс­ку гэ­тых ты­ся­чаў со­неч­ных зай­чы­каў... Але рап­там Па­эт зба­яў­ся, што Прад­зю­сар не ад­дасць дру­гую па­ло­ву га­на­ра­ра, i хут­чэй вы­гнаў зай­чы­каў са сва­ёй га­ла­вы. За пра­цу — ска­заў ён са­бе. Уве­ ча­ры быў га­то­вы но­вы на­бор ча­ты­рох­рад­коў­яў з пры­пе­вам: «Ты вся та­ кая сексапильная/ Дари мне радости ванильные». Прад­зю­сар, уба­чыў­шы тэкст, стом­ле­на ўздых­нуў у знак зго­ды, i пе­ра­даў песню зна­ё­ма­му Кам­па­ зi­та­ру. Кам­па­зi­тар зра­зу­меў па пер­шых сло­вах, што за «пля­сал­ка» гэ­та па­ вiн­на быць. Але ў яго га­ла­ве даў­но гу­ча­ла ме­ло­дыя ве­ча­ро­ва­га го­ра­да. Ён так i ма­рыў пе­ра­пла­вiць аран­жа­вае свят­ло лiх­та­роў, шум са­мот­на­га тра­ лей­бу­са i ня­спеш­ныя кро­кi па бру­ку — у цi­хую, пра­нiк­нё­ную му­зы­ку. Але... на­ват ка­лi гэ­та i скле­iц­ца не­як з тэкс­там, — па­ду­маў Кам­па­зi­тар, — усё ад­но Слу­хач ча­кае iн­ша­га. I Кам­па­зi­тар ху­цень­ка скля­паў мод­ны «дэнс» з ха­рак­тэр­ны­мi сэкс-уз­ды­ха­мi, ад­па­вед­на змес­ту пес­нi. Прад­зю­сар, па­чуў­ шы, яшчэ раз стом­ле­на ўздых­нуў i па­нёс но­ва­спе­ча­ны «трэк» зна­ё­ма­му Ра­дыё-рэ­дак­та­ру. Той, на­ват не пра­слу­хоў­ва­ю­чы, ад­пра­вiў у эфiр, бо даў­ но ве­даў Прад­зю­са­ра з яго та­ва­рам. Ра­дыё-дзi­джэй, скла­да­ю­чы пра­гра­му, з пер­шых но­так уця­мiў, што яму пад­су­ну­лi, i ха­цеў ад­ра­зу ад­пра­вiць файл у смет­нiк, але рап­там па­ду­маў пра над­баў­ку за ме­сяц (ён збi­раў гро­шы на па­езд­ку на адзiн фес­ты­валь у Еў­ро­пе), i па­ста­вiў пес­ню ў плэй-лiст — абы на­чаль­нiк быў за­да­во­ле­ны. Слу­хач ехаў у ма­шы­не ў кам­па­нii сва­iх бiз­нэспарт­нё­раў з Ня­меч­чы­ны, якiх вёз на чар­го­выя «за­по­iны» ў ад­ну з ка­вяр­няў за го­ра­дам дзе­ля па­спя­хо­ва­га за­клю­чэн­ня да­мо­вы. З маг­нi­то­лы па­чу­лi­ся

94 ар­газ­мен­ныя ўзды­хi i штось­цi пра «наш ванилин... лю­бовью заедим...» Ён ледзь не зва­нi­та­ваў ад агi­ды, бо са шко­лы вы­хоў­ваў­ся на пi­цер­скiм ро­ку, але хтось­цi з са­ло­на вы­крык­нуў: «О-ля-ля! Гут! Гут!», — i гуч­на за­ра­га­таў. Слу­хач па­вяр­нуў­ся ў яго бок са скрыў­ле­ным тва­рам, але пас­ля не­да­рэ­ чнай паў­зы рас­цяг­нуў гу­мо­вую ўсмеш­ку i па­ка­заў «клас» сва­iм ня­мец­кiм гас­цям. I толь­кi ва­дзi­цель — як быц­цам нi­чо­га не за­ўва­жа­ю­чы — бес­пар­ дон­на пе­ра­пстрык­нуў на iн­шы ка­нал. На­заўт­ра ён усё ад­но збi­раў­ся пi­саць за­яву аб зваль­нен­нi.

Аляк­санд­ра Сы­ма­но­вiч пра­за­iк, па­эт­ка. Скон­чы­ла Гро­дзен­скi дзяр­жаў­ны ­ ўнi­вер­сi­тэт iмя Ян­кi Ку­па­лы ў 2008 го­дзе ­ па спе­цы­яль­нас­цi «Пра­ва­знаў­ства». Пра­цуе­ ў АУВП «Гро­дзен­ская га­рад­ская жыл­лё­ва-ка­му­наль­ная ­ гас­па­дар­ка». На­ра­дзi­ла­ся ў 1986 го­дзе ў Лi­дзе. ­ Жы­ве ў Га­род­нi.

проза97

Маё сэр­ца На­пэў­на, я ра­бiў шмат ня­доб­рых рэ­чаў. Гэ­та дрэн­на... Але ж мне нi­ко­лi не бы­ло со­рам­на за ўсе мае ўчын­кi. Гэ­та яшчэ горш... Шмат ра­зоў я за­дум­ ваў­ся аб тым, якi я i што я ад­чу­ваю, i цi ёсць у мя­не ўво­гу­ле сэр­ца. Жы­ву­чы зу­сiм не так, як трэ­ба мне, i не так, як па­тра­ба­ва­ла ад мя­не гра­мад­ства, ана­лi­зу­ю­чы сваё iс­на­ван­не ў гэ­тым да­во­лi дзiў­ным для мя­не све­це, я схi­ ляў­ся да дум­кi, што сэр­ца ў мя­не ня­ма. Я не ад­чу­ваў нi бо­лю, нi стра­ху, нi злос­цi, нi лю­бо­вi. Я не бы­ваў шчас­лi­вы, але i не па­ку­та­ваў нi­ко­лi. Я прос­та жыў, так, як ха­цеў, зу­сiм не хва­лю­ю­чы­ся за ад­сут­насць у мя­не якiх-не­будзь пры­кме­таў сар­дэч­нас­цi. Зу­сiм дзiў­ным я лi­чыў тое, ка­лi лю­дзi скар­дзi­лi­ся на свае сар­дэч­ныя па­ку­ты i стра­шэн­ны боль. Я не ра­зу­меў iх. Ды й, шчы­ра ка­жу­чы, i не ха­цеў ра­зу­мець. Маё жыц­цё па­да­ба­ла­ся мне, маё iс­на­ван­не не пры­но­сi­ла мне нi­я­кiх тур­бот, я быў заў­сё­ды за­да­воль­ны са­бой. А сэр­ ца... што пра яго ка­заць, я быў упэў­не­ны, што яго ня­ма. Так я лi­чыў да той па­ры, па­куль не апы­нуў­ся на апе­ра­цый­ным ста­ле пад на­жом зна­ка­мi­та­га хi­рур­га, якi па­вi­нен быў ра­бiць мне апе­ра­цыю. Сар­ дэч­ны пры­ступ за­стаў мя­не зня­нац­ку, я не за­ўва­жыў, як хут­ка апы­нуў­ся ў баль­нi­цы. На­пэў­на, я ўпаў у ней­кае за­быц­цё... Я мог чуць толь­кi якi­ясь ад­да­ле­ныя ча­ла­ве­чыя га­ла­сы: «Хут­ка, хут­ка, за­ста­лi­ся лi­ча­ныя хвi­лi­ны!», «У апе­ра­цый­ную, хут­чэй!» Я не ве­даю, што са мной зда­ры­ла­ся, ней­кая хва­ро­ба моц­на сха­пi­ла мя­не сва­iм ­ i ру­ка­мi. «Скаль­пель... вось тут... вось так... тры­май­це...» — я чуў вось ужо не­каль­кi хвi­лiн. Я не ра­зу­меў, што ад­ бы­ва­ец­ца, я па­вi­нен быў быць пад дзе­ян­нем моц­на­га нар­ко­зу i нi­чо­га не чуць, i тым больш нi­чо­га не ад­чу­ваць! Але... ру­ка док­та­ра да­кра­ну­ла­ся да май­го сэр­ца... Я вост­ра ад­чуў не­пры­ем­ны до­тык слiз­кiх паль­ча­так. Док­та­ра я не ба­чыў. Ру­кi яго неш­та шу­ка­лi ўнут­ры мя­не, ён бес­пе­ра­пын­на неш­та буб­нiў. I я ўпер­шы­ню ад­чуў боль... Я не зра­зу­меў пры­ро­ду гэ­та­га бо­лю i пры­чы­ны яго ўзнiк­нен­ня, але ж я ад­чу­ваў яго яс­на i... ўсiм сэр­цам... Я не ве­даў, як та­кое мо­жа быць i ча­му гэ­та зда­ры­ла­ся са мной. Боль май­го сэр­ца быў да­во­лi дзiў­ны. На­па­ло­ву ад жорст­кiх над­рэ­заў док­та­ра, на­па­ло­ву ад якiхсь­цi са­су­даў, што ад­мо­вi­лi­ся да­лей пра­ца­ваць, мой ар­га­нiзм быў аслаб­ле­ны, але ж я ад­чу­ваў, што пры­ ро­да май­го бо­лю ў не­чым iн­шым. Рас­ча­ра­ван­не, па­ку­ты i крах ня­здзейс­ не­ных ма­раў i на­дзей чап­ля­лi­ся за маё сэр­ца i моц­на тры­ма­лi­ся за яго. Бед­ны док­тар, на жаль, не мог iх ад­рэ­заць сва­iм спрыт­ным скаль­пе­лем... Я не ха­цеў гэ­та ад­чу­ваць. Я не ха­цеў цяр­пець тое, што га­да­мi бы­ло мне не­вя­до­ма. У мя­не ня­ма сэр­ца! Я так лi­чыў! Я быў упэў­не­ны ў гэ­тым! Я ста­ ран­на зма­гаў­ся з тым, што ўсё ака­за­ла­ся iнакш. Мне ха­це­ла­ся кры­чаць i ма­лiць док­та­ра, каб ён ука­лоў мне сто ўко­лаў, даў мiль­ён таб­ле­так, каб я

98 пра­ва­лiў­ся ў глы­бо­кi сон. Але ж я не здо­леў ска­заць нi сло­ва. Маё це­ла не слу­ха­ла­ся мя­не, я ля­жаў не­ру­хо­ма. Я мог толь­кi ду­маць i ад­чу­ваць. На­рэш­це, я вы­ра­шыў пад­да­цца сва­iм дум­кам i па­плыць ку­дысь­цi ўда­ леч, ку­ды яны клi­ка­лi мя­не за са­бой... Я ля­жаў i раз­ва­жаў, да ча­го па­доб­на маё сэр­ца... На­пэў­на, гэ­та ла­бi­ рынт... Я не мог нi­чо­га ў iм знай­сцi. Ве­ра­год­на, са­мае па­та­ем­нае ля­жа­ла не­дзе там, ку­ды мне не бы­ло маг­чы­мас­цi да­брац­ца. Я ўсё блу­каў i блу­каў у гэ­тых цём­ных ка­лi­до­рах, шу­каў хоць ней­кае вый­сце, але ж па­ста­ян­на апы­ наў­ся ў ту­пi­ку. Зда­ва­ла­ся, гэ­ты шлях — бяс­кон­цы, i ўсё роў­на ня­ма нi­я­ка­га вый­сця. Маё аса­бiс­тае сэр­ца мя­не жа i блы­та­ла, ла­бi­рынт не скан­чаў­ся, i цем­ра на­веч­на па­глы­на­ла мя­не... А мо­жа быць, маё сэр­ца — гэ­та ку­бак... Ку­бак, якi заўж­ды на­па­ло­ву пус­ты, якi я ўсё ста­ран­на спра­бую не­чым за­поў­нiць, але ж ён толь­кi па­гар­ша­ец­ца ад роз­ных суб­стан­цы­яў, што я ў яго за­лi­ваю. Ча­сам я лью ўся­го так шмат, што ўсё вы­лi­ва­ец­ца праз верх i за­лi­вае ўсiх по­бач, а я ўжо не ба­чу нi­чо­га, бо ўсё за­лi­та не­чым не­зра­зу­ме­лым. Я спус­та­шаю ку­бак i за­ста­ю­ся нi з чым... Маг­чы­ма, маё сэр­ца — гэ­та по­лы­мя... Яму ўсё ад­но, хто пе­рад iм i якiя ў яго iмк­нен­нi. По­лы­мя спаль­вае ўсiх i ўсё, што ба­чыць. I за­ста­ец­ца толь­кi по­пел... Яно спаль­вае ма­ры i над­зеi, жаль i па­ку­ты, злосць i ра­дасць. Яно та­ кое яр­кае, што асляп­ляе во­чы, i я iду ку­дысь­цi, не ве­даю ку­ды, маг­чы­ма, па якой­сьцi вы­па­ле­най зям­лi да якiхсь­цi спа­ле­ных па­чуц­цяў. Усё, што я ба­чу —­ толь­кi по­лы­мя, а ў iм неш­та зга­рае, а што... я ўжо не ма­гу раз­гля­дзець... Зда­ло­ся мне, маё сэр­ца па­доб­на да па­ла­ца... Ста­iць вось та­кi пры­го­жы па­лац i, на­пэў­на, ка­мусь­цi вель­мi па­да­ба­ец­ца, а коль­кi та­ям­нiц ён сце­ра­ жэ! Па­лац да­во­лi ста­ры, але ж пра­стор­ны. Штось­цi ў iм ужо даў­но за­ржа­ ве­ла i па­кры­ла­ся пы­лам, штось­цi зла­ма­ла­ся i ўжо нi­ко­лi не бу­дзе пра­ца­ ваць, штось­цi згнi­ло ды смяр­дзiць, штось­цi за­бы­та ў якiхсь­цi па­ко­ях, ку­ды нi­хто нi­ко­лi не за­хо­дзiць. Ад­ное ве­даю дак­лад­на — у па­ла­цы ня­ма свят­ла. Элект­рыч­насць ад­сут­нi­чае, свеч­кi не за­паль­ва­юц­ца ад сы­рас­цi, якая вось ужо шмат ста­год­дзяў ата­куе мой цу­доў­ны па­лац. Поў­ны змрок i не­пра­гляд­ насць. Цём­на, як ноч­чу, без нi­я­ка­га пра­све­ту. Хтось­цi за­хо­дзiць ту­ды, але, пра­быў­шы ня­доў­гi час i ўба­чыў­шы, што нi­я­ка­га свят­ла ня­ма i ча­каць пры­ ем­нас­цей не прый­дзец­ца, сум­на на­кi­роў­ва­ец­ца на­зад. Вось так i заў­сё­ды... Дзве­ры ад­чы­не­ны, на­род хо­дзiць ту­ды-сю­ды, але ж нi­хто тут не за­трым­лi­ ва­ец­ца, бо, на­пэў­на, ве­да­юць, што па­лац, ня­гле­дзя­чы на ўсю сваю пры­га­ жосць, не­жы­лы. Усё ўжо даў­но па­мер­ла ў iм i пе­ра­ста­ла зма­гац­ца з ча­сам i па­ку­та­мi. Але ж я ве­даю больш за iн­шых. Я ве­даю, што ў па­ла­цы ёсць па­та­ем­ныя па­коi, ку­ды нi­хто i нi­ко­лi не за­хо­дзiў, па­коi, за­чы­не­ныя на мiль­ён зам­коў, клю­чы ад якiх я на­веч­на згу­бiў. Нi­хто не зой­дзе ў гэ­ты па­кой, бо я яму не да­зво­лю. I... нi­хто i не вый­дзе ад­туль... Я па­мя­таю, як у ад­ным з iх я за­чы­нiў Ка­хан­не... У па­коi без ва­кон, у цём­ным i страш­ным, але ж там усё

проза99 роў­на за­ста­ло­ся свят­ло, са­мо Ка­хан­не асвя­ча­ла са­бе шлях. Я не па­мя­таю, дзе гэ­ты па­кой i, тым больш, дзе ад яго ключ. На­вош­то мне гэ­та? Нi­хто там вось ужо коль­кi ча­су не жы­ве, люс­тэр­кi раз­бi­ты, дах пра­дзi­ра­вiў­ся — па­лац ча­кае свай­го апош­ня­га ча­су... Ча­сам мне зда­ва­ла­ся, што маё сэр­ца — гэ­та лес... Лес цём­ны i бес­пра­ свет­ны. Нi­хто нi­чо­га не мо­жа ў iм раз­гле­дзець, у тым лi­ку i я. Што за дрэ­вы там рас­туць? Хто яго ве­дае! Неш­та рас­це, неш­та раз­вi­ва­ец­ца, неш­та ла­ ма­ец­ца i гi­не, а по­тым вы­рас­тае неш­та но­вае, i ўсё па­чы­на­ец­ца зноў­ку. У лес нi­хто не за­хо­дзiць — стра­шац­ца. Ён маўк­лi­вы i не­пры­вет­лi­вы, ха­вае ў са­бе ней­кiя жа­хi ды тур­бо­ты. Вось так ста­iць дзесь­цi на ўс­кра­i­не жыц­ця, i нi­хто яго не за­ўва­жае, цi ро­бiць вы­гляд, што не за­ўва­жае, каб ляг­чэй бы­ло абы­хо­дзiць бо­кам i не хва­ля­вац­ца. Док­тар­скi скаль­пель блiс­нуў, як со­ней­ ка над ле­сам, рэз­ка па­свят­ле­ла, i я за­ўва­жыў па­ля­ны, на­ват квет­кi, а яшчэ пту­шак i жы­вёл, яны аб не­чым га­ва­ры­лi на сва­ёй мо­ве, аб не­чым, на­пэў­на, спра­ча­лi­ся, дрэ­ва ра­дас­цi за­кi­ва­ла мне сва­iм лiс­цем, i я здзi­вiў­ся, што лес ака­заў­ся жы­вым! Ча­му ж я ра­ней гэ­та­га не за­ўва­жаў? Ча­го я ча­каў? Не, хут­чэй маё сэр­ца — гэ­та кнi­га... У гэ­тай кнi­зе шмат ста­ро­нак. Я сам iх пi­шу. Што пры­ду­маю, тое i за­пi­шу. Ня­ма ў ёй нi сю­жэ­та, нi ла­гiч­на­га вы­ кла­дан­ня ма­тэ­ры­я­лу, усё не­як сум­на i не­цi­ка­ва. Ста­рон­кi ўжо ста­рыя i пад­ ра­ныя, ча­сам за­лi­тыя не­чым. Не­пры­го­жыя пля­мы, якiя не­маг­чы­ма звес­цi, кра­су­юц­ца на ка­лiсь­цi бы­лых бе­ла­снеж­ны­мi ста­рон­ках, i ўжо не­маг­чы­ма пра­чы­таць, што там бы­ло на­пi­са­на — мо­жа, ней­кая част­ка гiс­то­рыi ка­хан­ ня, мо­жа, апi­сан­не ней­кiх пры­год, мо­жа, не­каль­кi ста­ро­нак аб вя­лi­кiм сяб­ роў­стве. Нi­чо­га не ра­за­браць. Змест кнi­гi не­дзе згу­бiў­ся, та­му пра што яна, не ве­даю на­ват я, бо нi­ко­лi яе не пе­ра­чыт­ваю. У якiм ста­не зна­хо­дзiц­ца — у та­кiм i пы­лiц­ца на па­лi­цы. Ну й ня­хай! Ча­сам зу­сiм ня­ма жа­дан­ня за­пiс­ваць неш­та ту­ды, хо­чац­ца па­ста­вiць тлус­тую кроп­ку i на­пi­саць «Ка­нец». Але ж штось­цi не дае зра­бiць гэ­та­га, i я пi­шу зноў... Што пi­шу — сам не ве­даю, та­лен­ту ж ня­ма... Зда­ец­ца мне ча­сам, што сэр­ца маё па­доб­на да тар­на­да... Кру­жыць i кру­ жыць з не­ве­ра­год­най хут­ка­сцю ў якiмсь­цi рэ­гi­ё­не, збi­рае ўсё што трэ­ба i не трэ­ба, а по­тым вы­кiд­вае дзесь­цi, бо нi­чо­га не спат­рэ­бi­ла­ся i зноў iм­чыц­ца ша­лё­на ку­дысь­цi, не ве­да­ю­чы ку­ды... Тар­на­да стра­шыць лю­дзей, усе ха­ ва­юц­ца ад яго, i яно, сам на сам з са­бою жы­ве i вя­дзе ўсё той жа са­мы лад жыц­ця, не зра­зу­ме­лы нi­ко­му... Так я ля­жаў i раз­ва­жаў, усё пра­цяг­ва­ю­чы чуць га­ла­сы i ад­чу­ваць боль. Усё жыц­цё я жыў з дум­кай, што ў мя­не ня­ма сэрд­ца, а за­раз я неш­та ад­чу­ ваў! Па­чуц­цi! Як дзiў­на! Пры­нам­сi, ад­маў­ляць той факт, што ўнут­ры неш­та ва­ру­шы­ла­ся, бы­ло нель­га. Я ма­рыў i на штось­цi спа­дзя­ваў­ся. Маг­чы­ма, ха­цеў, каб док­тар быў здоль­ны тва­рыць цу­ды сва­iм скаль­пе­лем. Я ма­ рыў аб тым, як вяр­ну­ся да жыц­ця, як усё бу­дзе iнакш, як я iн­шым по­зiр­кам

100 па­гля­джу на ся­бе i свае ўчын­кi, як я пач­ну ўсё з чыс­та­га лiс­та, як ад­крыю сваё сэр­ца для iн­шых i бу­ду за­паў­няць яго ўсё но­вы­мi i но­вы­мi па­чуц­ця­мi. Я ўжо на­ма­ля­ваў са­бе мiль­ён­ ы цу­доў­ных ма­люн­каў, на якiх я зу­сiм iн­шы, доб­ры, сар­дэч­ны, я ўжо на­ват прад­ба­чыў, як я ўсё бу­ду ад­чу­ваць iнакш, як з кож­ным днём штось­цi но­вае i но­вае бу­дзе ва­ру­шыц­ца ў ма­ёй ду­шы, пра­чы­нац­ца, тва­рыць неш­та, да ча­го я толь­кi цяг­нуў­ся сва­i­мi ня­сме­лы­мi ма­ра­мi. Мне зда­ва­ла­ся, што я не па­мi­раю, а, на­ад­ва­рот, на­ра­джа­ю­ся на гэ­тым апе­ра­цый­ным ста­ле, што ўсё змя­ня­ец­ца да леп­ша­га... Не­ча­ка­на я ад­чуў ня­сцерп­ны боль i ўба­чыў свят­ло... Дзiў­на, але ў iм я не ба­чыў нi док­та­ра, нi яго па­моч­нi­каў, я на­огул нi­чо­га не ба­чыў, акра­мя гэ­та­га свят­ла. Зда­ва­ла­ся, боль бу­дзе бяс­кон­цым. Я чуў га­ла­сы. За­раз я ве­даў, я ад­чу­ваў, што маё сэр­ца iс­нуе, яно жы­вое i жа­дае рас­ка­заць пра ся­бе! Але я так i не вы­ра­шыў, да ча­го ж яно больш па­доб­на, мо­жа, яно не па­доб­на нi да ча­го i не па­доб­на да iн­шых сэр­цаў, яно зу­сiм не­звы­чай­нае i асаб­лi­вае, я так i не зра­зу­меў, што там у iм, што там... што там...

— Што там? Што там, док­тар? — па­чу­лi­ся зноў га­ла­сы.

— Ды нi­чо­га... — цi­ха ад­ка­заў док­тар, — над­та поз­на... я зра­бiў усё, што мог... нi­чо­га асаб­лi­ва­га... звы­чай­нае сэр­ца, але ж, на жаль, не здо­ле­лi за­ ха­ваць... «Нi­чо­га асаб­лi­ва­га... Звы­чай­нае сэр­ца...» — апош­няе, што я за­пом­нiў у гэ­тым жыц­цi...

Кры­лы Алi­на цу­дам за­ста­ла­ся жы­вой. Яе ма­шы­на бы­ла раз­бi­та ўшчэнт. Як яна здо­ле­ла вы­ле­цець i не за­гi­нуць у гэ­тай ка­та­стро­фе, яна да­гэ­туль не мо­жа зра­зу­мець. Дак­та­ры бы­лi здзiў­ле­ны не менш за Алi­ну. У яе не бы­ло па­шко­ джа­на нi­вод­на­га ор­га­на, нi­чо­га не бы­ло зла­ма­на, не бы­ло нiвод­на­га сi­ня­ка i дра­пi­ны. Усё, амаль усё бы­ло ў нор­ме, акра­мя... яе па­мя­цi... Алi­на па­мя­та­ла толь­кi тое, што яна Алi­на i што тра­пi­ла ў страш­ную аў­ та­ка­та­стро­фу, якая маг­ла скон­чыц­ца для яе горш. А так дзяў­чы­на толь­ кi атры­ма­ла па­пе­ру з ды­яг­на­зам «Ам­незiя» i на­кi­ра­ва­ла­ся да­моў пас­ля вы­пiс­кi, па­абя­цаў­шы дак­та­рам, што аба­вяз­ко­ва бу­дзе пры­хо­дзiць да iх на што­тыд­нё­вае аб­след­ван­не. Гле­дзя­чы на па­пе­ру з за­пi­са­ным ад­ра­сам, Алi­на ста­я­ла пе­рад ква­тэ­рай ну­мар ча­тыр­нац­цаць i ўсё нi­як не маг­ла па­ве­рыць, што гэ­та яе дом. Па­ пе­ра, якую яна тры­ма­ла ў ру­цэ, моўч­кi ад­маў­ля­ла ўсе су­мнен­нi. Апас­ля ня­доў­га­га пе­ра­бо­ру клю­чоў з вя­лi­кай звяз­кi, дзяў­чы­на ад­чы­нi­ла дзве­ры i апы­ну­ла­ся ў ква­тэ­ры, якая зда­ла­ся ёй да­во­лi зна­ё­май, але ж нi­я­кiх дэ­та­ляў свай­го до­ма ўспом­нiць яна не маг­ла. Нi­чо­га не за­ста­ва­ла­ся, як па­чы­наць

проза101 жыць зноў, у но­вай ква­тэ­ры з но­вы­мi людзь­мi, з но­вы­мi па­чуц­ця­мi, з но­вы­ мi ма­ра­мi i па­мкнен­ня­мi. Коль­кi гэ­та па­вiн­на бы­ло пра­цяг­вац­ца — яна не ве­да­ла. У баль­нi­цы ёй ска­за­лi, што ам­незiя — гэ­та вы­нiк стрэ­су, якi яна пе­ ра­жы­ла, аба­рон­ная рэ­ак­цыя ар­га­нiз­ма, хут­ка гэ­та па­вiн­на прай­сцi i па­мяць вер­нец­ца. Алi­на жа­да­ла, каб гэ­та «хут­ка» на­ста­ла як ма­га ра­ней, бо лi­чыць ся­бе чу­жані­цай у сва­ёй жа ква­тэ­ры ёй не над­та па­да­ба­ла­ся. Дзяў­чы­на па­ха­дзi­ла з па­коя ў па­кой, не знай­шла нi­чо­га, што вяр­ну­ла б ёй па­мяць. Усё бы­ло звы­чай­на ды прос­та. Адзi­ны толь­кi факт пры­цяг­ нуў яе ўва­гу: у смет­нi­цы для па­пер ля­жа­лi аб­рыў­кi ра­за­рва­най фо­та­карт­ кi. Алi­на вы­ра­ша­ла па­спра­ба­ваць склас­цi яе зноў у над­зеi ўспом­нiць хоць ка­го-не­будзь з гэ­та­га здым­ка, а, мо­жа, i штось­цi больш. Спра­ва ака­за­ла­ся не над­та скла­да­най, праз хвi­лiн пяць фо­та­карт­ка бы­ла са­бра­на ў адзi­нае цэ­лае i ста­ран­на за­кле­ен­ а скот­чам. Вы­гляд у ад­ро­джа­на­га фо­та быў не над­та пры­ваб­ны — пе­ра­кле­ен­ ыя тва­ры Алi­ны i ней­ка­га ма­ла­до­га хлоп­ца з на­да­рва­ны­мi ўсмеш­ка­мi i ва­чы­ма. Але раз­гля­дзець агуль­ныя ры­сы бы­ло маг­чы­ма. Дзяў­чы­на ўваж­лi­ва па­гля­дзе­ла на сваю вы­яву i пры­зна­ла той факт, што на гэ­тым здым­ку яна да­во­лi пры­го­жая i шчас­лi­вая, усмi­ха­ец­ца быц­цам бы шчы­ра i без пад­ма­ну. Ма­ла­ды хло­пец тро­хi схi­лiў­ся да яе i так­са­ма ўсмi­хаў­ся, але больш го­нар­на i скеп­тыч­на. Алi­на доў­га гля­дзе­ла на два тва­ры... Доў­га спра­ба­ва­ла хоць што-не­будзь ус­пом­нiць, ха­ця б якiяне­будзь пад­ра­бяз­нас­цi пра яе i гэ­та­га хлоп­ца. Яна ма­ры­ла, каб дзесь­цi ў ду­шы неш­та ва­рух­ну­ла­ся, зноў­ку з'я­вi­лi­ся па­чуц­цi, але нут­ро ўпар­та маў­ ча­ла. Нi­чо­га. Нi­вод­на­га па­чуц­ця, нi­вод­най за­чэп­кi. Алi­на бы­ла ў ад­чаi. Аб чым бы яна не ха­це­ла па­ду­маць, нi­чо­га не ме­ла да­чы­нен­ня да рэ­ча­iс­нас­цi, у якой не бы­ло нi­чо­га, акра­мя яе «ам­не­зii». Дзяў­чы­на яшчэ раз па­гля­дзе­ ла на фо­та­карт­ку i не­ча­ка­на ад­чу­ла вост­ры боль у спi­не, быц­цам хтось­цi вель­мi па­воль­на рэ­заў яе на­жом. Ад­кi­ну­ла зды­мак убок, боль тро­хi сцiх, што вель­мi здзi­вi­ла яе. Але, па­мя­та­ю­чы пра сваю хва­ро­бу, яна па­лi­чы­ла, што гэ­та нар­маль­на, i, маг­чы­ма, з'яў­ля­ец­ца ней­кi­мi скры­ты­мi пра­ява­мi яе не зу­сiм зда­ро­ва­га ста­ну. Алi­на ляг­ла на ка­на­пу i вы­цяг­ну­ла но­гi. Ма­ры па­нес­лi яе ку­дысь­цi ўвы­ шы­ню... Яе мозг па-ра­ней­ша­му ад­маў­ляў­ся неш­та ўспа­мi­наць, i дзяў­чы­на са­ма на­ма­ля­ва­ла са­бе тое, што бы­ло не­да­ступ­на. Яна па­ча­ла ма­рыць аб тым, якiм яно бы­ло, яе жыц­цё, да гэ­тай ка­та­стро­фы... У яе быў цу­доў­ны дом на бе­ра­зе мо­ра... Ах, не, до­ма ў яе не бы­ло, тут ма­рыць бы­ло не­да­ зво­ле­на. Алi­на жы­ла ў ква­тэ­ры, дзе ста­я­ла яе ста­рая ка­на­па, яна бы­ла ў рэ­ча­iс­нас­цi i спра­чац­ца з ёй, на жаль, бы­ло не­маг­чы­ма. Ну i доб­ра, ня­ма до­ма, дык ня­ма. Алi­на жы­ла ў ква­тэ­ры. Гэ­та бы­ло не­па­збеж­на. Сён­ня яна атры­ма­ла ключ i сва­iм ­ i ру­ка­мi ад­чы­нi­ла дзве­ры, i за­раз ля­жа­ла, гле­дзя­чы на бе­лую столь у гэ­тай жа са­май ква­тэ­ры. Яна ма­ры­ла да­лей... У сва­iм до­ме (ах, ква­тэ­ры!) жы­ла яна з пры­го­жым i доб­рым му­жам... i бы­ла вель­мi-

102 вель­мi шчас­лi­вая... Дзяў­чы­на па­гля­дзе­ла на фо­та­зды­мак i ўпэў­нi­ла ся­бе, што хло­пец цал­кам па­ды­хо­дзiць на ро­лю яе ка­ха­на­га. Не­ча­ка­на яна зноў ад­чу­ла боль у спi­не, i бяс­кон­цая плынь ма­раў спы­нi­ла­ся. Не бы­ло жа­дан­ня пры­дум­ваць неш­та да­лей. Алi­на па­гля­дзе­ла на столь, по­тым на пад­ло­гу, але не знай­шла для ся­бе нi­чо­га пры­ваб­на­га. Не ве­да­ю­чы, што ра­бiць да­ лей, моц­на за­плю­шчы­ла во­чы... Не­ча­ка­на ў дзве­ры па­зва­нi­лi. «О, цi­ка­ва, хто гэ­та?» — тро­хi ажы­вi­ла­ся Алi­на i пай­шла хут­чэй ад­чы­няць. На па­ро­зе ста­яў муж­чы­на, знач­на ста­рэй­шы за дзяў­чы­ну, якi ра­дас­на ўсмi­хаў­ся ёй.

— Алiн­ка, род­нень­кая, ну, на­рэш­це ты до­ма! Як жа я су­ма­ваў па та­бе!!!

— муж­чы­на моц­на аб­няў яе i па­ца­ла­ваў у шча­ку. Алi­на на­пру­жы­ла ўсю сваю па­мяць, але не здо­ле­ла ўспом­нiць нi­чо­га — нi iмя гэ­та­га муж­чы­ны, нi кiм ён ёй пры­хо­дзiў­ся, нi як мог тра­пiць сю­ды. У га­ла­ве бы­ло цём­на ды пус­та. I, вi­да­воч­на, яе ста­ры зна­ё­мы пе­ра­тва­рыў­ся для яе ў аб­са­лют­на­га не­зна­ём­ца. Але ж штось­цi ў iм зда­ло­ся дзяў­чы­не да­ во­лi зна­ё­мым i род­ным (мо­жа, гэ­та яе баць­ка?!), i ка­лi ён аб­ды­маў яе, яна ад­чу­ла пры­ем­ную цеп­лы­ню i ду­шэў­ны спа­кой. Усё гэ­та за­ста­ло­ся на ўзроў­ нi ад­чу­ван­няў, а ў рэ­ча­iс­нас­цi нi­чо­га не за­ста­ва­ла­ся, як ня­сме­ла спы­таць: — А вы, улас­на, хто?...

— О-о-о-о... Мне ка­за­лi, што ты нi­чо­га не па­мя­та­еш, але ж за­па­мя­та­ваць на­ват мя­не — гэ­та ўжо за­над­та! — муж­чы­на па-доб­ра­му ўсмiх­нуў­ся. — Алi­ на, я твой са­мы ста­рэй­шы i са­мы на­дзей­ны сяб­ра. На­пэў­на, нi­хто не ра­зу­ мее i не лю­бiць ця­бе так, як я. Я — Мак­сiм, Макс, ну? Не па­зна­еш? Алi­на па­мат­ля­ла га­ла­вой. Як ёй ха­це­ла­ся за­кры­чаць: «Так! Макс, род­ ны, як я ра­да ця­бе ба­чыць!», але ж сло­вы не склад­ва­лi­ся ў ска­зы... Яна змаг­ла толь­кi пра­буб­нiць: — Ну, за­ходзь, Макс... Не­ча­ка­ны сяб­ра, са­праў­ды, ака­заў­ся цу­доў­ным. Ён па­кi­нуў Алi­ну ў па­ коi, а сам ху­цень­ка сха­дзiў на кух­ню, зра­бiў чаю, пры­нёс ней­кiя сма­кос­цi, на­крыў ма­лень­кi жур­наль­ны сто­лiк i па­ста­вiў усё пе­рад дзяў­чы­най. Ад та­кiх ад­но­сi­наў ёй ста­ла ра­дас­на i на хвi­лi­ну яна, на­ват, ад­чу­ла, што нi­чо­га не змя­нi­ла­ся, што яна па-ра­ней­ша­му жы­ве цi­хiм мiр­ным жыц­цём, а вось за­ раз да яе за­вi­таў ста­ры сяб­ра, яко­га яна так ча­ка­ла... Ней­кiя ма­ры зноў­ку па­ча­лi ва­ру­шыц­ца ў га­ла­ве...

— Ну, вось, за­раз мож­на i па­раз­маў­ляць. Як ты? Што па­мя­та­еш?

— Нi­чо­га... зу­сiм нi­чо­га, акра­мя та­го, што я — Алi­на...

— О, ну гэ­та зу­сiм дрэн­на... А сваю сям'ю, сваё ўлас­нае жыц­цё, свае за­хап­лен­нi па­мя­та­еш?

— Не, на жаль, не. Я на­ват ця­бе не па­мя­таю, але спа­дзя­ю­ся, што ты да­па­мо­жаш мне хоць неш­та ўспом­нiць. Ка­лi лас­ка!

проза103 — Я рас­ка­жу та­бе ўсё, што па­жа­да­еш, i ад­ка­жу на ўсе пы­тан­нi, але ж пе­рад тым... ска­жы мне, што ты ад­чу­ва­еш, унут­ры, у сва­iм сэр­цы?

— Нi­чо­га. Аб­са­лют­на нi­чо­га!

— Нi ка­хан­ня да ка­го-не­будзь, нi ра­дас­цi, нi бо­лю — нi­чо­га?!

— Не... зу­сiм пус­та...

— Та­ды пы­тай!

— Хто гэ­та на фо­та­здым­ку? — Алi­на пра­цяг­ну­ла Мак­су скле­е­ны зды­ мак.

— О, ты вы­ра­шы­ла скле­iць раз­бi­тую чаш­ку? Не вель­мi доб­рая iдэя, я лi­чу.

— А што не так? Ча­му зды­мак ра­за­рва­ны? Ча­му ў смет­нi­цы?

— Гэ­та гiс­то­рыя твай­го жыц­ця i тва­iх ня­го­даў, што i пры­вя­ло ця­бе да страш­най ка­та­стро­фы. Ты столь­кi па­ку­та­ва­ла, Алi­на. Мо­жа, не трэ­ба ва­ ру­шыць бы­лое? Мо­жа, гэ­та знак ад­куль­сьцi звыш, мо­жа, та­бе спе­цы­яль­ на да­ра­ва­на гэ­та маг­чы­масць нi­чо­га не па­мя­таць, каб ты, на­рэш­це, бы­ла шчас­лi­вая?

— Я ха­чу ве­даць!

— Па­мяць, як вост­ры нож, ра­нiць ча­сам у са­мае сэр­ца.

— Але ж без мi­ну­ла­га я не ма­гу бу­да­ваць су­час­нае!

— Я та­бе ка­жу пра iн­шае. Пра тое, што трэ­ба вы­бi­раць най­боль­шае да­ бро для ся­бе, а ў ця­бе за­раз ёсць вы­бар, зра­бi яго пра­вiль­на, Алi­на. Нi­хто, на­пэў­на, не ад­но­сiц­ца да ця­бе з та­кой цеп­лы­нёй i ад­да­на­сцю, як я, але ж я па­пя­рэдж­ваю ця­бе, каб толь­кi не ста­ла горш!

— Ка­лi ты мой сяб­ра, зра­бi так, як я та­го ха­чу. Я жа­даю ве­даць, як бы цяж­ка гэ­та не бы­ло. Iнакш я бу­ду не я! (Пры гэ­тых сло­вах Макс ра­дас­на рас­смя­яў­ся.) Так што, рас­каз­вай, Макс! — Алi­на па­спра­ба­ва­ла па-сяб­роў­ ску ўсмiх­нуц­ца, але атры­ма­ла­ся не вель­мi на­ту­раль­на.

— Ну, доб­ра... З ча­го ж па­чаць... Ты бы­ла жы­вой Алi­най, ма­ёй лю­бi­май Алi­най, усе га­ды, з са­ма­га твай­го на­ра­джэн­ня. Я ве­даў сям'ю тва­iх баць­коў i час­та за­хо­дзiў да вас у гос­цi. Ка­лi ты кры­ху пад­рас­ла, мы вель­мi здру­жы­ лi­ся, ты зу­сiм не бы­ла па­доб­на да звы­чай­на­га дзi­ця­цi, ты бы­ла ра­зум­най не па га­дах i ра­зу­ме­ла жыц­цё ле­пей лю­бо­га да­рос­ла­га. Я раз­маў­ляў з та­бой на­роў­нi, ты пры­ма­ла ўсё. Я так па­лю­бiў ця­бе, Алi­на, як сваё ўлас­нае дзi­ця, якiх у мя­не нi­ко­лi не бы­ло, i ты ста­ла для мя­не ўсiм. Я ўсё жыц­цё пры­свя­ цiў та­бе i ўсё ра­бiў дзе­ля твай­го шчас­ця, а ты бы­ла заў­сё­ды ўдзяч­най. Ты бы­ла та­кой вя­сё­лай i ад­кры­тай, з чыс­тай ду­шой i свет­лым нут­ром. Коль­кi ў ця­бе бы­ло сяб­роў, якiя лю­бi­лi ця­бе, коль­кi зна­ё­мых, што да­ра­жы­лi та­бой. Ты бы­ла ап­ты­мiст­кай, ду­шой лю­бой кам­па­нii i пром­нем свят­ла ў кож­ным цём­ным жыц­цi! Пры ўсiх тва­iх гра­ма­дзян­скiх аба­вяз­ках i аб­ме­жа­ван­нях ты за­ста­ва­ла­ся воль­най ду­хам, ты заў­сё­ды бы­ла воль­най, як птуш­ка, ля­та­ла на кры­лах, i ве­цер шчас­ця нёс ця­бе да сон­ца. Ты бы­ла пры­го­жай, шчас­лi­

104 вай, па­спя­хо­вай — ма­рай лю­бо­га муж­чы­ны. I я жа­даў, каб ты за­ста­ва­ла­ся шчас­лi­вай, каб су­стрэ­ла вар­та­га i на­дзей­на­га муж­чы­ну, якi б ка­хаў ця­бе ўсiм сэр­цам, так, як я, якi б кла­па­цiў­ся пра ця­бе i ад­да­ваў та­бе ўся­го ся­бе без ас­тат­ку, з якiм бы ты бы­ла адзi­ным цэ­лым, на­ве­кi, у ка­хан­нi i шчас­цi. Але ж... але ж...

— Што? — не­цярп­лi­ва спы­та­ла Алi­на.

— Але ж ты су­стрэ­ла яго... — Макс па­ка­заў на фо­та­карт­ку. — Алi­ка. I тваё жыц­цё змя­нi­ла­ся на­заўж­ды...

— Што зда­ры­ла­ся?

— Ты прос­та пе­ра­ста­ла быць той Алi­най, якую ўсе ве­да­лi i лю­бi­лi. Ты ста­ла ха­лод­най i са­мот­най, як снеж­ная ка­ра­ле­ва, за­чы­нi­ла­ся не­дзе ў са­бе i нi­ко­му не па­каз­ва­ла­ся...

— Ча­му так ста­ла, Макс?

— На­пэў­на, ты бы­ла пры­вя­за­на да яго над­та моц­на. Я не ве­даю, ка­ха­ла ты яго, цi не, не мне пра гэ­та ка­заць. Але ж ты бы­ла з iм i не жа­да­ла яго ад­пус­каць па ней­кiх не­вя­до­мых мне пры­чы­нах. Ва­шы iм­ёны па­чы­на­лi­ся з трох ад­ноль­ка­вых лi­тар, i ты вы­ра­шы­ла, што гэ­та ней­кi знак звыш i гэ­та твой лёс, не­ра­зум­на, ка­неш­не, але ўсё ж та­кi... Вы не бы­лi афi­цый­на ў шлю­бе, але жы­лi ра­зам тры га­ды. На­па­чат­ку ўсё бы­ло больш-менш доб­ра, i нi­хто нi­чо­га не за­ўва­жаў. По­тым я па­чаў за­ўва­жаць у та­бе пэў­ныя зме­ны. Ты ста­ла менш усмi­хац­ца i жар­та­ваць, мець менш зно­сi­наў са сва­i­мi сяб­ ра­мi, ста­ла больш абы­яка­вай i стры­ма­най. Я ад­чуў, як ты ад­да­ля­еш­ся ад мя­не ку­дысь­цi да­лё­ка, i я не ў ста­не гэ­та­га спы­нiць. Мы ста­лi ба­чыц­ца ўсё ра­дзей, зу­сiм пе­ра­ста­лi раз­маў­ляць на аса­бiс­тыя тэ­мы, ча­сам зу­сiм не зна­ хо­дзi­лi агуль­най мо­вы. Ты пе­ра­ста­ла быць той Алi­най, якую я аба­гаў­ляў. Я ве­даў ця­бе лепш за ўсiх, пе­ра­да мной ты не маг­ла быць ня­шчы­рай i вы­кон­ ваць ней­кiя ро­лi, ты бы­ла са­бой, но­вай Алi­най, якой ста­ла пас­ля су­стрэ­чы з Алi­кам. Я не ве­даю, ча­му так зда­ры­ла­ся. Зме­ны ў та­бе паз­ней па­ча­лi за­ ўва­жаць i iн­шыя, ты ўжо не маг­ла iх ха­ваць. Твой ап­ты­мiзм на­ве­кi за­гi­нуў дзесь­цi ў глы­бi­нi тва­ёй ду­шы, твая ўсмеш­ка ста­ла пры­твор­най i не­на­ту­ раль­най. Ты ста­ла зу­сiм-зу­сiм iн­шым ча­ла­ве­кам, якi, пры­зна­ю­ся шчы­ра, быў усiм, хто ве­даў бы­лую Алi­ну, не­да­спа­до­бы. Алiк меў ней­кi не­вы­тлу­ма­ чаль­ны i не­звы­чай­ны ўплыў на ця­бе. Ты ве­да­ла, што iдзеш су­праць сва­ёй пры­ро­ды, што ты iн­шая, але пра­цяг­ва­ла ра­бiць тое, ча­го жа­даў ён. На­во­ кал усе ка­за­лi, што гэ­та вар'­яц­кае ка­хан­не, ша­лё­нае за­хап­лен­не, якое за­ сла­ла та­бе во­чы. Я адзi­ны быў не згод­ны. Я не ба­чыў у та­бе стра­шэн­на­га за­па­лу, не ба­чыў бляс­ку ў ва­чах, як ва ўсiх за­ка­ха­ных лю­дзей, не ба­чыў згуб­ле­на­га ро­зу­му (ты за­ста­ва­ла­ся та­кой жа ра­зум­най, раз­важ­лi­вай i вы­ тры­ма­най), та­му нi­як не мог па­ве­рыць, як ты мо­жаш па-вар'­яц­ку лю­бiць i ў гэ­ты жа час за­ста­вац­ца ха­лод­най, як ай­сберг. Я быў упэў­не­ны, што ты бы­ ла цу­доў­най акт­ры­сай, цi вель­мi ад­да­ным ча­ла­ве­кам, што пай­шоў на пэў­

проза105 ныя ах­вя­ры дзе­ля ней­кiх мэ­таў. Але ж ад­на­ча­со­ва я i не мог зра­зу­мець, як ты маг­ла быць по­бач з iм i пад­па­рад­коў­вац­ца яму, ка­лi твая ду­ша бы­ла iн­шай. Я вы­ра­шыў, што ў та­бе бо­лей ня­ма ду­шы, што Алiк за­браў яе са­бе, не­дзе сха­ваў i нi­ко­му не ад­дае. Ка­неш­не, па-свой­му ён лю­бiў ця­бе, але ж яго лю­боў бы­ла iн­шай пры­ро­ды. У глы­бi­нi ду­шы ён ве­даў, што не здо­лее ця­бе пад­па­рад­ка­ваць са­бе, та­му па­ста­ян­на шу­каў за­чэп­кi, каб ця­бе пры­нi­ зiць, зня­ва­жыць. Ча­мусь­цi ты ўсё гэ­та тры­ва­ла. Я да гэ­та­га мо­ман­ту не ма­гу зра­зу­мець, ча­му! Я мiль­ён ра­зоў пы­таў ця­бе пра гэ­та, ты мiль­ён ра­зоў маў­ча­ла i не ад­каз­ва­ла на мае пы­тан­нi. А за­раз ты зу­сiм нi­чо­га не па­мя­та­ еш, та­му я, на­пэў­на, нi­ко­лi не знай­ду ад­каз. Факт за­ста­ваў­ся фак­там — ты па­кi­ну­ла ўсё i ўсiх дзе­ля яго ад­на­го i, што са­мае дзiў­нае, са­ма не маг­ла рас­тлу­ма­чыць, ча­му гэ­та зра­бi­ла. Усе ва­кол ця­бе спа­чат­ку пры­ма­лi гэ­та спа­кой­на, як тваё вя­лi­кае за­хап­лен­не, але па­сту­по­ва па­ча­лi ра­зу­мець, што бо­лей не па­трэб­ны та­бе, што ты ад­да­лi­ла iх усiх на вя­лi­зар­ную ад­лег­ласць, i iм да ця­бе не да­кра­нуц­ца. Твае сяб­ры па­ча­лi па­кi­даць ця­бе, адзiн за ад­ ным, за­бы­ваць ця­бе з бо­лем у сэр­цы, губ­ляць ця­бе на­заўж­ды. Яны ра­зу­ ме­лi, што бо­лей ця­бе не ўба­чаць, i тая бы­лая Алi­на па­мер­ла. Ты зу­сiм не жа­да­ла iх вяр­нуць i з лёг­кас­цю ад­пус­ка­ла. На­сту­пiў той мо­мант, ка­лi ў ця­бе нi­ко­га не за­ста­ло­ся, акра­мя Алi­ка i мя­не, ка­неш­не. Твае баць­кi па­мер­лi, ка­лi ты бы­ла яшчэ ма­лым пад­лет­кам, я не па­кi­даў ця­бе нi­ко­лi i не мог зра­ бiць гэ­та­га i та­ды. Я быў з та­бой да кан­ца, у сва­iм сэр­цы, у сва­ёй ду­шы. Ты не жа­да­ла ба­чыць мя­не, на­ват, знаць мя­не. Алiк не­на­вi­дзеў мя­не i не да­ зва­ляў нам су­стра­кац­ца i га­ва­рыць. Ты слу­ха­ла яго, я быў та­бе не па­трэ­ бен. Свай­го апош­ня­га сяб­ра ты за­кi­ну­ла да­лё­ка, не звяр­та­ю­чы ўва­гу на тое, што ён выгадаваў ця­бе, як баць­кi, лю­бiў ця­бе i кла­па­цiў­ся пра ця­бе, што ён нi­ко­лi не здрадж­ваў та­бе i заў­сё­ды быў ад­да­ны. Я моц­ны, i вы­тры­ ваў гэ­та год­на. Я ве­рыў у ця­бе да апош­ня­га, на­ват та­ды, ка­лi ты за­ста­ла­ся зу­сiм ад­на сам на сам з Алi­кам, ка­лi ты нi­ку­ды не ха­дзi­ла без яго, ка­лi ты нi з кiм нi­чо­га не свят­ка­ва­ла, ка­лi ты сва­ры­ла­ся са мной i скар­дзi­ла­ся на мя­ не, ка­лi ты на­ват сва­iх ня­бож­чы­каў баць­коў ус­па­мi­на­ла ня­доб­рым сло­вам, ка­лi ты за­бы­ла сваю сям'ю, сва­iх сяб­роў, ка­лi ты зу­сiм пе­ра­ста­ла ўсмi­хац­ ца, i твар твой быў заўж­ды ка­мен­ны, ка­лi ты бы­ла без на­строю, ка­лi ты бы­ла ха­лод­ная i без­эма­цый­ная, ка­лi ты пе­ра­тва­ры­ла­ся ў му­мiю без па­чуц­ цяў i свет­лых ус­па­мi­наў, ка­лi ты ста­ла не­жы­вой... Я па­ку­та­ваў. Я не мог па­кор­лi­ва на­зi­раць, як мая вя­сё­лая Алiн­ка пе­ра­тва­ры­ла­ся ў Алi­ну Вiк­та­ раў­ну з вя­лi­кай лi­та­ры, га­на­ро­вую i жорст­кую, да якой бы­ло не да­цяг­нуц­ца. Я ма­рыў вяр­нуць ця­бе на­зад, каб ад­ной­чы ты пра­чну­ла­ся той бы­лой Алi­ най i ўсё ста­ла, як ра­ней. Але ж ты ўсё больш ад­да­ля­ла­ся i ўсё час­цей ка­ за­ла, як ты ка­ха­еш Алi­ка i якая ты шчас­лi­вая з iм по­бач. Нель­га ска­заць, ве­рыў хто, цi не, бо нi­ко­га з та­бой не за­ста­ло­ся, але ж, на мой по­гляд, гэ­та бы­ло да­во­лi свое­асаб­лi­вае шчас­це. Штось­цi цяг­ну­ла ця­бе да Алi­ка, аль­бо,

106 на­ад­ва­рот, штось­цi не маг­ло ця­бе ад яго ада­рваць. Я ўсё жыц­цё лi­чыў, што ча­ла­век све­цiц­ца ад шчас­ця i жа­дае рас­ка­заць пра яго i па­дзя­лiц­ца iм з iн­шы­мi, а не пе­ра­тва­ра­ец­ца ў ле­дзя­ную абы­яка­вую iс­то­ту, якая нi з кiм не жа­дае мець зно­сi­наў, акра­мя кры­нi­цы свай­го «шчас­ця». Мой мозг ад­маў­ ляў­ся неш­та ра­зу­мець. Усё, што ў мя­не за­ста­ло­ся, гэ­та на­дзея. Я спа­дзя­ ваў­ся зноў­ку ўба­чыць тую ле­ту­цен­ную птуш­ку, што ўзвi­ва­ла­ся ў не­ба на кры­лах сва­ёй да­бры­нi i пя­шчо­ты, тую воль­ную Алi­ну (ня­хай i за­муж­нюю), але ж ду­хам воль­ную, ду­ша якой бы­ла свет­лай i чыс­тай i iмк­ну­ла­ся да вя­ лi­кiх ма­раў. Я ка­заў та­бе пра гэ­та не раз, ты за­ста­ва­ла­ся та­кой жа i не жа­ да­ла нi­чо­га слу­хаць i змя­няць, бо ты бы­ла, па тва­iх сло­вах, «шчас­лi­вай». Мо­жа, ты пад­ман­ва­ла са­ма ся­бе цi iмк­ну­ла­ся ўпэў­нiць у не­чым, не мне ка­ заць... Я не ве­даю, коль­кi ча­су гэ­та б пра­цяг­ва­ла­ся, ка­лi б ад­ной­чы ты (не бу­ду па­глыб­ляц­ца ў пад­ра­бяз­нас­цi) не вы­явi­ла, што Алiк здра­дзiў та­бе i ва­ша­му ка­хан­ню, i ва­ша­му жыц­цю, i ва­ша­му хва­лё­на­му шчас­цю... Ён ка­заў пра ця­бе страш­ныя рэ­чы ка­му па­па­ла, якiя не ме­лi нi­чо­га агуль­на­га з рэ­ча­ iс­нас­цю, ён жар­та­ваў над тва­iм ­ i па­чуц­ця­мi, ён не ве­рыў та­бе, ён аб­вi­на­вач­ ваў ця­бе ў тым, чым ты нi­ко­лi не бы­ла, ён вы­ста­вiў ця­бе ў са­мым гор­шым све­це, ка­жу­чы, што ты на­век па­мер­ла для яго i ня­ма шля­ху на­зад, ён па­ха­ ваў ця­бе ў сва­iм сэр­цы... Не, ён не здрадж­ваў та­бе фi­зiч­на, але ж здра­да жы­ла ў яго ду­шы. Та­ды пра­чну­ла­ся бы­лая, мая Алi­на! Ты бо­лей не маг­ла гэ­та тры­ваць, але ж i па­кi­нуць яго, зноў жа, ча­мусь­цi не маг­ла (шчы­ра, я не ра­зу­мею ця­бе, Алi­на!). Ён пра­цяг­ваў пад­ладж­ваць ця­бе пад ся­бе, але ж ця­пер ты су­пра­цiў­ля­ла­ся, ты вы­ста­вi­ла кры­ва­выя клы­кi, ра­шу­ча ру­шы­ла на­пе­рад, не да­ючы маг­чы­мас­цi ся­бе пры­нi­зiць. Па­ча­лi­ся бяс­кон­цыя кан­ флiк­ты. Ся­мей­нае шчас­це кры­шы­ла­ся, як ка­ва­лак хле­ба, уза­е­ма­ра­зу­мен­ не знiк­ла, а за­мест яго прый­шлi раз­драж­няль­насць i зла­слi­васць. Ты зноў за­чы­нi­ла­ся ў са­бе, але ж на гэ­ты раз ты бы­ла той бы­лой Алi­най, жы­вой, са­праўд­най, якая толь­кi не­на­доў­га пры­та­iл­ а­ся. Ты не маг­ла вы­ра­шыць, што та­бе ра­бiць. Алiк кляў­ся та­бе ў веч­ным i шчы­рым ка­хан­нi, ты ха­це­ла ве­рыць яму, але ж не ве­ры­ла. I зноў тое ж неш­та не­зра­зу­ме­лае цяг­ну­ла ця­бе на­зад. Як толь­кi ты ха­це­ла па­рваць лан­цу­гi — ён зноў цяг­нуў ця­бе да ся­бе. Я не ма­гу гэ­та­га рас­тлу­ма­чыць, i ты не маг­ла. Мо­жа, ён ва­ло­даў ней­ кай ма­гi­яй, твая ду­ша бы­ла не­сва­бод­най, ён тры­маў яе ў па­ло­не, i ты му­ чы­ла­ся кож­ны дзень свай­го iс­на­ван­ня, са­ма не ра­зу­ме­ю­чы, што ро­бiц­ца. Ме­на­вi­та з-за гэ­та­га знiк­ла твая ўсмеш­ка i сэр­ца пе­ра­тва­ры­ла­ся ў лёд, ме­ на­вi­та та­му. Да­гэ­туль ты ля­та­ла, твая ду­ша жа­да­ла пра­сто­ру i чыс­та­га па­вет­ра, а ця­пер ты жы­ла так, як ад ця­бе па­тра­ба­ва­лi, за­чы­не­ная за кра­ та­мi, у па­ло­не ўлас­на­га сум­лен­ня. Ты не ха­це­ла па­крыў­дзiць Алi­ка, ты заў­ сё­ды яго шка­да­ва­ла, я не ве­даю, ча­му. Бляск у тва­iх ва­чах так i не з'я­вiў­ся, i я не ду­маю, што гэ­та бы­ло ка­хан­не, але та­бе лепш бач­на. Улас­на, я лi­чу, што ў яго быў дар пе­ра­ка­нан­ня i гiп­на­тыч­на­га ўздзе­ян­ня, не толь­кi на ця­бе,

проза107 а на ўсе свет­лыя ду­шы, якiя не су­пра­цiў­ля­лi­ся толь­кi та­му, што бы­лi мац­ ней­шыя за яго i шка­да­ва­лi, каб ён не за­гi­нуў ад та­ко­га на­цiс­ку. Алiк пра­цяг­ ваў ця­бе пры­нi­жаць, апус­каць тваю са­ма­ацэн­ку, па­ста­ян­на гэ­та пад­крэс­лi­ ваць i ста­вiць ця­бе на­роў­нi з плiн­ту­сам, аб­раб­ля­ю­чы ўсё так, што гэ­та ты са­ма так лi­чыш i да гэ­та­га да­ду­ма­ла­ся. Ты пра­цяг­ва­ла тры­ваць, але ўжо не ве­ры­ла нi­вод­на­му сло­ву. Ён, ад­чу­ва­ю­чы, што губ­ляе ця­бе, што ты вы­хо­ дзiш з-пад яго­на­га кант­ро­лю, прэ­са­ваў усё мац­ней, жа­да­ю­чы па­ста­вiць ця­ бе на ка­ле­нi, што, у вы­нi­ку, пе­ра­поў­нi­ла ча­шу тры­ван­ня i пе­ра­маг­ло на­ват тую лi­тасць да яго, што тар­ма­зi­ла ця­бе ўвесь гэ­ты час. А по­тым... неш­та зда­ры­ла­ся, ней­кая раз­мо­ва, якая моц­на над­ла­мi­ла ця­бе. Я да гэ­тай па­ры не ве­даю, што ён ска­заў та­бе i ку­ды знiк. Я ве­даю толь­кi тое, што ты пры­ зна­ла­ся яму, што зноў ста­ла са­бой i хо­чаш лё­таць, што ён больш не мае нi­я­кай ула­ды над тва­ёй ду­шой. Ты ра­за­рва­ла ва­шу фо­та­карт­ку i вы­кi­ну­ла ў смет­нi­цу (а за­раз, не ра­зу­мею на што, скле­i­ла зноў­ку). А ён... неш­та ска­ заў та­бе, цi зра­бiў, i ты кры­ху змя­нi­ла­ся, неш­та трэс­ну­ла ўнут­ры, ка­неш­не, нi­што не пра­хо­дзiць бяс­след­на... Пад­час апош­няй на­шай раз­мо­вы па тэ­ле­ фо­не ты ка­за­ла, што та­бе трэ­ба хут­ка з'е­хаць, каб нi­ко­га не ба­чыць. Стан у ця­бе быў най­гор­шы, ты з цяж­кас­цю маг­ла ка­заць сло­вы, нер­вы бы­лi на мя­жы, вось-вось i ты б са­рва­ла­ся... Я ма­лiў ця­бе нi­чо­га не ра­бiць i нi­ку­ды не ехаць, да­ча­кац­ца мя­не i па­га­ва­рыць, але ты не па­слу­ха­ла... У та­кiм ста­ не ты се­ла за руль i, што не дзiў­на, скон­чы­ла­ся гэ­та тра­гiч­на... Са­ма ба­ чыш... Вось, ма­быць, ка­ра­цень­ка i ўсё, што мне трэ­ба бы­ло ска­заць... На пра­ця­гу ўся­го апа­вя­дан­ня Алi­на ад­чу­ва­ла, як яе боль у спi­не на­рас­ тае са страш­най сi­лай. За­раз, ка­лi Мак­сiм скон­чыў, тры­ваць ужо бы­ло не­ маг­чы­ма. Зда­ва­ла­ся, што спi­на раз­рэ­за­на на дзве па­ло­вы, i кроў льец­ца з ней­кiх ня­бач­ных ран. Ад гэ­та­га бо­лю цям­не­ла ў ва­чах i кру­жы­ла­ся га­ла­ва, сэр­ца сту­ка­ла ўсё хут­чэй i хут­чэй, i па­вет­ра не ха­па­ла, каб ды­хаць. Алi­на па­ча­ла за­ды­хац­ца, боль вост­ры­мi iгол­ка­мi ўвай­шоў дак­лад­на ў сэр­ца дзяў­ чы­ны. Яна пра­шап­та­ла: — Пра­бач, але ж я не ў ста­не неш­та га­ва­рыць. На­пэў­на, гэ­та мая хва­ ро­ба. Я зу­сiм дрэн­на ся­бе ад­чу­ваю i гэ­ты боль... ня­сцерп­ны боль у спi­не... я не ма­гу яго тры­ваць... У мя­не, пры­нам­сi, па­вiн­на бы­ла ба­лець га­ла­ва пас­ля ава­рыi, але ж не спi­на... Ды што ж гэ­та?

— Та­бе ба­лiць спi­на?

— Так, не­вы­нос­на ба­лiць!

— Гэ­та i не дзiў­на...

— Ча­му?

— Та­му..., — Макс па­кру­цiў у ру­цэ скле­ен­ ы зды­мак, — што ён зла­маў твае кры­лы...

Стас Iль­iн пра­за­iк. У 2002 го­дзе па­сту­пiў у Мiн­скi дзяр­жаў­ны ­ лiнг­вiс­тыч­ны ўнi­вер­сi­тэт. Ле­там 2007 го­да з'е­хаў у ЗША. Пра­цуе ў кам­па­нii «SWIFT» кi­роў­цам-даль­на­бой­шчы­кам. На­ра­дзiў­ся ў 1985 го­дзе ў Га­род­нi. Жы­ве ў Аме­ры­цы.

проза109

SWIFT * *SWIFT — паэ­тыч­нае: хут­кi, быст­ры; заа­ла­гiч­нае: стрыж; тэкс­тыль­нае: ба­ра­бан, ма­та­вi­ла, шпуль­ка; swift tо anger — за­паль­чы­вы. Су­бо­та, 7 сту­дзе­ня, пер­шыя за­на­тоў­кi ў ма­iм но­вым агуль­ным сшыт­ку. У цвёр­дай чор­най вок­лад­цы ён вы­гля­дае, як кнi­га. Му­сiць, та­му i ку­пiў. Ма­ры пра вы­дан­не сва­ёй кнi­гi не па­кi­да­юць ма­ёй га­ла­вы. Але гэ­та пер­шы сшы­так, куп­ле­ны ў ЗША не для за­пi­саў, а для ву­чо­бы. Цэнтр Фi­ла­дэль­фii. Аў­та­вак­зал па­пу­ляр­най ся­род бед­на­га на­сель­нiц­тва кам­па­нii «Хорт» (Greyhound). Праў­да, мне больш па­да­ба­ец­ца мой улас­ны прос­ты пе­ра­клад — «Шэ­ры Ган­чак». У iх на ла­га­ты­пе ён са­праў­ды шэ­ ры. Я ўжо ся­дзеў у аў­то­бу­се, пра­цяг­ваў пры­дум­ваць роз­ныя ва­ры­я­ны рас­ шыф­роў­кi аб­рэ­вi­я­ту­ры СВIФТ i це­шыў­ся сва­ёй но­вай кнi­гай-сшыт­кам. На ад­ва­ро­це пра­чы­таў наз­ву кам­па­нii-вы­твор­цы — Мар­кiнс (Markings), якая зна­хо­дзiц­ца ў го­ра­дзе Нэш­вiлл, штат Тэн­нес­сi. Ту­ды i ехаў. Штат, дзе вы­ раб­ля­юць вiс­кi з ку­ку­ру­зы Джэк Дэ­нi­элс, дзе мядз­ве­дзi ка­па­юц­ца ў смет­нi­ ка­вых ба­ках, як у нас ка­ты, дзе ўсе лю­бяць му­зы­ку кант­ры, дзе пра­цуе шко­ ла даль­на­бой­шчы­каў. Вось гэ­та­му ня­лёг­ка­му ра­мяст­ву я ехаў ву­чыц­ца. Я ехаў на ра­дзi­му Эл­вi­са Прэс­лi, у го­рад Мэм­фiс, ад яко­га мя­не ад­ дзя­ля­лi 25 га­дзiн да­ро­гi, лю­боў з якой у мя­не пра­даў­жа­ец­ца шмат га­доў. Спа­чат­ку гэ­та бы­лi цёп­лыя сяб­роў­скiя ад­но­сi­ны, ка­лi я па­чаў усё да­лей i на даў­жэй­шы час вы­яз­джаць з до­му: спяр­ша на ву­чо­бу, пас­ля на за­роб­кi, — i ка­лi я за­ста­ваў­ся зу­сiм адзiн, заў­сё­ды бы­ла по­бач да­ро­га. Да­ро­га да­лi­кат­на i не­за­ўваж­на цяг­ну­ла мя­не да­лей i да­лей ад до­му, а ка­лi да­лей ужо не бы­ло ку­ды, раў­нi­вая ўла­дар­ка вы­ра­шы­ла звя­заць мя­ не з та­кой пра­фе­сi­яй, дзе яна ста­не адзi­най сяб­роў­кай, вер­най жон­кай i кла­пат­лi­вай ма­цi ў ад­ной асо­бе... Яе за­ка­ха­ныя во­чы яс­не­лi за пыль­ным акном «Шэ­ра­га Ган­ча­ка», якi iм­чаў­ся кар'­ер­ ам у паў­днё­вым на­прам­ку па дзе­вя­нос­та пя­тай ма­гiст­ра­лi... СВIФТ — ад­на з са­мых буй­ных кар­па­ра­цый у ЗША ў сфе­ры гру­за­пе­ра­ во­зак. Мае свае тэр­мi­на­лы амаль у кож­ным шта­це, i ёй увесь час па­трэб­ны кi­роў­цы да­лё­кiх рэй­саў. Ства­ра­ла­ся кам­па­нiя сям'­ёй Мой­ес яшчэ ў су­ро­ выя са­ра­ка­выя га­ды мi­ну­ла­га ста­год­дзя, быў у iх та­ды адзiн гру­за­вiк на ад­на­го ча­ла­ве­ка. Ця­пер у iх больш як шас­нац­цаць ты­сяч гру­за­вi­коў, ну, а мiс­тэр Мой­ес, хут­чэй за ўсё, ува­хо­дзiць у якое-не­будзь тай­нае ма­сон­скае

110 та­ва­рыст­ва i кi­руе лё­са­мi мiль­ён­ аў лю­дзей. За­мест та­го, каб най­маць во­ пыт­ных ша­фё­раў, пла­цiць iм ад­ра­зу ша­лё­ныя гро­шы i, у вы­нi­ку, усё роў­на пры­ву­чаць да сва­iх, стро­га рэг­ла­мен­та­ва­ных, нор­маў i ўмо­ваў пра­цы, ак­ цы­я­не­ры кам­па­нii вы­ра­шы­лi ад­чы­нiць улас­ную шко­лу, дзе ву­чаць лю­дзей пра­ца­ваць даль­на­бой­шчы­ка­мi, з адзi­най умо­вай, што ад­пра­цу­юць на iх, як мi­нi­мум, два га­ды. У та­кiм вы­пад­ку на­ву­чан­не бу­дзе бяс­плат­ным, ну, а кам­па­нii не трэ­ба рас­пус­каць па­чат­коў­ца вя­лi­кай зар­пла­тай... Шко­ла зна­хо­дзi­ла­ся ў двац­ца­цi мi­лях ад Мем­фi­са, у га­рад­ку Мiл­лiнг­тон. На аў­та­вак­за­ле мя­не су­стрэў па­доб­ны да Джы­мi Хенд­рык­са аф­ра­а­ме­ры­ка­ нец, апра­ну­ты, як швей­цар да­ра­го­га га­тэ­ля. У ру­ках тры­маў таб­лiч­ку з над­ пi­сам СВIФТ. У мiк­ра­аў­то­бу­се ўжо ся­дзе­ла не­каль­кi «вуч­няў», яны бур­на дыс­ку­та­ва­лi пра бу­ду­чую пра­фе­сiю. Нас пры­вез­лi ў га­тэль, вы­да­лi клю­чы, i кож­ны пай­шоў шу­каць свой па­кой. У ма­iм па­коi па­ся­лi­лi­ся два чар­на­ску­ рыя хлоп­цы май­го ўзрос­ту i адзiн аме­ры­ка­нец не­ве­ра­год­ных па­ме­раў. Ва­ жыў ён кi­ла­гра­маў сто со­рак, спаў са спе­цы­яль­най ма­шы­най у ро­це, якая кант­ра­ля­ва­ла яго ды­хан­не, увесь аб­стаў­ле­ны вен­ты­ля­та­ра­мi i бу­тэль­ка­мi з ва­дой... У со­рак пяць га­доў ён па­сту­пiў у ме­дыч­ны ка­ледж, пра­ву­чыў­ся там ча­ты­ры га­ды, па­пра­ца­ваў паў­го­да ў шпi­та­лi, зра­зу­меў, што гэ­та не яго пры­зван­не, i вы­ра­шыў ву­чыц­ца на даль­на­бой­шчы­ка. Ён быў му­зы­кан­ там, iг­раў у мяс­цо­вай рок-гру­пе, у воль­ны час пi­саў пес­нi. Да ўсе­агуль­на­га здзiў­лен­ня, гэ­ты вя­лiз­ны муж­чы­на ва­ло­даў юным, тон­кiм, пры­ем­ным i ме­ ла­дыч­ным го­ла­сам. Па­куль сю­ды да­бi­раў­ся, уяў­ляў са­мыя гор­шыя ва­ры­ян­ты, якi­мi бу­дуць мае су­се­дзi па па­коi, атры­ма­ла­ся ж усё доб­ра, я хут­ка па­зна­ё­мiў­ся з усi­мi i ча­каў па­чат­ку за­ня­ткаў. Пра­чну­лi­ся мы ў 4:30 ра­нi­цы. У пяць га­дзiн бе­лы доў­гi аў­то­бус, та­кi ж, як у аме­ры­кан­скiх фiль­мах ту­рэм­най тэ­ма­ты­кi, за­па­ка­ваў нас ка­ля ўва­хо­ду ў га­тэль i па­вёз на мед­ка­мi­сiю. На пра­ця­гу ўся­го дня мы за­паў­ня­лi ан­ке­ты, пра­хо­дзi­лi дак­та­роў i зноў за­паў­ня­лi па­пе­ры. Чар­на­ску­рых бы­ло, пры­клад­ на, па­ло­ва кла­са. Зна­ём ­ i­лi­ся на пе­ра­ку­рах, спа­чат­ку ўсе тры­ма­лi­ся гру­па­мi з су­се­дзяў па па­коi, але да кан­ца дня ад­бы­ла­ся поў­ная iн­тэ­гра­цыя, на­пру­ жан­не знiк­ла. Не ўмею раз­маў­ляць па-анг­лiй­ску без ак­цэн­ту. Та­му пры­хо­ дзiц­ца тлу­ма­чыць кож­на­му пра сваю ма­лень­кую Ра­дзi­му ў цэнт­ры Еў­ро­пы i ад­каз­ваць на ад­но i тое ж пы­тан­не: —Цi па­даба­ец­ца та­бе тут? Дру­гi дзень су­стрэў мя­не шы­ро­кай i яс­най усмеш­кай цёп­ла­га сон­ца, але ўжо васт­рыў за спi­ной сталь па­ляў­нi­ча­га на­жа. Нi­што не абя­ца­ла бя­ды. Спа­кой­на ся­дзе­лi ў кла­се, слу­ха­лi пад­ра­бяз­ны сум­ны дак­лад, як пра­вiль­на за­паў­няць на­шы да­рож­ныя кнi­гi. Дак­лад ма­на­тон­на, сон­на плыў з вус­наў

проза111 iн­струк­та­ра Джы­мi ў на­шыя ву­шы. Джы­мi ад­ка­таў­ся па Аме­ры­цы 25 га­ доў i вы­ра­шыў яшчэ га­доў дзе­сяць пе­рад пен­сi­яй па­пра­ца­ваць iн­струк­та­ рам, каб пе­ра­даць свой бяс­цэн­ны во­пыт ма­ла­до­му па­ка­лен­ню. У яго быў па­крыў­джа­ны, як у дзi­ця­цi, вы­раз тва­ру, у час раз­мо­вы ён зво­дзiў гус­тыя бро­вы, та­кiя кал­ма­тыя, яны аж­но звi­са­лi з шы­ро­ка­га iл­ба, аж­но за­кры­ва­лi ма­лень­кiя, глы­бо­ка па­са­джа­ныя во­чы. Вi­даць бы­ло, што па­чаў вы­кла­даць ня­даў­на, та­му хва­ля­ваў­ся. З-за хва­ля­ван­ня на­пi­саў на дош­цы прос­тае сло­ ва DUTY праз i — DUITY. Усе пра­маў­ча­лi з вет­лi­вас­цi. Як­раз у ся­рэ­дзi­не дня вост­ры нож урэ­за­ўся ў маю су­ту­ле­ную спi­ну. Ме­не­джэр До­на па­сту­ка­ла ў дзве­ры i па­пра­сi­ла мя­не вый­сцi на хвi­лiн­ку. Ака­за­ла­ся, я здаў не ўсе па­трэб­ныя тэс­ты ў ДАI май­го шта­та, у чым поў­ нас­цю вi­на­ва­та бы­ла ме­не­джар Та­ма­ла, якая афарм­ля­ла мя­не ў шко­лу. I ка­лi па­ве­да­мi­лi, што мне прый­дзец­ца ехаць зноў 25 га­дзiн у Фi­ла­дэль­фiю, каб здаць там адзiн ня­шчас­ны тэст, i пас­ля вяр­тац­ца зноў 25 га­дзiн на­зад, мой бед­ны твар iм­гнен­на ска­пi­ра­ваў мi­мi­ку iн­струк­та­ра Джы­мi. Ды акра­ мя дзi­ця­чай крыў­ды, мя­не рас­пi­ра­ла ад дзi­кай i не­ма­лой злос­цi. Са­мым крыўд­ным бы­ло тое, што я нi ў чым не вi­на­ва­ты. У па­ры­ве злос­цi я па­тэ­ ле­фа­на­ваў Та­ма­ле, а яна ска­за­ла, што не па­мя­тае, як я зда­ваў тэс­ты, ёй вель­мi шка­да, але прый­дзец­ца мне ехаць ту­ды-сю­ды. Мая бу­ду­чая адзi­ная сяб­роў­ка i вер­ная жон­ка да­ро­га не ха­це­ла мя­не ад ся­бе ад­пус­каць на­ват на два тыд­нi. Гэ­та ўсё яе хiт­ры­кi! Да ве­ча­ра я су­па­ко­iў­ся i, па­ду­маў­шы цвя­ро­за, вы­ра­шыў рас­ка­шэ­лiц­ца на авiя­бi­ле­ты. Па­ду­маў, што за­ста­ло­ся ў мя­не ў Фi­ла­дэль­фii кры­ху спра­ваў, якiя мож­на зра­бiць за гэ­ты ты­дзень «ка­нi­ку­лаў». Адзi­ным не­га­тыў­ным мо­ман­там бы­ло тое, што праз ты­дзень прый­дзец­ца зна­ём ­ iц­ца з но­вым кла­сам i за­ся­ляц­ца ў но­вы па­кой, дзе, та­ го i ча­кай, збу­дуц­ца тыя жа­хi пра су­се­дзяў па па­коi, якiя ўяў­ля­лi­ся мне па да­ро­зе ў Мем­фiс. На трэ­цi дзень на до­свiт­ку спа­чу­валь­ная До­на пад­вез­ла мя­не ў аэ­ра­ порт i па­ра­i­ла мне не да­ваць нi цэн­та па­пра­шай­кам ля ўва­хо­ду. Па да­ро­зе рас­ка­за­ла ад­ну тэ­ле­пе­ра­да­чу, як жаб­рак з Мем­фi­су ста­яў ка­ля ўва­хо­ду i пра­сiў не­каль­кi цэн­таў на ежу. Ён зай­маў­ся гэ­тым на пра­ця­гу дзе­ся­цi га­ доў. Як вы­явi­ла­ся, ён за­раб­ляў што­дзень па ча­ты­рыс­та да­ля­раў, меў у Мем­фi­се ў прэ­стыж­ным квар­та­ле да­во­лi пры­стой­ны аса­бняк, меў сям'ю i не­каль­кi, на­ват па аме­ры­кан­скiх мер­ках, да­ра­гiх аў­та­ма­бi­ляў.

Пер­шы ты­дзень

Аў­то­рак, 17 сту­дзе­ня, Мем­фiс... Ча­ты­ры га­дзi­ны шля­ху — i я на мес­цы. На гэ­ты раз не бы­ло па­фас­ных «швей­ца­раў» з таб­лiч­ка­мi, прый­шло­ся браць так­сi i ка­цiць праз увесь го­рад у га­тэль. Мне бы­лi за­лi­ча­ны два днi ву­чо­бы з па­пя­рэд­ня­га за­ез­ду, на якiх я пры­сут­нi­чаў, мя­не за­пi­са­лi ў но­вы клас, № 801.

112 З се­ра­ды па­чы­на­лi­ся прак­тыч­ныя за­ня­ткi на ста­рым аэ­ра­дро­ме, якi быў пры­ста­са­ва­ны пад пар­коў­ку гру­за­вi­коў. Но­вае ася­род­дзе мне спа­чат­ку не спа­да­ба­ла­ся, не ха­це­ла­ся з iмi зна­ём ­ iц­ца, я ха­дзiў на пе­ра­кур адзiн, пiў ка­ву, ку­рыў. Вы­ра­шыў вы­ка­рыс­таць так­ты­ку пра­цiў­нi­ка су­праць яго ж са­мо­га. Аме­ры­кан­цы зда­лi­ся, па­ча­лi са­мi па­ды­хо­дзiць да маўк­лi­ва­га хлоп­ца з дзiў­ ным, смеш­ным ак­цэн­там. Дзя­ку­ю­чы та­кой так­ты­цы, не за­да­ючы пы­тан­няў, я са­браў да­во­лi цi­ка­выя бiя­гра­фii амаль усiх ад­на­клас­нi­каў. Гэ­та быў па­да­ ру­нак лё­су! У ад­ным мес­цы столь­кi за­блы­та­ных i су­пя­рэч­лi­вых лё­саў я яшчэ не су­стра­каў. Пра не­ка­то­рых мож­на бы­ло б на­пi­саць асоб­ную кнi­гу. З'е­ха­лi­ся з роз­ных кут­коў Аме­ры­кi, каб па­чаць но­вае жыц­цё. Не­ка­му бы­ло 23 га­ды, а не­ка­му — 60 га­доў. Ад­на­му па­трэб­ны бы­лi гро­шы, каб кар­мiць сям'ю, дру­го­ му за­ха­це­ла­ся да­рож­най ра­ман­ты­кi, трэ­цi пра­даў­жаў ся­мей­ную тра­ды­цыю. Перш, чым апi­саць па­дзеi двух тыд­няў, нi­бы ў па­чат­ку п'е­сы, прад­стаў­ляю дзе­ю­чых асоб, iх жыц­цё­выя пры­го­ды, якiя пры­вя­лi сю­ды...

Макс

Мой су­сед па па­коi. Пер­шы, ка­го я спат­каў з но­ва­га кла­са. Мак­су 22 га­ ды, ро­дам з не­вя­лi­ка­га мяс­тэч­ка ў шта­це Мi­су­ры. Як толь­кi на яго гля­нуў наш но­вы iн­струк­тар Даг, то на пра­ця­гу двух тыд­няў паў­та­раў: —Усе ба­чы­лi фiльм «Су­цэль­на­ме­та­лiч­ная аба­лон­ка куб­ры­ка»? Ваш Макс — вы­лi­ты Га­мер Ку­ча, ну, той, якi пас­ля за­стрэ­лiў­ся. Прос­та — адзiн да ад­на­го! Бед­на­му Мак­су не па­да­ба­ла­ся та­кое па­раў­на­нне, усе два тыд­нi ён прын­цы­по­ва не га­лiў­ся, каб ме­ней быць па­доб­ным да та­го Ку­чы. У па­чат­ку зна­ём­ства ён рас­ка­заў, як доў­га ду­маў — ехаць яму сю­ды цi не, ба­яў­ся, што не здасць усе па­трэб­ныя нар­ма­ты­вы. Пас­ля, мiж iн­шым, пры­знаў­ся, што ў iх у сям'i баць­ка, брат, сяст­ра i бра­та­ва жон­ка пра­цу­юць даль­на­бой­ шчы­ка­мi.

— I ты яшчэ ду­маў пра вы­бар пра­фе­сii? Ге­ны за ця­бе ўсё вы­ра­шы­лi! — жар­там ска­заў я, а ён толь­кi пра­буб­нiў: —Ну, так, ну, так... У сем­нац­цаць га­доў ён пай­шоў у вой­ска па кант­рак­ту. Слу­жыў на Аляс­ цы. Ад на­ша­га ўяў­лен­ня пра вой­ска там за­ста­ец­ца толь­кi тое, што ў шэсць га­дзiн ра­нi­цы трэ­ба ўста­ваць на пе­ра­клiч­ку. Вось i ўсё. На пы­тан­не пра зар­пла­ту з су­мам ска­заў: «Ма­ла, уся­го паў­та­ры ты­ся­чы ў ме­сяц...» Спа­ чат­ку ён жыў у ка­зар­ме, ку­ды мож­на бы­ло пры­во­дзiць сяб­ро­вак i ла­дзiць ве­ча­рын­кi. Пас­ля ча­ты­рох га­дзiн дня мож­на бы­ло пе­ра­апра­на­цца ў цы­ вiль­нае адзен­не, вы­хо­дзiць у го­рад, ха­дзiць у кi­но, су­стра­кац­ца з сяб­ра­мi, ра­бiць усё, што за­хо­чаш. У адзiн та­кi дзень ён ся­дзеў у iн­тэр­нэт-ка­фэ i, пра­вя­ра­ю­чы сваю ста­рон­ку на myspace.com, па­зна­ё­мiў­ся з дзяў­чы­най Лi­лi

проза113 ро­дам з Мек­сi­кi. Пас­ля тыд­ня тэ­ле­фон­ных раз­мо­ваў Лi­лi пры­еха­ла да яго на Аляс­ку. Ну, i пас­ля шас­цi ме­ся­цаў спат­кан­няў яны па­жа­нi­лi­ся. Яшчэ раз паў­та­раю, што ад­бы­ва­ла­ся ўсё гэ­та, ка­лi ча­ла­век слу­жыў у вой­ску... Як жа­на­та­му яму да­юць асоб­ную ква­тэ­ру. Што са­мае цi­ка­вае, яму ска­за­лi: ка­лi рап­там па ней­кай пры­чы­не яго жон­ка не за­хо­ча жыць ра­зам з iм на Аляс­цы, то ў якас­цi ма­раль­най кам­пен­са­цыi за раз­лу­ку з жон­кай дзяр­жа­ва згод­на яму пла­цiць яшчэ 1300 да­ля­раў у ме­сяц. Лi­лi ўсё ж пе­ра­яз­джае да яго, ся­мей­ная iды­лiя цяг­нец­ца ка­ля го­да. Аказ­ва­ец­ца, у аме­ры­кан­скiм вой­ску ёсць так­са­ма неш­та па­доб­нае на на­шу дзе­даў­шчы­ну. Мак­са па­чы­на­юць раз­драж­няць сяр­жан­ты, ён не мо­жа зра­зу­мець iх ду­рац­кiя i бес­сэн­соў­ныя за­га­ды. У яго зда­юць нер­вы, i ён едзе ў Мек­сi­ку на паў­та­ра ме­ся­ца, каб там ад­па­чыць. Едзе без жон­кi i, вi­даць, не афор­мiў­шы па­трэб­ныя для гэ­та­га па­пе­ры. Ка­лi вяр­нуў­ся, яго аб­вi­на­вач­ва­ юць у дэ­зер­цiр­стве i са­дзяць на ме­сяц у тур­му. У тур­ме ўсё спа­кой­на, нi­я­ ка­га пры­нi­жэн­ня, па­гро­зы цi, та­го горш, бой­кi. Ка­ме­ры на ад­на­го ча­ла­ве­ка раз­мя­шча­лi­ся там па колу, у цэнт­ры яко­га — вя­лi­кая пля­цоў­ка, дзе ста­я­лi крэс­лы, ка­на­пы i вя­лi­кi тэ­ле­вi­зар. На пра­ця­гу дня мож­на бы­ло або ля­жаць у ка­ме­ры, або ва­ляц­ца на ка­на­пе i гля­дзець тэ­ле­вi­зар, чым Макс увесь ме­ сяц i зай­маў­ся. Пас­ля тур­мы яны з жон­кай пе­ра­яз­джа­юць у Мi­су­ры, дзе ён пра­цуе на за­вод­зе апе­ра­та­рам гру­за­пад'­ём­нi­ка. Ды Лi­лi ака­за­ла­ся ля­нi­вай жан­чы­най, увесь час iх ся­мей­на­га жыц­ця ся­дзе­ла без пра­цы. Праз не­каль­кi га­доў яна ўжо зда­ва­ла­ся Мак­су не та­кой сiм­па­тыч­най, як ра­ней. Усё час­цей бы­ва­ла ў дрэн­ным на­строi, за апош­нiя паў­го­да нi ра­зу яму на­ват не ўсмiх­ну­ла­ ся. Мак­су та­кая жыт­ка на­да­ку­чы­ла, i, вi­даць, па­слу­хаў­шы баць­ку, ён уцёк ад жон­кi ву­чыц­ца на даль­на­бой­шчы­ка. Та­кi ўчы­нак не пай­шоў на ка­рысць сям'i. У га­тэ­лi Макс зра­зу­меў, што яго лёс — гэ­та ад­на­клас­нi­ца Ке­лi, у якую ў шко­ле быў за­ка­ха­ны. Ён на­пi­саў да Ке­лi лiст, да­ве­даў­ся, што яна ча­кае яго ўвесь гэ­ты час. У апош­нiя днi ву­чо­бы Лi­лi з'яз­джае з ква­тэ­ры Мак­са, ён па­дае на раз­вод. Вось та­кая мыль­ная опе­ра.

Ран­дэл

Чор­ны, як сма­ляк. Мой дру­гi су­сед па па­коi. Ран­дэ­лу 25 га­доў, яго ка­ра­ нi ўпля­та­юц­ца ў су­квец­це ка­ноп­ляў на бес­кла­пот­най Ямай­цы, што мож­на лёг­ка вы­зна­чыць па ха­рак­тэр­ных трох­ко­лер­ных па­лос­ках на яго чор­най вя­за­най шап­цы. На­ра­дзiў­ся ў Вiр­гi­нii, тры га­ды жыў у Нью-Йор­ку, дзе на­ ра­дзi­ла­ся дач­ка Са­ма­нта, а ця­пер жы­ве ў Паў­ноч­най Ка­ра­лi­не. Пра­ца­ваў пра­даў­цом у кра­ме, кур'­ер­ ам, раз­воз­чы­кам пi­цы i га­зет, а ця­пер вы­ра­шыў пай­сцi па сля­дах свай­го дзе­да i стаць даль­на­бой­шчы­кам. Увесь воль­ны час у га­тэ­лi ён пра­во­дзiў за пра­гля­дам бяс­кон­цых рэ­алi­цi-шоў, якiя з ран­ку

114 да но­чы транс­лi­ру­юц­ца па ўсiх ка­на­лах. Ка­лi я га­та­ваў уве­ча­ры на сня­да­ нак бу­тэрб­ро­ды, ён ста­яў за спi­ной i па­каз­ваў паль­цам то на гу­рок, то на хлеб, то на па­мi­дор, пе­ра­пыт­ваў, як гэ­та па-рус­ку на­зы­ва­ец­ца. За­ву­чыў­шы но­вае сло­ва, ён доў­га смя­яў­ся, пас­ля цэ­лы дзень, крыў­ля­ю­чы­ся, паў­та­раў яго з роз­ны­мi iн­та­на­цы­я­мi. Да ву­чо­бы ад­но­сiў­ся вель­мi ад­каз­на, заў­сё­ды за­пiс­ваў «лек­цыi» iн­струк­та­ра, а пас­ля за­ня­ткаў за ста­лом у га­тэ­лi доў­га i аку­рат­на чар­цiў гра­фi­кi ў сва­ёй да­рож­най кнi­зе. Ня­гле­дзя­чы на ко­лер ску­ ры, меў толь­кi двух сяб­роў аф­ра­ам ­ е­ры­кан­цаў, усе ас­тат­нiя ча­мусь­цi бы­лi або бе­лы­мi аме­ры­кан­ца­мi, або вы­хад­ца­мi з Пу­эр­та-Ры­ка. Усё ста­ла яс­ на, ка­лi не­як раз­га­рэ­ла­ся дыс­ку­сiя пра тое, ча­му ў лю­дзей скла­ла­ся та­кая дум­ка, што ка­лi «чор­ны», то ад­ра­зу за­бой­ца, ганг­стэр або нар­ка­ды­лер. Да май­го здзiў­лен­ня Ран­дэл вы­па­лiў: — Ска­жу вам ад­но: я — чор­ны! I ска­жу шчы­ра — мы нар­маль­на iс­на­ваць ра­зам не мо­жам. Так, чор­ныя не мо­гуць жыць ра­зам. Мы ад­но­сiм­ся да жыц­ця, як да ней­кiх спа­бор­нiц­тваў, мы заў­сё­ды хо­чам у не­чым вый­граць, аба­гнаць, аб­ста­вiць i пе­ра­маг­чы дру­го­га. У гэ­тым на­ша праб­ле­ма. Кож­ны хо­ча да­ка­заць, што ён леп­шы. I я не ма­гу зра­зу­мець, ча­му так ад­бы­ва­ец­ца. Мек­сi­кан­цы або бра­зiль­цы, на­ад­ва­рот, тры­ма­юц­ца ра­зам, яны пра­ца­го­лi­кi, яны пра­цу­юць ра­зам. Габ­рэi ра­зам ро­бяць гро­шы. А мы!? Вось ча­му я сяб­ рую ў асноў­ным з бра­зiль­ца­мi або пу­ар­та­ры­кан­ца­мi...»

Ха­сан

Ро­дам з Са­ма­лi. Ся­дзеў по­бач са мной за пар­тай. Вы­со­кi, вы­гля­даў на га­доў трыц­цаць, яго рэ­аль­ны ўзрост вы­да­юць стом­ле­ныя i ўвесь час чыр­ во­ныя во­чы з мi­тус­лi­вым i дзi­ка­ва­тым по­гля­дам. Iм­пуль­сiў­ны i рэз­кi, заў­ сё­ды нер­во­ва ўскок­ваў з-за ста­ла, ка­лi кан­чаў­ся пе­ра­пы­нак i трэ­ба бы­ло iс­цi на пар­коў­ку. За со­рак пяць га­доў жыц­ця яго доб­ра па­кi­да­ла па све­це. У га­доў двац­цаць пяць вы­рваў­ся з Са­ма­лi на Ара­вiй­скi паў­вост­раў. Змя­ нiў­шы там мност­ва пра­фе­сiй, праз ней­кi час апы­нуў­ся ў Па­кi­ста­не. Ад­туль ней­кi­мi цём­ны­мi i, хут­чэй за ўсё, не­ле­галь­ны­мi шля­ха­мi тра­пiў у Маск­ву. Да­каз­ва­ю­чы праў­дзi­васць сва­ёй гiс­то­рыi, спя­ваў на ло­ма­най рус­кай мо­ве ўры­вак з рус­кай па­псы, па­пу­ляр­най у дзе­вя­нос­та пя­тым го­дзе, ка­лi ён тра­ пiў у Ра­сею. За­хап­ляў­ся пры­га­жос­цю ра­сей­скiх жан­чын, ве­ча­ро­вы­мi пра­ гу­лян­ка­мi па Па­ляў­нi­ча­му Ра­ду i Цвяр­ской. Жыў там амаль ча­ты­ры га­ды, нi­дзе не пра­ца­ваў. Увесь час шу­каў маг­чы­мас­цi збег­чы ў Еў­ро­пу, Ка­на­ду або ЗША. На­ват па­жыў два ме­ся­цы ў Мен­ску. Праў­да, чым там зай­маў­ся, так i не ска­заў. Прай­шло шмат ча­су, але ён па­мя­таў не­каль­кi прос­тых фра­ заў на ра­сей­скай мо­ве. На­рэш­це яму ўда­ло­ся ку­пiць за ты­ся­чу да­ля­раў пад­роб­ле­ны га­ланд­скi паш­парт, па яко­му пры­ля­цеў у ЗША. Тут яго, вя­до­ма ж, за­тры­ма­лi спец­служ­бы. Ён ад­ра­зу ж аб'­явiў ся­бе бе­жан­цам, i спра­вяд­лi­

проза115 выя аме­ры­кан­скiя за­ко­ны злi­тас­цi­вi­лi­ся над бед­ным Ха­са­нам, у вы­нi­ку ча­го ён атры­маў па­лi­тыч­ны пры­ту­лак. Але для пра­фi­лак­ты­кi прый­шло­ся па­ся­ дзець паў­го­да ў тур­ме, дзе яму, так як i Мак­су, жы­ло­ся ня­дрэн­на, кар­мi­лi нар­маль­на, нi­хто яго там не крыў­дзiў. Пас­ля тур­мы ён з усi­мi ле­галь­ны­мi да­ку­мен­та­мi пе­ра­браў­ся ў штат Мi­не­со­та, дзе i жы­ве, мае сям'ю i пя­цё­ра дзя­цей. Да май­го глы­бо­ка­га здзiў­лен­ня, ён ве­даў усё пра аме­ры­кан­скую му­зы­ку ў сты­лi се­ул i ўвесь час спра­чаў­ся на гэ­тую тэ­му з кож­ным чар­ на­ску­рым у кла­се. I яны бы­лi здзiў­ле­ныя не ме­ней, чым я, та­кiм глы­бо­ кiм ве­дан­нем у гэ­тай сфе­ры. Гэ­так жа ён быў фа­на­там усiх вi­даў спор­ту, але най­бо­лей, вя­до­ма ж, фут­бо­лу. На­шым чор­ным «ганг­стэ­рам» на­зы­ваў проз­вi­шчы ра­сей­скiх фут­ба­лiс­таў, на што тыя кры­вi­лi­ся i ка­за­лi: —Усё, ад­ча­пi­ся! Я не ра­зу­мею, пра што ты га­во­рыш! Раз­маў­ляй па-анг­ лiй­ску! Што? Фут­бол? Фут­бол — са­мая сум­ная гуль­ня ў све­це! Бей­сбол —­ ну­мар адзiн!

Мiмз

Чор­ны хло­пец ро­дам з Тай­лан­да. Ся­дзеў за пар­тай ка­ля Ха­са­на. Праз не­каль­кi дзён усе друж­на вы­ра­шы­лi, што ён або мет­ра­сек­су­ал або гей. Заў­сё­ды мi­ла ўсмi­хаў­ся, скла­да­ю­чы ў бан­цiк свае тлус­тыя вус­ны. Ён, вя­до­ ма ж, не фар­ба­ваў вей­кi, але яны бы­лi та­кiя доў­гiя i гус­тыя, што ўсе ў кла­се бы­лi ўпэў­не­ны — ён фар­буе iх у ван­не кож­ны дзень тай­на. Апра­на­ўся сты­ лё­ва, з iго­лач­кi. Раз­маў­ляў том­на i ма­руд­на, ледзь па­ва­роч­ваў язык. Не­як ён пры­знаў­ся Мак­су, што быў тан­цо­рам у клу­бе ў Чы­ка­га, за­раб­ляў за ноч па 300 да­ля­раў i яшчэ 400 ча­я­вых. Ад­ра­зу паў­ста­ла пы­тан­не: «На­вош­та ву­чыц­ца на даль­на­бой­шчы­ка з та­кiм за­роб­кам?» Аказ­ва­ец­ца, Мiмз пра­ца­ ваў i як ма­дэль­ер мод­на­га адзен­ня. Гэ­ты бiз­нес па­тра­буе вя­лi­кiх iн­вес­ты­ цый. Та­му ён вы­ра­шыў па­ка­тац­ца га­доў пяць даль­на­бой­шчы­кам, за­ра­бiць круг­лую су­му i за­сна­ваць сваю ма­дэль­ную спра­ву. Вы­слу­хаў­шы гэ­ту гiс­то­ рыю ад Мак­са, на ад­ным з пе­ра­ку­раў са­браў­ся кан­сi­лi­ум, вы­ра­шы­лi адзi­ на­га­лос­на, што Мiмз усё-ткi гей.

Коў­дзi

Яму ўсе зайз­дрос­цi­лi. Ён быў мяс­цо­вы, жыў у пят­нац­ца­цi хвi­лi­нах ха­ды ад шко­лы i кож­ны ве­чар быў з сям'­ёй до­ма. Ты­по­вы аме­ры­ка­нец двац­ца­ цi шас­цi га­доў. Увесь у та­ту­iр­ оў­ках, якiя бiў сам пра­вай ру­кой, та­му гэ­та бы­ла адзi­ная част­ка це­ла, да якой та­ту­iр­ оў­кi «па тэх­нiч­ных пры­чы­нах» не даб­ра­лi­ся. У ву­шах у яго вi­се­лi за­вуш­нi­цы, якiя ён зра­бiў сам з гiль­зы ад баць­ка­вай стрэль­бы. Ён пра­ца­ваў элект­ры­кам у буй­най кам­па­нii Мем­фi­са. Ра­бо­та яму па­да­ба­ла­ся, за­раб­ляў ня­дрэн­на, але па­чаў­ся кры­зiс, кам­па­нiя

116 збанк­ру­та­ва­ла, тра­пiў пад ска­ра­чэн­не, ся­дзеў ней­кi час на да­па­мо­зе па бес­пра­цоўю. Тэ­ле­фа­на­ваў ва ўсе кам­па­нii ў гэ­тай сфе­ры на ад­лег­лас­цi ста кi­ла­мет­раў ад до­му. Нi­я­кiх вы­нi­каў. У аб'­явах пра ра­бо­ту па­тра­ба­ва­лi­ ся толь­кi дзве пра­фе­сii: ахоў­нi­кi i даль­на­бой­шчы­кi. Вы­браў дру­гое. Яшчэ ён iг­раў у мяс­цо­вым рок-гур­це. Ве­ча­ра­мi за­яз­джаў да нас у га­тэль. Ад яго я да­ве­даў­ся, што Мем­фiс ува­хо­дзiць у пя­цёр­ку са­мых кры­мi­наль­ных га­ра­ доў кра­i­ны, i што на­ват у кра­му па ма­ла­ко Коў­дзi не хо­дзiць без зброi. Не­як на яго з сяб­рам на­па­лi чац­вё­ра два­нац­ца­цi­га­до­вых школь­нi­каў, кож­ны з iх быў уз­бро­е­ны. Гля­нуў­шы на мя­не, Коў­дзi зра­зу­меў, што не да кан­ца мя­не пе­ра­ка­наў, та­му па­ра­iў па­гля­дзець пе­рад сном мяс­цо­выя на­вi­ны. Прый­ шло­ся па­ве­рыць: кож­ны дзень, як мi­нi­мум, адзiн труп — то пе­ра­стрэл­ка, то кра­дзеж, то па­жыц­цё­ва асу­джа­ны за­бой­ца ўцёк з тур­мы i ха­ва­ец­ца ў ва­ ко­лi­цах Мем­фi­са. Пас­ля гэ­та­га ў мя­не ад­па­ла жа­дан­не з'ез­дзiць уве­ча­ры ў цэнтр Мем­фi­са сфа­та­гра­фа­ваць ра­дзi­му блю­за i рок-н-ро­лу, та­му што, па­вод­ле пра­роц­тваў Коў­дзi, як толь­кi я са­б'ю­ся ку­ды-не­будзь з цэнт­раль­ най ву­лi­цы,— мне крыш­ка.

Ры­кi

Паль­мы, апель­сi­на­выя дрэ­вы, сон­ныя кра­ка­дзi­лы, смеш­ныя пе­лi­ка­ны i вя­лiз­нае яр­кае сон­ца... Ле­та ўвесь год. Рай­скi штат Фла­ры­да. По­бач з вя­до­мым уся­му све­ту Ма­я­мi пры­ту­лiў­ся ку­рорт­ны пар­то­вы го­рад Форт-Ла­ дзер­дзейл. Ка­ля яго бе­ра­гоў швар­ту­юц­ца адзiн за ад­ным вя­лiз­ныя бе­ла­ снеж­ныя кру­iз­ныя лай­не­ры. Не­да­лё­ка ад пор­та i жы­ве па­доб­ны да аме­ры­ кан­ска­га рэ­пе­ра Снуп До­га трыц­ца­цi­пя­цi­га­до­вы Ры­кi, баць­ка шас­цi дзя­цей. На маё здзiў­лен­не: —Нi­чо­га са­бе! Так шмат...— ён ад­ка­заў: —Шмат? У май­го леп­ша­га сяб­ра дзе­вяць. А ёсць у мя­не сяб­рук у Ма­я­мi, дык у та­го тры­нац­цаць. Не­ка­то­рых ён на­ват у во­чы не ба­чыў. Гэ­та са­праў­ ды шмат... У яго бы­лi скру­ча­ныя тоў­стыя, нi­бы вя­роў­кi, дрэ­ды, якiя тыр­ча­лi ва ўсе ба­кi, i аку­рат­ная каз­лi­ная ба­род­ка. У со­неч­ныя днi мож­на бы­ло ўба­чыць зда­лёк, як ён iдзе па аэ­ра­дро­ме, шы­ро­ка ўсмi­ха­ю­чы­ся, а пя­рэд­нi за­ла­ты зуб блi­шчыць на сон­цы, быц­цам рос­сы­пы ў Клан­дай­ку... Скон­чыў­шы шко­ лу, ён па­ехаў ву­чыц­ца ў паў­ноч­ны штат Ма­са­чу­сетс. Па­ву­чыў­ся пяць га­доў у ка­ле­джы, вяр­нуў­ся на­зад. Па спе­цы­яль­нас­цi зу­сiм не пра­ца­ваў. Вы­ра­ шыў стаць даль­на­бой­шчы­кам, каб за­бяс­пе­чыць дзе­цям доб­рую аду­ка­цыю. На тэ­а­рэ­тыч­ных за­ня­тках быў леп­шым вуч­нем у кла­се, а вось з прак­ты­кай у яго, як i ў мя­не, спа­чат­ку бы­лi праб­ле­мы. Ён ад­кры­та га­ва­рыў, што ку­рыць ма­ры­ху­ан­ у. Каб прай­сцi аба­вяз­ко­вы для ўсiх тэст на нар­ко­ты­кi, ка­рыс­таў­ся ста­рым дзе­даў­скiм пры­ёмам. Ры­кi

проза117 да­ве­даў­ся пра яго са­праў­ды ад свай­го дзе­да, якi пе­ра­даў яму гэ­ты та­ем­ны ста­ры «аб­рад» як толь­кi Ры­кi споў­нi­ла­ся ва­сем­нац­цаць. Тут ужо нi­ку­ды не па­дзец­ца, ма­ры­ху­ан­ а для аф­ра­ам ­ е­ры­кан­цаў — гэ­та лад жыц­ця, i, вы­хо­ дзiць, на­ват «та­ем­ныя ве­ды» пра яе пе­ра­да­юц­ца з па­ка­лен­ня ў па­ка­лен­не. А сам пры­ём за­клю­чаў­ся ў тым, што Ры­кi за два днi да тэс­та пiў во­цат. Зран­ку ро­бiш глы­ток во­ца­та i п'еш шмат ва­ды, глы­ток — днём i глы­ток — уве­ча­ры...

— Дык ты ж там усё са­бе спа­лiш!? — не мог па­ве­рыць я.

— Нi­чо­га не спа­лiш. Усё нар­маль­на. Дзед не спа­лiў, я не спа­лiў, i нi­хто нi­чо­га не спа­лiць!

Уiль­ям

Са­праўд­ны аме­ры­кан­скi рэ­днек. Кроў з ма­ла­ком. Нi­бы з па­хмел­ля, увесь час ру­жо­вы, ня­го­ле­ны, з усмеш­кай. З тых лю­дзей, якiя, ня­гле­дзя­ чы на лю­быя не­пры­ем­нас­цi ў жыц­цi, нi­ко­лi не за­сму­ча­юц­ца. Ка­лi злу­чыць Мак­мер­фi Ке­на Кi­зi i Га­ме­ра Сiмп­са­на, то вый­дзе Уiль­ям. Ад Га­ме­ра ён атры­маў доў­гi ад­ры­вiс­ты смех i ка­мiч­ны вы­раз тва­ру. Ад Мак­мер­фi — сва­ бо­да­люб­ства, упэў­не­насць у ся­бе i па­чуц­цё гу­ма­ру. Ро­дам ён з Паўд­нё­вай Ка­ра­лi­ны i гэ­так жа, як Макс, пры­ехаў сю­ды пра­цяг­ваць ся­мей­ную тра­ды­ цыю. Усё дзя­цiн­ства ён пра­вёў у ка­бi­не гру­за­вi­ка баць­кi, з якiм аб'­ез­дзiў усю Аме­ры­ку. Пра­ца­ваў ме­ха­нi­кам, але на­да­ку­чы­ла яму ся­дзець на ад­ным мес­цы, вы­ра­шыў пай­сцi па сля­дах баць­кi. Ён ха­дзiў па кла­се ў шы­ро­кiм бе­ жа­вым кам­бi­не­зо­не i клет­ча­тай ка­шу­лi на­росх­рыст. У пер­шы ж дзень па­чаў пры­дум­ваць усiм мя­нуш­кi. Я ў гэ­ты час яшчэ тры­маў­ся асоб­на, та­му мя­не не за­ча­пiў. Су­цэль­ным па­то­кам лiў­ся з яго сар­кас­тыч­ны гу­мар, ра­го­чу­чы, ён пад­скок­ваў i пе­ра­сту­паў з на­гi на на­гу, як мядз­ведзь у цыр­ку. Ка­лi мы, сон­ныя i стом­ле­ныя, за­ла­зi­лi ў аў­то­бус, каб на­рэш­це ехаць да­до­му, ён за­ валь­ваў­ся i кры­чаў: «I гэ­та бу­ду­чыя даль­на­бой­шчы­кi!? Два­нац­цаць га­дзiн па­ез­дзi­лi — i спаць?! Не, мi­лыя, так не пой­дзе! Тра­вi­це анек­до­ты! Па чар­зе! Па­чы­най — ты!»

Пi­тэр

— Але не Пэн! — кры­чаў з га­лёр­кi Уiль­ям, як толь­кi ў час пе­ра­клiч­кi iн­струк­тар Даг на­зы­ваў гэ­тае iмя. Дзiў­ны ча­ла­век. Я яго на­ват па­бой­ваў­ ся. Па­мя­та­е­це ста­ры са­вец­кi мульт­фiльм «Вяр­тан­не блуд­на­га па­пу­гая»? Пi­тэр — вы­лi­ты па­пу­гай Ке­ша. Доў­гi нос, ка­рот­кая, пад­ня­тая ге­лем, пры­ чос­ка, нi­бы хох­лiк. Гэ­так жа рэз­ка дры­гаў га­ла­вой, на­сiў аку­ля­ры з вя­лi­кi­мi лiн­за­мi, та­му i во­чы зда­ва­лi­ся вя­лi­кi­мi. Не­як iшоў я на пе­ра­пы­нак, i Пi­тэр по­бач. Рап­там ён за­га­ва­рыў, нi­бы ад­каз­ваў на маё пы­тан­не:

118 — А я здаў усё без адзi­най па­мыл­кi...

— Ну, ма­лай­чы­на, мне вель­мi пры­ем­на, — без асаб­лi­вых эмо­цый ска­ заў я.

— Гэ­та та­му, што ў мя­не шэсць ме­ся­цаў прак­ты­кi!

— Ну, мне яшчэ больш пры­ем­на за ця­бе! — ска­заў я i пай­шоў хут­чэй... Ро­дам ён быў з Мi­не­со­ты, пра­ца­ваў шэсць ме­ся­цаў даль­на­бой­шчы­кам на дру­гую буй­ную кам­па­нiю. Там ён тра­пiў у не­вя­лi­кую ава­рыю. Вi­даць, не вы­тры­маў па­трэб­ную дыс­тан­цыю i на­ехаў на ма­шы­ну, якая ста­я­ла спе­ра­ ду. Яму да­лi дру­гi ша­нец, i пра­цу ён не згу­бiў. Але праз ме­сяц на ад­ным з трак-сто­паў яго зла­вi­лi з сям­нац­ца­цi­га­до­вай дзяў­чы­най у ка­бi­не гру­за­вi­ка. Яго зволь­нi­лi, i ён вы­ра­шыў улад­ка­вац­ца ў СВIФТ. Прак­тыч­ны эк­за­мен ён не здаў, яму ска­за­лi: — Прый­дзец­ца ву­чыц­ца на­но­ва, ня­гле­дзя­чы на тое, што ма­еш пра­вы. Нi­хто не ра­зу­меў яго жар­таў, ён ра­га­таў на фо­не ма­гiль­най цi­шы­нi. Жыў у па­коi з дву­ма аф­ра­а­ме­ры­кан­ца­мi, якiя ўсе гэ­тыя два тыд­нi тэ­ле­ фа­на­ва­лi ў га­лоў­ны офiс кам­па­нii i пра­сi­лi пе­ра­ся­лiць iх ад Пi­тэ­ра. Iх так i не пе­ра­ся­лi­лi, а яны абу­ра­лi­ся: за ўвесь час Пi­тэр нi ра­зу не сха­дзiў у душ i не па­чыс­цiў зу­бы. Меў ад­ны шта­ны i ка­шу­лю, у якiх ха­дзiў на за­ ня­ткi i спаў пад коў­драй, не рас­пра­на­ючы­ся. Уiль­ям, не ду­ма­ю­чы доў­га, даў яму клiч­ку ў тра­ды­цы­ях ся­рэд­няй шко­лы — «смяр­дзюч­ка». Пi­тэр быў прад­ме­там роз­ных на­сме­шак i здзе­каў. Я ста­ра­ўся яго прос­та iг­на­ра­ваць, ён, у сваю чар­гу, стаў тры­мац­ца асоб­на, пе­ра­стаў жар­та­ваць, нi з кiм не раз­маў­ляў. Нель­га ска­заць, што ўсе ў кла­се, акра­мя Пi­тэ­ра, бы­лi адэ­кват­ныя i ста­ ноў­чыя. Ха­па­ла лю­дзей з дзi­вац­тва­мi. Уiль­ям ска­нi­ра­ваў iх, як рэнт­ген, пры­дум­ваў iм ад­па­вед­ныя мя­нуш­кi. Адзiн аф­ра­а­ме­ры­ка­нец быў звар'­я­це­лы на сэк­се. Ад­ной­чы Макс сха­дзiў з iм за кам­па­нiю ў кра­му i ад­ра­зу пас­ля пра­гул­кi па­ра­iў мне асце­ра­гац­ца гэ­та­га ты­па. Ды не атры­ма­ла­ся. На на­ступ­ны дзень ён за­пы­нiў мя­не ў ту­а­ ле­це з дур­ным пы­тан­нем пра рус­кiх жан­чын: — А гэ­та праў­да, што рус­кiя жан­чы­ны не го­ляць но­гi, пад па­ха­мi i ўсё ас­тат­няе? Я па­чыр­ва­неў i ў гру­бай фор­ме ска­заў: — Не за­да­вай мне дур­ных пы­тан­няў!— ну, а вы­хо­дзя­чы, пра­ца­дзiў праз зу­бы: — Усё ў iх нар­маль­на. I дзе ты на­браў­ся та­кой бры­ды? Уiль­ям ад­ра­зу на­зваў яго прос­та i вы­раз­на: — Пор­на. Яму бы­ло га­доў 50. Усё жыц­цё жыў адзiн, нi жон­кi, нi дзя­цей, што для чар­на­ску­ра­га зда­ец­ца дзiў­ным. Меў ка­лек­цыю з трох­сот дыс­каў «фiль­маў для да­рос­лых», якi­мi ён хва­лiў­ся. Праз ты­дзень мно­гiя па­ча­лi яго па­збя­ гаць, на­ват ба­яц­ца. Усе зра­зу­ме­лi, што гро­шы свае бе­да­ла­га бу­дзе спус­

проза119 каць у пры­да­рож­ных стрып­тыз-клу­бах, i што на­ша пра­фе­сiя для яго не па­ды­хо­дзiць. Бы­ла ў нас ба­бу­ля Бюр­гер Кiнг, якая ў пер­шы дзень пры­ез­ду ў га­тэль пеш­кi прай­шла амаль тры кi­ла­мет­ры, каб ку­пiць чыз­бур­гер i яе лю­бi­мае Бюр­гер Кiн­ге. Вось на якiя ах­вя­ры iдуць аме­ры­кан­цы дзе­ля яды! Як вы­свет­лi­ла­ся ў апош­нi дзень ву­чо­бы, ся­род нас бы­ло не­каль­кi мар­ скiх пе­ха­цiн­цаў, трое ва­я­ва­лi ў Iра­ку, адзiн з iх быў снай­пе­рам. Ву­чыў­ся з на­мi поў­ны аф­ра­ам ­ е­ры­ка­нец Лi, бы­лы ме­ха­нiк, ён ледзь ва­ ру­шыў­ся, гэ­так жа ма­руд­на га­ва­рыў i гэ­так жа ду­маў. Уiль­ям на­зваў яго «Вя­лi­кi Чар­вяк». Але ён не крыў­да­ваў i ла­дзiў з Уiль­я­мам «сла­вес­ныя ду­э­лi гу­ма­ру», у якiх зрэд­ку пе­ра­ма­гаў. Пер­шы ты­дзень мы ву­чы­лi­ся з пя­цi ран­ку да пя­цi ве­ча­ра. Пер­шы дзень для мя­не быў са­мы цяж­кi. Нас па­са­дзi­лi за руль гру­за­вi­ка, i трэ­ба бы­ло за два днi за­сво­iць i да­вес­цi да аў­та­ма­тыз­му га­лоў­ны ма­неўр, бо ка­лi яго не асво­iш, то ня­ма нi­я­ка­га сэн­су ву­чыц­ца да­лей. Але, як толь­кi ты яго за­сво­iш, усё ас­тат­няе пой­дзе, як па мас­лу. Трэ­ба бы­ло за­ехаць за­дам з пры­чэ­пам па пра­мой. Толь­кi i ўся­го!? Спа­чат­ку трэ­ба бы­ло пры­вык­нуць, што, ка­лi па­ва­роч­ва­еш руль уле­ва, пры­чэп iдзе ўпра­ва. Пас­ля трэ­ба вы­раў­няць сам ку­заў з пры­чэ­пам. I ў вы­нi­ку — у мя­не пры­чэп быў усю­ды, але не там, дзе трэ­ба. Зда­ва­лi нер­вы. Даг за­ско­чыў у ка­бi­ну са сло­ва­мi: — Да­вай без па­нi­кi! Ус­пры­май усё прос­та! Ру­кi на руль у па­зi­цыi 3:9, гля­ дзi ў люс­тэр­ка. Пры­чэп iдзе ўпра­ва, ту­ды кру­цi руль, толь­кi ў паў­аба­ро­та, ба­чыш, вы­раў­няў­ся, зноў 3:9, ця­пер пай­шоў уле­ва, i мы ту­ды ў паў­аба­ро­ та, зноў вы­раў­ня­лi, i зноў 3:9. Вось i ўсё. Ну, што, крэй­зi рашн, не бу­дзеш бо­лей пi­наць са злос­цi мой гру­за­вiк?

— Не бу­ду...— ска­заў я. Пас­ля гэ­та­га ста­ла ляг­чэй. Ды я зла­ваў, што ў мя­не ад­ра­зу не вы­хо­дзi­ ла, як у дру­гiх у кла­се. Макс пад­ба­дзёр­ваў: — Усё бу­дзе доб­ра, не бой­ся! Ты яго асяд­ла­еш! Пас­ля ву­чо­бы ён вы­цяг­нуў мя­не ў кi­тай­скi бу­фет, дзе за во­сем да­ля­ раў мож­на бы­ло на­ес­цi­ся, коль­кi хо­чаш. I гэ­та да­па­маг­ло. Мы па­вя­чэ­ра­лi, мi­лая кi­тай­ская дзяў­чы­на пры­нес­ла нам ра­ху­нак з дву­ма тра­ды­цый­ны­мi кi­тай­скi­мi Пя­чэнь­ка­мi Лё­су, у якiх бы­лi па­пер­кi з пра­роц­твам. Я раз­ла­маў пя­чэн­не, «па­пi­рус­ны звi­так» рас­кру­цiў­ся, пра­чы­таў та­кое: усё атры­ма­ец­ца ў та­го, хто ча­кае... На­браў­ся цяр­пен­ня, i ў мя­не па­ча­ло вы­хо­дзiць. Мой аў­та­ма­бiль, як за­ ча­ра­ва­ны, ехаў па пра­мой. Па-сяб­роў­ску яшчэ раз штур­ха­нуў яго на­гой. У кан­цы на­ступ­на­га дня са з'ед­лi­вай усмеш­кай да нас зай­шоў Даг. Ён на­сiў каў­бой­скi ка­пя­люш, якi ледзь тры­маў­ся на яго лы­сi­не. Спа­чат­ку з офi­са

120 вы­хо­дзiў яго вя­лi­кi жы­вот, а свiс­ток мат­ляў­ся на пуп­ку, пас­ля ўжо сам Даг. У яго не бы­ло ча­ты­рох верх­нiх пя­рэд­нiх зу­боў, i ён не са­ро­меў­ся, за­мi­раў з шы­ро­кай усмеш­кай на шча­цi­нiс­тым тва­ры, слу­ха­ю­чы чар­го­вы жарт на­ша­га Уiль­я­ма. Па­вод­ле чу­так, якiя лу­на­лi па кла­се, за­раб­ляў ён ша­лё­ныя гро­шы. Я ве­рыў у гэ­та, толь­кi мяр­ку­ю­чы па тым, што, ка­лi аме­ры­ка­нец зга­джа­ец­ца пра­ца­ваць на хо­ла­дзе што­дзён­на па 12 га­дзiн, i, пры гэ­тым, на­ват, ка­лi яго за­ста­не тар­на­да, па­топ, ура­ган, ён не мае пра­ва сха­вац­ца, у ад­роз­нен­не ад нас, у ка­бi­ну або ў лю­бое па­мяш­кан­не, то на яго чэ­ку са­праў­ды па­вiн­на быць шмат ну­лёў. Та­му з та­кiм за­роб­кам ён мог бы ра­бiць са­бе га­лi­вуд­скую ўсмеш­ку кож­ны ме­сяц. А яму бы­ло прос­та ўсё роў­на. Гэ­та ўжо лад жыц­ця.

I як бы дзiў­на нi гу­ча­ла, але гэ­ты пра­бел у зу­бах быў яму на­ват да тва­ру, пры­да­ваў яго воб­ра­зу не­ка­то­рую зу­ха­ва­тасць. Да­ча­каў­шы­ся цi­шы­нi, Даг па­чаў сваю пра­мо­ву. Эх, ды вы ма­лай­цы! Мож­на з ва­мi та­кое рэ­алi­цi-шоу на­ла­дзiць! Гэ­та бы­ла б бом­ба! Сён­ня зран­ку паў­га­дзi­ны я прос­та ста­яў i на­зi­раў. За пяць га­доў пра­цы iн­струк­та­рам я та­ко­га на­гля­дзеў­ся, ды ўсё роў­на кож­ ны раз пе­ра­жы­ваю са­праўд­нае за­да­валь­нен­не: адзiн ся­дзiць у гру­за­вi­ку i ма­хае ру­ка­мi, дру­гi хо­дзiць па пар­коў­цы, сва­рыц­ца сам з са­бой, трэ­цi вы­бi­вае ўсiх чар­цей з бед­най ма­шы­ны, нех­та амаль пла­ча. Па­слу­хай­це i за­ру­бi­це ў маз­гах вось што — вы сю­ды тра­пi­лi не даль­на­бой­шчы­ка­мi, а каб iмi стаць. Гэ­та прый­дзе да кож­на­га, як пстрыч­ка, вы па­чу­е­це ў га­ла­ ве та­кi гук: «Дзын-Дзын!» Да ця­бе гэ­та прый­шло сён­ня, да яго прый­дзе заўт­ра, ды га­ран­тую — да кан­ца на­шых двух тыд­няў усе па­чу­юць гэ­тае ба­дзё­рае «Дзын-Дзын!» Заўт­ра вы бу­дзе­це трэ­нi­ра­ваць роз­ныя за­ез­ды ў бокс i ўся­ля­ка­га ро­ду пар­коў­кi, iх зда­юць — у кож­ным шта­це iн­шыя. Не­ка­му трэ­ба бу­дзе здаць уся­го ад­ну, а не­ка­му ўсе тры. Та­му пра­шу вас на­пе­рад — ме­ней ду­май­це! Або не ду­май­це зу­сiм! Не трэ­ба вы­дум­ляць нi­я­кiх стра­хаў, не трэ­ба нi­чо­га пла­на­ваць, трэ­ба прос­та за­гнаць гэ­ты чор­таў гру­за­вiк у бокс. Вот i ўсё! Ве­дай­це, даль­на­бой­шчы­кi ля­нi­выя ад пры­ро­ды! Усе за­пом­нi­лi? Ну, та­ды па­еха­лi ад­па­чы­ваць! Мне па­шан­ца­ва­ла. У шта­це Пен­сiль­ва­нiя трэ­ба бы­ло зда­ваць уся­го адзiн за­езд за­дам па пра­мой i за­дам у бокс пад вуг­лом у 45 гра­ду­саў. Я за­ха­пiў са­ ма­га даль­ня­га сi­ня­га ка­ня на­вод­шы­бе i ўвесь апош­нi ты­дзень з яго не зла­зiў. Амаль усе ма­шы­ны ў нас бы­лi аме­ры­кан­скай фiр­мы Freighliner. I бы­лi два Volvo. Роз­нi­ца iс­тот­ная.Volvo iшоў па пра­мой роў­на, i руль кру­цiць не трэ­ба бы­ло зу­сiм. Я пад­смей­ваў­ся з Мак­са, што не па­раў­наць аме­ры­кан­скi аў­та­ пром з Еў­ро­пай. Ён усмiх­нуў­ся, ды з го­на­рам зна­хо­дзiў апраў­дан­не: — Ну, не ве­даю, у май­го та­ты аме­ры­ка­нец. Там i ту­а­лет, i ду­ша­вая ка­ бi­на, i ра­ка­вi­на ёсць. Там мож­на жыць. I лю­бы ваш Volvo на тра­се ён у тры се­кун­ды зро­бiць!

проза121 Мы вель­мi стам­ля­лi­ся ад за­ня­ткаў. У га­тэ­лi ра­бi­лi та­кiя-ся­кiя да­маш­нiя за­дан­нi, вя­чэ­ра­лi i кла­лi­ся спаць. Зрэд­ку я ха­дзiў з на­тоў­пам на­шых чор­ных «ганг­стэ­раў» у кра­му канц­та­ва­раў. На­ша шко­ла бы­ла, му­сiць, адзi­ным мес­ цам, дзе ара­ва чар­на­ску­рых га­ла­ва­рэ­заў з клi­паў аме­ры­кан­скiх рэ­пе­раў маг­ла ста­яць з бе­лым ля пры­лаў­ка, шум­на га­ва­рыць i вы­бi­раць сшыт­кi, лi­ней­кi, па­пкi, руч­кi-ка­рэк­та­ры, алоў­кi. У апош­нi дзень пер­ша­га тыд­ня Даг па­ра­iў нам лег­чы спаць як ма­га паз­ней, бо на­ступ­ны ты­дзень мы па­чы­на­лi ву­чыц­ца з 5 ве­ча­ра да 5 ран­ку. Ка­лi вы­хо­дзi­лi з кла­са, я за­ўва­жыў пла­кат, яко­га ра­ней не бы­ло. На сi­нiм фо­не яс­не­лi сло­вы: У жыц­ця адзiн кi­ру­нак, i ён прос­та па кур­су! Дру­гi ты­дзень. Па­вод­ле школь­ных пра­вi­лаў, спiрт­ныя на­пiт­кi ў га­тэ­лi за­ба­ра­ня­лi­ся. I ка­лi ў ха­ла­дзiль­нi­ку зна­хо­дзi­лi бу­тэль­ку пi­ва, вы­ля­таў вон ад­ра­зу ўвесь па­ кой. Але прад­бач­лi­вы Коў­дзi ўсё за ўсiх пры­ду­маў, i ў той ве­чар, ка­лi нам трэ­ба бы­ло не спаць да глы­бо­кай но­чы, ён прый­шоў у наш па­кой з па­пя­ ро­вым па­ке­там, у якiм кож­на­му пры­нёс па ха­лод­най пляш­цы пi­ва. Са сло­ ва­мi: «Трэ­ба ж пас­ля та­ко­га тыд­ня i рас­сла­бiц­ца»— вы­цяг­нуў з-за па­зу­хi ча­ты­ры плас­ты­ка­выя шклян­кi з ла­га­ты­па­мi Ко­ка-Ко­ла, вы­лiў у шклян­кi ўсё з бу­тэ­лек, за­крыў на­крыў­ка­мi, уста­вiў тру­ба­чкi, а бу­тэль­кi за­нёс у ма­шы­ну. Вяр­нуў­ся i гуч­на, каб чу­лi су­се­дзi, ска­заў: — Ну, ка­лi пi­ва пiць нель­га, бу­дзем смак­таць яб­лыч­ны сок! Пер­шы дзень дру­го­га тыд­ня зноў па­чы­наў­ся з тэ­о­рыi ў ста­ро­га доб­ра­га Джы­мi. Ён па­каз­ваў нам вi­дэа­ро­лi­кi пра­вi­лаў бяс­пе­кi на да­ро­зе, як зна­хо­дзiць адзi­на пра­вiль­ныя ра­шэн­нi ў скла­да­ных i не­бяс­печ­ных сi­ту­а­цы­ях i iн­шае... Пас­ ля быў чар­го­вы нуд­ны дак­лад пра па­тра­ба­ван­нi кам­па­нii да ша­фё­раў. Паз­ней, каб раз­ба­вiць сон­ную ат­мас­фе­ру, ён пра­чы­таў нам дзве бай­кi, iлюст­ра­цыi да якiх пра­жэк­тар вы­свеч­ваў на сця­не. Ну, а ма­раль кож­най бай­кi па­вiн­ны бы­лi пры­ду­маць мы. Кры­ху дзiў­ныя бай­кi. Та­кiя мож­на па­чуць толь­кi ў Аме­ры­цы.

Пер­шая бай­ка Джы­мi

Ся­дзеў не­як у гу­шча­ры дры­му­ча­га ле­су ў шта­це Мi­чы­ган... (Ёсць хтоне­будзь з Мi­чы­ган? Ня­ма, ну, i лад­на)... на вер­ха­вi­не вей­му­та­вай са­сны гор­ды арол. Ся­дзеў i гроз­на ўгля­даў­ся ўда­леч. Рап­там чуе пiск­лi­вы го­лас знi­зу, пi­шчаў за­яц.

— Ча­го та­бе, за­яц, трэ­ба?— важ­на спы­таў арол.

— Мож­на за­пы­таць: ты ся­дзiш са­бе на су­ку i нi­чо­га не ро­бiш, прос­та лу­пiш во­чы ў не­ба. А я ўвесь час па ле­се на­шу­ся, як уга­рэ­лы, ня­ма ка­лi

122 на­ват за ву­хам па­ча­саць. Не­спра­вяд­лi­ва! Я так­са­ма ха­чу раз­ва­лiц­ца на су­ку i бiць бi­бi­кi.

— А хто та­бе за­ба­ра­няе?— ска­заў арол, на­ват не зiр­нуў­шы ўнiз.

— Што, дык мне мож­на так­са­ма? Ну, та­ды я па­лез, — ад­ка­заў за­яц... Доў­га ка­рас­каў­ся па са­сне, усе ла­пы аба­драў. Арол вы­ра­шыў не пса­ваць са­бе на­строй та­кiм нiк­чэм­ным вi­до­вi­шчам i па­ля­цеў. На­рэш­це за­яц да­лез да са­май ма­каў­кi, улад­ка­ваў­ся, ля­жыць са­бе, па­свiст­вае i ва­ру­шыць у рытм вя­лiз­ны­мi ву­ша­мi. I тут пырс­ну­ла кроў на га­лi­ны ма­гут­най са­сны. А гэ­та па ска­ле пад­нi­маў­ся па­ляў­нi­чы, уба­чыў на вер­ха­вi­не са­сны зай­ца i стрэ­лiў... Пер­шым пад­няў ру­ку Ры­кi. Ён ска­заў: — Я ду­маю: гэ­ты за­яц — ма­ла­ды кi­роў­ца, та­кi, як мы, арол — во­пыт­ны ша­фёр. I ка­лi мы на­зi­ра­ем, што ў во­пыт­на­га ар­ла ўсё вы­хо­дзiць доб­ра, зу­сiм не зна­чыць, што i ў нас атры­ма­ец­ца лёг­ка. Спрыт пры­хо­дзiць з во­ пы­там! Пер­шае, што мне прый­шло ў га­ла­ву, бы­ло: «Рож­дён­ный по­лзать, ле­тать не мо­жет», але я вы­ра­шыў не вы­сту­паць. Джы­мi пад­агу­лiў усе вы­каз­ван­нi: для кож­на­га но­ва­га эта­пу трэ­ба быць доб­ра пад­рых­та­ва­ным.

Дру­гая бай­ка Джы­мi

Ля­це­ла ма­лая птуш­ка зi­ма­ваць на поў­дзень. Доў­га збi­ра­ла­ся ў да­ро­гу, та­му вы­ле­це­ла поз­на. Ля­це­ла яна, ля­це­ла i за­мерз­ла, бе­да­ла­га, па да­ро­ зе. Упа­ла ў чыс­тае по­ле, ля­жыць i ду­мае: «Ну, усё, тут i смерць мая прый­ шла...» А за­мест смер­цi пра­хо­дзi­ла ка­ро­ва, па шчас­лi­вай вы­пад­ко­вас­цi, ляп­ну­ла яна прос­та на бед­ную птуш­ку, чым вы­ра­та­ва­ла ёй жыц­цё. Ля­жыць птуш­ка ў цёп­лай ка­ро­вi­най алад­цы i ду­мае: — Ой, як жа мне доб­ра, мяк­ка i цёп­ла! Ду­ша спя­вае! А ча­му б i са­праў­ды не за­пець? — i па­ча­ла шча­бя­таць сваю лю­бi­мую пес­ню. Ля­жыць i шча­бе­ча. А тут з рэч­кi праз по­ле iшоў га­лод­ны кот. Ры­бы не зла­вiў. Рап­там чуе шча­ бя­тан­не на­шай ге­ра­iн­ i, знай­шоў бед­ную птуш­ку, не па­грэ­ба­ваў i ка­ро­вя­чай алад­кай, з'еў. Тут ужо ўста­ла на­ша ба­бу­ля Бюр­гер Кiнг i ска­за­ла: — Тут усё прос­та: ка­лi ў ця­бе цэ­лая ку­ча праб­лем, а ты вы­ра­шы­ла толь­ кi ад­ну, — не спя­шай­ся це­шыц­ца. Вы­ра­шы ўсе, пас­ля ве­ся­лi­ся. Нех­та вы­крык­нуў: — Не ад­клад­вай на по­тым тое, што мож­на зра­бiць ця­пер!

I, вя­до­ма ж, не вы­тры­ваў Уiль­ям: — Ка­лi ты за­ля­цеў на гру­за­вi­ку ў кю­вет i з та­бой усё нар­маль­на, то тэ­ле­ фа­нуй не сва­ёй сяб­роў­цы, а ў СВIФТ.

проза123 Джы­мi ўсмiх­нуў­ся i па­пра­вiў: — У па­лi­цыю. Пер­шая спра­ва — заў­сё­ды тэ­ле­фа­ну­ем у па­лi­цыю. У кан­цы ўро­ка Ры­кi па­ды­шоў да Джы­мi i па­пра­сiў даць яму раз­дру­ка­ваць гэ­тыя бай­кi. Ён за­ха­цеў пра­чы­таць iх свай­му ма­лод­ша­му сы­ну. З на­ступ­на­га дня мы зноў бы­лi на на­шым аэ­ра­дро­ме. Ноч­чу ва­дзiць бы­ ло дрэн­на, жоў­тай лi­нii ў люс­тэр­ку не вiд­но, ко­ну­саў так­са­ма. Мно­гiя раз­да­ бы­лi лiх­та­ры­кi i па­ўстаў­ля­лi iх у кож­ны ко­нус. У пер­шы дзень нам па­каз­ва­лi, як ра­бiць поў­ную пра­вер­ку гру­за­вi­ка, i да эк­за­ме­ну трэ­ба бы­ло вы­ву­чыць на па­мяць наз­вы вась­мi­дзе­ся­цi дэ­та­ляў ма­шы­ны, па­ло­вы зна­чэн­ня якiх я не ве­даў на­ват па-рус­ку. Мно­гiя ба­чы­лi, што я раз­гу­бiў­ся ва ўсiх гэ­тых тэр­мi­нах, i амаль што кож­ны пра­па­ноў­ваў мне да­па­мо­гу. Я вы­браў Уiль­я­ ма, як бы­ло­га ме­ха­нi­ка. Ён мне пад­ра­бяз­на рас­тлу­ма­чыў, на­ват на­чар­цiў у сшыт­ку не­ка­то­рыя чар­ця­жы. У вы­нi­ку ча­го, я вы­ву­чыў усё гэ­та на па­мяць, як верш у шко­ле, каб упэў­не­ным быць на ўсе сто. За 12 га­дзiн ву­чо­бы ў нас бы­лi два пе­ра­пын­кi па 15 мi­нут i ад­на га­дзi­на на абед. У час пе­ра­пын­каў усе га­ва­ры­лi не­сцi­ха­на. Са­мы­мi па­пу­ляр­ны­мi тэ­ма­мi раз­мо­ваў бы­ла зброя, аме­ры­кан­скi фут­бол i цю­нiнг аў­та­ма­бi­ляў. Па пер­шых двух тэ­мах я не мог ска­заць аб­са­лют­на нi­чо­га. Пры­йшло­ся пад­тым­лi­ваць раз­мо­вы пра ма­шы­ны. Усе па­каз­ва­лi ад­ны дру­гiм фо­та з тэ­ле­фо­наў, апа­вя­да­ю­чы па­ра­лель­на, як яны пе­ра­ўтва­ра­лi ста­ры i да­бi­ты баць­каў пi­кап, якая «гу­ма» ў iх «ма­лень­кiх» i як пра­фе­сiй­на яны вы­ра­за­лi ар­кi, каб па­ста­вiць ка­лё­сы на не­каль­кi па­ме­раў боль­шыя. Усе ме­лi да­звол на­сiць зброю. Аса­бiс­та­га пiс­та­ле­та не бы­ло толь­кi ў мя­не i ў Пi­тэ­ра. Яны пра­хо­дзi­лi мi­ма, без за­дняй дум­кi за­да­ва­лi мне пы­тан­не: — О, Стэн, i ты тут? А ў ця­бе, да­рэ­чы, якая пуш­ка?

— Ня­ма ў мя­не нi­як­ ай пуш­кi!

— У сэн­се? — i тут уся iх сiс­тэ­ма све­ту раз­бу­ра­ла­ся прос­та на ва­чах...

— Ну, так, ня­ма, я на­ват у ру­ках яе не тры­маў...— спа­кой­на тлу­ма­чыў я. Яны не маг­лi зра­зу­мець, як мож­на не мець аса­бiс­тай зброi, i звы­чай­на iш­лi да­лей са сло­ва­мi: — Ну, гэ­та прос­та крэй­зi! З дру­го­га тыд­ня да нас да­лу­чы­лi­ся не­каль­кi ча­ла­век з па­пя­рэд­ня­га кла­ са, якiя не зда­лi свае пар­коў­кi, iм прый­шло­ся ўсё паў­та­раць. Ка­лi не зро­бiш гэ­та­га з дру­го­га ра­зу, ця­бе ад­праў­ля­юць да­моў, а гро­шы за на­ву­чан­не за­ пло­цiш сам. Су­ма да­во­лi сур'­ёз­ная. Бы­ла ся­род iх аф­ра­а­ме­ры­кан­ка Пэ­гi. Ёй у час ву­чо­бы споў­нi­ла­ся 50 га­доў. Вы­скок­ва­ю­чы з ка­бi­ны, яна пе­ла, тан­ца­ва­ла i гэ­тым пры­цяг­ва­ла на ся­бе ўва­гу. Ад­ной­чы ў абед Ха­сан, як звы­чай­на, аб­мяр­коў­ваў па­пу­ляр­ных са­ул-вы­ка­наў­цаў. I як толь­кi ў раз­мо­

124 ве пра­гу­ча­ла iмя Сэм Кук, з зад­нiх ра­доў па­чу­ла­ся «A Change is gonna come» (Пе­ра­ме­ны бу­дуць!). Спя­ва­ла Пэ­гi. А я аня­меў. Уiт­нi Х'ю­стан не ста­ я­ла по­бач. Для ўсiх аф­ра­ам ­ е­ры­кан­цаў — гэ­та iх гiмн Сва­бо­ды, у Са­ю­зе ў ча­сы пе­ра­бу­до­вы та­кой пес­няй бы­ла «Пе­ра­ме­наў» Вiк­та­ра Цоя. Толь­кi тут пе­ра­ме­наў не ча­ка­юць, яны ўпэў­не­ны, што пе­ра­ме­ны прый­дуць. Пес­ня з'я­вi­ла­ся ў 1964 го­дзе, i ста­ла сiм­ва­лам усiх ру­хаў у аба­ро­ну гра­ма­дзян­скiх пра­воў аф­ра­а­ме­ры­кан­цаў. Амаль кож­ны чар­на­ску­ры спя­вак гэ­тую пес­ню спя­ваў. Я слу­хаў яе ўпер­шы­ню. Му­сiць, пер­шыя ўра­жан­нi са­мыя моц­ныя, а мо­жа, ад не­ча­ка­нас­цi, — ка­лi знай­шоў пас­ля пес­ню ў iн­тэр­нэ­це, нi­хто так мя­не не здзi­вiў, як Пэ­гi. Яна вы­ка­на­ла пес­ню да кан­ца, у ся­рэ­дзi­не «вы­ступ­лен­ня» вы­ска­чы­ла на пар­ту, са сшыт­кам, скру­ча­ным, як мiк­ра­фон, па­ча­ла ска­каць. Ха­сан так­са­ ма пус­цiў­ся ў ско­кi, i ён лю­бiў гэ­ту пес­ню. Усе iн­струк­та­ры вый­шлi з офi­са. Гэ­та быў фу­рор. Пэ­гi ўжо раз­маў­ля­ла з не­кiм, а ава­цыi i свiст не сцi­ха­лi. На пе­ра­пы­н­ку iн­струк­тар Ке­нi ўвар­ваў­ся ў клас i па­пра­сiў хвi­лi­ну ўва­гi. Ён увесь трос­ся ад злос­цi. На пар­коў­цы ад­быў­ся абу­раль­ны вы­па­дак, iмя яко­му ра­сiзм. Да Ке­нi звяр­ну­ла­ся не­каль­кi вуч­няў з абу­рэн­нем, што ў шко­ ле ёсць ча­ла­век, якi вы­каз­вае ра­сiсц­кiя по­гля­ды. Ра­сiс­там ака­заў­ся му­жык га­доў са­ра­ка, бы­лы вай­ско­вец, яго ра­сiзм пра­яў­ляў­ся ў тым, што ў раз­мо­ве не­каль­кi ра­зоў ён паў­та­рыў сло­ва «нi­гер». Па­чуў­шы гэ­та, аф­ра­а­ме­ры­кан­ цы, не раз­бi­ра­лi­ся, у якiм кан­тэкс­це, — ад­ра­зу пай­шлi да Ке­нi.

— У на­шай шко­ле ня­ма ра­сiз­му, ка­лi ты ра­сiст, то або гэ­та ста­ран­на ха­вай, або збi­рай­ся да­моў. Я не бу­ду на­зы­ваць, хто гэ­та, ды ка­лi зноў паў­ то­рыц­ца, я за ся­бе не ру­ча­ю­ся! — раз­зла­ваў­ся Ке­нi, але хут­ка астыў. На­ рэш­це ска­заў жар­там: — Ра­сiзм — гэ­та зброя сла­бых. Усе ве­да­ец­ е пер­са­на­жа дзi­ця­чай кам­пу­ тар­най гуль­нi Ма­рыо? Мой ма­лод­шы сын у яе гуляе цэ­лы­мi дня­мi на­пра­ лёт. Дык вось, па­гля­дзi­це на Ма­рыо, гэ­та iталь­ян­скi сан­тэх­нiк, пры­ду­ма­ны япон­ца­мi, якi сва­бод­на раз­маў­ляе па-анг­лiй­ску, а вы­гля­дае, як мек­сi­ка­нец! Лад­на, пай­шлi ву­чыц­ца! Кан­чаў­ся дру­гi ты­дзень. Па­чы­на­ю­чы з се­ра­ды, мож­на бы­ло зда­ваць нар­ма­ты­вы, ка­лi ты ў са­бе ўпэў­не­ны. Я здаў у чац­вер, увесь апош­нi час мы ся­дзе­лi з Мак­сам у ма­iм бла­кiт­ным гру­за­вi­ку, нi­чо­га не ра­бi­лi. Ён рас­ каз­ваў пра Мек­сi­ку, я пра Бе­ла­русь. У пят­нi­цу ву­чо­ба па­чы­на­ла­ся не ў 5, а ў 12 га­дзiн дня. Нi­хто не вы­спаў­ся, усе ледзь ва­лак­лi свае но­гi па пля­цы. Гэ­та быў апош­нi дзень прак­ты­кi, якi пай­шоў на па­пя­ро­вую ва­ла­кi­ту. Ка­лi за­хо­дзi­лi ў аў­то­бус, ля­па­лi па пля­чы ста­ры­ну Да­га ў знак удзяч­нас­цi за на­ву­ку. У га­тэль пры­еха­лi ў 11 га­дзiн ве­ча­ра. Пры­ехаў Коў­дзi са сва­ёй спе­ цы­яль­най элект­рыч­най плiт­кай i па­чаў га­та­ваць у нас на кух­нi тра­ды­цый­

проза125 ныя аме­ры­кан­скiя стэй­кi. На не­каль­кi хвi­лiн за­мi­раў, па­праў­ляў сваю кеп­ку, ра­бiў сур'­ёз­ны вы­гляд i га­ва­рыў з пра­вiн­цый­ным ак­цэн­там: «Medium-rare onli!» (толь­кi ся­рэд­няй смаж­кi!). I зноў браў­ся за па­тэль­ню. Стэй­кi, яб­лыч­ны сок i да­рож­ны фальк­лор... Пас­ля аб­мень­ва­лi­ся тэ­ле­фо­на­мi элект­рон­най по­чты. У су­бо­ту быў апош­нi тэ­ар­ э­тыч­ны клас у Джы­мi. Амаль увесь час пi­са­лi тэс­ты. Трэ­ба бы­ло ўмець вы­зна­чыць па кар­це ад­лег­ласць па­мiж га­ра­да­мi, раз­лiч­ваць кi­ла­мет­раж, рас­ход па­лi­ва, час у да­ро­зе. У пер­шы дзень ву­чо­ бы ў нас бы­ло ча­ла­век трыц­цаць пяць, да апош­ня­га дня даб­ра­ла­ся толь­кi двац­цаць. У ча­ты­ры га­дзi­ны пры­еха­лi ў га­тэль, друж­на са­бра­лi­ся, па­еха­ лi на аў­та­вак­зал. Ус­хва­ля­ва­ныя, жар­та­ва­лi на­ват з Пi­тэ­рам. Еха­лi — хто на ты­дзень ад­па­чын­ку да­моў, хто ў тэр­мi­на­лы свай­го шта­та, дзе трэ­ба бы­ло яшчэ ты­дзень ву­чыц­ца, каб атры­маць пра­вы. А толь­кi пас­ля кож­ны атры­мае ма­шы­ну. З хва­ля­ван­нем ча­ка­лi гэ­та­га мо­ман­ту. Вя­лi­кай i шум­ най кам­па­нi­яй мы аку­пi­ра­ва­лi вак­зал. У Мак­са ўсе раз­мо­вы бы­лi пра Ке­лi. Ран­дэл сва­рыў­ся са сва­ёй сяб­роў­кай па тэ­ле­фо­не, Ры­кi на ха­ду скла­даў раз­вi­таль­ны рэп, Пэ­гi яму пад­пя­ва­ла. Пор­на цяг­нуў усiх у блi­жэй­шы стрып­ тыз-клуб, Ха­сан час­та­ваў мя­не пры­сма­ка­мi, а Пi­тэр маў­чаў. З кож­най га­дзi­ най лю­дзей за­ста­ва­ла­ся ме­ней. 801 клас пра­жыў два тыд­нi, ця­пер знi­каў у ве­лi­зар­най кра­iн­ е, па бяс­край­нiх да­ро­гах якой бу­дуць кру­цiць ба­ран­кi па на­чах яго вуч­нi. «Шэ­ры ган­чак» зваб­лi­ва шы­пеў на плат­фор­ме, а га­то­вая на­кi­нуць на мя­не сваю пят­лю да­ро­га здзек­лi­ва ўсмi­ха­ла­ся i шап­та­ла мне на ву­ха сляз­лi­выя рад­кi Та­цця­ны Аў­сi­ен­ка: стам­лё­на во­чы гля­дзяць у ноч, не спiць ша­фёр-даль­на­бой­шчык... Штур­ ха­ю­чы­ся ў чар­зе, я раз­вiт­ваў­ся з iмi. Аду­сюль чу­ваць бы­ло: — Крэй­зi, Бе­ла­рус!— на­стыр­ная да­ро­га не су­па­кой­ва­ла­ся: ...на­ша жыц­цё — ша­ша, ша­ша даў­жы­нёй у жыц­цё! За­хо­дзiў у аў­то­бус, зза­ду нех­та ска­заў: — Стэн, мы аба­вяз­ко­ва пе­ра­ся­чэм­ся на якiм-не­будзь трак-сто­пе. Праз год або праз га­доў пяць, мы су­стрэ­нем­ся, ста­ры­на. Не та­кая i вя­лi­кая гэ­та Аме­ры­ка!

Ля­вон Ва­ла­сюк па­эт, пра­за­iк, мас­так. Аў­тар збор­нi­каў вер­шаў «Блики дня» (1999), «Краски души» (2000), «Под зна­ком ­ Стрель­ца» (2001), «Ле­а­нi­ды» (2003), «Чыр­во­ная ­ ве­жа» (2004), «Поз­нiя сны» (2006), «Зна­кi на ва­лу­не» (2010); кнi­жак про­зы «Сцеж­кi да ся­дзi­бы» (2008), ­ «Вяр­тан­не Бе­рас­цей­скай Стра­лы» (2012). Лаў­рэ­ат ­ Бе­рас­цей­скай аб­лас­ной Мя­до­вай лi­та­ра­тур­най прэ­мii (2008). На­ра­дзiў­ся ў 1955 го­дзе ў вёс­цы Пес­цянь­кi ­ на Коб­рын­шчы­не. Жы­ве ў Брэс­це.

проза127

Дзве­ры ў ноч Я ся­дзеў на ве­ран­дзе спi­най да ад­чы­не­ных дзвя­рэй i ў нач­ной пра­ха­ло­ дзе пе­ра­бi­раў ста­рыя ча­со­пi­сы. Як рап­там ад­чуў, быц­цам нех­та гля­дзiць мне ў па­ты­лi­цу. Мне ха­це­ла­ся па­вяр­нуць га­ла­ву да дзвя­рэй, азiр­нуц­ца ў цем­ру. Але це­ ла не слу­ха­ла­ся. Яно ўсё роў­на як аня­ме­ла... Я ўсё больш ад­чу­ваў мля­васць. Спат­рэ­бi­ла­ся на­ма­ган­не во­лi, каб скi­ нуць яе i па­ва­ру­шыц­ца. Не­пра­бiў­ною сця­ной ста­я­ла за­гад­ка­вая цем­ра. Бы­ло цi­ха. Толь­кi ў не­бе да­лё­ка свя­цi­лi­ся кро­пач­кi зо­рак... Я ўзi­раў­ся ў ноч, i мне зда­ва­ла­ся, што нех­та ня­бач­ны гэ­так жа гля­дзiць на мя­не ад­туль, з гус­той, глы­бо­кай цем­ры. Нех­та не­зна­ё­мы, не­зра­зу­ме­лы, чу­жы... Вя­лi­кае, не­вя­до­мае НЕШ­ТА ўта­ро­пi­ла­ся ў мя­не, быц­цам раз­гляд­ва­ла з кас­мiч­най пра­сто­ры, вы­ву­ча­ла... Зор­кi мiг­це­лi, свя­цi­лi­ся. Па­воль­на плы­лi цi­шы­ня i во­дар мя­ты, што рас­ла ля пло­та. За­гад­ка­вая сi­не-фi­я­ле­та­вая лет­ня­яя ноч узi­ра­ла­ся ў ад­чы­не­ныя дзве­ ры, за якi­мi ся­дзеў я, збян­тэ­жа­ны, уз­бу­джа­ны не­ча­ка­най з'я­ваю... Жоў­ты ма­ты­лёк за­ля­цеў у па­кой, на­блi­зiў­ся да га­ра­ча­га шкла на­столь­ най лям­пы, па­ру­шыў цiшу шо­ла­хам сва­iх кры­лаў.

На ве­ран­дзе ста­ро­га до­ма Не­звы­чай­на свя­цi­лi­ся ка­ля­ро­выя шы­бi­ны на ве­ран­дзе ста­ро­га до­ма, ля яко­га я апы­нуў­ся не­ча­ка­на, за­блу­дзiў­шы ў ма­ла­зна­ё­мым ра­ё­не го­ра­ да. У свят­ле, што пра­бi­ва­ла­ся з ве­ран­ды, рап­там за­цвiў дзiў­ны сад. Чыр­во­ на-жоў­ты­мi агень­чы­ка­мi га­рэ­лi ру­жы, гла­ды­ёл­ у­сы, ма­кi... Фi­я­ле­та­выя, бла­ кiт­ныя, сi­нiя зва­ноч­кi быц­цам вы­звонь­ва­лi вя­чэр­нiя ка­ля­ро­выя ме­ло­дыi... Бе­лыя ра­мон­кi, як пер­шы не­ча­ка­ны снег, ды­ха­лi чыс­цi­нёй, за­пра­ша­лi на свя­та... Я ста­яў, за­ча­ра­ва­ны вi­до­вi­шчам... Ко­лер­нае ба­гац­це, бу­кет не­звы­ чай­ных пля­маў па­ла­нiў мя­не, за­ха­пiў... У дум­ках я ма­ля­ваў гэ­ты агром­ нiс­ты бу­кет кве­так на вя­лi­кiм па­лат­не. Як знай­сцi фар­бы, каб пе­ра­даць гэ­ты ко­лер? Гэ­тае ды­хан­не i свят­ло! Гэ­тую не­звы­чай­ную ме­ло­дыю гар­ мо­нii!

128

Тры­во­га Цэ­лы-ца­лют­кi дзень я не ба­чыў ЯЕ. I пад ве­чар ава­ло­да­ла мною не­ зра­зу­ме­лая, не­вы­каз­ная тры­во­га-ту­га. Ра­бi­ла­ся не­спа­кой­на на ду­шы ад не­да­рэ­чных ду­мак, якiя на­стой­лi­ва, як хо­лад за каў­нер ка­шу­лi, лез­лi ў га­ла­ву... Цi то рэў­насць за­крад­ва­ла­ся, як зло­дзей, цi то свет­лае па­чуц­цё пра­рас­ та­ла ў ду­шы. Я ду­маў пра ЯЕ. Я ка­заў ёй, што ра­ней, на па­чат­ку на­ша­га зна­ём­ства, ЯНА бы­ла вя­сё­ лая, жыц­ця­ра­дас­ная... А ця­пер?..

— Ра­ней я ма­ла ду­ма­ла пра неш­та сур'­ёз­на, — ад­ка­за­ла ЯНА мне. — А за­раз я ўсё бо­лей за­дум­ва­ю­ся пра тое, што ад­бы­ва­ец­ца на­во­кал мя­не. Я ха­чу ўдзель­нi­чаць у пе­ра­бу­до­ве гэ­та­га не­дас­ка­на­ла­га ася­род­дзя... I мне ста­но­вiц­ца тры­вож­на.

Сця­жын­ка ў жы­це Пас­ля не­пра­цяг­ла­га пры­пын­ку цяг­нiк па­воль­на па­чаў на­бi­раць ха­ду. Се­ дзя­чы ля акна, я ўзi­раў­ся ў зна­ём ­ ыя края­вi­ды, як бы пра­жы­ва­ючы на­ноў мi­ну­лае сваё жыц­цё, ус­па­мi­на­ю­чы свет­лыя днi дзя­цiн­ства... Па гэ­тай чы­гун­цы я ез­джу даў­но. Па­мя­таю яшчэ, як за­мест ця­пе­раш­ нiх элект­ра­цяг­нi­коў пус­ка­лi па­ру i дым па­ра­во­зы. Па на­ва­кол­лi та­ды раз­но­сiў­ся пах не­да­па­ле­на­га ву­га­лю. Гэ­та за­пом­нi­ла­ся на ўсё ас­тат­няе жыц­цё... За акном зле­ва цям­не­ла мо­ра зя­лё­на­га жы­та. Яго хва­лi пад­га­ня­лi­ся лёг­ кiм вет­ры­кам. Зда­ва­ла­ся, плы­веш па мо­ры, яко­му нi кан­ца, нi краю. Але ўда­ле­чы­нi жыт­нё­вае мо­ра аб­ры­ва­ла­ся цём­ным сi­лу­э­там дрэў i да­моў не­ вя­лi­кай вё­сач­кi. I што больш за ўсё ўраж­ва­ла — дык гэ­та ста­рая царк­ва, якая бя­ле­ла там, у да­ле­чы­нi. Яна пры­цяг­ва­ла ўва­гу да ся­бе ры­са­мi ня­кiд­ кай i ў той жа час ве­лiч­най ар­хi­тэк­ту­ры. Цяг­нiк па­сту­по­ва ад­да­ля­ўся ад стан­цыi ся­род по­ля. Я па­вяр­нуў га­ ла­ву кры­ху на­зад, бо па­ба­чыў, як праз жыт­нёва-пша­нiч­нае мо­ра ру­ха­ юц­ца ледзь пры­кмет­ныя дзве ча­ла­ве­чыя по­ста­цi: на­пе­ра­дзе жа­но­чая, а на не­ка­то­рым ад­да­лен­нi — муж­чын­ская. Яны iш­лi да вёс­кi, а праў­дзi­ вей ска­заць, дык сця­жын­ка праз жы­та вя­ла аку­рат ад чы­гун­кi да царк­ вы. Нех­та пер­шы пра­тап­таў тую сцеж­ку яшчэ па све­жа­ўза­ра­на­му по­лю. Жы­та рас­ло, цяг­ну­ла­ся да сон­ца, а лю­дзi кож­ны дзень ха­дзi­лi па гэ­тай

проза129 сцеж­цы, як па сва­ёй ха­це, не­су­чы да царк­вы не­ўсвя­дом­ле­ны са­мi­мi грэх... Не­як ад­ра­зу пры­пом­нi­ла­ся з дзя­цiн­ства: у пя­цi-шас­цi­га­до­вым уз­рос­це з су­сед­скай дзяў­чын­кай Аню­таю бя­жым праз жы­та да баць­коў на се­на­кос. А тыя, за­мест та­го, каб аб­ра­да­вац­ца нам, па­чы­на­юць ушчу­ваць, сур'­ёз­на, як да­рос­лых. У тым со­неч­ным дзя­цiн­стве мы бег­лi да по­ля, каб на­рваць на мя­жы сцiп­ лых, але вель­мi пры­го­жых ва­ло­шак i ра­мон­каў. Бы­ва­ла, што гу­ля­лi ў хо­ ван­кi, по­бач, у кус­тоўi. Але ў жы­та — анi­ко­лi.

Кныр Вi­цёк — мой даў­нi зна­ём ­ ы. Па аду­ка­цыi ён на­стаў­нiк, але апош­нiм ча­сам пра­цуе на ме­ха­нiч­ным за­вод­зе сле­са­рам. Так скла­ла­ся ў жыц­цi... Ча­ла­век ён ня­дрэн­ны, але ча­сам лю­бiць i чар­ку ўзяць пад доб­ры за­ку­сон, i па­лай­ да­чыць. Ад­ной­чы асен­нiм ве­ча­рам ён ня­бла­га па­ся­дзеў за вя­чэ­раю ў ад­на­клас­ нi­ка Мi­шы, якi слу­жыў афi­цэ­рам у ра­сей­скай ар­мii. А за­раз зна­хо­дзiў­ся на па­быў­цы ў сва­iх баць­коў, та­му i за­пра­сiў свай­го сяб­ра Вiць­ка па­ба­чыц­ца. Бы­ло што рас­ка­заць адзiн дру­го­му. Бы­ло што i вы­пiць... Ран­кам на на­ступ­ны дзень Вiць­ка бу­дзiў на пра­цу баць­ка (ма­цi зран­ку зай­ма­ла­ся па гас­па­дар­цы). Iван Сця­па­на­вiч — спа­кой­ны ста­лы муж­чы­на — не вель­мi лю­бiў, ка­лi сын вы­пi­ваў. Ды тут яшчэ як на лi­ха вяп­рук зла­маў пя­рэд­нюю на­гу. Мо та­му так зда­ры­ла­ся, што хлеў­чык быў цес­на­ва­ты, цi яшчэ з якой пры­чы­ны... Але ця­пер ён дзi­ка ве­ра­шчаў, i вы­хо­дзi­ла так, што трэ­ба бы­ло яго да­бi­ваць, каб не му­чыў­ся...

— Вi­цёк, уста­вай, па­ра на пра­цу збi­рац­ца, — туза­ю­чы за пля­чо, Iван Сця­па­на­вiч бу­дзiў сы­на. — Прый­дзеш на за­вод, ад­пра­сi­ся ў свай­го на­чаль­ нi­ка на сён­няш­нi дзень. Ска­жы, што по­тым ад­ро­бiш, ка­лi па­трэ­ба та­кая бу­ дзе. Усё роў­на сён­ня там з ця­бе тол­ку ма­ла. Бу­дзеш ду­маць толь­кi, як i дзе пад­ле­ка­вац­ца. А тут веп­ры­ка на­ша­га трэ­ба рэ­заць. Кны­ра­ваў, кны­ра­ваў, па­куль на­гу не зла­маў. Каб яго ваў­кi з'е­лi... — вы­ла­яў­ся баць­ка i пай­шоў на кух­ню, тры­ма­ю­чы пра­вую ру­ку на сэр­цы, якое апош­нiя днi не да­ва­ла спа­кою. Вi­цёк чу­хаў­ся, чу­хаў­ся, па­куль па­га­лiў­ся-па­мыў­ся. Не еў­шы, па­кро­чыў на за­вод, якi быў не­да­лё­ка ад ха­ты, праз дзве не­вя­лiч­кiя вул­кi на ўскрай­ ку го­ра­да. З хво­рай га­ла­вою, з пiў­на-вiн­ным пе­ра­га­рам па­ды­шоў Вi­цёк да свай­го май­стра Ва­сi­ля Ва­сiль­ев­ i­ча — пя­цi­дзе­ся­цi­га­до­ва­га не­вы­со­ка­га муж­чы­ны, ху­дар­ля­ва­га, з вуз­кай ба­род­каю i тон­кi­мi ву­са­мi. Але по­гляд у

130 май­стра быў су­ро­вы заўж­ды. Та­кiм на­ра­дзiў­ся. У рэд­кiх вы­пад­ках ён ску­па ўсмi­хаў­ся...

— Ва­сiль Ва­сiль­е­вiч, да­зволь­це сён­ня ўзяць ад­гул. Кныр наш на­гу зла­маў, ра­ве на ўсю Кi­еў­ку (ра­ён го­ра­да). Трэ­ба яго за­рэ­заць, аб­сма­лiць... Баць­ка вель­мi пра­сiў да­па­маг­чы, бо ня­ма бо­лей ка­му ды i пры­хва­рэў кры­ху, — слёз­ на па­пра­сiў Вi­цёк, ста­ра­ючы­ся не гля­дзець у во­чы свай­му «шэ­фу». Май­стар ад­ра­зу не зра­зу­меў — цi яго­ны пад­на­ча­ле­ны шут­куе, цi ўсур'­ ёз га­во­рыць. Змор­шчыў­ся ад моц­на­га пе­ра­га­ру Вiць­ка, пра­ца­дзiў скрозь зу­бы: — Ця­бе са­мо­га за­раз, як та­го кны­ра, аб­сма­лiць трэ­ба... Ва­сiль Ва­сiль­ев­ iч мах­нуў ру­кою з вы­гля­дам без­на­дзей­нас­цi i па­кро­чыў прэч ад пе­ра­ля­ка­на­га Вiць­ка... Паў­дня ха­дзiў за iм Вi­цёк, па­куль ад­пра­сiў­ ся. Але бы­ло поз­на: до­ма па­ны­лы баць­ка яшчэ ў па­ро­зе па­ка­заў яму на дзве­ры — маў­ляў, iдзi гу­ляй, лай­дак, вяп­рук сам дай­шоў...

Жаў­рук Ма­лень­кi шэ­рань­кi ка­мя­чок-жаў­рук у ма­ёй да­ло­нi. Пту­ша­ня, якое яшчэ не на­ву­чы­ла­ся як след лё­таць. Без­да­па­мож­ны, без­аба­рон­ны жаў­ру­чок за­ блу­дзiў на дзе­да­вым по­лi ў буль­бя­ных ра­зо­рах. А да­рос­лы птах па­вiс над по­лем, рас­ся­ка­ю­чы па­вет­ра тры­вож­ным го­ ла­сам, быц­цам б'е ў зва­ны спа­ло­ха­ны­мi кры­ла­мi, про­ся­чы да­па­мо­гi для сва­ёй ма­лень­кай пту­шач­кi. Доб­рая ру­ка ча­ла­ве­ка кла­дзе пту­ша­ня на зям­лю пад зя­лё­нае буль­бя­ нi­шча. Жаў­ру­чок iмк­лi­ва ўспырх­вае, ла­по­ча сва­i­мi яшчэ ня­ду­жы­мi крыл­ ца­мi. Бя­жы, ха­вай­ся, ра­туй­ся, пту­ша­ня! Вы­рас­тай у вя­сё­ла­га звон­ка­га­ло­са­га пта­ха, ах­вя­руй для лю­дзей жыц­це­сцвяр­джаль­ны свой го­лас кож­ным днём ка­рот­ка­га пту­шы­на­га ве­ку...

Сад Мы пад'­яз­джа­ем на ма­шы­не да кал­гас­на­га са­ду. Вя­лi­кi пры­го­жы сад раз­мяс­цiў­ся зле­ва ад да­ро­гi, сва­бод­на, нi­бы кi­ну­ты ў тра­ву ка­пя­люш во­ ла­та. Са­ду ды­ха­ла­ся лёг­ка. I, па­да­ло­ся, шчад­ры­нi яго не бы­ло мя­жы. Ду­ма­ла­ ся ў той мо­мант, што ўсе свае на­быт­кi ён, як доб­ры ча­ла­век, ад­дае лю­дзям з пры­ем­наю ўсмеш­каю на тва­ры.

проза131 Спра­ва ад да­ро­гi на ня­ўда­ла пе­ра­ара­най зям­лi, па­кры­тай зя­лё­най тра­вою i квет­ка­мi, не­вя­лiч­кi­мi куп­ка­мi рас­лi кар­чы бэ­зу i ла­зы. Дзе-нi­ дзе ля­жа­лi вя­лi­кiя ка­мя­нi-ва­лу­ны, маўк­лi­ва ста­я­лi не­каль­кi пла­до­вых дрэў...

— Што гэ­та? — спы­таў я ў дзядзь­кi Ва­л о­д зi, з якiм ехаў по­б ач у «ЗiЛ­Ку».

— Ра­ней тут бы­ла вёс­ка. Нем­цы ў 1943 го­дзе спа­лi­лi яе... — ад­ка­заў сум­на па­жы­лы ша­фёр, на­су­нуў­шы сваю за­шмаль­ца­ва­ную кеп­ку нi­жэй на во­чы. На iм­гнен­не ста­ла не­вы­нос­на цi­ха. Так, што хоць лоп­нi. Цi­шы­ня ня­бач­на сцiс­ну­ла з усiх ба­коў мя­не... Iн­шы­мi ва­чы­ма па­чаў гля­дзець я на гэ­тыя рап­ там па­цям­не­лыя тра­вы i квет­кi, на кар­чы, ка­мя­нi i дрэ­вы...

I рап­там у со­неч­най вы­шы­нi за­звi­неў го­лас жаў­ру­ка. З дзядзь­кам Ва­ ло­дзем ад­на­ча­со­ва пад­ня­лi во­чы i пры­цiх­лi, услу­хоў­ва­ю­чы­ся ў гэ­тую цi­ шы­ню, у гэ­ты го­лас ма­лень­кай птуш­кi, на­ша­га мi­ла­га зва­ноч­ка, — птуш­кi мiр­на­га лет­ня­га дня...

Су­сед Лет­нiм ран­кам зай­шоў да мя­не су­сед Iван, пя­цi­дзе­ся­цi­га­до­вы ху­дар­ля­вы муж­чы­на, бес­пра­цоў­ны ўжо не пер­шы год. Асноў­ны яго за­ня­так — збi­ран­ не па­рож­нiх бу­тэ­лек, ры­бал­ка на на­ва­коль­ных ва­да­ёмах. Ад па­ста­ян­на­га п'ян­ства i не­да­ядан­ня ён стаў па­доб­ны на вы­су­ша­на­га шчу­па­ка. I толь­кi свет­лыя ва­ла­сы на га­ла­ве i бла­кiт­ныя во­чы на­па­мi­на­лi пра бы­лую муж­ чын­скую пры­ваб­насць...

Iван пры­сеў ля ка­ло­дзе­жа на ме­та­лiч­ную тру­бу, за­ку­рыў. Пас­ля ўча­раш­ няй моц­най вы­пiў­кi яго му­чы­ла сма­га. Iва­ну ха­це­ла­ся па­хмя­лiц­ца, але не бы­ло гро­шай. Я яму «ле­ка­рам» не стаў, пра­па­на­ваў ва­ды. На­пiў­шы­ся, су­сед вы­цер ру­ка­вом ка­шу­лi вус­ны i зноў пры­сеў на тру­бу ля ка­ло­дзе­жа. На не­ка­то­ры час яму, вi­даць, ста­ла ле­пей, бо ён кi­нуў­ся ва ўспа­мi­ны. Яму за­ха­це­ла­ся вы­га­ва­рыц­ца, пад­няць ха­ця б раз­мо­ваю свой дрэн­ны на­строй. Iван апа­вя­даў мне, як яго­ная ма­цi жыц­ця свай­го не па­ шка­да­ва­ла, каб на­ра­дзiць яго. Яна ве­да­ла, што не бу­дзе жыць пас­ля ро­ даў, але пай­шла на тое, каб на­ра­дзiць дзi­ця...

— Ве­да­ла б яна, ка­го на­ра­дзi­ла, — га­ва­рыў Iван, вы­цi­ра­ю­чы ўспа­це­лы лоб, — п'ян­то­са i...

I я зра­зу­меў, што му­чы­ла су­се­да ўвесь час, як цяж­ка яму, не­вы­нос­на ад дум­кi, што ма­цi па­мер­ла дзе­ля яго, каб жыў ён, яе сын, яе дзi­ця... На­ступ­ным ра­зам ён зноў бу­дзе га­ва­рыць пра гэ­та, бо ба­лiць.

132

Гу­сi Я брыў па па­лай лiс­то­це, на­паў­ня­ючы гру­дзi па­ха­мi асен­ня­га ле­су, ка­лi рап­там па­чуў уга­ры зна­ём ­ ыя жур­бот­ныя гу­кi... У iх ад­чу­ва­ла­ся не­зра­зу­ме­лая жа­но­чая тры­во­га, ха­пат­лi­васць... Я ўваж­лi­ва ўзi­раў­ся ў не­ба... Ля­це­лi гу­сi... За­ча­ра­ва­ны па­лё­там пту­шак, я слу­хаў iх га­ла­сы i зу­сiм за­быў­ся пра гры­ бы. Сум­ны на­строй гу­сей па­чаў пе­ра­да­вац­ца i мне. Я спа­сцi­гаў iх пту­шы­ны на­строй... Рас­ста­ван­не з род­ны­мi мяс­цi­на­мi... Рас­ста­ван­не, маж­лi­ва, для не­ка­то­рых на­заўж­ды... Я па­зi­раў на гу­сей, якiя ад­да­ля­лi­ся ўсё больш i больш, i мне ха­це­ла­ся пры­пы­нiць, за­тры­маць iх па­лёт, па­кi­нуць пту­шак на род­най зям­лi, у род­ ным не­бе... Без гу­сей бу­дзе ня­ўтуль­на i сi­рат­лi­ва рэч­кам, лу­гам, ба­ло­там. Га­ла­сы пту­шак сцiх­лi. Яны рас­та­лi ў ня­бес­ных пра­сто­рах... Я ўта­ро­пiў­ся ў зям­лю, пра­цяг­ваў шу­каць гры­бы, а тры­вож­ныя па-жа­но­ ча­му га­ла­сы гу­сей гу­ча­лi i гу­ча­лi ўва мне...

Вось так i жы­вем За­вi­та­ла да цёт­кi Воль­кi зям­ляч­ка — пен­сi­я­нер­ка Сце­ша, ху­дар­ля­вая вы­со­кая жан­чы­на, якая жы­ве не­па­да­лё­ку. Яна заў­сё­ды ў спры­яль­нае на­двор'е ез­дзiць на ро­ва­ры. Так спраў­ней. За дзень шмат ку­ды мож­на па­спець. Звыч­ка... Вось ця­пер пры­еха­ла аб­га­ва­рыць апош­нiя на­вi­ны ра­ён­на­га га­рад­ка. Па­вi­та­ла­ся з Воль­кай, па­ча­ла ка­заць пра Ган­ну, якой учо­ра пры­вез­ла з ма­га­зi­на бо­хан хле­ба. Ган­на шу­ка­ла, шу­ка­ла гро­шы, каб раз­лi­чыц­ца за бо­хан, ды так i не знай­шла. I, рас­чыр­ва­неў­шы­ся ад по­шу­каў, па­ча­ла скар­дзiц­ца на дрэн­нае жыц­цё, на зло­дзе­яў, якiя яе аба­кра­лi: — Вой, нi­як не на­шкра­бу! Усе гро­шы, му­сiць, дач­ка з сы­нам па­за­бi­ра­лi. Як па­лу­чу пен­сiю, дык пры­едуць, абя­руць (абое жы­вуць у ад­ным го­ра­дзе), нi­чо­га не за­ста­ец­ца, — жа­лi­ла­ся Ган­на, вы­цi­ра­ла слё­зы раж­ком хуст­кi пад ва­чы­ма, шмор­га­ла тон­кiм но­сам.

— А як жа ты жы­веш?

— Ды вось так i жы­ву, як усе лю­дзi...

— Ну дык i я жы­ву толь­кi на ад­ну пен­сiю. Сын не хо­ча пра­ца­ваць. Як я та­бе за­дар­ма хлеб ма­гу пры­но­сiць? Сце­ша ўсё ж не ста­ла на­хо­дзiць гро­шай. Пад­ня­ла­ся i вый­шла ў двор. Се­ла на свой ро­вар i па­еха­ла да­до­му...

проза133 — А што ў яе ўзяць мож­на?!. — пы­та­ец­ца Воль­ка, ка­лi Сце­ша скон­чы­ла.

— Яна мне га­ва­ры­ла, што ўсё па­дзя­лi­ла па­мiж дзець­мi, па­ад­да­ва­ла ўсе каш­тоў­ныя рэ­чы. Па­кi­ну­ла са­бе толь­кi са­мае не­аб­ход­нае. Што ў яе ўзяць ця­пер? Быў адзi­ны ка­нёк драў­ля­ны на стра­се ха­ты, дык i той згнiў i зва­лiў­ ся ў га­род­чык... Вось так i жы­ве...

Цып­ры­ян­ Ка­мiль Нор­вiд Во­сен­ню 2011 го­да мi­ну­ла ­ 190 год з дня на­ра­джэн­ня ­ поль­ска­га кла­сi­ка Цып­ры­я­на Ка­мi­ля Нор­вi­да (1821 — 1883), iмя яко­га ўва­хо­дзiць у ма­гут­ную трой­ку най­буй­ней­шых паэ­таў Поль­шчы. Амаль усё сваё ­ жыц­цё гэ­ты вы­дат­ны па­эт, дра­ма­тург i мас­так пра­вёў­ у эмiг­ра­цыi, да якой яго зму­сi­лi па­лi­тыч­ныя аб­ста­вi­ны аку­па­ва­най i па­дзе­ле­най на част­кi ра­дзi­мы. Адзi­но­кi, стом­ле­ны быц­цём па­эт па­мёр ў жаб­рац­кiм пры­тул­ку для поль­скiх эмiг­ран­таў на ўскра­i­не Па­ры­жа. Праз усё жыц­цё Нор­вiд за­ста­ваў­ся ад­да­ным па­тры­ё­там свай­го краю, глы­бо­кiм бо­лем i не­па­ко­ем за лёс яко­га ­ пра­сяк­ну­ты амаль кож­ны ра­док яго паэ­зii. Ня­гле­дзя­чы на не­ад­ступ­ныя цяж­ка­сцi лё­су, Нор­вiд пра­нёс ­ не­па­хiс­ную ве­ру ў свет­лую бу­ду­чы­ню свай­го краю ­ i ча­ла­ве­ка. Тво­ры Нор­вi­да i за­раз за­ста­юц­ца над­звы­чай ак­ту­аль­ны­мi i па­пу­ляр­ны­мi. I, хут­чэй за ўсё, нi­ко­лi ­ не стра­цяць сва­ёй жыц­ця­здоль­нас­цi: на­столь­кi ­ ма­гут­ным, на­ва­тар­скiм i ўсе­аб­дым­ным бы­ло сло­ва ­ паэ­та. У Бе­ла­ру­сi Нор­вiд пе­ра­кла­даў­ся толь­кi ад­ной­чы, два дзе­ся­цi­год­дзi та­му, але iмя i сло­ва гэ­та­га ­ лi­та­ра­тур­на­га ге­нiя су­сед­няй, не­ка­лi бра­тэр­скай ­ дзяр­жа­вы, па роз­ных пры­чы­нах за­ста­ец­ца амаль ­ не­вя­до­мым.

пераклады137

Ус­ход i За­хад Пес­ня аб зям­лi на­шай 1

Et aux horizons, l'on verra qui a meilleur droit — Jeanne d'Arc

Апош­няй пла­хi дзе ўстае дзян­нi­ца, Там сён­ня дом мой — там мая ста­лi­ца, Там го­рад мой. З ус­хо­ду — ашу­кан­ства i цям­но­та, Бi­зун цi пер­нiк — так цi йнакш ба­ло­та, Мор, яд i гной. На за­хад — цем­ра­шаль­ства i рас­ко­ша, Фар­маль­насць праў­ды i ад­ное — гро­шы, А пы­ха пых! На поў­нач — Ус­ход i За­хад у злу­чэн­нi, На поўд­нi — без­на­дзей­насць i су­мнен­нi З-за злос­цi злых!

2 Та­му я му­шу ў гле­бу тва­рам па­сцi, Каб пра­ня­слi­ся го­ры­чы й на­па­сцi Па ва­ла­сах. Цi маю ру­кi дага­ры я ўзнес­цi Да кож­най зор­кi, што блу­кае дзесь­цi, Нi­бы я сам. Не чуць, якой ах­вя­рай на вул­ка­не Зра­бiў­ся я, што хут­ка ўжо не ста­не Слёз i кры­вi!... Цi ве­даць, што агонь той мяне спа­лiць, цi шлях асве­цiць, цi па­мкну­ся да­лей: Дзе я — дзе вы...

138 3 Ка­лi не згi­неш сам, i я не згi­ну, Мя­не спат­ка­еш — дур­ня Сла­вя­нi­на — За­хо­дзе — ты!... Та­бе ж, Ус­ход, пры­зна­чу дзень-су­стрэ­чы, Ка­лi ўжо цал­кам ро­зум твой зня­ве­чыць Дык­тат лух­ты. А Поў­дзень пляс­каць мне ў да­ло­нi пра­гне; Да Поў­на­чы глу­хой уво­гу­ле не цяг­не.

I ўста­ну я. Бра­тэр­ства лю­дзям дам, ка­лi пра­сох­нуць слё­зы, Бо ве­дае, што ёсць i што ня­се па­гро­зу Ду­ша мая.

Ве­лiч 1 Ве­да­еш, хто ёсць в я л i к i м? — хвi­лi­ну, Па­слу­хай мя­не, Ве­лiч не толь­кi мiж тых, хто за­гi­нуў, Не толь­кi ў тру­не.

2 Вя­лi­кiм ёсць той, ка­му да­стат­ко­ва Ча­ло па­хi­лiць, Так, каб без дзi­ды й шчы­та кан­чат­ко­ва Бiт­ву спы­нiць.

3 Не стаў­шы нi­жэй­шым, ён Зайз­драсць па­нi­зiў, А Зайз­драсць сла­вай Ля­цiць i спы­няе яму зна­кi к р ы ж а — Га­ло­сiць: «М а л а!»

пераклады139 4 I брэ­ша са­бе, як бра­ха­ла спа­чат­ку, Ка­лi ён з уз­ды­хам Прый­мае i сла­вы й ня­сла­вы п я ч а т к у Сум­лен­на i цi­ха.

5 Лю­дзi та­му га­на­рац­ца ад ве­ды — З простай пры­чы­ны, Што не за­ўва­жаць у све­це iх сле­ду Аж да спа­чы­ну.

6 Гэтак мядз­ведзь, што за­кап­вае мя­са, Каб вы­рыць по­тым. Ды тое ў Сi­бi­ры, не ра­зум­ней ча­сам Бы­вае ў Еў­ро­пе.

Дух Ада­ма i скан­дал 1

Resurrexit, sicut dixit

Вось ён, той са­мы, яко­га ад­на Ў кас­цё­ла пра­дон­нi чар­не­ла тру­на, Уваск­рэс у Сло­ве...

2 I «ка­ха­ем­ся» крык­нуў пры смер­цi, Гань­бу схаваўшы, па­вер­це, Глыбака ў сэрцы!

3 Але ж адкрыўся най­перш Маг­да­ле­не, Бо­гу па­доб­ны, падобны агменю I багавер­ны.

140 4 I пілігрымам на Эмас iду­чым Ён запавет свой жыццёвы агучыў: Лаўр — гэ­та цер­нi...

Во­сень О — цер­нi ле­пей зно­сiць — i з ах­во­тай На дзi­ды йсцi, Чым у ба­ло­це тлець, к а л i с а с л ё з б а л о т а, I то ў жыц­цi... Вя­сёл­кай хай за­па­ляць не­ба дзiў­най Па леп­шы свет. Ха­руг­ва­мi хай вер­нуц­ца з на­вi­най На ўвесь парт­рэт. Бо — цер­нi ле­пей зно­сiць — i з ах­во­тай На дзi­ды йсцi, Чым у ба­ло­це тлець, к а л i с а с л ё з б а л о т а, I то ў жыц­цi...

Аў­тар не­вя­до­мы Тры спе­ва­кi, што ўзрост i вы­гляд ме­лi роз­ны, Да вог­нi­шча ка­чэў­нi­каў прый­шлi ра­шу­ча Спя­ваў пра сла­ву пер­шы — го­лас меў ня­гроз­ны — I помс­ту пры­га­даў, што ў по­зiр­ку блiс­ку­чым, Пра сi­лу пеў, што з ду­ха глы­бi­нi зда­бы­та I зброя мо­жа быць той сi­лай на­ват збi­та... Ды пес­ню абы­яка­ва пры­няў ад­ра­зу За вог­нi­шчам на­род i по­тым моц­на, хцi­ва, З за­па­лам, мна­газ­нач­на, сказ да ска­зу, Па­чаў над ёй глу­мiц­ца — цi ж то дзi­ва? — Што i спя­вак сам знiк, бы здань якая.

пераклады141 Ус­пом­нi­лi ка­лi, што ёсць дру­гi, ды не ўця­кае — Ад­ра­зу той спя­ваць па­чаў; але па пер­шым Яшчэ гу­ча­ла рэ­ха тых ня­зграб­ных вер­шаў.

I рва­ны­мi рад­ка­мi за­цяг­нуў, i ўба­чыў, Што пры­йдзец­ца, па­доб­на, ла­дзiць эс­та­фе­ту, Па тым, што той не змог, цi не за­зна­чыў; Пра мэ­ту, пра па­вiн­насць спеў, пра лёс су­све­ту... Па­вiн­насць?... Мэ­ты?... Над­та за­ча­пi­ла гэ­та, Што слу­ха­чы аж за­трас­лi­ся ад iм­пэ­ту I ад­хiс­ну­лi­ся; а той на iн­шай но­це Па­чаў мур­чэць-бур­чэць, як кот у сло­це, I сцi­шыў спеў свой так, што пры­кан­цы I ён i пес­ня тая знiк­лi, як зай­цы!... За­стаў­ся трэ­цi, свед­ка двух абран­цаў лё­су: На­стро­iў­шы па­во­лi стру­ны — вы­гнуў лi­ру I ўзнёс­ся ў да­леч, уз­вiў­ся да ня­бё­саў, Дзе воль­насць... ...каб ужо не пры­ля­таць з эфi­ру...

Тры строф­кi Не зне­ва­жай, што ра­нiў, цi па­ра­ню, Бо са­сту­пiў Та­бе на мi­ляў мност­ва; I па­ха­ваў свае я слё­зы ў Акi­я­не, Зра­бiў з iх вост­раў!...

I не м я р к у й, як на­ву­чы­лi ў све­це Свя­тых па­чуц­цяў с в е т л ы я А т э л ы — I не к а ж ы, што не дасягнеш мэ­ты — Будзь на пла­не­це!...

I д у м а й — на­ват, як мя­не не ста­не, Тру­на пры­мае толь­кi прах, не бо­лей — Та­му ка­жы... што вы­жыць быў не ў ста­не: Так ме­ней бо­лю...

142

На смерць паэ­зii (Эле­гiя) Яна па­мёр­ла!... цi ж ця­жэй хаў­ту­рам Бы­ваць? Як ха­ваць пры­га­жосць той асо­бы? Па­мёр­ла яна ад жах­лi­вай хва­ро­бы, Г р а ш ы м а за­вец­ца, ш т о н е д з я ў б у ц ь і к у р ы. Раз'­ела ёй тая хва­ро­ба вант­ро­бы, Ля лож­ка яе я стаю i па ску­ры Паў­зе ха­ла­док i сля­за зноў зля­це­ла, Цi тое, што гас­не, ёсць дух, аль­бо це­ла? Паэ­зiя ж, блед­ныя, кво­лыя ру­кi Да шы­бы пад­но­ся­чы, знак мне да­ла, С в я т л о п р ы ц я м н i ц ь, б о в я с н ы з в а к н а г у к i пя­куць б ы х л у с н я, б ы н а с м е ш к а свят­ла. Я ўба­чыў на ёй, ледзь­ве зно­ся­чы му­кi, Цень зна­ку, цi ра­ну, па­куль не сышла...

I быў смут­ны я i смут­ней не бы­ваю, Бо мо­гiл­кi маю, дзе квет­ку зры­ваю. Па­мёр­ла (Паэ­зiя), Ве­лiч, Кра­са, Не­па­яд­на­ных двух сфе­раў жы­вi­ца, Мо­ра па­чуц­цяў i кроп­ля-ра­са, Тая кня­гi­ня i пра­цаў­нi­ца — Цал­кам вы­ключ­ная i на­ша ўся, У не­бе га­луб­ка i ў iм блiс­ка­вi­ца... Бо тыя, ка­му ямы рыць — ра­мяст­во, Iдуць ужо нi­шчыць яе ха­раст­во! З тых дзён у ад­веч­ным маў­чан­ня кас­цё­ле, За­сы­па­ным па­мя­цi зыб­кiм пяс­ком, Пра­хо­джу i нi­шчу дом тых, чыя ро­ля На мо­гiл­ках веч­ным слу­жыць бат­ра­ком. П а к у л ь н е п а к л i ч у ц ь i х д у м к i з н я в о л i, Я клi­чу гром з не­ба, каб бiў у iх дом. Ка­лi ж ня­ма ў сэр­цах агню ва­шых, лю­дзi, Увер­се яго блiс­ка­вi­ца абу­дзiць.

Iў­ры, 1877 [1870]

Пе­ра­клад з поль­скай мо­вы Паў­ла На­доль­ска­га

Але­на Свеч­нi­ка­ва куль­ту­ро­лаг, па­эт­ка, кры­тык, пе­ра­клад­чык, бард.­ Кан­ды­дат куль­ту­ра­ло­гii. Аў­тар кнi­гi вер­шаў ­ «Сло­ва»(2009). Удзель­нiк i лаў­рэ­ат шмат­лi­кiх­ фес­ты­ва­ляў аў­тар­скай пес­нi. На­ра­дзi­ла­ся ў 1973 го­дзе ­ ў Маск­ве. Жы­ве ў Мiн­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 147

Ча­ла­вец­тва на фо­не веч­нас­цi,­ або­ Ар­хе­ты­пiч­ны пей­заж З ча­соў ба­я­наў i скаль­даў па­эт ад­чу­ваў сваю вы­бра­насць: ён быў ру­па­ рам ча­роў­на­га сло­ва, лоц­ма­нам у мо­ры звыш­на­ту­раль­на­га. Яшчэ ў Ста­ра­жыт­ным Егiп­це лю­дзi ўша­ноў­ва­лi бо­га Пта­ха, якi ства­рыў свет са свай­го Сло­ва: на­зва­ныя бо­гам-твор­цам жы­вё­лы i лю­дзi зна­хо­дзi­лi плоць, хра­мы i га­ра­ды ма­тэ­ры­я­лi­зоў­ва­лi­ся, ра­мёст­вы i мас­тац­твы з'яў­ля­ лi­ся. Бог-дэ­мi­ург, якi ства­рае сло­вам, аса­цы­iр­ а­ваў­ся з Iс­цi­най. У еў­ра­пей­скай тра­ды­цыi па­эт мог су­мя­шчаць функ­цыi ча­раў­нi­ка i спе­ва­ ка: так, па­эт-пес­ня­пе­вец Вяй­ня­мёй­нен, ге­рой фiн­ска­га эпа­су «Ка­ля­ва­ла», па сут­нас­цi з'яў­ля­ец­ца бос­кiм ге­ро­ем (ён звыш­на­ту­раль­на­га, бос­ка­га па­хо­ джан­ня), i яго сло­ва ва­ло­дае ма­гiч­най сi­лай, мае ўла­ду над пры­ро­дай. Паэ­зii, пес­нi — на­огул рыт­мi­за­ва­на­му тэкс­ту — на­да­ва­ла­ся асаб­лi­вае зна­чэн­не: як ста­год­дзя­мi за­хоў­ва­ла­ся па­мяць пра зда­быц­цё ўмен­ня рас­ паль­ваць агонь i апра­цоў­ваць збож­жа (гэ­тыя на­вы­кi лi­чы­лi­ся Бо­жы­мi да­ра­ мi), так ты­ся­ча­год­дзя­мi (!) за­хоў­ва­ла­ся тра­пят­кое стаў­лен­не да паэ­тыч­на­га сло­ва. У мi­фах ад­люст­ра­ва­на гэ­та па­ша­на: бiб­лей­скi Да­вiд мог су­па­кой­ ваць на­ват злых ду­хаў, гра­ю­чы на гус­лях, спе­вы i дэк­ла­ма­цыя Ар­фея ска­ ра­лi люд­скiя сэр­цы, за­ча­роў­ва­лi на­ват жы­вёл, дрэ­вы i ска­лы; гус­ляр Сад­ ко пад­па­рад­ка­ваў са­бе мар­ско­га ца­ра, а зна­чыць, са­му мар­скую сты­хiю. Паэ­ту-прад­ра­каль­нi­ку-ша­ма­ну, як лi­чы­ла­ся, вя­до­ма мi­ну­лае i бу­ду­чае, усё, што ад­бы­ва­ец­ца ў све­це жы­вых i ў све­це мёрт­вых. Гэ­та шмат­вя­ко­вая тра­ды­цыя ра­зу­мен­ня паэ­тыч­на­га сло­ва не спы­нi­ла­ся i ў Но­вы час. У ХIХ—ХХ стст. агонь «Бос­ка­га сло­ва» нес­лi ра­ман­ты­кi, сiм­ ва­лiс­ты, акме­iс­ты (не вы­пад­ко­ва Г. Ахма­та­ва на­зы­ва­ла паэ­зiю «свя­тым ра­мяст­вом»). Мас­тац­кае сло­ва ўяў­ля­ла­ся як пра­рыў у iн­шую рэ­аль­насць, маг­чы­масць да­кра­нан­ня да та­ям­нiц Су­све­ту. Па­эт-сiм­ва­лiст ад­чу­ваў ся­ бе па­ся­рэд­нi­кам, уз­на­га­ро­джа­ным пра­роц­кiм да­рам: ён «чы­таў» па­слан­ не быц­ця i «пе­ра­кла­даў» яго на мо­ву ча­ла­ве­чую. Свет як му­зы­ка, свет як верш... пра гэ­та пi­саў сiм­ва­лiст К. Баль­монт, па­пя­рэдж­ва­ю­чы iдэю пост­ма­ дэр­нiс­таў пра свет-тэкст. Вод­гу­кi гэ­та­га сiм­ва­лiсц­ка­га све­та­ра­зу­мен­ня i све­та­ад­чу­ван­ня за­ха­ва­лi­ ся ў на­шай тэкс­та­цэнт­рыч­най куль­ту­ры. Ча­ла­вец­тва на фо­не веч­нас­цi... До­ля паэ­та — iн­тэр­прэ­та­цыя гэ­тай сi­ту­ а­цыi. У рам­ках мi­фа­ла­гiч­най свя­до­мас­цi i мi­фа­па­э­тыч­най пра­сто­ры гэ­тая за­да­ча не ста­рэе i за­ста­ец­ца кан­чат­ко­ва ня­вы­ра­ша­най: у нас ёсць маг­чы­

148 масць азна­ё­мiц­ца толь­кi з чар­го­вай iн­тэр­прэ­та­цы­яй са­мых га­лоў­ных пы­ тан­няў — пра сэнс жыц­ця, пра ча­ла­ве­ка i пра Бо­га. У да­дзе­ным вы­пад­ку —­ па­гля­дзець на рэ­аль­насць скрозь прыз­му бе­ла­рус­ка­га тэкс­ту. У но­вую кнi­гу Мi­ко­лы Кас­цю­ке­вi­ча «Ко­ле­ры» ўвай­шлi тво­ры, на­пi­са­ныя на пра­ця­гу блi­зу двац­ца­цi га­доў. Гэ­та пра­за­iч­ныя i паэ­тыч­ныя тэкс­ты, роз­ ныя i па аб'­ёме, i па ўзроў­нi. Па­лiт­ра аў­та­ра раз­на­стай­ная: у збор­нi­ку ёсць тра­ды­цый­ныя вер­шы i вер­лiб­ры, фан­тас­тыч­ныя апа­вя­дан­нi i раз­ва­жан­нi аў­та­ра i на­ват фраг­мен­ты гу­та­рак, мi­ма­ходзь па­чу­тых на ву­лi­цах. Па­коль­кi дэ­та­лё­вы агляд усiх тво­раў аў­та­ра пры­вёў бы да па­ве­лi­чэн­ня ар­ты­ку­ла да аб'­ёма са­мой кнi­гi, на­шай за­да­чай ста­не ана­лiз абра­ных тво­ раў, у пры­ват­нас­цi, тых, чый мас­тац­кi свет су­ты­ка­ец­ца са све­там ар­хе­ты­ пiч­на­га, тых, у якiх за­кра­ну­ты эк­зiс­тэн­цы­яль­ныя пы­тан­нi. Пра­за­iч­ная паэ­ма «Ла­гу­на» — асаб­лi­вы твор, якi мае ад­мыс­ло­вую важ­ насць для са­мо­га аў­та­ра: гэ­та сiм­бi­ёз аў­тар­ска­га крэ­да, твор­ча­га ма­нi­фес­ та i мiс­тыч­на­га ба­чан­ня. Наз­ва тво­ра ад­сы­лае да воб­ра­за вод­най сты­хii, якая тра­ды­цый­на аса­цы­ i­ру­ец­ца з жыц­цём, жа­но­чым па­чат­кам, ад­ра­джэн­нем. Ва­да — гэ­та i бяз­меж­ ны Акi­ян «на краю зям­лi», i во­ды веч­най ра­кi (Ле­ты, Стык­са, Ахе­ро­на, вог­нен­ най Сма­ро­дзi­ны), якая ад­дзя­ляе свет жы­вых ад све­ту мёрт­вых, i шу­мер­скае мi­фiч­нае мо­ра смер­цi, на бе­ра­зе яко­га ся­дзiць ба­гi­ня Сi­ду­ры i тлу­ма­чыць Гiль­га­ме­шу, у чым сэнс жыц­ця, i ва­да ку­пе­лi ў Элеў­сiн­скiх мiс­тэ­ры­ях, апус­ кан­не ў якую сiм­ва­лi­за­ва­ла но­вае на­ра­джэн­не. Вод­ная роў­нядзь як ме­ды­я­ тар па­мiж жыц­цём i смер­цю, па­мiж жы­вы­мi i па­мер­лы­мi, мi­фа­ла­ге­ма, част­ка най­ста­ра­жыт­най вы­явы све­ту, ство­ра­най за­доў­га да та­го як шмат­вя­ко­выя ванд­ра­ван­нi i ня­ўмоль­ная ло­гi­ка раз­вiц­ця i ўсклад­нен­ня фор­маў пе­ра­тва­ры­ лi адзi­нае ча­ла­вец­тва ў раз'­яд­на­ныя пля­мё­ны i эт­на­сы. Та­кiм чы­нам, Ла­гу­на — гэ­та со­неч­ная роў­нядзь ва­ды, якая па­дзя­ляе цу­доў­ны свет дзя­цiн­ства i жорст­кi свет ста­лых. У гэ­тым сiм­ва­лiч­ным пей­ за­жы ёсць тры най­важ­ней­шыя аб'­ек­ты: Дом, Дрэ­ва, Ва­да. Дом (i на­огул увесь ло­кус ва­кол яго) — ува­саб­лен­не ўтуль­нас­цi, мат­чы­най лю­бо­вi, ча­ роў­най гар­мо­нii, аб якой свед­чыць не толь­кi агуль­ны тон апа­вя­дан­ня, але i сiм­во­лi­ка: так, со­неч­ны дыск ад­бi­ва­ец­ца ў ва­дзе, i бач­на, як гу­ля­юц­ца ў хо­ван­кi «два клуб­кi з за­ла­то­га агню i з ха­лод­на­га срэб­ра». Гэ­тая гар­мо­нiя агню i ва­ды, зо­ла­та i срэб­ра — адзiн­ства сiм­ва­лiч­ных су­праць­лег­лас­цяў. Дрэ­ва на бе­ра­зе Ла­гу­ны — бар'­ер, пе­ра­га­род­ка, якая ад­га­родж­вае iды­ лiч­ны «вяс­ко­вы» свет ад све­ту го­ра­да, не­бяс­печ­на­га, i на­ват смя­рот­на не­бяс­печ­на­га: бо ад­туль «нi­хто не вяр­таў­ся». Па­доб­най мя­жой з'яў­ля­юц­ ца i во­ды Ла­гу­ны: яны ад­лу­ча­юць жы­вых ад ня­бож­чы­каў. Пры­чым гэ­ты мiс­тыч­ны воб­раз мя­жы па­збаў­ле­на кан­крэт­нас­цi, iн­шы свет мож­на тлу­ ма­чыць i як iн­шую па­ра­лель­ную рэ­аль­насць, што, зрэш­ты, не ад­мя­няе яго звыш­на­ту­раль­нас­цi.

крытыка публіцыстыка эсэ 149 На бе­ра­зе Ла­гу­ны рас­це са­сна, якая ўзно­сiць свае скар­гi кос­ма­су, не­ахоп­ ная, «бяс­кон­ца вы­со­кая», та­кая, што тым, якiя за­лез­лi на яе вяр­шы­ню, «за­ брак­не жыц­ця дый па­вет­ра». Кас­мiч­ныя маш­та­бы ка­зач­на­га дрэ­ва-во­ла­та па­каз­ва­юць, што гэ­та хвоя — iпас­тась ве­лi­чэз­на­га Су­свет­на­га Дрэ­ва, чыя функ­цыя — пад­трым­лi­ваць су­вязь па­мiж хта­нiч­ным, зям­ным/ча­ла­ве­чым i ня­ бес­ным све­там. Гэ­ты ста­ра­жыт­ны па­ган­скi воб­раз атрым­лi­вае спе­цы­фiч­ную афар­боў­ку ў паэ­ме: «...дрэ­ва гэ­тае, як iс­насць ве­ры, як хрыс­цi­ян­ства: яно тры­мае вет­ра­зi ў акi­я­не жыц­ця. Уго­ру зiр­неш — да­стае да не­ба, пры­ту­лiш­ся — ад­чу­еш то­кi пад­зем­ных со­каў... Мож­на! Мож­на-та­кi ка­рас­кац­ца на не­ба, цi за­бi­ва­ю­чы кру­кi пра­фе­сii ў ска­лу, цi аб­вя­заў­шы­ся вя­роў­ка­мi са­ма­ах­вяр­нас­цi. Але да кан­ца iс­цi i... знiк­нуць. Бо апус­цiц­ца ня­ма як ужо». Як ба­чым, гэ­та вер­ ты­каль «жыц­ця-смер­цi», шлях у не­ба (да Бо­га), да­ро­га ў адзiн ка­нец. Са­сна — вер­ты­каль хра­на­то­пу паэ­мы (вось «зям­ля-не­ба», «ча­ла­векБог»). Па га­ры­зан­та­лi раз­мяс­цi­ла­ся ла­гу­на — па слоў­нi­ка­вым вы­зна­чэн­нi, «за­лiў», «ва­да­ём з мар­ской ва­дой». Яе сiм­ва­лiч­нае зна­чэн­не ад­кры­ва­ец­ ца ад­ра­зу: Ла­гу­на — «ус­кра­ек ня­бы­ту», «кра­i­на сноў i па­мер­лых». Яна, як Цар­ства Ня­бес­нае, увай­сцi ў якое мо­гуць толь­кi дзе­цi: «Да­рос­лым нель­га на­ват цi­ка­вiц­ца i па­глыб­ляц­ца, бо ўто­пяц­ца. Ад­туль нi­хто не вяр­таў­ся...». Гэ­ты воб­раз атрым­лi­вае да­дат­ко­вую афар­боў­ку, ад­люст­роў­ва­ю­чы бе­ла­ рус­кую на­цы­я­наль­ную спе­цы­фi­ку, бо бе­раг Ла­гу­ны — гэ­та не толь­кi мiс­тыч­ ная мя­жа iн­ша­све­ту, гэ­та «род­ны бе­раг», «род­ная зям­ля», поў­най су­праць­ лег­лас­цю якой ста­но­вiц­ца... го­рад. У го­ра­дзе «...так­са­ма бы­ло жыц­цё, але ней­кае пры­ду­ма­нае i ня­шчы­рае. Бо нель­га ад­ры­вац­ца ад род­на­га бе­ра­гу. Хто ўцёк ту­ды, у го­рад — пра­цу­юць, мi­ту­сяц­ца, пас­ля вяр­та­юц­ца па­ста­рэ­ лы­мi, без сi­лаў. Усе, хто ады­хо­дзiць i страч­вае бе­раг, ста­рэ­юць. (...) Хто па­кi­дае бе­раг — знi­кае без сле­ду. I на­заўж­ды». Ча­му го­рад аса­цы­i­ру­ец­ца з ня­шчы­рым, не­са­праўд­ным жыц­цём? Спра­ва ў тым, што ў бе­ла­рус­кай куль­ту­ры шмат ста­год­дзяў iс­нуе спе­цы­фiч­ны воб­ раз го­ра­да: Го­рад як знак, эт­на­куль­тур­ны ар­хе­тып, за­сна­ва­ны на бi­нар­най апа­зi­цыi «пры­ро­да-куль­ту­ра» i ад­па­вед­ных ёй па­ра­ле­лях «iра­цы­я­наль­наера­цы­я­наль­нае», «ве­ра-атэ­iзм», «ня­шчас­це-шчас­це». Гэ­та зна­чыць, го­рад, га­рад­ская куль­ту­ра, цы­вi­лi­за­цыя ра­зу­ме­юц­ца ме­на­вi­та ў не­га­тыў­ным клю­ чы, аса­цы­i­ру­юц­ца з бяз­вер'­ем, гi­пер­тра­фi­ра­ва­най ра­цы­я­наль­нас­цю, не­ бяс­пе­кай i смер­цю. Ге­не­тыч­на воб­раз Го­ра­да ўзы­хо­дзiць да бiб­лей­ска­га «грэш­на­га го­ра­да» (пер­шы го­рад на Зям­лi, якi, па­вод­ле То­ры, па­бу­да­ва­ны бра­та­за­бой­цам Ка­i­ нам, го­рад Ва­вi­лон, го­рад з Апа­ка­лiп­сi­су Св.Яна Ба­га­сло­ва); iс­нуе i свец­кая тра­ды­цыя асэн­са­ван­ня го­ра­да. Last but not least ра­ман­тызм ХIХ ст. уно­сiць сваё ўкла­дан­не ў ра­зу­мен­не ўрба­нiз­му: у той час по­шу­каў «за­ла­то­га ста­ год­дзя» ва ўлас­ным да­урба­нiс­тыч­ным мi­ну­лым асу­джа­юц­ца i ра­цы­я­на­лiзм (асвет­нiц­ка­га ты­пу), i го­рад, i тэх­нi­ка, у про­цi­ва­гу якiм вы­соў­ва­юц­ца як га­

150 лоў­ныя каш­тоў­нас­цi па­чуц­цё, пры­ро­да i прос­ты лад жыц­ця. Го­рад ста­но­ вiц­ца зна­кам ня­во­лi, ула­ды ба­гац­ця i не­на­ту­раль­на­га, стан­дар­ты­за­ва­на­га, амаль аў­та­ма­тыч­на­га жыц­ця. Гэ­та зна­чыць, го­рад пер­са­нi­фi­куе ме­ха­нiч­ ную бяз­душ­ную цы­вi­лi­за­цыю. Пры­чы­най не­га­тыў­на­га стаў­лен­ня да го­ра­да ста­но­вяц­ца пра­цэ­сы дэ­ хрыс­цi­я­нi­за­цыi, якiя ў свой час па­ска­ра­лi­ся i ўзмац­ня­лi­ся ме­на­вi­та ў га­ ра­дах; па­гро­зы эка­ла­гiч­най сiс­тэ­ме, якiя нес­лi iн­дуст­ры­яль­ныя га­ра­ды, дэ­фар­ма­цыi тра­ды­цый­на­га ўкла­ду жыц­ця, якiя не­па­збеж­на ад­бы­ва­лi­ся ў по­бы­це ўча­раш­ня­га се­ля­нi­на, ця­пе­раш­ня­га пра­ле­та­рыя-га­ра­джа­нi­на. Ка­лi на За­ха­дзе ад­ным з бач­ных ан­ты­ўрба­нiс­таў быў Ж.-Ж.Ру­со, то ў ай­ чын­най куль­ту­ры на ан­ты­урба­нiс­тыч­ных па­зi­цы­ях ста­яў фi­ло­саф-ма­ра­лiст Ю. Да­ма­неў­скi (ка­нец ХVI — пер­шая па­ло­ва ХVII ст.). Фi­ло­саф быў пе­ра­ ка­на­ны, што го­рад не­бяс­печ­ны i на­гад­вае Са­дом: там збi­ра­юц­ца дзёрз­кiя прад­пры­маль­ныя лю­дзi су­мнiў­ных па­во­дзiн, там рас­ко­ша i не­пры­стой­ныя за­ба­вы, там менш ша­ну­юць Бо­га, чым у вёс­цы [1, с. 60]. Прай­шло 400 га­ доў з ча­соў, якiя вы­клi­ка­лi на­ра­кан­не Ю. Да­ма­неў­ска­га, а воз i ця­пер там. Не­як так па­вя­ло­ся лi­чыць, што толь­кi ў вёс­цы, у ад­роз­нен­не ад «раз­ бэ­шча­на­га» го­ра­да, маг­чы­мыя са­праўд­нае жыц­цё i шчы­рыя па­чуц­цi (гэ­та дум­ка пер­ма­нент­на рэ­пра­ду­ку­ец­ца i на­бы­ла ха­рак­тар «ад­лi­та­га ў брон­зе» стэ­рэа­ты­пу). Не­га­тыў­нае стаў­лен­не да го­ра­да ад­люст­ра­ва­на i ў бе­ла­рус­ кiм фальк­ло­ры, i ў бе­ла­рус­кай мас­тац­кай лi­та­ра­ту­ры: на пра­ця­гу ХIХ ст. i на­па­чат­ку ХХ ст. се­ля­нiн уяў­ляў са­бою вы­со­ка­ма­раль­на­га i амаль адзi­ на нар­маль­на­га ча­ла­ве­ка, прад­стаў­нi­кi iн­шых са­слоў­яў лi­чы­лi­ся ад­хi­лен­ ня­мi ад нор­мы; ха­рак­тэр­на для фальк­лор­най свя­до­мас­цi i пе­ра­ка­нан­не ў адзiн­стве ча­ла­ве­ка (се­ля­нi­на) i пры­ро­ды (ад­зна­чым, iлю­зор­нае адзiн­ства, та­му што ча­ла­век аграр­на­га гра­мад­ства заў­сё­ды дзей­нi­чае як спа­жы­вец пры­род­ных рэ­сур­саў, i ме­на­вi­та зем­ля­роб­ства знi­шча­ла як урад­лi­вы слой гле­бы, так i кi­ла­мет­ры ля­соў на пла­не­це). Го­рад, эка­на­мiч­ная ня­роў­насць, дзяр­жаў­ная ўла­да ў шэ­ра­гу бе­ла­рус­кiх ка­зак тлу­ма­чац­ца як «пса­ван­не» ўста­ля­ва­най Бо­гам нор­мы [2, с. 192]. Воб­раз се­ля­нi­на як ча­ла­ве­ка iс­на­га ва­ло­даў ро­зу­ма­мi бе­ла­рус­кiх дэ­ма­кра­таў i дзея­чаў куль­ту­ры: Ф. Ба­гу­шэ­вi­ ча, Ян­кi Ку­па­лы, Яку­ба Ко­ла­са i iнш. У ХХ ст. у СССР не­га­тыў­ны воб­раз го­ра­да фар­мi­ра­ваў­ся ў спе­цы­фiч­ных iдэа­ла­гiч­ных рам­ках: урба­нiзм лi­чыў­ ся ўпад­нiц­кай куль­ту­рай, iс­на­ва­ла ра­зу­мен­не ўрба­нi­за­цыi як ня­стрым­на­га пра­цэ­су пе­ра­тва­рэн­ня га­ра­доў у па­збаў­ле­ныя чыс­та­га па­вет­ра, зе­ля­нi­ны i сон­ца ме­га­по­лi­сы [3, с. 76]. Вi­да­воч­на, iдэа­лi­за­цыя сель­ска­га жыц­ця ад­бы­ ва­ла­ся на­ўзда­гон знi­ко­мым рэа­лi­ям сель­ска­га жыц­ця. У бе­ла­рус­кай ан­ты­ўто­пii (гэ­та рэд­кi для бе­ла­рус­кай куль­ту­ры жанр, чый роск­вiт прый­шоў­ся на апош­нiя тры дзе­ся­цi­год­дзi; ба­гац­цi бе­ла­рус­кай ан­ты­ ўто­пii толь­кi па­чы­на­юць ад­кры­ва­цца) вы­лу­ча­ец­ца ан­ты­ўрба­нiс­тыч­нае кры­ло (тво­ры В.Гi­ге­вi­ча, Ю.Стан­ке­вi­ча i iнш.). Пры­чым ха­рак­тэр­ны на­бор каш­тоў­

крытыка публіцыстыка эсэ 151 нас­цяў i контр-каш­тоў­нас­цяў ан­ты­ўрба­нiс­тыч­ных тво­раў су­па­дае з ак­сi­я­ла­гiч­ ным на­бо­рам у тэкс­тах пiсь­мен­нi­каў-вяс­коў­цаў (прад­стаў­нi­коў лi­та­ра­тур­най плы­нi са­вец­кай про­зы 60-х — 80-х гг. ХХ ст. «ся­лян­ска­га рэа­лiз­му» цi «вяс­ко­ вай про­зы»). Го­рад без­ду­хоў­ны — вёс­ка ду­хоў­ная, «у ёй iс­цiн­нае жыц­цё», а «се­ля­нiн — адзi­ны iс­ны прад­стаў­нiк на­ро­да i нось­бiт iдэа­лаў» [4, з. 417]. Гэ­ тыя па­тры­яр­халь­ныя каш­тоў­нас­цi, якiя аба­ра­ня­юц­ца i пра­па­ган­ду­юц­ца пiсь­ мен­нi­ка­мi-вяс­коў­ца­мi, бы­лi пад­хоп­ле­ны бе­ла­рус­кi­мi ан­ты­ўта­пiс­та­мi. Ад­зна­чу ма­ла­за­ўва­жа­ны факт: М. Кас­цю­ке­вiч ува­хо­дзiць у лiк аў­та­раў ан­ты­ўто­пiй, на яго ан­ты­ўта­пiч­нае апа­вя­дан­не «Ме­га­по­лiс Бха­га­вад-гi­та» (1993) мы так­са­ма звер­нем ува­гу ў да­дзе­ным ар­ты­ку­ле. Та­кiм чы­нам, воб­раз го­ра­да ў паэ­ме паэ­та ар­га­нiч­на ўбу­доў­ва­ец­ца ў бе­ ла­рус­кую лi­та­ра­тур­ную тра­ды­цыю. Паэ­ма М. Кас­цю­ке­вi­ча «Ла­гу­на» грун­ту­ец­ца на ар­хе­ты­пiч­ных клю­ча­вых воб­ра­зах (Су­свет­нае Дрэ­ва, ва­да/во­зе­ра смер­цi), на ар­хе­ты­пiч­ных бi­нар­ ных апа­зi­цы­ях (не­ба i зям­ля, жы­выя i мёрт­выя, го­рад як пра­сто­ра смер­цi i род­ная зям­ля (ха­та, iды­лiч­ны ху­тар) як пра­сто­ра жыц­ця). У паэ­ме з'яў­ля­ ец­ца яшчэ адзiн важ­ны бе­ла­рус­кi эт­на­куль­тур­ны ар­хе­тып — Музы­ка. На мой по­гляд, Му­зы­ка i Пес­ня — эт­на­куль­тур­ныя ар­хе­ты­пы, воб­ра­зы, якiя ў бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры злу­ча­юц­ца з тэ­май лё­су ге­роя i на­ро­да, якi пер­са­нi­фi­куе ге­рой. Так, на­прык­лад, у пры­па­вес­цi Ва­сi­ля Бы­ка­ва «Му­зы­ка» ме­ло­дыя гу­чыць як клiч прод­каў, вы­яў­ля­ец­ца як неш­та сак­раль­нае, што злу­чае з Ра­дзi­май; гэ­та рэ­квi­ем па на­ро­дзе, гнеў i го­ра Зям­лi. Улiч­ва­ю­чы ко­ла­саў­скае ра­зу­мен­не му­зы­кi (у паэ­ме «Сы­мон-му­зы­ка»), мож­на прый­сцi да вы­сно­вы, што Му­зы­ка аса­цы­i­ру­ец­ца з ду­шой бе­ла­рус­ка­га на­ро­да, гэ­та як бы пер­са­нi­фi­ка­цыя на­ро­да, яго ду­хоў­ная квiн­тэ­сен­цыя. Му­зы­ка мо­жа вы­сту­паць як му­за, як анi­ма (на­прык­лад, та­кi воб­раз Му­зы­кi ў ан­ты­ўто­пiiфан­тас­ма­го­рыi Ю. Фат­не­ва «Лад­дзя Ха­ро­на» (1998)). Для бе­ла­рус­ка­га эт­ на­куль­тур­на­га ар­хе­ты­па Му­зы­кi/Пес­нi ха­рак­тэр­ная су­вязь з ду­шой i лё­сам ге­роя (у пры­ват­нас­цi, гэ­та да­ты­чыц­ца ан­ты­ўта­пiч­ных тво­раў В. Бы­ка­ва, В. Гi­ге­вi­ча, Ю. Стан­ке­вi­ча). У паэ­ме М. Кас­цю­ке­вi­ча пес­ню спя­вае са­ма Ла­гу­на. Гэ­та го­лас ня­зве­ да­на­га, ваб­ны го­лас лё­су. Гэ­та ўя­ва, якая змя­няе жыц­цё. «Му­зы­ка, што вы­ва­роч­вае ду­шу, а сэр­ца пры­му­шае знi­бець, зня­чэў­ку ста­ла аг­нём, свят­ лом...», ге­рой сту­пiў у ва­ду ла­гу­ны, як iдуць на клiч сi­рэ­ны, ада­рваў­ся ад бе­ра­га, i за­быў­ся на ўсё, што па­кi­нуў за спi­ной, i «Жыц­цё пе­ра­ста­ла iс­на­ ваць». Сон, ява, аса­ло­да, боль... Як усё ар­хе­ты­пiч­нае, гэ­тае апi­сан­не пе­ ра­хо­ду з жыц­ця ў ней­кi iн­шы та­ям­нi­чы стан па­кi­дае ўра­жан­не праў­дзi­ва­га, аса­бiс­та пе­ра­жы­та­га. «Ла­гу­на» — гэ­та спро­ба пе­ра­ка­заць не­вы­моў­нае i не­пе­ра­кла­даль­нае. На­пе­ра­дзе, на лi­нii лё­су — пес­ня ма­цi, як iз­ноў маг­чы­ мае шчас­це, i вы­ра­та­валь­ная Аль­фа-Аме­га, якая да­руе не­па­збеж­ны па­кут­ лi­ва-скла­да­ны вы­бар кож­на­му ча­ла­ве­ку.

152 За­доў­га да з'яў­лен­ня паэ­мы «Ла­гу­на» (2008 г.) М. Кас­цю­ке­вiч на­пi­саў ан­ты­ўто­пiю «Ме­га­по­лiс Бха­га­вад-гi­та», якая бы­ла апуб­лi­ка­ва­на ў ча­со­пi­се «Пер­ша­цвет» у 1993 го­дзе. Клю­ча­выя для твор­час­цi аў­та­ра тэ­мы пры­сут­ нi­ча­лi ўжо ў гэ­тым апа­вя­дан­нi: тэ­ма адзi­но­ты, тэ­ма бяз­вер'я, бес­сэн­соў­нас­ цi жыц­ця, не­су­стрэ­та­га ка­хан­ня. У но­вай кнi­зе аў­тар да­даў не­ка­то­рыя пад­ ра­бяз­нас­цi ў апа­вя­дан­не, i гэ­та не псуе тво­ра, але мож­на ска­заць, што ў пер­ша­па­чат­ко­вым ва­ры­ян­це ан­ты­ўто­пiя паў­стае асаб­лi­ва ла­ка­нiч­най, гэ­та да­ты­чыц­ца, га­лоў­ным чы­нам, сiм­во­лi­кi ко­ле­ру (так ко­рат­ка i ёмiс­та мо­жа пi­ саць толь­кi па­эт!): у пер­шым ва­ры­ян­це свет Ме­га­по­лi­са ахра­ма­тыч­ны, мёрт­ вы, у iм ёсць толь­кi бе­лы, шэ­ры i чор­ны ко­ле­ры. Гэ­та свет без ко­ле­ру i без ка­хан­ня. Тут «Нi­хто нi­чым не цi­ка­вiц­ца, нi­ко­му нi­хто i нi­што не па­трэб­на». Ан­ты­ўта­пiч­ны су­свет з ба­га­тай га­май не­га­тыў­ных ха­рак­та­рыс­тык кан­цэнт­ ру­ец­ца ў го­ра­дзе, гэ­та зна­чыць эт­на­куль­тур­ны ар­хе­тып Го­ра­да за­хоў­вае сваю спе­цы­фi­ку, пра якую га­ва­ры­ла­ся ра­ней. У фан­тас­тыч­ным апа­вя­дан­нi апiс­ва­ец­ца бу­ду­чы­ня, у якiм па­нуе ад­на рэ­лi­гiя — iн­ду­iзм. «Веч­ная рэ­лi­гiя», сло­ва Крыш­ны, i та­кая без­аба­рон­ная пост­хрыс­цi­ян­ская i пост­iс­лам­ская Зям­ ля пад асты­ва­ю­чым Сон­цам... Iн­ду­iзм ро­бiц­цца згуб­ным для на­сель­нiц­тва Ме­га­по­лi­са, якое, у над­зеi на зда­быц­цё нiр­ва­ны, рых­ту­ец­ца да смер­цi. Го­рад на­гад­вае ўва­саб­лен­не каш­мар­ных сноў тэх­на­фо­ба: «Там, за тры­ва­лы­мi сце­ на­мi, на гэ­так зва­най ву­лi­цы, анi ка­лi­ва не за­ста­ло­ся жы­во­га. Толь­кi поў­за­лi рэ­дчас па­чвар­ныя ма­шы­ны-аў­та­ма­ты, ссоў­ва­ю­чы з да­ро­гi ў ра­зяў­ле­ныя па­ шчы рэ­чы­ва­во­да ўсё, з чым не мог су­ла­даць злос­ны i на­стыр­ныя ве­цер. (...)

I ка­лi ты не хо­чаш стаць па­жыў­ным рэ­чы­вам для та­кiх бе­да­коў, як i сам, дык ся­дзi i нi­ку­ды не вы­соў­вай­ся...». Гэ­та го­рад-паст­ка, ла­бi­рынт ву­лiц без на­ зваў i ну­ма­ра­цыi. Го­рад «жах­лi­ва-ра­зум­ных ма­шын» лi­та­раль­на пе­ра­мол­вае лю­дзей. Тыя за­бяс­пе­ча­ны ўнi­вер­саль­ным жыл­лём i ўнi­вер­саль­най ежай (як ма­тэ­ры­яль­най, так i ду­хоў­най), але ну­да па чымс­ьцi на­заўж­ды стра­ча­ным не ад­пус­кае... Жыц­цё як ча­кан­не смер­цi, жыц­цё — не­мы крык. Ро­лю лё­су ўзя­лi на ся­бе ме­ха­нiз­мы, вы­зна­ча­ю­чы, ка­му да­вя­дзец­ца пе­ра­жыць вiр­ту­аль­ную су­стрэ­чу (па­ра­зу­мец­ца ва­чы­ма) — су­стрэ­чу праз не­пе­ра­адоль­ную мя­жу ма­ нi­то­ра. Ар­хе­ты­пiч­ная па­ра — Ён i Яна — «Ма­ла­дыя, яшчэ поў­ныя не­рас­тра­ ча­най сi­лы, з ад­чу­ван­нем на­ка­на­ва­на­га кан­ца i з бяс­кон­цай пра­гай жыц­ця, усе­па­глы­наль­най, ня­знi­шча­най анi­я­кi­мi, на­ват най­праў­дзi­вей­шы­мi, iдэ­я­мi...». У чар­го­вы раз аў­тар су­праць­пас­таў­ляе сэр­ца i ро­зум, iдэю i жыц­цё. Ёсць i спе­цы­фiч­ная бi­нар­ная апа­зi­цыя: «да­бро» i «зло», якой ад­па­вя­дае па­ра «мi­ ну­лае» (хрыс­цi­ян­ства) — «су­час­насць» (iн­ду­iзм). Мi­ну­лае аса­цы­i­ру­ец­ца з жыц­цём, су­час­нае i бу­ду­чы­ня — са смер­цю. На­тхняль­нi­цай бун­ту ге­роя су­ праць ака­лiч­нас­цяў («бунт» — гэ­та аба­вяз­ко­вы ма­тыў ан­ты­ўто­пii) вы­сту­пае жан­чы­на— та­ям­нi­чая не­зна­ём­ка, анi­ма-ду­ша, ко­ле­ры-ат­ры­бу­ты якой ка­жуць пра жыц­цё, пры­ро­ду i Бо­га (гэ­та зя­лё­ны i за­ла­ты). Ге­рой вы­хо­дзiць на по­шу­кi ка­ха­най... але ўсё да­рэм­на.

крытыка публіцыстыка эсэ 153 Ге­рой, якi ледзь вы­ра­та­ваў­ся ад па­глы­наль­ных ме­ха­нiз­маў, ра­зу­мее прос­ тую, але за­поз­не­ную праў­ду: «...смер­цi хо­чац­ца толь­кi та­ды, ка­лi ты адзiн. Ка­лi нi­ко­му, апроч ся­бе са­мо­га, ты не па­трэ­бен. А ка­лi лю­бiш i ця­бе так­са­ма лю­бяць, ка­лi да ця­бе цяг­нец­ца i ча­кае жы­вая цёп­лая ду­ша, па­доб­ная да тва­ ёй, дык за жыц­це трэ­ба зма­гац­ца. Да апош­ня­га...». Ка­хан­не пры­хо­дзiць, як Праў­да, i бес­сэн­соў­ныя мант­ры пе­ра­сы­ха­юць у гор­ле. Але гэ­тае ка­хан­не — сi­но­нiм стра­ты. Апош­нi муж­чы­на на Зям­лi ёсць пе­ра­пра­ца­ва­ныя ме­ха­нiз­ма­мi рэшт­кi апош­няй жан­чы­ны. Ант­ра­па­фа­гiя. Без­ча­ла­веч­ны свет. Асноў­ныя праб­ле­мы, якiя за­кра­на­юц­ца ў апа­вя­дан­нi, — во­ля i ня­во­ля, рэ­лi­гiй­ная ду­хоў­насць i са­праўд­ная ча­ла­ве­чая сут­насць. У ан­ты­ўто­пii да­ ве­дзе­ны да край­нас­цi тэн­дэн­цыi су­час­нас­цi, па­ка­за­ны: тэх­нiч­ны пра­грэс, якi вя­дзе да знi­шчэн­ня пры­ро­ды, i пры­ро­ды ча­ла­ве­ка ў тым лi­ку; дэ­гу­ма­нi­ за­цыя гра­мад­ства; рэ­лi­гiй­ная iдэа­ло­гiя, якая мае ма­нi­пу­ля­тыў­ны ха­рак­тар i за­бi­вае са­мую сут­насць ча­ла­ве­ка. У ан­ты­ўта­пiч­ным све­це цы­вi­лi­за­цыя атры­ма­ла Пi­ра­ву пе­ра­мо­гу над пры­ро­дай i дыя­нi­сiй­скiм па­чат­кам. Што гэ­ та? Аў­тар­ская фу­ту­ра­фо­бiя цi за­над­та праў­дзi­вы фу­ту­рап­раг­ноз? У гэ­тым апа­вя­дан­нi ма­тыў зо­ла­та як ал­хi­мiч­на­га зна­ка дас­ка­на­лас­цi мае су­вязь з iдэ­яй не­аб­ход­най транс­фар­ма­цыi ча­ла­ве­чай ду­шы, ру­ху да цэ­ лас­нас­цi, са­ма­сцi — да са­ма­ак­ту­ал­ i­за­цыi i са­ма­ажыц­цяў­лен­ня. Ад­наў­лен­ не гар­мо­нii па­вiн­на ўва­со­бiц­ца ў аб'­яд­нан­нi су­праць­лег­лас­цяў: свя­до­мас­цi/ цы­вi­лi­за­цыi/муж­чын­ска­га па­чат­ку i не­свя­до­ма­га/пры­ро­ды/жа­но­ча­га па­чат­ ку. Але для та­го, каб гэ­та ад­бы­ло­ся, трэ­ба вый­сцi з «мёрт­ва­га ла­бi­рын­та ву­лiц», вый­сцi з «за­мкнё­на­га ко­ла». А мi­фа­па­э­тыч­ны тэкст бу­дзе ма­я­ком, ары­ен­цi­рам, бо «Пра­фе­сiя паэ­та — не вы­дум­ляць, па­мна­жа­ю­чы, сваё, а пе­ра­да­ваць ад­чу­тую iн­ша­рэ­аль­насць» (© М. Кас­цю­ке­вiч).

Лi­та­ра­ту­ра: 1. Подокшин, С.А. Философ-гуманист Юзеф Доманевский / С.А. Подокшин // Идеи гуманизма в общественно-политической и философской мысли Белоруссии : до­окт. период / Акад. на­ук БССР, Ин-т философии и пра­ва ; ред­кол.: К.П. Бус­лов (гл. ред.) [и др.]. — Минск, 1977. — С.

51—74.

2. Ко­нон, В.М. Социальная конкретизация на­род­но­го гуманизма в бел­орус­ском фоль­кло­ре кон­ца 19—на­ча­ла 20 в. / В.М. Ко­нон // Идеи гуманизма в общественно-политической и философской мысли Белоруссии : до­окт. период / Акад. на­ук БССР, Ин-т философии и пра­ва ; ред­ кол.: К.П. Бус­лов (гл. ред.) [и др.]. — Минск, 1977. — С. 182—194.

3. Философский сло­варь / А.В. Адо [и др.] ; под ред. И.Т. Фро­ло­ва. — 4-е изд. — М. : Политиздат, 1980. — 445 с.

4. Бо­рев, Ю.Б. Крестьянский реализм: крестьянин — глав­ный носитель нравственности и опо­ра национальной жизни / Ю.Б. Бо­рев // Эстетика / Ю.Б. Бо­рев. — М., 2002. — С. 416—418.

5. Ка­жу­хоў­ская, Л.С. Ста­наў­лен­не и ка­рэ­ля­цыя ба­зiс­ных сiм­ва­лаў у на­цы­я­наль­най мас­тац­ кай кар­цi­не све­ту бе­ла­ру­саў : дыс. ... канд. куль­ту­ра­ло­гii : 24.00.01 / Л.С. Ка­жу­хоў­ская. — Мiнск, 2003. — 121 с.

Свят­ла­на Ка­ляд­ка лi­та­ра­ту­раз­наў­ца, да­след­чы­ца су­час­най бе­ла­рус­кай жа­но­чай паэ­зii, аў­тар ма­на­гра­фii «Не­пры­ру­ча­ная птуш­ка Па­лес­ся: твор­чая iн­ды­вi­ду­аль­насць Яў­ге­нii Янi­шчыц», на­ву­ко­ва-тэ­ар ­ э­тыч­ных да­сле­да­ван­няў жа­но­чай паэ­зii, прад­стаў­ле­ных у вя­лi­кiх раз­дзе­лах у двух ка­лек­тыў­ных ма­на­гра­фi­ях, зай­ма­ец­ца пад­рых­тоў­кай да вы­дан­ня ­ Збо­ру тво­раў Мак­сi­ма Тан­ка. На­ра­дзi­ла­ся ў 1971 го­дзе ­ на Бе­рас­цей­шчы­не. Жы­ве ў Мiн­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 155

Шу­кай­ма ся­бе ў сло­ве... «Я ка­ха­ла», «я ка­хаў» — толь­кi фор­мы прош­ла­га ча­су да­па­ма­га­юць нам вы­зна­чыць, што ў пер­шым вы­каз­ван­нi пры­знан­не вы­ка­за­на жан­чы­най, а ў дру­гiм — муж­чы­нам. Але ка­лi гэ­ты вы­раз ужы­вем у ця­пе­раш­нiм ча­се — «я ка­хаю» — то ён па­чы­нае губ­ляць по­ла­вую пры­на­леж­насць. Да­дзе­ны лiнг­вiс­тыч­ны ас­пект ужы­ван­ня дзея­сло­ва «ка­хаць» у роз­ных фор­мах ча­ су ўспры­ма­ец­ца шаб­лон­ным пры­ёмам раз­мер­ка­ван­ня ро­ляў у мас­тац­кiм тэкс­це, ад­нак, як мы ўжо за­ўва­жы­лi, i ён не з'яў­ля­ец­ца ўнi­вер­саль­ным. Тое ж мож­на ска­заць i пра воб­раз­нае вы­яў­лен­не ў паэ­зii. Су­час­ныя аў­та­ры час­та па­збя­га­юць пер­шай асо­бы ў паэ­тыч­най раз­мо­ве, уме­ла абы­хо­дзя­ чы вы­ка­ры­стан­не аса­бо­вых зай­мен­нi­каў i звяр­та­ю­чы­ся да iн­шых форм, на­прык­лад: Яна но­вы дзень па­двой­ным пач­не эсп­рэ­са: усё як звы­чай­на, ве­да­еш, без эк­стры­му. Усё як звы­чай­на: сцiс­нуць ду­шу пад прэ­сам, па­чуц­цi сха­ваць пад сло­ем таў­шчэз­ным гры­му ды — «аста­ла­вiс­та» — гэ­та яе аў­то­бус, там лю­дзi з пус­ты­мi сэр­ца­мi i ва­чы­ма... 1 «Яна» — зай­мен­нiк трэ­цяй асо­бы жа­но­ча­га ро­ду, на­яў­насць гэ­та­га зай­ мен­нi­ка ў паэ­тыч­ным тэкс­це не па­кi­дае су­мнен­няў у тым, аб кiм iдзе раз­мо­ ва, ад­нак су­мнен­нi заў­сё­ды бу­дуць за­ста­вац­ца ад­нос­на та­го, хто на­пi­саў гэ­тыя рад­кi — жан­чы­на цi муж­чы­на, асаб­лi­ва ў тым вы­пад­ку, ка­лi пад iмi не пад­пi­сан аў­тар. Ня­вы­тра­ма­ная рыф­ма i роз­на­скла­до­вая раз­бiў­ка рад­ коў не пад­каз­вае нам аў­тар­скую пры­на­леж­насць — гэ­та ў цэ­лым «без­аса­ бо­вы» спо­саб афарм­лен­ня тэкс­ту, iдэй­ная скi­ра­ва­насць тво­ра так­са­ма не мае по­ла­ва­га пры­ма­ца­ван­ня — пра ду­шэў­ны стан «Яе» мог на­пi­саць i муж­ чы­на. Та­кiм чы­нам, у лю­бым паэ­тыч­ным тво­ры зной­дуц­ца фар­маль­ныя i не­фар­маль­ныя па­каз­чы­кi аў­тар­скай асо­бы. У да­дзе­ным урыў­ку по­зiрк чы­ та­ча спы­нiц­ца на рад­ку «па­чуц­цi сха­ваць пад сло­ем таў­шчэз­ным гры­му», якi, сы­хо­дзя­чы з пунк­ту гле­джан­ня псi­хо­ла­гаў, на­ўрад цi мо­жа на­ле­жыць муж­чы­не (на­ват улiч­ва­ю­чы на­шу су­час­насць з пры­сут­нас­цю ў ёй ге­еў, бi­ сэк­су­а­лаў i г.д), «па­чуц­цi пад гры­мам» — гэ­та ўва­саб­лен­не траў­мi­ра­ва­най жа­но­чай свя­до­мас­цi i жа­но­ча­га са­ма­ўсве­дам­лен­ня, што ка­рыс­та­ец­ца ат­ ры­бу­та­мi жа­но­ча­га ... Верш Воль­гi Грон­скай «***Яна ве­ча­ра­мi кры­жы­кам вы­шы­вае...» пе­рад­ае пе­ра­жы­ван­нi ма­ла­дой дзяў­чы­ны, якая нi­бы збо­ку па­зi­рае на ўлас­нае iс­на­ван­не, а та­му i з'яў­ля­ец­ца зай­мен­нiк яна. У дру­гiм вер­шы «***Ты зноў iдзеш праз сны i мi­ра­жы» гэ­та ж па­эт­ка ўжы­вае зай­мен­ 1

Гронская В. Гуляючы ў неверагоднасць: падборка вершаў / Маладосць. 2011. № 8.

156 нiк ты, якi зноў жа не мае по­ла­вай «акрэс­ле­нас­цi». На пра­ця­гу ўся­го тэкс­та мы не зной­дзем нi ад­ной час­цi­ны мо­вы, якая б указ­ва­ла на жа­но­чы род. «Унi­секс» кi­руе не толь­кi су­час­ны­мi тэн­дэн­цы­я­мi ў мо­дзе, але i ў лi­та­ра­ту­ ры. Ма­ла­дыя аў­та­ры час­та не за­ся­родж­ва­юц­ца на вы­яў­лен­нi пры­род­на­га па­чат­ку, сва­ёй жа­но­чай/муж­чын­скай iс­нас­цi праз мас­тац­кае сло­ва — гэ­та мэ­та ста­но­вiц­ца дру­га­рад­най цi ўво­гу­ле не­iс­тот­най у твор­чым са­ма­рас­ крыц­цi. «Унi­секс» — гэ­та са­мае дак­лад­нае вы­зна­чэн­не на­ро­джа­на­га ў бяс­ по­лым кру­га­зва­ро­це ду­мак тво­ра. Пры­чым воб­ра­зы тэкс­та губ­ля­юць не толь­кi пры­род­ныя ат­ры­бу­ты жа­но­ча­га, але i са­цы­яль­ныя i куль­тур­ныя кан­ струк­ты асо­бы. На мой по­гляд, па­зi­цы­я­на­ван­не ся­бе як бяс­по­лай iс­то­ты не на­дае дзяў­чы­не-пра­за­iку да­дат­ко­ва­га арэ­ол­ у та­ям­нi­час­цi i гэ­тым не пры­ цяг­вае боль­шай ува­гi да яе тэкс­таў. Мне, як чы­та­чу, хо­чац­ца ўба­чыць не но­вую вер­сiю аў­тар­ска­га «я» (пры гэ­тым я аб­са­лют­на не су­праць гэ­та­га), а за воб­ра­зам лю­бо­га лi­та­ра­тур­на­га тво­ра асо­бу — ад­моў­ную цi ста­ноў­ чую — але до­каз­ную, аб­грун­та­ва­ную ў сва­iх па­во­дзi­нах i на­стро­ях i, га­лоў­ нае, зра­зу­ме­лую мне ў сва­iх па­мкнен­нях, жыц­цё­вых так­ты­ках i стра­тэ­гi­ях, на­ват ка­лi яны не ад­па­вя­да­юць агуль­на­пры­ня­тым нор­мам. Ад­нак як гэ­та здзейс­нiць аў­та­ру, ка­лi гэ­ты аў­тар яшчэ не вы­зна­чыў­ся ў по­ла­вай пры­на­ леж­нас­цi. Аў­тар­скае «я» па­вiн­на нес­цi на са­бе асноў­ную на­груз­ку ў спо­са­ бе па­да­чы дум­кi, эмо­цыi, пе­ра­жы­ван­ня ў тво­ры. Ад­нак «бяс­по­лы» аў­тар трап­ляе ў паст­ку ўлас­ных экс­пе­ры­мен­таў, што ў вы­нi­ку мо­жа пры­вес­цi да кры­зi­су iдэн­тыч­нас­цi. Час­та верш, цi­ка­вы для са­ма­го аў­та­ра, бо вы­клi­ка­ны пэў­ны­мi па­дзея­ мi цi ўра­жан­ня­мi ў яго жыц­цi, з'яў­ля­ец­ца не­цi­ка­вым для iн­шых чы­та­чоў, ха­ця фар­маль­на вы­тры­ма­ны ўсе па­ра­мет­ры фор­мы. Фор­ма — гэ­та ба­зiс мен­таль­най сут­нас­цi тво­ра, а ўлiч­ва­ю­чы тое, што ў су­час­най паэ­зii фор­ме на­да­ец­ца вя­лi­кая ўва­га, то i фор­ма па­чы­нае вы­кон­ваць ро­лю са­ма­да­стат­ ко­вай iн­стан­цыi .... Звер­нем­ся да вер­ша Ак­са­ны Спрын­чан, ак­тыў­на­га экс­ пе­ры­мен­та­та­ра з фор­май: *** ТУТ зле­ва на­пра­ва i спра­ва на­ле­ва ТУТ ТУТ упер­шы­ню i ўглы­бi­ню ТУТ

крытыка публіцыстыка эсэ 157 ТУТ вы­юць па мне ваў­кi доў­гiм пра­цяг­лым «У» ТУТ ТУТ дзве лi­та­ры «Т» кры­жам ста­нуць ма­iм ТУТ ТУТ ство­раць бяс­кон­цасць ТУТ Паэ­тэ­са шу­кае ад­па­вед­нас­цi фор­мы тэкс­та фор­ме сло­ва i на­ад­ва­рот. Спрын­чан ства­рае не толь­кi строй­ную, пры­го­жую звон­ку кан­струк­цыю вер­ ша, але i iмк­нец­ца па­жанг­лi­ра­ваць сло­вам: угляд­ва­ец­ца ў бу­до­ву лек­се­мы «тут», вы­шук­вае ар­фа­эпiч­ныя тон­ка­сцi вы­маў­лен­ня сло­ва, бу­дуе з лi­тар кры­жы i г.д. Ад­нак за гэ­тай пра­цай са сло­вам больш гуль­нi, чым сэн­су. Спрын­чан пра­дэ­ман­стра­ва­ла фi­ла­ла­гiч­ную аду­ка­ва­насць, лiнг­вiс­тыч­ную зор­касць, iн­ту­i­тыў­ную пра­нiк­лi­васць, ад­нак не ўра­зi­ла, не кра­ну­ла ду­шу, не за­ча­пi­ла дум­ку. Усё яе экс­пе­ры­мен­ты вы­чар­па­ны ў ме­жах iн­тэ­ле­кту­аль­на­га рас­кла­дан­ня фор­мы i змес­ту сло­ва «тут», пра­сто­ра вер­ша аб­ме­жа­ва­на да­ дзе­ны­мi iн­тэ­ле­кту­аль­ны­мi вы­кру­та­са­мi, ня­ма вы­ха­ду ў iн­шую пра­сто­ру —­ пра­сто­ру зда­га­дак, эма­цы­я­наль­на­га пе­ра­жы­ван­ня i г.д. Зра­зу­ме­ла, не кож­ ны верш аба­вя­за­ны хва­ля­ваць i ўзруш­ваць па­чуц­цi, ад­нак ро­ля вер­ша не па­вiн­на зво­дзiц­ца да трэ­нi­роў­кi дум­кi, пра­вер­кi ло­гi­кi i ве­даў, для гэ­та­га iс­ ну­юць iн­шыя дыс­цып­лi­ны. Я не су­праць экс­пе­ры­мен­таў, по­шу­каў у фор­ме вер­ша, ад­нак яны па­вiн­ны вы­кон­ваць ро­лю сэн­са­вай ар­га­нi­за­цыi тво­ра. У вер­шы Спрын­чан кож­ны слу­пок са­ма­стой­ны i за­вер­ша­ны, паэ­тэ­са нi­бы iмк­нец­ца здзi­вiць чы­та­ча: па­гля­дзi, а ў сло­ве ёсць яшчэ ад­но пра­чы­тан­не. Пе­рад на­мi — вы­нiк дум­кi аў­та­ра без ка­на­та­цый, якiя ў вы­нi­ку i ства­ра­юць гiс­то­рыю вер­ша, на­да­ючы яму «цi­ка­васць» i iн­ды­вi­ду­аль­ную афар­боў­ку. «ТУТ» — гэ­та мо­мант быц­ця, якi асэн­соў­ва­ец­ца праз плынь свя­до­мас­цi: усё, што трап­ляе ў да­дзе­ны мо­мант у кру­га­зва­рот ду­мак, вы­но­сiц­ца ў твор. Толь­кi вось ча­мусь­цi ТУТ з кры­жа­мi на­гад­вае ТАМ. Чы­та­ю­чы па­доб­ныя вер­шы з не­стан­дарт­ны­мi фор­ма­мi, увесь час за­ дум­ва­ю­ся над тым, што iмк­нец­ца пра­дэ­ман­стра­ваць аў­тар: што i са слоў мож­на кан­стру­я­ваць роз­ныя геа­мет­рыч­ныя фi­гу­ры, што i сло­ва — гэ­та бу­ даў­нi­чы ма­тэ­ры­ял? У 1978 го­дзе Мак­сiм Танк пi­саў у лiс­це да У. Ка­лес­нi­ка пра А. Ра­за­на­ва: «...хоць на лiш­нюю ўсклад­нё­насць паэ­ту вар­та бы­ло б

158 звяр­нуць боль­шую ўва­гу, бо ўсе тэк­та­нiч­ныя на­гра­ма­джэн­нi i зру­хi толь­кi та­ды ма­юць ра­цыю, ка­лi но­выя тэ­ма­тыч­ныя плас­ты нель­га ўскрыць больш прос­тым спо­са­бам». Гiс­то­рыя фор­мат­вор­час­цi па­вiн­на за­клi­каць да асэн­ са­ва­на­га экс­пе­ры­мен­та­тар­ства, якое, га­во­ра­чы сло­ва­мi Мак­сi­ма Тан­ка, уз­ ды­мае «но­выя тэ­ма­тыч­ныя плас­ты» на па­верх­ню мас­тац­кай свя­до­мас­цi. Мно­гiя су­час­ныя паэ­ты не ма­юць здоль­нас­цi ак­ту­а­лi­за­ваць лi­та­ра­тур­ныя тра­ды­цыi дзе­ля тлу­ма­чэн­ня ўлас­ных по­шу­каў. I ка­лi га­ва­рыць пра су­час­ ную iн­тэ­ле­кту­аль­ную паэ­зiю, то «пра­цяг­ну­тасць у бу­ду­чы­ню не менш ха­ рак­тэр­на для свя­до­мас­цi, чым пра­даў­жэн­не ў мi­ну­лае»2, i не менш важ­на для ўспры­ман­ня i ацэн­кi тво­ра. Гiс­то­рыя вер­ша­твор­час­цi за­хоў­вае цi­ка­выя фак­ты ўздзе­ян­ня фор­мы на змест тво­ра, i тут вар­та звяр­нуц­ца да рус­кай кла­сiч­най паэ­зii. Сён­ня не вы­клi­кае су­мнен­няў сцвер­джан­не, што фор­ма i экс­пе­ры­мен­ты з фор­май вер­ша на­бы­лi ро­лю фар­маль­най iдэн­тыч­нас­цi, здоль­най прад­вы­зна­чаць рэ­аль­ную iдэн­тыч­насць мас­тац­ка­га тво­ра.

I тут вар­та ўзняць яшчэ ад­но пы­тан­не: на­коль­кi фор­ма вер­ша мо­жа стаць вы­раз­нi­кам «жа­но­ча­га сты­лю» ў паэ­зii. Звер­нем­ся да вер­ша Т. Ба­ ры­сюк «Плынь свя­до­мас­цi»: Ка­хан­не. Фо­бiя. Ма­нiя. Вар'­яц­тва. Блу­кан­не. Люс­тэр­каў га­ле­рэя. На­дзея без над­зеi — я. Са­ма ў са­бе, як сэнс у фор­ме. У нор­ме i не ў нор­ме. Шу­каю. Фi­ла­соф­ствую. Ба­ю­ся, што не­ка­лi ў люс­тэр­ку не з'яўлюся3. У пе­ра­лi­чэн­нях за­фiк­са­ва­ны ста­ны ге­ра­iн­ i як мен­таль­ныя ста­ны. Яна ру­ха­ец­ца ад мi­ну­ла­га да бу­ду­чы­нi праз асэн­са­ван­не ду­шэў­ных ва­ган­няў, Хёсле В. Кризис индивидуальной и коллективной идентичности // Вопросы философии. – 1994. -- № 10. – С.115.

3 Барысюк Т. Аўтапартрэт: Вершы. – Мінск, 2002. – С. 107-108.

2

крытыка публіцыстыка эсэ 159 сар­дэч­ных пе­ра­жы­ван­няў, блу­кан­няў дум­кi... На гэ­тай рэ­флек­сiў­най здоль­ нас­цi асо­бы ўслу­хоў­вац­ца ў ся­бе i фiк­са­ваць змен­лi­выя ста­ны ўнут­ра­на­га све­ту па­бу­да­ва­ны верш Т. Ба­ры­сюк. Ка­хан­не вы­клi­кае ў ар­га­нiз­ме «хi­мiч­ ную рэ­ак­цыю», якая спа­ра­джае «фо­бiю», «ма­нiю», «вар'­яц­тва» i «блу­кан­ не». У па­доб­най пас­ля­доў­нас­цi «па­боч­ных» эф­ек­таў ка­хан­ня ба­чыц­ца свое­асаб­лi­вая дыя­лек­ты­ка па­чуц­ця ге­ра­iн­ i, якая i да­зва­ляе нам га­ва­рыць пра «жа­но­чае» акрэс­лi­ван­не ўлас­най са­ма­сцi. Прын­цы­пам iн­ды­вi­ду­а­цыi ў тво­ры вы­сту­пае раз­двое­ная асо­ба — «у нор­ме i не ў нор­ме». Уво­гу­ле «я» су­час­на­га аў­та­ра на­ву­чы­ла­ся на­зi­раць за сва­ёй са­ма­сцю i па­чуц­ця­мi, быц­ цам тыя ў мно­гiм ад­роз­ныя ад пра­яў­лен­няў гэ­та­га «я» i з iм не ата­я­сам­ лi­ва­юц­ца. Праб­ле­ма iдэн­ты­фi­ка­цыi «я» i са­ма­сцi гэ­та­га «я» ў мас­тац­кiм тво­ры вель­мi ўмоў­ная i ня­до­каз­ная, та­му што ў лю­бым вы­пад­ку вы­хо­дзiць на ата­я­сам­лi­ван­не «я» аў­та­ра i «я» лi­рыч­на­га ге­роя. А за гэ­тай звяз­кай —­ шмат пра­ек­цый, якiя цяж­ка ўклас­цi ў ад­на­знач­ныя схе­мы. Раз­ва­гi паэ­тэ­ сы агуч­ва­юць на­шу тэ­ор­ ыю: рух яе ду­мак з'яў­ля­ец­ца ўва­саб­лен­нем унi­ вер­саль­ных, нар­ма­тыў­ных i iн­ды­вi­ду­аль­ных спо­са­баў прэ­зен­та­цыi са­ма­ сцi асо­бы. «Ка­хан­не» — з'я­ва ўнi­вер­саль­ная, яго спаз­нае ў жыц­цi вя­лi­кая коль­касць лю­дзей, а вось пра­жы­ван­не ка­хан­ня — з'я­ва iн­ды­вi­ду­аль­ная, як вы­нi­кае з вер­ша Т. Ба­ры­сюк — з роз­ны­мi на­ступ­ства­мi. А за­ява лi­рыч­най ге­ра­i­нi — «са­ма ў са­бе, як сэнс у фор­ме» — пад­крэс­лi­вае ўнi­каль­насць яе са­ма­сцi, не­па­доб­насць на iн­шых. Яна не ад­чу­вае кры­зi­су iдэн­тыч­нас­цi, яна iмк­нец­ца ад­люст­ра­ваць фар­мi­ра­ван­не ўлас­най iдэн­тыч­нас­цi праз пе­ ра­адо­лен­не кры­зi­саў. Та­кiм чы­нам, фор­ма вер­ша пра­цуе на iдэю: у тэкс­це Ба­ры­сюк рад­кi ўяў­ ля­юць з ся­бе асоб­нае сло­ва, а за iм цэ­лая гiс­то­рыя, та­му кроп­кi ад­дзя­ля­ юць на­ват не сло­вы, а гiс­то­рыi ў лё­се ге­ра­iн­ i. Быц­цам зна­ё­мы i рас­паў­сю­ джа­ны спо­саб афарм­лен­ня дум­кi — лi­та­ра­тур­ны штамп, ад­нак у кож­ным тво­ры ён пра­цуе на рас­крыц­цё са­ма­сцi аў­та­ра i яго лi­та­ра­тур­на­га ге­роя. Як, на­прык­лад, у вер­шы Аляк­сея Ар­цё­ма­ва «Раз­вi­тан­не»: Апош­нi по­зiрк во­ка­мгнен­ны, Вак­зал, цяг­нiк, уз­мах ру­кой, Кры­вёй на­поў­не­ныя ве­ны, Твой пульс i стра­ча­ны спа­кой...4 I ў Т. Ба­ры­сюк, i ў А. Ар­цё­ма­ва ў асно­ве кам­па­зi­цыi вер­ша — пе­ра­лiк па­дзей, ста­наў. Ад­нак у Ба­ры­сюк яны па­да­юц­ца за кошт вы­ня­сен­ня iх у асоб­ны ра­док як роз­ных, пас­ля­доў­ных i ха­ат­ ыч­ных, эпi­зо­даў жыц­ця, у Ар­ цё­ма­ва за кошт та­го, што яны ад­дзя­ля­юц­ца кос­ка­мi i ўва­хо­дзяць у якас­цi ад­на­род­ных чле­наў у адзiн сказ, — ус­пры­ма­юц­ца склад­нi­ка­мi ад­на­го мо­ ман­ту, эма­цый­на­га i вель­мi на­пру­жа­на­га. Без­умоў­на, нель­га па­раў­ноў­ваць 4

Арцёмаў А. Вершы / Беларус. – Нью-Ёрк. 2010. – С. 10.

160 без ага­во­рак на­зва­ныя тво­ры, та­му што яны роз­ныя па iдэй­на-тэ­ма­тыч­ным на­паў­нен­нi, ад­нак да­дзе­нае па­раў­на­нне дае нам маг­чы­масць уба­чыць, як фор­ма тэкс­ту, раз­мер­ка­ван­не ў iм сiн­так­сiч­ных адзi­нак мо­жа па­шы­рыць цi зву­зiць змест тво­ра, на­даць яму рух, цi звес­цi ўсе на­ма­ган­нi аў­та­ра да ста­тыч­на­га апi­сан­ня. Ар­цё­ма­ву да­стат­ко­ва бы­ло ча­ты­рох­рад­коўя, каб да­ нес­цi да чы­та­ча тра­ге­дыю раз­вi­тан­ня за­ка­ха­ных. У iн­шых вы­пад­ках ме­на­вi­та дум­ка цi эма­цый­ны стан аў­та­ра кi­руе афарм­ лен­нем тэкс­ту ў пэў­най фор­ме цi на­ват па­тра­буе не­стан­дарт­ных па­ды­хо­ даў, на­прык­лад у вер­шы Ула­дзi­мi­ра Ска­рын­кi­на «Ба­га­слаў­ляю i люб­лю»: Ба­га­слаў­ляю i люб­лю Я тое рэд­кае iм­гнен­не, Ка­лi сы­хо­дзiць на зям­лю I на ду­шу су­па­ка­ен­не, Ка­лi адо­ле­на бя­да I зноў­ку я аб шчас­цi мрою, Ка­лi бы­ло­га не шка­да — Вi­даць, та­му, Што ты са мною. Са свет­лым смут­кам i ту­гой Ка­лi бла­кiт­наю сму­гой Лу­гi за­сце­люц­ца ля гаю, Ка­лi ацiх­нуць ча­ра­ты I пад раз­ве­сiс­тай вяр­бою Ня­гуч­на за­спя­ва­еш ты — Вi­даць, та­му, Што я з табою5. Пер­шая стра­фа ўяў­ляе з ся­бе 9 рад­коў, за­тым асоб­ны ра­док без зна­ку пры­пын­ку на кан­цы, на­ступ­ная стра­фа скла­да­ец­ца з 7 рад­коў. Зда­ва­ла­ся б, ала­гiч­ная фор­ма тво­ра, ад­нак i за та­кой знеш­няй ад­сут­нас­цю ло­гi­кi глы­ бiн­ны сэнс: у пер­шай стра­фе аў­тар спя­вае хва­леб­ную оду цi на­ват гiмн лю­бi­ма­му ча­ла­ве­ку, сло­вы злi­ва­юц­ца ў тра­пят­кое пры­знан­не i, зда­ец­ца, спы­нiц­ца не­маг­чы­ма. I тут пры­сут­нi­чае лi­та­ра­тур­ны ка­нон — мы да­вед­ ва­ем­ся пра ад­ра­са­та-аб'­ек­та пры­знан­ня толь­кi ў кан­цы стра­фы. Але...у ра­дас­ны на­строй пра­сяк­вае «свет­лы сму­так i ту­га». Ра­док «са свет­лым смут­кам i ту­гой» — мае да­чы­нен­не як да аб'­ек­та зва­ро­ту, так i да са­мо­га лi­рыч­на­га ге­роя, ад iмя яко­га бу­ду­ец­ца ма­на­лог; ён раз­бi­вае тэкст на дзве са­ма­стой­ныя па ча­се i псi­ха­эма­цы­я­наль­ным на­строi част­кi. У пер­шай част­ 5

Скарынкін У. “Багаслаўляю і люблю” / Дзень паэзіі-2005. – Мінск, “Маст.літ.”, 2005 – С. 187.

крытыка публіцыстыка эсэ 161 цы — кан­ста­та­цыя спаз­на­на­га ду­шой лi­рыч­на­га ге­роя «рэд­ка­га iм­гнен­ня», у дру­гой част­цы — жа­дан­не да­лу­чыць да гэ­та­га спаз­нан­ня i ка­ха­на­га ча­ ла­ве­ка. «Свет­лы сму­так i ту­га» — пад­свеч­вае лi­рыч­ную на­стро­е­насць за­ ка­ха­на­га ге­роя, на­да­ючы ёй ме­лад­ра­ма­тыч­ную та­наль­насць. Зы­хо­дзя­чы з па­доб­най кан­струк­цыi вер­ша, мож­на сцвяр­джаць, што гэ­та раз­бiў­ка апраў­ да­на ды­на­мi­кай эмо­цыi i па­чуц­ця ад уз­нёс­ла­га да лi­рыч­на­га ста­ну. Та­кiм чы­нам, фор­ма не на­бы­вае пэў­на акрэс­ле­ных рыс фе­мiн­нас­цi/мас­ ку­лiн­нас­цi ў паэ­тыч­ным тэкс­це, ад­нак, ка­лi б пра­вес­цi ста­тыс­тыч­ны ана­лiз, упэў­не­на, што вы­явi­лi­ся б пры­хiль­нас­цi жан­чын-аў­та­раў i муж­чын-аў­та­раў да тых або iн­шых форм тэкс­ту. Экс­пе­ры­мен­ту­юць паэ­ты са сло­вам i яго афарм­лен­нем у тво­ры не­за­леж­на ад по­ла­вай пры­на­леж­нас­цi. Ад­нак, у рус­кай i бе­ла­рус­кай мо­ве ба­за­вай цi пер­ша­па­чат­ко­вай з'яў­ля­ец­ ца ме­на­вi­та муж­чын­ская слоў­нi­ка­ва-гра­ма­тыч­ная фор­ма. Да­мi­нан­та муж­ чын­скай фор­мы сло­ва над жа­но­чай за­ўва­жа­на i асу­джа­на фе­мi­нiст­скай кры­ты­кай. I ка­лi фе­мi­нiст­кi ва­я­ва­лi з фе­шы­ты­за­цы­яй «фа­лiч­най куль­ту­ры», то сён­ня ўсё час­цей кры­ты­ка скi­роў­вае свой гнеў на без­аб­лiч­насць мас­тац­ ка­га тво­ра. Уво­гу­ле свет паэ­зii ру­ха­ец­ца да ўнi­вер­саль­нас­цi, нi­ве­лi­роў­кi, ад­на­стай­нас­цi ў муж­чын­скiх i жа­но­чых фор­мах i спо­са­бах апi­сан­ня ся­бе i све­ту. I не па той пры­чы­не, што жан­чы­не на­да­ку­чы­ла быць жан­чы­най, а муж­чы­не муж­чы­нам. Усё ме­ней за­ста­ец­ца не­да­ты­каль­ных лi­та­ра­тур­ных ка­но­наў, тра­ды­цый­ных клi­шэ i ўста­я­лых шаб­ло­наў у паэ­ты­цы. Су­час­ным аў­та­ркам ста­но­вiц­ца цес­на ў жа­но­чай гра­ма­ты­цы, яны iмк­нуц­ца па­шы­рыць по­ле пры­кла­дан­ня паэ­тыч­на-моў­най дум­кi. Усё час­цей су­стра­ка­юц­ца вер­ шы, у якiх жан­чы­на-аў­тар га­во­рыць ад iмя муж­чы­ны, на­прык­лад у вер­шы «***Што жыц­цё...» В. Кус­та­вай: Што жыц­цё?.. — Без па­чат­ку i ско­ну... Мною зроб­ле­ны прос­ты вы­бар: Да ця­бе, А не да iко­наў Я ўзля­цеў — i праз тое вы­быў!..— Па-за ме­жы на­iў­нае мроi!..6 Абы­гры­ва­юц­ца ро­лi агуль­на­вя­до­мых лi­та­ра­тур­ных ге­ро­яў (у да­дзе­ ным вы­пад­ку — Фаў­ста Ё.В. Гё­тэ), гiс­та­рыч­ных дзея­чоў, су­свет­на­вя­до­мых асоб i г.д. Так­са­ма злу­ча­ец­ца муж­чын­скi i жа­но­чы род, вы­ка­рыс­тоў­ва­ец­ ца муж­чын­скi род за­мест жа­но­ча­га цi ўво­гу­ле абы­хо­дзяц­ца ген­дэр­на-гра­ ма­тыч­ныя мар­кi­роў­кi. Па­доб­ная зме­на ма­сак да­зва­ляе аў­та­ру вы­хо­дзiць за ме­жы агуль­на­пры­ня­тых лi­та­ра­тур­ных шаб­ло­наў i эк­стра­па­лi­ра­ваць на за­ба­ро­не­ныя не­ка­лi для жан­чы­ны сфе­ры муж­чын­ска­га. Але i ў та­кiм да­ 6

Кустава В. Тамсама: Вершы. – Мінск, “Маст.літ.”, 2006. – С.17.

162 зво­ле­ным спо­са­бе са­ма­рас­крыц­ця су­час­ная аў­та­рка-жан­чы­на ад­чу­вае ад­ сут­насць сва­бо­ды — яна цi за­па­зыч­вае ўжо га­то­выя фор­му­лы ства­рэн­ня мас­тац­ка­га тэкс­ту, цi iх iмi­туе, што пры­му­шае яе шу­каць но­выя спо­са­бы са­ма­прэ­зен­та­цыi, iн­ды­вi­ду­ал­ i­за­ва­ныя i не­паў­тор­ныя. I ўсё час­цей на ста­ рон­ках пе­ры­я­дыч­ных вы­дан­няў су­стра­ка­ем ар­ты­ку­лы, у якiх уз­нi­ма­ец­ца пы­тан­не: цi iс­нуе жа­но­чае пiсь­мо i жа­но­чы стыль пiсь­ма, якiя б ста­лi ад­ крыц­цём паэ­тэ­сы но­ва­га па­ка­лен­ня, вы­зва­ле­най ад уцiс­ку мас­ку­лiн­най тра­ды­цыi ў лi­та­ра­ту­ры? «С. Вай­гель лi­чыць, што жа­но­чы стыль пiсь­ма — не­бяс­печ­нае па­няц­це i кры­ты­куе яго па дзвюх пры­чы­нах. Та­му што, па-пер­шае, «жа­ноц­кi стыль звы­чай­на вы­зна­ча­юць фар­маль­ны­мi ры­са­мi, лi­чаць, на­прык­лад, што для яго з'яў­ля­юц­ца ты­по­вы­мi раз­рыў­насць, ад­ступ­лен­нi, не­пас­ля­доў­насць, суб'­ек­тыў­насць i г.д. Гэ­тыя ры­сы да­след­чы­цы-фе­мi­нiст­кi лi­чаць ста­ноў­чы­ мi i, ад­па­вед­на, iн­шыя ры­сы (ла­гiч­насць, рэ­гу­ляр­насць, аб'­ек­тыў­насць) — ад­моў­ны­мi, г.зн. ства­ра­юц­ца жорст­кiя вы­зна­чэн­нi «жа­но­ча­га сты­лю» i мяр­ ку­ец­ца, што гэ­тыя ры­сы ўнi­вер­саль­ныя. Па-дру­гое, та­кое па­няц­це ства­рае ду­ал­ iзм па­мiж мас­ку­лiн­ным i фе­мiн­ным, а та­кi ду­а­лiзм заў­сё­ды ста­вiць жан­чы­ну ў гор­шае ста­но­вi­шча ў па­раў­на­ннi з муж­чы­нам».7 Са­праў­ды, i ў звык­лым ра­зу­мен­нi доў­гi час лi­чы­ла­ся, што жа­но­чыя вер­шы ад­роз­нi­вае боль­шая мяк­касць i лi­рыч­насць (на­ват сен­ты­мен­таль­насць), а муж­чын­скiя —­ боль­шая цвёр­дасць i жорст­касць. Ад­нак шмат­лi­кiя паэ­тыч­ныя збор­нi­кi, якiя з'я­вi­лi­ся ў апош­нiя дзе­ся­цi­год­дзi, сцвяр­джа­юць ад­ва­рот­нае: усе пе­ра­лi­ча­ ныя якас­цi не з'яў­ля­юц­ца пры­вi­ле­яй кан­крэт­най ген­дэр­най гру­пы, сён­ня жа­ноц­кi муж­чын­скi i муж­чын­скi жа­но­чы сты­лi — з'я­ва да­во­лi рас­паў­сю­джа­ ная i ў про­зе, i ў паэ­зii. Так, чы­та­ю­чы верш Ана­то­ля Шуш­ко «Ка­хан­не», не­ маг­чы­ма не ад­чуць, коль­кi мяк­кас­цi, цяп­ла, свят­ла, пя­шчо­ты ўкла­дзе­на ў кож­нае сло­ва, — тых эма­цы­я­наль­ных якас­цей, якiя быц­цам бы ха­рак­тэр­ны жа­но­ча­му сты­лю: Гэ­туль­кi ўва мне свят­ла, Лю­бая, Што за­быў, як ты бы­ла Згу­баю. Гэ­туль­кi ўва мне вяс­ны — Крэў­нас­цi, — Што за­быў пра го­ра-сны Рэў­нас­цi. Гэ­туль­кi ўва мне цяп­ла Род­на­га, Рюткёнен М. Гендер и литература: проблема «женского письма» и «женского чтения» // Рэсурсы Інтэрнета: http://www.a-z.ru/women_cd1/html/filologich_nauki_2.htm 7

крытыка публіцыстыка эсэ 163 Што за­быў, як ты знай­шла Роў­на­га. Роз­нае у нас бы­ло, Вет­лая, Каб ад­ной­чы, ды знай­шло — Светлае8. Вы­не­се­ныя ў асоб­ныя рад­кi сло­вы бя­руць на ся­бе ро­лю энер­ге­тыч­ных нось­бi­таў тво­ра — яны на­да­юць вы­каз­ван­ням асаб­лi­вую мi­ла­гуч­ную та­ наль­насць, рас­стаў­ля­юць ла­гiч­ныя ак­цэн­ты, вы­зна­ча­юць яго «сэк­су­аль­ ны» пад­тэкст. Не трэ­ба тлу­ма­чыць, што сэк­су­аль­насць вер­ша звяз­ва­ец­ца з ха­рак­та­рам, ты­пам, уз­роў­нем раз­ня­во­ле­нас­цi мо­вы вер­ша — i ад­па­вед­на, са­мо­га аў­та­ра. У гiс­то­рыi лi­та­ра­ту­раз­наў­ства сэк­су­аль­насць ата­я­сам­лi­ва­ ла­ся з ця­лес­нас­цю, ат­ры­бу­та­мi вон­ка­вай пры­га­жос­цi асо­бы, ад­люст­ра­ва­ ны­мi ў тэкс­це. Вар­та да­даць, што сэк­су­аль­насць тво­ра ў мно­гiм за­ле­жыць i ад эма­цый­ных ка­на­та­цый, укла­дзе­ных у кож­нае сло­ва паэ­тыч­на­га пры­ знан­ня. А ў да­дзе­ным тво­ры — сэк­су­аль­насць не вы­чур­ная, не крык­лi­вая, а спа­кой­ная, чыс­тая, зба­ле­лая. Пры пра­чы­тан­нi сэр­ца тах­кае ва ўнi­сон з раз­бiў­кай рад­коў. У вер­шы Шуш­ко з муж­чын­скiм па­чат­кам звя­за­на iдэя раз­ вiц­ця i ру­ху дум­кi — у не­каль­кiх рад­ках аў­тар змог за­фiк­са­ваць гiс­то­рыю ка­ хан­ня i рас­стан­ня, з жа­но­чым па­чат­кам — асаб­лi­вая мяк­кая та­наль­насць, зва­рот да фальк­лор­ных форм як да срод­ку апi­сан­ня ду­шэў­най траў­мы i па­кут раз­бi­та­га сэр­ца. Для лi­рыч­на­га ге­роя i пас­ля рас­стан­ня Яна за­ста­ ла­ся ўва­саб­лен­нем iдэа­льнай жа­ноц­кас­цi — «лю­бая» i «вет­лая», та­го свя­ то­га мес­ца, ку­ды iмк­не па­мяць у по­шу­ках пры­ста­нi­шча. «Сэк­су­аль­насць» муж­чын­ска­га лi­рыч­на­га пры­знан­ня ста­но­вiц­ца вы­яў­лен­нем анд­ра­гiн­най пры­ро­ды ча­ла­ве­ка, якая ў кож­ным з нас, ад­нак да­лё­ка не кож­ны ўмее ўраў­на­ва­жыць у са­бе гэ­тыя два ды­ха­та­мiч­ныя по­лю­сы i да­зво­лiць гэ­та­му «выд­рэ­сi­ра­ва­на­му зве­ру» кi­ра­ваць мас­тац­кай свя­до­мас­цю. «Анд­ра­гiн­ны тып» мас­тац­ка­га мыс­лен­ня аў­та­ра ўсё бо­лей рас­кры­ва­ец­ца ў пра­за­iч­ных тво­рах, ад­нак не ў на­вi­ну гэ­та i ў паэ­зii. Уво­гу­ле ра­ман­тыч­ныя ды­ха­то­мii не­ба/зям­лi, свя­то­га/пра­фан­на­га, ду­ хоў­на­га/ця­лес­на­га ма­юць вя­лi­кую ро­лю ў са­ма­апi­сан­нi i са­ма­iдэн­ты­фi­ка­ цыi су­час­ных аў­та­раў. Праз iх яны не толь­кi акрэс­лi­ва­юць ме­жы за­сва­ен­ня асо­бай пра­сто­ры су­час­на­га све­ту, але i пра­сто­ры маг­чы­ма­га/не­маг­чы­ма­ га ў лi­та­ра­тур­ным дыс­кур­се. На­прык­лад, верш «***Ка­лi жан­чы­на разь­нi­ мае но­гi...» Ле­ры Сом па­бу­да­ва­ны на скла­да­ным сi­ла­гiз­ме, па­сыл­кi яко­га ўзы­хо­дзяць да су­праць­дзе­ян­ня лi­та­ра­тур­на­му ка­но­ну — паэ­тэ­са не мае пра­ва га­ва­рыць пра пры­ват­нае, аса­бiс­тае ў ад­кры­тай i да­вер­лi­вай фор­ ме без та­го, каб не тра­пiць пад вы­зна­чэн­не жан­чы­ны лёг­кiх па­во­дзiн. Тут 8

Шушко А. Камяні: падборка вершаў / Маладосць. 2011. №8. – С.46.

164 су­ты­ка­юц­ца ўнi­вер­саль­ны нар­ма­тыў­ны па­ды­ход да ме­жаў да­зво­ле­на­га ў паэ­тыч­ным тэкс­це, i ў пры­ват­нас­цi — у жа­но­чым тэкс­це, i iн­ды­вi­ду­аль­ная апi­саль­ная трак­тоў­ка воб­ра­зу ге­ра­iн­ i, якая зай­ма­ец­ца са­ма­ана­лi­зам пад­ час сэк­су­аль­на­га ак­та: Што ду­мае яна у гэ­ты мо­мант?.. «Нi­што па­ме­ры», «Пры­ку­пiць бы буль­бы», «На­двор'е — клас, я фай­на за­га­рэ­ла», «На­ступ­ны раз не за­бы­ваць пра­клад­ку», «Я сы­ну не ска­за­ла пра ка­пус­ту», «Ха­чу на мо­ра», «Хоць бы за­пла­цi­лi»... Цi ду­мае яна: «Ах, ён ка­хае, мя­не ка­хае, я яго ха­чу, ха­дзi хут­чэй, хут­чэй ха­дзi сю­ды...». Я ду­ма­ла пра ўсё гэ­та з усi­мi. Я нi пра што ня ду­маю з табой9. Пер­шая част­ка як ува­саб­лен­не рэ­аль­най (iн­ды­вi­ду­аль­най) iдэн­тыч­нас­цi вер­ша, што пра­па­ган­дуе ад­сут­насць уся­кiх норм i стан­дар­таў у рас­крыц­цi па­чуц­цяў; дру­гая част­ка (са слоў: «Цi ду­мае яна...») — фар­маль­ная iдэн­ тыч­насць, што сiл­ку­ец­ца кла­сiч­ны­мi фор­ма­мi ў ад­люст­ра­ван­нi пал­кас­цi i та­му ўяў­ляе з ся­бе лi­та­ра­тур­ны шаб­лон. Фi­наль­нае двух­рад­коўе як пе­ра­ крэс­лi­ван­не гэ­тых дзвюх сты­хiй, што спа­бор­нi­ча­лi па­мiж са­бой за пра­ва быць пра­па­вед­нi­ка­мi iс­цi­ны ў мас­тац­кiм ад­люст­ра­ван­нi асо­бы i яе пе­ра­ жы­ван­няў. Iн­тэр­тэкс­ту­аль­насць пры­сут­нi­чае на ўсiх уз­роў­нях кам­па­зi­цыi вер­ша, умоў­на па­дзя­ля­ю­чы яго на не­каль­кi час­так. Верш «пра ка­хань­не» Ле­ры Сом не ўклад­ва­ец­ца ў ста­тыч­ныя фор­мы, якiя ха­рак­тэр­ны лю­боў­най лi­ры­цы i якiя на­ле­жаць да так зва­най «ка­лек­тыў­най iдэн­тыч­нас­цi» па­доб­ на­га кштал­ту тво­раў. Усё час­цей аў­та­ры свя­до­ма па­збя­га­юць нар­ма­тыў­ ных воб­ра­заў тэкс­ту, за­ве­да­ма ка­рыс­та­юц­ца ан­ты­нар­ма­тыў­ным на­бо­рам пры­ёмаў дзе­ля раз­бу­рэн­ня за­ста­я­лых уяў­лен­няў пра да­зво­ле­нае/не­да­зво­ ле­нае ў лi­та­ра­ту­ры. Ад­нак па­доб­ныя сва­бо­ды ў аў­тар­скай са­ма­прэ­зен­та­ цыi не заў­сё­ды доб­ра пра­цу­юць на змест тво­ра, яго iдэй­на-тэ­ма­тыч­ную скi­ра­ва­насць i г.д. Ка­лi звяр­нуц­ца да вер­шаў А. Шуш­ко i Л. Сом, то, на мой Сом Л. Каралева прыйдзе ноччу: Вершы пра каханьне. – Мінск, Выдавец І.П. Логвінаў. – 2007.

– С.70 9

крытыка публіцыстыка эсэ 165 по­гляд, «сэк­су­аль­нас­цю» ва­ло­дае ме­на­вi­та верш Шуш­ко — ён кра­нае ду­ шу, пе­ра­жы­ван­нi чы­та­ча знач­на больш, чым рэ­флек­сii ў па­сце­лi ге­ра­i­нi Ле­ ры Сом, якiя скi­ра­ва­ны больш на дум­ку i эс­тэ­тыч­нае ўспры­няц­це чы­та­ча. У тэкс­це Сом больш мас­ку­лiн­на­га — муж­чын­скай жа­ноц­кас­цi, чым у Шуш­ко. Анд­ра­гiн­ная сут­насць паэ­тэ­сы вы­явi­ла­ся ў ха­рак­та­ры ства­рэн­ня вер­ша i на­ да­ла яму пэў­ную ад­ста­ро­не­насць ад узо­раў кла­сiч­най лю­боў­най лi­ры­кi. Тут вель­мi да­рэ­чы бу­дзе вы­зна­чэн­не Э. Сiк­су жа­но­чай не­свя­до­мас­цi, якая час­ та i кi­руе сло­вам, што яна, «у ад­роз­нен­не ад муж­чын­скай не­свя­до­мас­цi —­ у пра­цэ­се пiсь­ма па­глы­на­ец­ца iмк­нен­нем па­чаць, пры­сту­пiць з усiх ба­коў ад­ра­зу, аба­зна­чыць не­каль­кi за­хо­даў ад­на­ча­со­ва, не за­ся­родж­ва­ю­чы­ся на ад­ным фа­лiч­ным па­ры­ван­нi па­чаць i скон­чыць. Жа­но­чае ця­лес­нае пiсь­мо мо­жа мець двац­цаць цi трыц­цаць за­чы­наў, яно па­чы­на­ец­ца аду­сюль»10. Ле­ра Сом з да­па­мо­гай iро­нii дэ­ман­струе ўцiск «роз­на­га» жа­но­ча­га на «аб­са­лют­нае» жа­но­чае, што па­вiн­на ўклад­вац­ца ў ме­жы да­зво­ле­на­га. Iро­ нiя як спо­саб аба­ро­ны ад вы­пра­ца­ва­ных гiс­то­ры­яй паэ­зii схем у ства­рэн­нi мас­тац­ка­га тво­ра. Iро­нiя i як спо­саб вi­зу­ал­ i­за­цыi праз стыль пад­аў­лен­ня агуль­на­пры­ня­тых уяў­лен­няў пра жа­но­чае. Iро­нiя так­са­ма мо­жа браць на ся­бе ро­лю шыр­мы ў тэ­ат­раль­ным дзе­ян­нi тво­ра. I ка­лi мы ста­вiм пы­тан­не пра тое, якiя спо­са­бы i ма­дэ­лi пiсь­ма жан­чы­на i муж­чы­на ўжы­ва­юць i ча­му, не­маг­чы­ма абы­сцi ўва­гай на­зi­ран­не за жа­но­чым i муж­чын­скiм суб'­ек­та­мi як аў­та­ра­мi сва­ёй са­ма­сцi i са­ма­сцi лi­рыч­на­га ге­роя, што не абы­шлi­ся без iро­нii (звер­нем­ся да тво­раў Ле­ры Сом i Ана­то­ля Сер­бан­то­вi­ча): Ка­му з нас ве­даць не­ах­во­та, Што гру­дзi ля вяс­ко­вых хат Наль­юц­ца хут­ка, быц­цам со­ты, У пад­рас­та­ю­чых дзяў­чат. Дзяў­ча­ты пой­дуць ка­ра­го­дам, Та­ды i зблiз­ку, i зда­ля Зда­вац­ца бу­дзе мне, што мё­дам За­пах­ла ўся мая зямля11. У А. Сер­бан­то­вi­ча iро­нiя за­дзей­нi­ча­на ў якас­цi скры­та­га ме­ха­нiз­ма пра­ чы­тан­ня тэкс­ту: чы­тач iн­тэр­прэ­туе ў пра­цэ­се iдэн­ты­фi­ка­цыi тое, як з да­ па­мо­гай мяк­кай iро­нii муж­чын­скi суб'­ект «упiс­ва­ец­ца» ў тэкст, якiя вы­клi­ кае эмо­цыi i г.д. Iро­нiя вы­кон­вае ро­лю шыр­мы, за якой ад­бы­ва­ец­ца яр­кае эра­тыч­нае дзе­ян­не — «гру­дзi ля вяс­ко­вых хат» па­раў­ноў­ва­юц­ца з на­лi­ Сиксу Э. La sexe ou la tete? (Женщина — тело — текст) // Художественный журнал, №6, 1995.

-- С.34-35.

11 Сербантовіч А. Вершы / “Адсюль выток, адсюль натхненне…”: Паэзія, проза, публіцыстыка. – Мінск, Маст.літ., 2007. – С.152.

10

166 ты­мi гру­дзя­мi «пад­рас­та­ю­чых дзяў­чат». Быц­цам бы тут ня­ма ад­кры­тых эра­тыч­ных воб­ра­заў, як у Ле­ры Сом — «сьцяб­ла», якi «зна­хо­дзiць квет­ку, пух­на­тую цi аго­ле­ную глад­ка» — ад­нак да­дзе­нае па­раў­на­нне ў вер­шы Сер­ бан­то­вi­ча, не менш за аса­цы­я­тыў­ныя воб­ра­зы Ле­ры Сом, на­дае яму «сэк­ су­аль­ную» афар­боў­ку. Ле­ра Сом праз ко­ды i кан­цэп­ты су­свет­най паэ­зii вы­ во­дзiць чы­та­ча на су­гес­тыў­нае ўспры­няц­це эра­тыч­ных воб­ра­заў, Ана­толь Сер­бан­то­вiч ру­ха­ец­ца да­лей: ад кан­крэ­ты­за­цыi да аб­са­лю­ты­за­цыi з'я­вы —­ на­яў­ную i та­ем­ную сэк­су­аль­насць вы­лу­чае не толь­кi пры­го­жая ма­ла­дая дзяў­чы­на, яна ўсю­ды ў па­вет­ры. У вер­шы да­мi­нуе яр­ка вы­ра­жа­ная мас­ ку­лiн­ная са­масць аў­та­ра, суб'­ект рэа­лi­зуе вы­нi­кi твор­чай пра­цы ў фор­мах, ха­рак­тэр­ных муж­чын­скай паэ­зii, — най­перш, па пры­чы­не та­го, што жан­чы­ на не ста­не ўжы­ваць у сва­iм пiсь­ме па­доб­нае па­раў­на­нне. А гэ­та зна­чыць, што мас­тац­кiя тро­пы так­са­ма на­бы­ва­юць ген­дэр­ную афар­боў­ку, а не­ка­то­ рыя на­ват i ген­дэр­ныя мар­кi­роў­кi «жа­но­ча­га» i «муж­чын­ска­га» тро­па. Та­кiм чы­нам — пе­рад на­мi тры спо­са­бы пе­ра­да­чы лю­боў­на­га пе­ра­ жы­ван­ня i тры роз­ныя ма­дэ­лi вер­ша пра ка­хан­не. Як вы­нi­кае з ана­лi­зу тво­раў, аў­та­ры — суб'­ек­ты паэ­тыч­на­га дыс­кур­су — вы­ка­рыс­тоў­ва­юць у роз­ных пра­пор­цы­ях склад­нi­кi «фар­маль­най» i «рэ­аль­най» iдэн­тыч­нас­цi тво­ра ў рас­крыц­цi iн­тым­ных па­чуц­цяў. А гэ­та ў вы­нi­ку ўздзей­нi­чае на пе­ра­раз­мер­ка­ван­не суб'­ект­на-аб'­ект­ных ад­но­сiн у тэкс­це i, ад­па­вед­ на, на рэа­лi­за­цыю iдэi вер­ша. Ка­лi А. Шуш­ко iмк­нец­ца ўклас­цi змест у строй­ную кла­сiч­ную фор­му i гэ­тым да­сяг­нуць най­боль­шай гар­мо­нii ў су­ ад­но­сi­нах лi­та­ра­тур­най нор­мы i аў­тар­скiх по­шу­каў, то ў Ле­ры Сом ад­зна­ ча­ец­ца скан­цэнт­ра­ва­насць на пры­ват­ным мо­ман­це, фраг­мен­тар­насць i эпi­зод­насць i ад­сут­насць стро­гай кам­па­зi­цыi. А. Сер­бан­то­вiч уво­гу­ле ру­ха­ец­ца па ўзрас­та­ю­чай: свае iн­тым­ныя пе­ра­жы­ван­нi iмк­нец­ца пе­ра­ даць све­ту, на­га­даць, што ў пры­ват­ным (на­лi­тых гру­дзях пад­рас­та­ю­чых дзяў­чат) то­iц­ца ве­лi­зар­ная эра­тыч­ная энер­ге­ты­ка, здоль­ная аха­пiць усю зям­лю. Дзве стра­фы вер­ша «***Ка­му з нас ве­даць не­ах­вот­на» на­поў­не­ ны ця­лес­най ат­ры­бу­ты­кай, якая пра­цуе на «сэк­су­а­лi­за­цыю» мас­тац­ка­га сло­ва. Сер­бан­то­вiч яў­на прэ­зен­туе аў­тар­скi муж­чын­скi па­ча­так, Шуш­ко ка­рыс­та­ец­ца «фе­мiн­ны­мi» сты­лiс­тыч­ны­мi срод­ка­мi, а Ле­ра Сом, на­ад­ ва­рот, па­збя­гае яў­най жа­но­чай iнi­цы­я­ты­вы (ня­гле­дзя­чы на на­яў­насць у тэкс­це на­бо­ру чыс­та жа­но­чых прад­ме­таў, кштал­ту «за­бы­тых жа­но­чых пра­кла­дак», цi важ­най у сфе­ры псi­ха­ло­гii по­ла тэ­мы — «нi­што па­ме­ры», якая як­раз i ак­ту­а­лi­зу­ец­ца жан­чы­най), та­му што са­ма па­да­ча iдэi тво­ра на­гад­вае агрэ­сiў­нае ад­стой­ван­не ўлас­най дум­кi на «ця­лес­ныя ад­но­сi­ны» муж­чы­ны i жан­чы­ны, а гэ­та ўжо пе­ра­ня­тая ў муж­чын пры­вi­лея. Да­мi­нан­та анд­ра­гiн­на­га па­чат­ку ў са­ма­сцi паэ­тэ­сы як­раз i прад­вы­зна­чае пры­сут­ насць у тэкс­це мас­ку­лiн­ных iн­тэн­цый.

крытыка публіцыстыка эсэ 167 Та­кiм чы­нам, фор­ма мо­жа ўпа­рад­ка­ваць рух дум­кi, на­да­ваць ёй па­сту­ по­вую, без хi­стан­няў i без ады­хо­ду ад тэ­мы, ды­на­мi­ку. Ка­лi аў­тар вы­бi­рае фор­му аб­ду­ма­на i за­га­дзя, ён iмк­нец­ца за­поў­нiць пра­сто­ру абра­най фор­ мы са­мы­мi трап­ны­мi i дак­лад­ны­мi сло­ва­мi, у якiх скан­цэнт­ра­ва­на па­ўста­ ва­лi б у адзiн­стве iдэя i аў­тар­скi стыль. Ад­нак за­лiш­не за­гру­жа­ны тэкст сты­лiс­тыч­ны­мi вы­кру­та­са­мi на­дае яму ўсклад­нё­насць, што мя­жуе з ад­ сут­нас­цю мас­тац­ка­га гус­ту. Яшчэ ў 80-я га­ды Мак­сiм Танк ад­зна­чыў: «Ды што да ўсклад­нё­нас­цi, яна, як вя­до­ма, бы­вае роз­ная: ус­клад­нё­насць, вы­ клi­ка­ная не­аб­ход­нас­цю вы­ка­заць но­вую дум­ку, но­выя па­чуц­цi, якiя яшчэ не ме­лi свай­го ад­люст­ра­ван­ня, i ўсклад­нё­насць, вы­клi­ка­ная ма­нер­нас­цю, ары­гi­наль­нi­чан­нем, бо ўжо вя­до­мае i вы­ка­за­нае ў зра­зу­ме­лай фор­ме, паў­ та­раю — у ўсклад­нё­най, што на­гад­вае ма­нер­насць псеў­да­кла­сi­цыз­му i не з'яў­ля­ец­ца нi­я­кiм на­ва­тар­ствам, а свед­чыць аб дэз­ары­ен­та­цыi та­кой паэ­зii i яе пры­хiль­нi­каў». Вар­та пры­слу­хац­ца да слоў кла­сi­ка. Та­кiм чы­нам, ма­ла­ дыя i не­ма­ла­дыя аў­та­ры, шу­кай­це ся­бе ў сло­ве i вы­кла­дан­нi слоў у пэў­ную фор­му, а мы бу­дзем чы­таць i атрым­лi­ваць ад гэ­та­га эс­тэ­тыч­ную аса­ло­ду цi не ба­чыць у гэ­тых по­шу­ках нi­я­кiх сэн­саў!

Анд­рэй Ку­рэй­чык дра­ма­тург, кi­на­сцэ­на­рыст, ак­тор. Аў­тар шмат­лi­кiх ­ сцэ­на­ры­яў для бе­ла­рус­кiх тэ­ат­раў на бе­ла­рус­кай ­ i ра­сей­скай мо­вах. Дру­ка­ваў свае п'е­сы ў «Arche», ­ «По­лы­мi», «Нё­ма­не», «Пер­ша­цве­це», вы­даў дзве ­ кнi­гi. Movie Research пры­зна­ла Анд­рэя Ку­рэ­йчы­ка ­ са­мым па­спя­хо­вым сцэ­на­рыс­там ра­сей­ска­га кi­но ­ 2006—2008 га­доў. У 2009 го­дзе пра­ца­ваў у Га­лi­ву­дзе. ­ На­ра­дзiў­ся ў 1980 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў МIн­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 169

Знайсцi ге­ро­яў па­ка­лен­ня... Ча­мусь­цi, як я за­ўва­жаю па сва­iх зна­ём ­ ых, Анд­рэя Ку­рэй­чы­ка боль­ шасць ве­дае ме­на­вi­та як дра­ма­тур­га. Шмат хто гля­дзеў яго «Исповедь Пилата», «По­те­рян­ный рай», «Пьемонтский зверь»... Але ка­лi я ка­жу, што па яго сцэ­на­рыі бы­лi зня­тыя «Лю­бовь-мор­ковь» (пер­шая i дру­ гая част­кі), «Юлень­ка», «Ёлки», усе здзiў­ле­на лу­па­юць ва­чы­ма. Ча­ му? Мо­жа та­му, што зна­хо­дзiш цi­ка­вы ра­сей­скi фiльм, i тут, на та­бе, —­ сцэ­на­рый бе­ла­ру­са. А, мо­жа, i та­му, што, ка­лi ба­чыш, што бе­ла­ру­сы зды­ма­юць ра­зам з ра­сей­ца­мi доб­рыя фiль­мы, то адзi­нае пы­тан­не, якое ўзнi­кае — «Ча­му ж мы са­мi не мо­жам?». Але ж атры­моў­ва­ец­ца, што мо­жам! Анд­рэй Ку­рэй­чык зра­бiў ме­на­вi­та тое, ча­го нам так не ха­па­ла: кi­но, зня­тае бе­ла­ру­са­мi, з бе­ла­рус­кi­мi ак­цё­ра­мi ся­род бе­ла­ рус­кiх пей­за­жаў. Ён па­ка­заў жыц­цё, якiм жы­ве са­праўд­ны бе­ла­рус. Ча­сам у не­ка­то­рых дзе­ян­нях ге­ро­яў ты ба­чыш са­мо­га ся­бе. Мяр­ку­ю­ чы па са­бе, гэ­та бы­ло на­столь­кi дзiў­на, ня­звык­ла i ад­на­час пры­ем­ на ба­чыць у фiль­ме рэ­аль­нае жыц­цё, тое, з якiм су­ты­ка­еш­ся кож­ны дзень. Анд­рэй Ку­рэй­чык па­да­рыў нам над­зею, што ка­лi-не­будзь i мы зро­бiм неш­та ле­ген­дар­нае, тое, што бу­дуць па­мя­таць на­шыя на­ступ­ нi­кi. I чым мы ўсе бу­дзем га­на­рыц­ца.

— Анд­рэй, як да вас прый­шло жа­дан­не зра­бiць бе­ла­рус­кае кi­но на Бе­ла­ру­сi?

— Жа­дан­не бы­ло даў­но, маг­чы­мас­цi не бы­ло. На жаль, су­пра­цоў­нiц­тва з «Бе­ла­русь­фiль­мам» па­куль не скла­ла­ся. Пры­ват­ных прад­зю­са­раў, якiя б ра­бi­лi бе­ла­рус­кае кi­но, ня­ма. Та­му адзi­ны вы­хад, якi за­ста­ваў­ся — гран­ ты мiж­на­род­ных ар­га­нi­за­цый. «Вы­шэй за не­ба» пра­фi­нан­са­ваў Гла­баль­ны фонд па ба­раць­бе са СНIД, су­хо­та­мi i ма­ля­ры­яй.

— Вы лi­чы­це «Вы­шэй за не­ба» гiс­то­ры­яй пра са­праўд­ную бе­ла­ рус­кую мо­ладзь?

— Ка­неш­не. Гэ­та бе­ла­рус­кая гiс­то­рыя, у якой вель­мi шмат рэ­аль­ных бiя­гра­фiч­ных фак­таў. А ге­ро­яў iг­ра­юць вы­ключ­на бе­ла­ру­сы, у пер­шую чар­гу ма­ла­дыя бе­ла­ру­сы. Мы iмк­ну­лi­ся быць мак­сi­маль­на сум­лен­ны­ мi ў ад­люст­ра­ван­нi жыц­ця на­шай мо­ла­дзi, па­ка­заць роз­ныя яе ты­пы. Знай­сцi ге­ро­яў па­ка­лен­ня. Гэ­та вель­мi важ­на, бо ай­чын­нае кi­но так i не ства­ры­ла яшчэ са­праўд­ных ма­ла­дых ге­ро­яў. А мы па­спра­ба­ва­лi гэ­та зра­бiць.

— Як пра­ца­ва­ла­ся з ма­ла­ды­мi ак­цё­ра­мi?

— Мы пра­вя­лi ве­лi­зар­ны кас­тынг — не­каль­кi ты­сяч ма­ла­дых бе­ла­ру­саў спра­ба­ва­лi­ся на га­лоў­ныя ро­лi. Мы шу­ка­лi не толь­кi лю­дзей з ак­цёр­скi­мi

170 да­дзе­ны­мi, мы шу­ка­лi асоб. Лi­да­раў па­ка­лен­ня. Та­му пра­ца­ваць з iмi бы­ло вель­мi цi­ка­ва. I Але­ся Гры­бок, i Лё­ня Па­шкоў­скi, i Ак­са­на Чы­вя­лё­ва пра­явi­ лi ся­бе вель­мi яр­ка. Ха­ця не­да­хоп до­све­ду ўсё ж та­кi бач­ны ў кад­ры.

— «Вы­шэй за не­ба» — гэ­та хут­чэй ка­мер­цый­ны пра­ект цi прос­ та жа­дан­не па­ка­заць, што мы мо­жам ра­бiць якас­нае кi­но?

— Да ка­мер­цыi фiльм не мае нi­я­ка­га да­чы­нен­ня. Пер­ша­па­чат­ко­ва мы не раз­лiч­ва­лi атры­маць ад яго якi-не­будзь пры­бы­так. Та­му мы бы­лi воль­ныя ад ка­мер­цый­ных клi­шэ, iмк­ну­лi­ся быць сум­лен­ны­мi i ства­рыць фiльм, якi ста­не тво­рам мас­тац­тва. Арт-пра­дук­там, здоль­ным да­сяг­нуць як са­цы­яль­ ных, так i мас­тац­кiх мэ­таў. I ця­пер мы мо­жам ска­заць, што фiльм тры­ва­ла ўвай­шоў у сэр­цы бе­ла­рус­кай мо­ла­дзi... Але ж не ай­чын­на­га кi­на­мас­тац­тва. (смя­ец­ца) — Цi пла­ну­ец­ца вы­хад «Вы­шэй за не­ба» на за­меж­ныя эк­ра­ны?

— «Вы­шэй за не­ба» — унi­каль­ны пра­ект для ай­чын­на­га кi­не­ма­то­гра­фу. Пер­шы не­за­леж­ны фiльм за мно­гiя га­ды. Пер­шы сум­лен­ны фiльм пра су­ час­ную мiн­скую мо­ладзь. На­ту­раль­на, iн­та­рэс да яго i ўнут­ры Бе­ла­ру­сi, i за мя­жой — ве­лi­зар­ны. Фiльм ужо атры­маў прэ­стыж­ную ўзна­га­ро­ду ў Маск­ве. Ёсць за­пра­шэн­нi з Еў­ро­пы. Але па­куль над фiль­мам «вi­сiць» за­ба­ро­на пра­ ва­ўла­даль­нi­ка на «вi­дэа­ма­тэ­ры­ял» — Офi­са ПРА­АН у Мiн­ску. Чы­ноў­нi­кi не спя­ша­юц­ца ад­пус­цiць фiльм да гле­да­ча. Гэ­та вель­мi сум­на.

— Гэ­та кi­но па­трэб­на бе­ла­ру­сам?

— Ка­неш­не. Мы атры­моў­ва­ем сот­нi лiс­тоў з па­дзя­ка­мi з усёй кра­i­ны. Ты­ся­чы лю­дзей пi­шуць пра яго ў вод­гу­ках, на бло­гах i фо­ру­мах. У тым лi­ку пры­хо­дзяць лiс­ты ад лю­дзей, якiя жы­вуць з ВIЧ, з iн­шы­мi за­хвор­ван­ня­мi —­ шмат хто ка­жа, што фiльм пе­ра­вяр­нуў iх жыц­цё. Гэ­та са­мы аб'­ек­тыў­ны па­ ка­заль­нiк. Леп­ша­га до­ка­зу нам i не трэ­ба.

— Што гля­дач па­вi­нен асэн­са­ваць пад­час пра­гля­ду «Вы­шэй за не­ ба»?

— Тое, што ты сам твор­ца свай­го лё­су. I што сва­бо­да, твор­чая сва­бо­да, унут­ран­ная сва­бо­да — гэ­та адзi­ны шлях да гар­мо­нii.

— Вы не лi­чы­це, што ўсе гэ­тыя за­ба­ро­ны «Вы­шэй за не­ба» толь­ кi больш яго «рас­кру­цi­лi»?

— Ве­ра­год­на. Але ра­дас­цi ў гэ­тым ня­ма. За­ба­ро­на мас­тац­ка­га фiль­ ма па твор­чых пры­чы­нах у 21 ста­год­дзi — гэ­та вар­вар­ства. Гэ­та вы­клi­кае толь­кi сум. У лiч­ба­вую эпо­ху ўсе гэ­тыя за­ба­ро­ны — рэч умоў­ная, iн­тэр­нэт не пры­знае та­кiя за­ба­ро­ны аль­бо цэн­зу­ру. Але сам факт вель­мi не­га­тыў­ на ад­люст­ра­ваў­ся як на са­цы­яль­на-пра­фi­лак­тыч­най мi­сii пра­ек­та, так i на рэ­пу­та­цыi са­мой Пра­гра­мы раз­вiц­ця ААН. Шка­да, што яны вы­бра­лi век­тар цэн­зу­ры i кан­фран­та­цыi. Але хва­ля­вац­ца не трэ­ба, «Вы­шэй за не­ба» iх усiх пе­ра­жы­ве. I, на­пэў­на, та­кiя за­ба­ро­ны не мо­гуць быць веч­ны­мi.

крытыка публіцыстыка эсэ 171 — Як вы лi­чы­це, у чым пры­чы­на за­ба­ро­ны фiль­ма?

— На жаль, псi­ха­ло­гiя чы­ноў­нi­каў не­вы­леч­ная. Яна не змя­нi­ла­ся з ХVI ста­год­дзя, ка­лi за­ба­ра­ня­лi кнi­гi Ска­ры­ны, з 30-х, ка­лi за­ба­ра­ня­лi Алях­но­вi­ ча i Ку­па­лу, ну i ця­пер, ка­лi не ўсе му­зыч­ныя ка­лек­ты­вы мо­гуць вы­сту­паць у сва­ёй кра­i­не. За­ба­ро­на «Вы­шэй за не­ба» ў гэ­тым жа шэ­ра­гу. Пад­ста­ва фар­маль­ная — «пра­вы на вi­дэа­ма­тэ­ры­ял», а сут­насць тая ж са­мая — мас­ так, i не так, як ха­це­лi чы­ноў­нi­кi, ад­люст­ра­ва­лi рэ­аль­насць, да­зво­лi­лi са­бе «твор­чую сва­бо­ду». Ну, пра­бач­це, спа­да­ры чы­ноў­нi­кi. Уво­гу­ле лю­бое мас­ Трыумфатар

172 тац­тва — гэ­та вы­ключ­на пра­дукт твор­чай сва­бо­ды i та­лен­ту. Па-iн­ша­му са­праўд­ныя мас­та­кi не ўме­юць. Ка­жу­чы сло­ва­мi Гры­ба­е­да­ва: «Слу­жыць бы ра­ды, пры­слу­гоў­ваць мо­таш­на»...

— Як ад­бы­ва­ец­ца пра­цэс ства­рэн­ня фiль­ма?

— Кi­но — гэ­та скла­да­ней­шы ме­ха­нiзм. Кар­цi­ну ма­люе адзiн мас­так. Му­зы­ку грае не­вя­лi­кi ка­лек­тыў. Фiльм — гэ­та сот­ня лю­дзей, кож­ны з якiх вель­мi важ­ны для кан­чат­ко­ва­га вы­нi­ку. Але ўсё па­чы­на­ец­ца са сцэ­на­рыя. Прад­зю­са­ры з до­све­дам ка­жуць: «Нель­га зняць фiльм ле­пей, чым ён на­ пi­са­ны». Сцэ­на­рый — кра­ев­ у­голь­ны ка­мень лю­бо­га кi­но. Да­лей — вы­бар ак­цё­раў, рэ­жы­су­ра сцэн, ман­таж i агуч­ван­не... Пра­цэс мо­жа пра­цяг­вац­ца не­каль­кi га­доў.

— Што на­тхняе на но­выя сю­жэ­ты?

— Жыц­цё. Я з тых аў­та­раў, чыя фан­та­зiя пад­пiт­ва­ец­ца фак­та­мi з рэ­аль­ на­га жыц­ця.

— У бе­ла­рус­ка­га кi­но ёсць бу­ду­чы­ня?

— Гэ­та тое са­мае, што за­пы­таць, цi ёсць бу­ду­чы­ня ў бе­ла­рус­кай мо­вы? Цi бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры? Цi на­ват на­цыi. Ка­неш­не, ёсць. I гэ­тую бу­ду­ чы­ню мы ства­ра­ем ужо за­раз ты­мi фiль­ма­мi, якiя за­дум­ва­ем i зды­ма­ем. Прос­та трэ­ба пра­вiль­на вы­браць на­кi­ру­нак. Мне зда­ец­ца, трэ­ба ад­мо­вiц­ца ад ары­ен­та­цыi на ва­ен­ныя тэ­мы цi блок­бас­та­ры i iмк­нуц­ца знай­сцi су­час­ ны нерв кi­не­ма­то­гра­фа.

— У чым «фiш­ка» бе­ла­рус­ка­га кi­но? Цi ёсць у яго неш­та та­кое, чым яно ад­роз­нi­ва­ец­ца ад за­меж­на­га?

— Не, та­кую «фiш­ку» мы яшчэ не знай­шлi. Яна ўзнi­кае, ка­лi ўзнi­ка­юць вя­лi­кiя фiль­мы. Для рус­ка­га кi­но та­кiя «фiш­кi» ства­ры­лi Гай­дай, Ра­за­наў, Тар­коў­скi, Да­нэ­лiя... Для iталь­ян­ска­га — Фел­iн­ i, для фран­цуз­ска­га — Го­ дар i Ле­луш. Нас гэ­та толь­кi ча­кае ў бу­ду­чы­нi.

— Цi да­пус­ка­е­це вы, што кi­но ка­лi-не­будзь поў­нас­цю за­ме­нiць тэ­атр?

— Не. Гэ­та за­над­та роз­ныя ба­кi мас­тац­тва.

— Цi пла­ну­е­це вы ў бу­ду­чы­нi яшчэ ра­бiць та­кiя пра­ек­ты на Бе­ла­ ру­сi, з бе­ла­рус­кi­мi ак­цё­ра­мi?

— Так. Гэ­та мая ма­ра.

— Што вы ад­чу­ва­ец ­ е, ка­лi гля­дзi­це свае фiль­мы, п'е­сы?

— Я ста­ра­юся не гля­дзець свае тво­ры. Нi­ко­лi.

— У вас ёсць ней­кiя асаб­лi­выя за­дум­кi на­конт кi­но аль­бо тэ­ат­ра?

— Ка­неш­не. Але рас­каз­ваць пра iх яшчэ ра­на.

— Вы ма­ры­лi ў дзя­цiн­стве аб та­кiм жыц­цi i дзей­нас­цi як за­раз?

— Не. Дзi­ця­чыя ма­ры змя­ня­лi­ся ў ад­па­вед­нас­цi з кнi­га­мi, якiя за­хап­ля­лi мя­не ў тым цi iн­шым уз­рос­це. Жуль Верн, Дзю­ма, Да­ста­еў­скi, Чэ­хаў, Мо­эм —­

крытыка публіцыстыка эсэ 173

З сынам Глебам.

кож­ны ства­раў унут­ры мя­не ма­ру, якая за­тым сы­хо­дзi­ла, са­сту­па­ю­чы мес­ ца на­ступ­най...

— Ка­лi i як вы асэн­са­ва­лi, што ме­на­вi­та гэ­та ваш лёс?

— Мяр­кую на дру­гiм кур­се ўнi­вер­сi­тэ­та, ка­лi за­ду­маў на­пi­саць сваю пер­ шую п'е­су — «Исповедь Пилата». Дра­ма­тург — для асо­бы, рэд­кi шлях. I тут не­зра­зу­ме­ла, цi то ты яго вы­бi­ра­еш, цi то ён вы­бi­рае ця­бе.

— Што вам усё ж та­кi блi­жэй: кi­но цi тэ­атр?

— За­раз мне блi­жэй кi­но, ха­ця сэр­ца маё вель­мi су­муе па тэ­ат­ры. Па яго жы­вой, са­праўд­най ат­мас­фе­ры, па жы­во­му го­ла­су... Я спа­дзя­ю­ся вяр­нуц­ ца ў тэ­атр ужо ў гэ­тым го­дзе.

—Вы за­да­во­ле­ны тым, ча­го да­сяг­ну­лi ў жыц­цi? Не ўз­нi­кае ча­сам жа­дан­не неш­та змя­нiць, зра­бiць па-iн­ша­му?

— Да­сяг­нен­нi ёсць, але я толь­кi на па­чат­ку сва­ёй кар'­е­ры. Мне ўся­го толь­ кi 32 га­ды i я ўвесь час ду­маю пра зме­ны ў жыц­цi. Не хо­чац­ца, каб гэ­тыя зме­ ны бы­лi звя­за­ны з эмiг­ра­цы­яй — хо­чац­ца, каб гэ­та бы­ло звя­за­на ме­на­вi­та з бе­ла­рус­кiм мас­тац­твам. Шмат ду­маю пра рэ­жы­су­ру, пра прад­зю­сi­ра­ван­не, пра ства­рэн­не вя­лi­кiх фес­ты­валь­ных пра­ек­таў. Не люб­лю зай­мац­ца ад­ным i тым жа. У жыц­цi трэ­ба па­спра­ба­ваць ка­лi не ўсё, то мно­гае.

— А чым вы больш за ўсё га­на­ры­це­ся?

— На да­дзе­ны мо­мант ма­iм ­ i дзець­мi — Гле­бам i Мар­тай, фiль­мам «Вы­ шэй за не­ба» i тым, што мне ўда­ло­ся за­ха­ваць унут­ра­ную сва­бо­ду ў ня­ прос­тых умо­вах, у якiх мы жы­вем.

— Цi з'яў­ля­ец­ца мас­тац­тва для вас га­лоў­ным у жыц­цi?

— Так, бо гэ­та тое, што я ма­гу па­кi­нуць пас­ля ся­бе. Гэ­та мой унё­сак у гiс­то­рыю кра­i­ны. Сцiп­лы, але спа­дзя­ю­ся, не са­мы гор­шы.

174 — Цi зай­ма­лi­ся вы якой-не­будзь дзей­нас­цю акра­мя мас­тац­тва?

— Я вы­кла­даў, пi­саў ар­ты­ку­лы i ар­га­нi­зоў­ваў фес­ты­ва­лi.

— Вы ад­чу­ва­е­це ся­бе ў Бе­ла­ру­сi до­ма?

— Пры­нам­сi, адзi­нае мес­ца ў све­це, дзе я ад­чу­ваю ся­бе до­ма — гэ­та Мiнск. Галівуд. Алея Зорак. 2009

крытыка публіцыстыка эсэ 175 — Што лепш (аль­бо горш) у Бе­ла­ру­сi ў па­раў­на­ннi з iн­шы­мi кра­i­ на­мi, дзе вы бы­ва­лi?

— Я вы­дат­на ра­зу­мею, на якiм гiс­та­рыч­ным эта­пе за­раз зна­хо­дзiц­ца Бе­ ла­русь. Кра­i­на ма­ла­дая, вi­да­воч­на, цяж­кiя праб­ле­мы ста­лен­ня на­цыi. Бе­ ла­ру­сы яшчэ ў по­шу­ку свай­го аса­бiс­та­га «я» i свай­го са­праўд­на­га шля­ху. Гэ­та ад­чу­ва­ец­ца. Вi­да­воч­на i бед­насць у па­раў­на­ннi з раз­вi­ты­мi кра­i­на­мi Еў­ро­пы. Вель­мi шка­да, што ў Бе­ла­ру­сi вой­на­мi бы­ла знi­шча­на гiс­та­рыч­ная ар­хi­тэк­ту­ра. Мя­не вель­мi пры­гня­та­юць усе гэ­тыя бяз­лi­кiя ты­по­выя мiк­ра­ ра­ё­ны, якi­мi за­бу­да­ва­ныя на­шыя га­ра­ды. Пры­га­жос­цi i гiс­то­рыi тут вель­мi не ха­пае. Але ж лю­дзi — гэ­та га­лоў­ная каш­тоў­насць кра­i­ны.

— Якое мес­ца ў све­це больш за ўсё за­пом­нi­ла­ся? Ча­му?

— Я люб­лю га­ра­ды ка­ля мо­ра: Лос-Ан­жэ­лес, Ял­та, Нью-Йорк, Пе­цяр­ бург. Мо­ра бе­ла­ру­сам ад­чай­на не ха­пае.

— Як вы лi­чы­це, бе­ла­ру­сы ша­ну­юць тое, што ма­юць: мо­ву, гiс­ то­рыю, тра­ды­цыi, мас­тац­тва?

— Тут скла­да­на ка­заць за ўсiх. Ёсць аду­ка­ва­ныя бе­ла­ру­сы, якiя вы­дат­ на ве­да­юць мо­ву, гiс­то­рыю, лi­та­ра­ту­ру сва­ёй кра­i­ны. На жаль, iх ня­шмат. Боль­шасць жа — гэ­та лю­дзi без са­праўд­на­га на­цы­я­наль­на­га стрыж­ня, без на­цы­я­наль­на­га го­на­ру. Гэ­та вi­на аду­ка­цыi, вы­ха­ван­ня, па­лi­тыч­ных ка­та­ строф, стра­ху... Гiс­та­рыч­на — бе­ла­ру­сы ад­на з са­мых па­цяр­пе­лых на­цый на тэ­ры­то­рыi бы­ло­га СССР. Нам трэ­ба вель­мi шмат ча­го зра­бiць, каб ад­ ра­дзiць на­цы­я­наль­ную куль­ту­ру i тра­ды­цыi.

— Што вы iмк­не­це­ся да­нес­цi гле­да­чу сва­ёй твор­час­цю?

— Што ча­ла­век, яго жыц­цё, год­насць i сва­бо­да — з'яў­ля­юц­ца са­мы­мi важ­ны­мi рэ­ча­мi ў све­це.

— На­пры­кан­цы аса­бiс­та ха­чу ўсiм чы­та­чам «Ве­рас­ня» па­рэ­ка­ мен­да­ваць да пра­гля­ду фiльм «Вы­шэй за не­ба». Дзя­куй вам, што з да­па­мо­гай мас­тац­тва ад­кры­ва­еце лю­дзям во­чы на жыц­цё, звяр­ та­е­це ўва­гу на тое, што ўсё на са­май спра­ве нам па сi­лах i ўся­го мож­на да­сяг­нуць. Дзя­куй, за раз­мо­ву.

— Ра­ды, ка­лi гэ­та са­праў­ды так. I вам, дзя­куй. Аль­до­на Мар­ты­нен­ка.

Ала Пет­руш­ке­вiч па­эт­ка, кры­тык, лi­та­ра­ту­раз­наў­ца. Кан­ды­дат ­ фi­ла­ла­гiч­ных на­вук. Аў­тар паэ­тыч­на­га збор­нi­ка ­ «Пярс­цё­нак». Апуб­лi­ка­ва­ла звыш 200 на­ву­ко­вых ­ пра­цаў, ся­род якiх кнi­гi: «Iду па сля­дах:­ Лi­та­ра­ту­раз­наў­чыя ар­ты­ку­лы, эсэ» ( 1997), «Пра тво­ры i твор­цаў: лi­та­ра­тур­на-кры­тыч­ныя ар­ты­ку­лы» ( 2002), «Не­ка­то­рыя ста­рон­кi бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры па­чат­ку ­ ХХ ста­год­дзя» (2010) i iнш. На­ра­дзi­ла­ся ў 1960 го­дзе ­ ў вёс­цы Шчо­на­ва на Гро­дзен­шчы­не. Жы­ве ў Га­род­нi.

крытыка публіцыстыка эсэ 177

Бе­ла­веж­цы iз­ноў ра­зам... Сяб­ры лi­та­ра­тур­на­га аб'­яд­нан­ня бе­ла­рус­кiх пiсь­мен­нi­каў Поль­шчы, якое iс­нуе ўжо больш чым паў­ста­год­дзя, iз­ноў са­бра­лi­ся ра­зам, пад ад­ной вок­лад­кай. Ка­лi ў 1959 го­дзе вый­шаў пер­шы ка­лек­тыў­ны збор­нiк бе­ла­веж­цаў «Рунь», гэ­та ста­ла са­праўд­най па­дзе­яй. Ад­быў­ся сход аб'­яд­нан­ня, на якiм пры­сут­нi­ча­лi на­ву­коў­цы з Бе­ла­ру­сi. Рэ­цэн­зii з'я­вi­лi­ся не толь­кi ў Поль­шчы (Бе­ла­сток, Вар­ша­ва, Лодзь), але i ў Укра­iн­ е («На­ша куль­ту­ра»), Ра­сii («Литературная га­зе­та»). Ду­ма­ец­ца ўсё ж, што най­перш вод­гук ча­каў­ся з Бе­ла­ ру­сi. Та­му не­вы­пад­ко­ва рэ­дак­тар «Нi­вы» Ге­ор­гiй Вал­ка­выц­кi не без пры­ ем­нас­цi за­зна­чыў у сва­iх «Вi­рах»: «У «Лi­та­ра­ту­ры i мас­тац­тве» (13 мая) з вя­лi­кiм ар­ты­ку­лам аб «Ру­нi» вы­сту­пiў га­лоў­ны рэ­дак­тар тыд­нё­вi­ка Ян­ка Ша­ра­хоў­скi» [1, с. 14]. Ня­даў­на вый­шаў но­вы ка­лек­тыў­ны збор­нiк пiсь­мен­нi­каў «Бе­ла­ве­жы», рэ­дак­тар яко­га, сён­няш­нi кi­раў­нiк аб'­яд­нан­ня пра­фе­сар Ян Чык­вiн пра­па­ на­ваў чы­та­чам са­мае цi­ка­вае з на­быт­ку бе­ла­веж­цаў, што хо­ра­ша прэ­зен­ туе i твор­часць кож­на­га з iх i па­цвяр­джае ска­за­нае ра­ней, у агля­дзе 50га­до­ва­га шля­ху: «Пiсь­мен­нi­кi «Бе­ла­ве­жы», са­праў­ды, шчыль­на за­поў­нi­лi сваю эт­нiч­ную пра­сто­ру куль­тур­на-эс­тэ­тыч­ным змес­там. З поў­ным пра­вам мож­на ска­заць, што дру­гая па­ло­ва ХХ ста­год­дзя на­ле­жыць у бе­ла­стоц­кiм краi най­перш «бе­ла­веж­цам» [2, с. 317]. Пер­ша­му сло­ва да­дзе­на Ге­ор­гiю Вал­ка­выц­ка­му, ад­на­му з па­чы­наль­нi­ каў ад­ноў­ле­на­га на Бе­ла­сточ­чы­не ў но­вым ча­се бе­ла­рус­ка­га лi­та­ра­тур­на­га ру­ху, за­сна­валь­нi­ку, шмат­га­до­ва­му рэ­дак­та­ру тыд­нё­вi­ка «Нi­ва». Са­праў­ ды, да­дзе­на, бо ўкла­дзе­ны аль­ма­нах стро­га ў ад­па­вед­нас­цi з уз­рос­там твор­цаў. Для па­чы­наль­нi­ка зроб­ле­на вы­клю­чэн­не. I гэ­та зра­зу­ме­ла. Бо i са­праў­ды, «цяж­ка пе­ра­аца­нiць на­ма­ган­нi, што па­кла­дзе­ны Г. Вал­ка­выц­кiм дзе­ля спра­вы ўма­ца­ван­ня пра­воў i раз­вiц­ця куль­ту­ры бе­ла­рус­кай на­цы­я­ наль­най мен­шас­цi ў Поль­шчы. Па сут­нас­цi, усё яго твор­чае жыц­цё бы­ло пас­ля­доў­ным су­праць­ста­ян­нем экс­пан­сii больш моц­най i больш аба­ро­не­ най су­сед­няй куль­ту­ры, да якой рэ­дак­тар «Нi­вы» ста­вiў­ся з ня­змен­най i спра­вяд­лi­вай па­ва­гай, але муж­на i бес­кам­пра­мiс­на ад­стой­ваў сваё, баць­ коў­скае, бе­ла­рус­кае» [2, с. 229]. Ад­кры­вае кнi­гу яго­нае апа­вя­дан­не «Ка­лыс­ка», у якiм вы­раз­ны бiя­гра­ фiч­ны ма­тэ­ры­ял аб­агуль­ня­ец­ца, паў­ста­юць воб­ра­зы род­на­га гняз­да, ха­ты i, зра­зу­ме­ла, пер­ша­га аса­бiс­та­га пры­тул­ку ма­лень­ка­га ча­ла­веч­ка — ка­ лыс­кi. Бо гэ­ты твор пра вы­ток зям­ной сця­жы­ны. Па­чы­на­ец­ца апа­вя­дан­не ня­звыч­на — з ад­на­слоў­на­га пы­тан­ня: «А ма­ма?» I та­кi зра­зу­ме­лы ад­каз, якi, ад­нак, у кож­на­га гу­чыць па-свой­му, бо па­зна­ча­ны i толь­кi яго­ным ча­

178 сам, i толь­кi яго­най, адзi­най та­кой у све­це, ма­май: «Бы­ла са­мым на­дзей­ ным апi­ры­шчам на­шай сям'i. I на­ра­дзi­ла мя­не пад шчас­лi­вай зор­кай, хоць i ў ня­доб­ры час, не­дзе на дру­гi год пас­ля вяр­тан­ня з бе­жан­ства» [1, с. 7]. Ма­тыў баць­коў­скай, ма­ця­рын­скай аба­ро­ны, ра­та­валь­ных кры­лаў, якi­ мi ма­ма за­сла­няе сва­iх дзя­цей ад хва­ро­баў-ня­шчас­цяў, га­лоў­ны ў тво­ры. Фi­нал апа­вя­дан­ня на пер­шы по­гляд па­кi­дае ўра­жан­не не­за­вер­ша­на­сцi, аба­рва­нас­цi, ка­лi ма­лю­ец­ца чар­го­вы мат­чын кло­пат, пры­ста­са­ва­нае да ўмо­ваў ся­лян­ска­га по­бы­ту ле­ка­ван­не: «Рас­па­рва­ла мя­не ма­ма ў вя­лi­кай боч­цы. Да па­ло­вы на­паў­ня­ла яе ва­дою, ра­за­гра­ва­ла ў пе­чы вя­лi­кi ка­мень, укi­да­ла яго ў боч­ку, ту­ды ўпi­ха­ла i мя­не, на­кры­ва­ла прас­цi­най, i я там да­ спя­ваў да кам­прэс­най пра­цэ­ду­ры» [1, с. 9]. А гэ­та ж i ёсць да­спя­ван­не да тых жыц­цё­вых пра­цэ­ду­раў, якiх бу­дзе вель­мi мно­га. Але пра гэ­та ўжо бу­ дуць iн­шыя тво­ры. Ад­на з са­мых вя­до­мых кнi­гаў Ге­ор­гiя Вал­ка­выц­ка­га мас­тац­ка-да­ку­ мен­таль­ная апо­весць «Вi­ры», што пад­за­га­лоў­кам мае «На­тат­кi рэ­дак­та­ ра», прад­стаў­ле­на ў аль­ма­на­ху ка­рот­кi­мi, зра­зу­ме­ла, са­мы­мi знач­ны­мi, фраг­мен­та­мi. Пра­па­на­ва­ныя чы­та­чам вель­мi да­рэ­чы, бо для тых, хто зна­ё­мiц­ца з «Бе­ла­ве­жай» упер­шы­ню, тут на не­каль­кiх ста­рон­ках — ба­ дай, усе вяр­шын­ныя па­дзеi аб'­яд­нан­ня. З гу­ма­рам, а гэ­та ад­мет­ная ры­са мас­тац­ка­га по­чыр­ку пiсь­мен­нi­ка — пра вель­мi сур'­ёз­ныя рэ­чы: iм­пэт­ны старт у лi­та­ра­ту­ру та­ды яшчэ зу­сiм ма­ла­дых твор­цаў, пер­шая лi­та­ра­ тур­ная ве­ча­ры­на, «за­шыф­ра­ва­ныя» праз не­чы­тэль­ны по­чырк i та­ям­нi­ чы псеў­да­нiм вер­шы «ня­ўпэў­не­на­га» Але­ся Бар­ска­га, пер­шыя кнi­гi: ка­ лек­тыў­ная «Рунь», «За­го­ны» Сак­ра­та Яно­вi­ча, паэ­тыч­ныя збор­нi­кi Яна Чык­вi­на «Iду» i «Свя­тая студ­ня» i цi­ка­вая, не без гу­ма­ру пе­ра­ка­за­ная, гiс­то­рыя пра тое, ча­му ад­ра­зу два. Та­му нi­як нель­га па­га­дзiц­ца, што гэ­ тыя «аў­та­бiя­гра­фiч­ныя за­пi­сы Г. Валка­выц­ка­га вы­тры­ма­ны ў стро­гай аб'­ ек­тыў­на-да­ку­мен­таль­най ма­не­ры» [2, с. 230]. Аў­тар слуш­на, па-май­стэр­ску вы­ка­рыс­тоў­вае воб­раз­насць з пра­цэ­саў, што ад­бы­ва­юц­ца ў све­це пры­род­ным. Бо — «Бе­ла­ве­жа»! Усё тут пра­бi­ ва­ла­ся, рас­ло, да­рас­та­ла да — год­дзяў, так i «пра­бi­ва­ец­ца» — гол­ляў, юбi­ле­яў — але­яў. I цу­доў­ная фра­за, якою рэ­дак­тар аль­ма­на­ха за­вяр­шае прэ­зен­та­цыю «Вi­роў»: «У гэ­тым тэ­ат­ры ак­цё­ры са­мi вы­бi­ра­юць ро­лi» [1, с. 9]. Так бы­ло заў­сё­ды. I так сён­ня. Аса­бо­васць, асаб­лi­васць, ад­мет­ насць кож­на­га пiсь­мен­нi­ка, якi тво­рыць i свой шлях так­са­ма. I тых, хто пi­саць пе­ра­стаў, але ўсё ад­но за­стаў­ся бе­ла­веж­цам, i тых, ка­го ўжо ня­ма, бо яны ж бы­лi — бе­ла­веж­цы, а на­пi­са­нае — за­ста­нец­ца. Та­му i ўклю­ ча­ны ў аль­ма­нах тво­ры Ян­кi Жа­мой­цi­на (1922—2003), Мi­ко­лы Гай­ду­ка (1933—1998) i тых, што пай­шлi так ра­на: Юр­кi Ге­нi­ю­ша (1935—1985) i Мi­ко­лы Ша­хо­вi­ча (1953—2000). За­мы­кае гэ­ты сум­ны шэ­раг Ула­дзi­мiр Гай­дук (1941—2012).

крытыка публіцыстыка эсэ 179 I тых, ка­го на­за­вем па­ва­жа­ны­мi ста­ра­жы­ла­мi: Вiк­тар Швед, Ва­сiль Пет­ ру­чук, Дзмiт­ры Ша­ты­ло­вiч, Але­на Анi­шэў­ская, Яша Бурш.

I тых, што вар­ты на­зы­вац­ца кла­сi­ка­мi «Бе­ла­ве­жы»: Сак­рат Яно­вiч, Ян Чык­вiн, Алесь Бар­скi.

I са­мых юных, мiж якiх най­ста­лей­шы — аў­тар двух паэ­тыч­ных кнi­гаў Юр­ка Буй­нюк (1981 г.н.). I мi­лыя дзяў­чын­кi: Юс­ты­на Ка­роль­ка, Вi­я­ле­та Нi­ кi­цюк, Ка­ця­ры­на Сян­ке­вiч. Яны толь­кi сту­па­юць на бе­ла­веж­скiя сцеж­кi, але ўжо цу­доў­на ра­зу­ме­юць, ку­ды прый­шлi i хто тут ёсць, i што тут, у гэ­тай «ма­ лой вя­лi­кай ай­чы­не», для ся­бе шу­ка­юць i ча­го жа­да­юць. Як вы­ка­за­ла тое за ўсiх ма­ла­дых, звяр­та­ю­чы­ся да ста­рэй­шых, Вi­я­ле­та Нi­кi­цюк: Вы, Вя­лi­кiя не­ацэ­не­ныя, Паэ­ты ма­лой вя­лi­кай ай­чы­ны, За­бы­тыя све­там, Не­вя­до­мыя лю­дзям — Ха­чу iс­цi з Ва­мi той са­май, але iн­шай да­ро­гай [1, с. 183]. А мiж iмi цэ­лая пле­я­да: На­дзея Ар­ты­мо­вiч, Ян­ка Це­лу­шэц­кi, Вiк­тар Стах­ вюк, Ула­дзi­мiр Са­ўчук, Жэ­ня Мар­ты­нюк, Юрый Ба­е­на, Мi­ра Лук­ша, Мi­хась Анд­ра­сюк, Ган­на Кан­дра­цюк-Свя­руб­ская, Яў­ген Ва­па, Лi­дзiя Ма­лi­ноў­ская.

I, без­умоў­на, Га­лi­на Тва­ра­но­вiч, чые лi­лё­ва-сi­нiя «Ве­ра­сы Да­ра­га­на­ва» гэ­так на­ту­раль­на, ар­га­нiч­на да­лу­чы­лi­ся да кве­це­нi Бе­ла­ве­жы, што ўжо ў спе­лай во­сень­скай па­ры. I ня­хай яны заў­сё­ды кра­су­юць у ду­шы па­эт­кi, якую, спа­дзя­ю­ся, шчас­лi­вы лёс пры­вёў да «Бе­ла­ве­жы», а для мно­гiх з бе­ ла­рус­кiх лi­та­ра­та­раў, па гэ­ты бок мя­жы, яна вы­сна­ва­ла на­дзей­ную по­вязь з бе­ла­рус­кай Бе­ла­сточ­чы­най, якая — ня­хай жа! — не рвец­ца нi­ко­лi. Як нi­ко­лi не па­рвец­ца яе лё­са­вае, што гэ­так хо­ра­ша сы­шло­ся ў ад­но вя­лi­кае па­чуц­цё: Це­ха­на­вец­кi зба­нок, бель­ская ха­та, а ве­ра­сы — з Да­ра­га­на­ва, што ў Пцi­чы на пля­чы хва­ё­вае пры­мас­цi­ла­ся [1, с. 124]. Але гля­нем на iх блi­жэй. Вось Вiк­тар Швед, па­эт-тра­ды­цы­я­на­лiст, чыя твор­часць у аб­ся­гу тых на­цы­я­наль­ных ду­хоў­ных каш­тоў­нас­цяў, якiя тра­ цяц­ца, знi­шча­юц­ца праз не­зва­рот­ныя пра­цэ­сы. А гэ­та за­ня­дбан­не вяс­ко­ ва­га ла­ду, ся­лян­ска­га ро­ду, знiк­нен­не вё­сак, ад­ра­чэн­не ад мо­вы. Усе гэ­тыя ма­ты­вы зна­хо­дзiм у «век­тар­ным» вер­шы паэ­та «Наш лёс». Бе­ла­рус­кi вяс­ ко­вы лёс гэт­кi ж па абод­ва ба­кi мя­жы. Паў­то­ры гу­чаць тут смут­ным рэ­хам, на­вод­зяць на ня­спеш­ны роз­дум пра не­зва­рот­нае:

180 Ады­хо­дзяць ся­ля­не ня­спын­на, Ста­рыя, ста­рыя. Су­му­юць па iх тру­ны-ха­цi­ны, Пус­тыя, пус­тыя [1, с. 31]. У спад­чы­не Ва­сi­ля Пет­ру­чу­ка га­лоў­ны твор — апо­весць «Пож­ня». Тое не­шмат­лi­кае, што на­пi­са­на iм яшчэ, так­са­ма ўспры­ма­ец­ца пад зна­кам «Пож­нi». Так i ў не­вя­лi­кiм апа­вя­дан­нi «Чым я це­шыў­ся», пра­па­на­ва­ным для аль­ма­на­ха. Бо­ле­ва-тра­ге­дый­ны ма­тыў сi­роц­тва ўвесь час пра­сту­ пае скрозь кан­ву апо­ве­ду. Але тут ён не та­кi зла­вес­ны, як у «Пож­нi», бо зла­годж­ва­ец­ца свет­лым гу­ма­рам, бо з вы­шы­нi ча­су боль го­iц­ца. Ге­рой шчас­лi­вы шчас­цем сва­iх дзя­цей, якiх, як умее, ату­ляе шчы­рым баць­коў­ скiм кло­па­там. Па­раў­на­нне з сва­iм га­лод­ным сi­роц­твам увесь час пра­ сту­пае ў свя­до­мас­цi, вя­рэ­дзiць ду­шу. I тут аў­тар не мi­нае свой улю­бё­ны воб­раз — пож­ню: «I су­праць мя­не бы­лi ўсе пож­нi, аса­ты, пал­кi, пянь­кi, яд­ лоў­цы, цвi­кi i ўсё, што толь­кi маг­ло дзi­ця­цi да­рэш­ты збры­дзiць жыц­цё...»

[1, с. 39]. Усё, што маг­ло ра­нiць, ра­ны на­но­сi­ла, бо аба­ра­нiць не бы­ло ка­му. Та­кi но­вы Алiн­дар­ка двац­ца­та­га ста­год­дзя, з яко­га «здзе­ка­ва­лi­ся Бог i лю­дзi». Дзмiт­рый Ша­ты­ло­вiч — па­эт шмат­слоў­ны. Яго­ныя вер­шы поў­няц­ца на­ сталь­гi­яй i па пра­мi­ну­лай ма­ла­до­сцi, i па тых су­стрэ­чах, i па тых лю­дзях, што за­ста­лi­ся ў днi ўча­раш­нiм. А пра гэ­та га­ва­рыць хо­чац­ца бяс­кон­ца, паў­та­раць тое ж, хай на­ват iн­шы­мi сло­ва­мi. Та­му i паэ­тыч­ных збор­нi­каў у ар­хi­ве паэ­та вель­мi мно­га, асаб­лi­ва, ка­лi ўлi­чыць, што пер­шы да­ту­ец­ца 1992-м го­дам. Спро­бы ж ства­рыць пей­заж­ны ма­лю­нак не над­та плён­ныя, яны ха­рак­та­ры­зу­юц­ца штуч­нас­цю. Дзмiт­рыя Ша­ты­ло­вi­ча мож­на па­ста­вiць по­руч з паэ­там Яшам Бур­шам. Каб су­праць­пас­та­вiць. Як па­эт, Яша Бурш, аў­тар адзi­най кнi­гi «Пра­мень дум­кi», за­стаў­ся ў мi­ну­лым, але тыя два пра­ па­на­ва­ныя ўкла­даль­нi­ка­мi вер­шы свед­чаць пра ад­мет­ны та­лент, дак­лад­на ха­рак­та­ры­зу­юць яго мас­та­коў­скi по­чырк. Вер­шы яго­ныя не­рыф­ма­ва­ныя, аст­ра­фiч­ныя, дзе сiн­так­сiч­ныя па­ры, рас­па­да­ючы­ся, воль­на спа­лу­ча­юц­ца з iн­шы­мi рад­ка­мi. Вось як ма­лю­ец­ца паэ­там шчас­лi­вы, бо бес­кла­пот­ны (як тое звы­чай­на ба­чыц­ца з вы­шы­нi га­доў) час дзя­цiн­ства: пур­пу­раю у па­мя­цi га­ро­ды як пе­вень мак над ка­ло­на­мi сар­тоў... са­ка­тан­нем сме­ху бес­кла­поц­це [1, с. 58]. У апа­вя­дан­нi Але­ны Анi­шэў­скай «Ма­ма» ўзня­та ба­лю­чая праб­ле­ма: мя­ жа, што раз­дзя­лi­ла не толь­кi спрад­ве­ку адзi­ную зям­лю, адзi­ны Край, але

крытыка публіцыстыка эсэ 181 сем'i, люд­скiя лё­сы. Чэр­ствасць, бяз­душ­насць чы­ноў­нi­каў, якiя вы­ра­ша­ юць, цi даць да­звод на вы­езд за мя­жу, iх усе­да­зво­ле­насць, бес­кант­роль­ ная ўла­да з ад­на­го бо­ку i ня­шчас­ныя, бяс­праў­ныя прось­бi­ты, што абi­ва­юць па­ро­гi, каб мець маг­чы­масць па­ба­чыць род­ных. Але штось­цi ў тых бяз­душ­ ных ма­шы­нах ча­сам спра­цоў­вае, ка­лi люд­скае ў iх рап­там пра­сту­пае, ка­лi яны згад­ва­юць, што i ў iх так­са­ма ж бы­ла ма­ма. Якi­мi б роз­ны­мi нi бы­лi твор­цы, усё ж тая ма­гут­ная по­вязь, Бе­ла­сточ­ чы­на, а най­перш — по­клiч Бе­ла­ве­жы, аб'­яд­на­ла iх на­заў­сё­ды. Зра­зу­ме­ла, бе­ла­веж­скiя ма­ты­вы су­стра­ка­ем у гэ­тай кнi­зе не­ад­ной­чы. Ста­рон­ку Але­ся Бар­ска­га, зна­на­га паэ­та, лi­та­ра­ту­раз­наў­цы, пуб­лi­цыс­та, фальк­ла­рыс­та, пе­ра­клад­чы­ка, упры­гож­вае верш «Бе­ла­веж­скiя хлоп­цы» — узор вы­ка­ры­ стан­ня аплi­ка­цыi — паэ­тыч­на­га на­кап­лен­ня: А ка­лi за­гу­ляць — ва ўсю во­леч­ку, Ну, а вы­пiць ка­лi, дык — глы­бо­кую! А ка­лi ца­ла­ваць — сi­ня­во­кую, шэ­ра­во­кую, цём­на­во­кую, нiз­ка­рос­лую цi вы­со­кую, чар­на­бро­вую або ру­сую — бе­ла­веж­скую, бе­ла­рус­кую [1, с. 63]. У гэ­тым вер­шы дас­ка­на­ла ад­люст­ра­ва­на тое спа­лу­чэн­не «дзвюх ма­гiст­ раль­ных тэм яго твор­час­цi» [2, с. 132], у асно­ву яко­га па­кла­дзе­ны па­няц­цi пры­ро­да i ка­хан­не. А гэ­та «тра­ды­цый­ныя аб'­ек­ты лi­та­ра­ту­ры сен­ты­мен­та­ лiз­му», што ў пер­шую чар­гу i дае маж­лi­васць да­след­чы­цы твор­час­цi паэ­та Але Бра­дзi­хi­най ад­нес­цi яе да но­ва­га сен­ты­мен­та­лiз­му. Ды i iн­шыя пра­па­ на­ва­ныя тут вер­шы пей­заж­на-iн­тым­на­га пла­на. Пры­хiль­нi­кам даў­нi­ны, за­ха­валь­нi­кам ста­ра­жыт­ных скар­баў Бе­ла­сточ­ чы­ны быў пiсь­мен­нiк Мi­ко­ла Гай­дук. Ба­дай, ад­но з леп­шых яго­ных апа­ вя­дан­няў «Нек­та­рый», у цэнт­ры яко­га воб­раз мас­та­ка, што аздо­бiў храм Бла­га­ве­шчан­ня ў Су­пра­сльскай абi­це­лi. У вы­явах свя­тых аў­тар най­перш вы­лу­чае во­чы. I гэ­та зра­зу­ме­ла. «Нек­та­рый — зна­чыць: са­лод­кi, пры­ем­ны. У вы­яў­ле­най яго пэнд­злем бяз­дон­най глы­бi­нi ва­чэй та­i­ла­ся тая бяз­меж­ная сло­дыч веч­нас­цi, пра якую ў са­мым па­тай­ным ку­точ­ку кож­най ду­шы ха­ ва­ец­ца тра­пят­кая на­дзея, спа­дзя­ван­не кво­лень­кае, але та­кое пры­ем­нае, за­хап­ля­ю­чае, свя­тое» [1, с. 74]. На­пэў­на, ме­на­вi­та так: «з да­ко­рам i лас­ ка­ва, асу­джа­лi i за­клi­ка­лi», гля­дзе­лi во­чы свя­тых на тое, што ад­бы­ва­ла­ся ў хра­ме ў 1944 го­дзе. Не­ба пры­но­сi­ла ў ах­вя­ру яшчэ ад­ну сваю ве­лiч­ную,

182 дас­ка­на­ла пры­го­жую свя­ты­ню. На­вош­та? Каб чар­го­вы раз да­ра­ваць тым, хто не ве­дае, што тво­рыць. Твор­часць Юр­кi Ге­нi­ю­ша прад­стаў­ле­на лi­рыч­най про­зай. Зга­да­ем верш «Да све­ту». У iм я­шчэ ад­на ма­гiст­раль­ная тэ­ма аль­ма­на­ха — твор­часць, што не ад­пус­кае, што пры­цяг­вае, як свят­ло. Не­да­рэм­на аў­тар вы­ка­рыс­ тоў­вае сiн­так­сiч­ны па­ра­ле­лiзм: п'я­ны, апан­та­ны ава­дзень, што б'ец­ца аб свят­ло лям­пы — кры­нi­цы свят­ла i кра­сы, якi не ў ста­не ад­ля­цець ад яе. Так i чыс­ты лiст па­пе­ры на ста­ле ва­бiць твор­цу: Аб шкло лям­пы п'я­ны-п'я­ны б'ец­ца ава­дзень. Ала­вiк сам ле­зе ў ру­ку Цi­ха, як зла­дзей [1, с. 78]. Вы­раз­на па­зна­валь­ны тут Баг­да­но­вi­чаў ма­тыў: ма­ты­лёк i свеч­ка блiс­ку­ чая. I гэ­та не­вы­пад­ко­ва, бо шлях по­шу­ку мас­та­ком кра­сы i свет­ла­сцi, пра­ па­на­ва­ны гэ­тым на­ша­нiў­скiм кла­сi­кам, над­звы­чай ад­па­вед­ны для мно­гiх бе­ла­веж­цаў. Твор­часць Сак­ра­та Яно­вi­ча прад­стаў­ле­на яго­ны­мi мi­нi­я­цю­ра­мi. I не толь­кi та­му, што ў ка­лек­тыў­ны збор­нiк праб­ле­ма­тыч­на ўвес­цi тво­ры шы­ ро­кiх эпiч­ных маш­та­баў, якiя на­ле­жаць пя­ру пра­за­iка: «Ся­рэб­ра­ны яз­док», «Са­ма­сей», «Сця­на» i iнш., але i з iн­шай пры­чы­ны. Як ад­зна­чыў да­след­чык бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры з Вя­лi­ка­бры­та­нii Ар­нольд Мак­мi­лiн, «ня­ма су­мне­ву, што яго пра­за­iч­ныя мi­нi­я­цю­ры пра­гу­ча­лi як но­вая но­та ў бе­ла­рус­кай лi­та­ ра­ту­ры 1960-х га­доў, i жанр «верш у про­зе» так i за­стаў­ся най­больш уда­ лым у твор­час­цi гэ­та­га ары­гi­наль­на­га i не­звы­чай­на­га пiсь­мен­нi­ка» [3]. Глы­бо­кiм лi­рыз­мам кра­на­юць вер­сэ­ты Сак­ра­та Яно­вi­ча «Ва­лош­ка», «Сны», «Вяр­тан­не ў Крын­кi». «Ад­ра­чэн­не» i «Сын», што на­пi­са­ныя на са­ мым па­чат­ку твор­ча­га шля­ху, ад­люст­роў­ва­юць пра­цэ­сы, якiя ўжо вы­раз­на вы­явi­лi­ся па гэ­ты i той бок мя­жы: сы­ход ма­ла­до­га па­ка­лен­ня з вё­сак. Уцё­кi ад до­лi — так па­зна­чыў пра­за­iк гэ­тую з'я­ву. Але не ўсё ў жыц­цi мож­на вы­ ме­раць га­рад­скi­мi вы­го­да­мi. Бы­ва­юць ча­сi­ны, ка­лi толь­кi род­нае здоль­на за­ля­чыць на­не­се­ныя лё­сам ра­ны. Та­му i дае пiсь­мен­нiк на­каз сы­нам гэ­тай зям­лi: «А ка­лi сля­за­мi боль па­ко­цiц­ца, ка­лы­хан­ку мат­чы­ну ўспом­нi» [1, с.

84]. Пе­ра­чыт­ва­ю­чы гэ­тыя мi­нi­я­цю­ры, зга­джа­еш­ся: вi­да­воч­на, «по­шук шы­ ро­кiх кан­тэкс­таў для яго твор­час­цi да­рэм­ны, та­му што Сак­рат Яно­вiч — пiсь­мен­нiк над­звы­чай ад­мет­на­га i ары­гi­наль­на­га да­ру» [3]. Апош­нi вер­сэт «Ве­ра» па змес­це — свое­асаб­лi­вы сiм­вал ве­ры ча­ла­ве­ ка-твор­цы, што гу­чыць яр­кай, ап­ты­мiс­тыч­най, вi­таль­най но­тай. Нель­га ўя­ вiць больш уда­ла па­да­бра­на­га для прэ­зен­та­цыi твор­час­цi Сак­ра­та Яно­вi­ча фi­наль­на­га тво­ра: «Ве­ру ў жыц­цё, смерць яго i ўваск­ра­шэн­не.

I ў веч­нае, бо бяз­меж­нае.

крытыка публіцыстыка эсэ 183 I ў ча­ла­ве­ка.

I ў свет — Ве­ру!» [1, с. 86] Вер­шы Яна Чык­вi­на не прос­та чы­таю, слу­хаю. Мяр­кую, хто меў маг­ чы­масць чуць аў­тар­скае чы­тан­не, не мог не за­пом­нiць яго­ную ад­мет­ную ма­не­ру: ня­спеш­ную, вы­раз­ную iн­та­на­цыю, ка­лi дак­лад­на рас­стаў­ля­юц­ца ак­цэн­ты, ка­лi паў­зы га­во­раць гэ­так жа мно­га, як i сло­вы. Бо над­та вя­лi­кае i знач­нае за слоў­най аба­лон­кай, што не змя­шча­ец­ца ў ёй. Па­эт фi­ла­соф­ска­ га скла­ду, што ўжо звыч­на пад­крэс­лi­ва­ец­ца да­след­чы­ка­мi яго­най твор­час­ цi, дзе «iм­гнен­насць жыц­ця i бяс­кон­цасць све­ту — ан­ты­но­мii, якiя, ба­дай, кож­на­му яго вер­шу на­да­юць ад­цен­не ўзвыш­ана­га смут­ку» [4, с. 137]: На­вод­даль спеў­на змяр­ка­ец­ца веч­насць. А я — ас­кеп­кi цяп­ла да цяп­ла, А я — аг­нi­цы свят­ла да свят­ла [1, с. 92]. Ад­мет­ная по­стаць мiж бе­ла­веж­цаў Ула­дзi­мiр Гай­дук, яко­га ста­ла на­ зы­ва­юць се­ля­нi­нам-мас­та­ком, паэ­там-зем­ля­ро­бам. Бо за­стаў­ся на сва­ёй зям­лi пра­ца­ваць i жыць. На­гад­ваў тых на­ша­нiў­скiх твор­цаў, якiх Мак­сiм Га­рэц­кi на­зваў паэ­та­мi з ма­золь­ны­мi ру­ка­мi. Як за­ход­не­бе­ла­рус­кiя паэ­ты Мi­хась Ва­сi­лёк i Алесь Мi­люць. Ула­дзi­мiр Гай­дук з iх ка­гор­ты. Але хi­ба што гэ­ты шэ­раг ён i за­мы­кае. Па­эт ус­пры­маў свое­асаб­лi­вае раз­два­ен­не не як праб­ле­му, а як да­дзе­насць, як два ба­кi ад­на­го гар­ма­нiч­на­га цэ­ла­га, якiя да­паў­ня­юць адзiн дру­го­га, але кож­на­му дак­лад­на вы­зна­ча­ны свой час i свая пра­сто­ра: Гэ­та ёсць мой агуль­ны воб­раз, Бо па­праў­дзе нас двух у це­ле: Адзiн — гэ­та ся­лян­скi, бу­дзён­ны, А дру­гi — той па­эт ня­дзель­ны [1, с. 97]. Праб­ле­мы ў iн­шым, у не­за­да­во­ле­нас­цi зроб­ле­ным, да­сяг­ну­тым: «ня­ ўда­чаў уз­веi», «ма­ла зроб­ле­на, час толь­кi стра­чан», у ня­пэў­нас­цi. Але пры­хо­дзiць вы­ра­та­валь­ны, па-бе­ла­рус­ку дак­лад­ны пра­гноз, якi заў­сё­ды спраў­джва­ец­ца: не­як бу­дзе. У паэ­та ён iн­тэр­прэ­та­ва­ны на­ступ­ным чы­нам: «Бу­дзе так або цал­кам iна­чай». Ста­рон­кi Ула­дзi­мi­ра Гай­ду­ка так­са­ма рас­па­чы­нае бе­ла­веж­скi ма­тыў, верш «У Бе­ла­веж­скай пу­шчы». Га­лi­на Тва­ра­но­вiч на­зы­вае гэ­ты твор не­ вя­лi­кай паэ­май. Для лi­рыч­на­га ге­роя, чыя ду­ша поў­нiц­ца ка­хан­нем, яго­нае «я» пе­ра­ство­ра­на ў на­поў­не­нае шчас­цем «мы». Та­му пу­шча ўспры­ма­ец­ца як цэ­лая кра­i­на, што на­гад­вае праў­дзi­вы рай. Шмат тут ад Ку­па­ла­ва­га раю для яго i яе з паэ­мы «Яна i я». I гэ­та не­вы­пад­ко­ва ў паэ­та з Бе­ла­сточ­чы­ ны, бо «ўвя­дзен­не ў мас­тац­кую тка­нi­ну ар­хе­ты­по­вых куль­тур­ных воб­ра­заў пад­рых­та­ва­на ўсiм ця­гам тво­ру» [2, с. 172]. I не толь­кi гэ­та­га. Воб­раз­насць бе­ла­веж­ска­га аў­та­ра не за­мы­ка­ец­ца на род­ных бе­ла­стоц­кiх края­вi­дах:

184 Я чуў ду­шою, што ў гэ­тае кра­i­не Бу­дзем з та­бою па­раю шчас­лi­вай. А дрэ­вы рэч­ку лiс­цем ус­цi­ла­лi. Лiс­цё, як ма­тыль­кi асен­нiя, ля­це­ла. Пу­шча зда­ла­ся пер­ша­быт­ным ра­ем, А ў ёй бы­лi мы — як Адам i Ева [1, с. 95]. Пра­па­на­ва­ныя вер­шы Ула­дзi­мi­ра Гай­ду­ка ўтва­ра­юць цэ­лас­ную, па-мас­ тац­ку за­вер­ша­ную нiз­ку. Змест яе на­ступ­ны: ка­хан­не, якое бы­ло шчас­цем ды аба­рва­ла­ся раз­вi­тан­нем i ўрэш­це ста­ла­ся не­да­сяж­най ма­рай, сном. Апош­нi верш так i на­зы­ва­ец­ца «Сон». Лi­рыч­нае дзе­ян­не пе­ра­не­се­на ў iрэ­ аль­ны стан, ка­лi маж­лi­выя ча­са­выя зру­хi, ка­лi за­ка­ха­ныя iз­ноў по­бач. Тым са­мым усё па­чы­на­ец­ца спа­чат­ку. На iн­шым уз­роў­нi. Та­му аў­тар i вы­ка­рыс­ тоў­вае каль­ца­вую кам­па­зi­цыю: Су­стрэ­лi­ся ў сне не­рэ­аль­на жы­вым — Ты ма­ла­дая i я ма­ла­ды, Ты ў бе­лай су­кен­цы, без вэ­лю­ма толь­кi, А я — у свя­точ­най ка­шу­лi­не жоў­тай [1, с. 98]. Зла­вiць, за­фiк­са­ваць тое, што ад­но i да­дзе­на ча­ла­ве­ку, — iм­гнен­не, кру­ пiн­ку веч­нас­цi iмк­нец­ца Ян­ка Це­лу­шэц­кi, аў­тар ад­ной кнi­гi. Зра­зу­ме­ла, што наз­ва яе — «Iм­ген­нi». На­поў­нiць iх сва­iм, iм уба­ча­ным, пе­ра­жы­тым. Мно­гiя мi­нi­я­цю­ры ўяў­ля­юць са­бою вер­сэ­ты. Як, да пры­кла­ду, «Адзi­но­та», якую лi­ рыч­ны ге­рой умее за­сла­нiць iм­гнен­нем, ка­лi ён адзi­но­кiм не быў, ка­лi свет ва­кол поў­нiў­ся гу­ка­мi, ко­ле­ра­мi, бо быў асве­ча­ны ка­хан­нем. Пра­ба­ча­ю­ся пе­рад аў­та­рам, але чы­та­ец­ца мне яго­ны вер­сэт так: Сню я ця­бе i ба­чу, ка­лi з дум­ка­мi адзiн. Не слу­ха­ю­чы, чую твой го­лас. Са мной ты ў дум­ках i ў лiп­нё­вую спё­ку, i ў лю­ты ма­роз, i ка­лi зя­зю­ляй за­хо­дзiц­ца ран­не...[1, с. 98]. На­дзея Ар­ты­мо­вiч — ад­на з вя­до­мых у мет­ра­по­лii паэ­таў Бе­ла­сточ­ чы­ны. Яе iмя звы­чай­на згад­ва­ец­ца ў кан­тэкс­це тврчас­цi Але­ся Ра­за­на­ва. Най­перш дзя­ку­ю­чы су­мес­на­му паэ­тыч­на­му пра­ек­ту — кнi­зе «Дзве­ры» (Бе­ ла­сток, 1994). Пра­па­на­ва­ныя вер­шы па­эт­кi з паз­ней­ша­га, «пост­ка­та­стра­ фiч­на­га» пе­ры­я­ду яе твор­час­цi, дзе ў цэнт­ры то­пас Бельск — род­ны го­рад, мес­та вяр­тан­ня, ад­хлан­ня, ка­лi шчас­лi­ва ад­ноў­ле­ны ду­шэў­ны спа­кой праз

крытыка публіцыстыка эсэ 185 ад­чу­ван­не род­нас­цi, ед­нас­цi i з гэ­тым мес­там, i з гэ­тым лю­дам, якi ўспры­ ма­ец­ца не як чу­жы, абы­яка­вы на­тоўп, а як люд­ская су­поль­насць: Го­рад мой твае вуз­кiя ву­лi­цы поў­ныя лю­дзей лю­дзей ста­рых i дзя­цей як доб­ра ўлiц­ца ў ра­ку ста­рых лю­дзей i дзя­цей уды­хаць па­вет­ра [1, с. 104]. Бель­скае мi­ну­лае, якое пе­ра­но­сiц­ца i на ця­пе­раш­няе, ба­чыц­ца лi­рыч­ най ге­ра­i­нi Над­зеi Ар­ты­мо­вiч шчас­лi­вай каз­кай, у якой заў­сё­ды мае мес­ца iдэа­лi­за­цыя: свет укi­ну­ты ў бель­скую каз­ку дзя­цiн­ства ў зя­лё­ных лу­гах па­на­дво­рак бру­ка­ва­ны шчас­лi­вы­мi зор­ка­мi раз­ма­ля­ва­ная баць­коў­ская цеп­лы­ня у мi­ну­лых днях [1, с. 104]. Гэ­ты пра­цэс вяр­тан­ня лi­рыч­най ге­ра­iн­ i (i ў Бельск, i да ся­бе, i да пры­ хiль­на­га люд­ства, i да гар­ма­нiч­на­га су­iс­на­ван­ня са све­там) дак­лад­на пра­ ана­лi­за­ваў Ян Чык­вiн, якi за­зна­чыў, што па­эт­ка «пе­ра­ма­гае ў са­бе эк­зiс­тэн­ цы­яль­ны ка­та­стра­фiзм шля­хам эс­тэ­ты­за­цыi i на­ват сак­ра­лi­за­цыi бель­скай рэ­ча­iс­нас­цi... Яна знай­шла ў са­бе шмат сiл, каб ад­крыць для ся­бе но­вую твор­чую перс­пек­ты­ву i за­ста­вац­ца на­да­лей ад­ной з ары­гi­наль­ней­шых бе­ ла­рус­кiх паэ­тэс на­ша­га ча­су» [5, с. 164—165]. На­огул, вяр­тан­не на Ра­дзi­му, якая не бы­вае ма­лой, да­во­лi ха­рак­тэр­ная з'я­ва мiж бе­ла­рус­кiх твор­цаў Поль­шчы. У ка­рот­кiх звест­ках пра аў­та­раў, што па­да­дзе­ны ў аль­ма­на­ху, звы­чай­ная фра­за: жы­ве ў род­най вёс­цы. Гэ­та i пра Ян­ку Це­лу­шэц­ка­га, i пра Вiк­та­ра Стах­вю­ка, i пра Сак­ра­та Яно­вi­ча. Ды i Ян Чык­вiн так­са­ма жы­ве ў баць­коў­скай ха­це. Ра­зу­мею, ча­му зроб­ле­на вы­клю­чэн­не для Вiк­та­ра Стах­вю­ка, ча­му ўслед за ка­рот­кi­мi звест­ка­мi пра аў­та­ра зме­шча­ны яго­ны жыц­ця­пiс. Бо гэ­та неш­ та не­звы­чай­нае! Та­кiх рэз­кiх па­ва­ро­таў, та­кiх зiг­за­гаў не ра­бiў лёс нi ад­на­ го з бе­ла­веж­цаў: на­стаў­нiк, вы­клад­чык ВНУ, мас­так, iн­струк­тар-ва­да­лаз, гра­мад­скi дзе­яч, бiз­нэс­мен, тэх­нiч­ны ды­рэк­тар ра­дыё Ра­цыя, фер­мер... I заў­сё­ды па­спя­хо­вы. Праз прыз­му ўся­го гэ­та­га iнакш ус­пры­ма­ец­ца яго­ная паэ­зiя. Ад­чу­ва­еш, што не го­лай ды­дак­ты­кай па­вя­вае ад вы­сно­ваў, зроб­ ле­ных з на­го­ды ўсiх на­ва­лаў чор­на­га дня, якiя вы­па­да­юць цi ж рэд­ка, а як пе­ра­жы­тае, вы­па­ку­та­ва­нае, каб здо­лець што­ра­зу ўзды­мац­ца на но­вы вi­ток i што­ра­зу год­на вы­ста­яць. Зра­зу­мець сваё мес­ца, зда­ва­ла­ся б, зу­сiм ня­знач­нае, у па­раў­на­ннi з бяс­кон­цас­цю пра­сто­ры i ча­су:

186 за­тры­май­ся пры­сядзь глянь на свет што быў ужо да ця­бе i не знiк­не ра­зам з та­бою [1, с. 112]. Але гэ­та тваё, адзi­нае, та­бе да­дзе­нае, та­му ад ця­бе за­ле­жыць, цi здо­ле­ еш афар­ба­ваць свой свет не толь­кi ў ко­ле­ры чор­на-бе­лыя. А вось тут ужо на пя­рэд­нi план вы­хо­дзiць мас­так. Як i ў вер­шы «Пром­нiс­тай пра­бо­i­най у не­ба­схi­ле...» На ста­рон­ках Мi­ха­ся Ша­хо­вi­ча са­мы ба­лю­чы верш «Шка­да, не па­еду ў Са­ха­чаў», якi ўспры­няць i зра­зу­мець змо­жа толь­кi той, хто раз­вi­таў­ся з ка­ха­най. Па­эт тра­гiч­на­га све­та­ўспры­няц­ця, якi ста­вiў пы­тан­нi i не меў ад­ка­заў. Та­му стан ня­вы­зна­ча­нас­цi, па­меж­нас­цi, па­чуц­цё не­пры­туль­нас­цi, адзi­но­ты — га­лоў­нае ў вер­шах: Ча­му на бяс­крэс­сi пра­сто­раў У ха­це ма­ёй аж цес­на ад го­ра? Ска­жы, Да­ра­гая, ска­жы Цi доў­га мне жыць на мя­жы? [1, с. 118]. А вось Жэ­ню Мар­ты­нюк, як i Га­лi­ну Тва­ра­но­вiч, не­маж­лi­ва ўя­вiць без усмеш­кi. I не та­му, што яе аб­мi­ну­лi ня­го­ды. Яна заў­сё­ды поў­нiц­ца свят­лом, на­ват ка­лi з ва­чэй вы­свеч­ва­ец­ца сму­так. I гэт­кiя ж яе вер­шы: шчы­рыя i доб­ рыя, да­лi­кат­ныя i пя­шчот­ныя. Са­мы яск­ра­вы воб­раз, ство­ра­ны па­эт­кай, — бе­лы гар­ла­чык. Так на­зы­ва­ец­ца адзiн з трох яе збор­нi­каў, так на­зы­ва­ец­ца верш, з гэ­тай пя­шчот­най квет­кай аса­цы­ю­ец­ца воб­лiк яе лi­рыч­най ге­ра­i­нi. Хоць i на­ды­шоў ужо ў зям­ным лё­се во­сень­скi час, але па­эт­ка пэў­ная: i ў iм мож­на знай­сцi за­ла­цiн­кi кра­сы i свет­ла­сцi: Мне за­пля­ла ўжо ва­ла­сы во­сень. По­зiр­кам шу­каю маўк­лi­вым Ран­нюю за­ла­цiс­тую про­сiнь [1, с. 132]. Та­кая ж «свя­до­масць пра­жы­тых га­доў» i ў паэ­зii Ула­дзi­мi­ра Са­ўчу­ка. Ды толь­кi ў ча­са­вым вы­мя­рэн­нi, бо эма­цый­нае яе на­паў­нен­не цал­кам iн­шае: больш стры­ма­нае, асэн­са­ва­нае, ка­лi ня­шчас­цi ўспры­ма­юц­ца як за­слу­жа­ ныя, ка­лi на ўсё ча­ла­век здоль­ны гля­дзець быц­цам збо­ку. Але ду­ша ўсё яшчэ здоль­на за­хап­ляц­ца ма­ляў­нi­чым края­вi­дам. Слё­зы адзi­но­ты, го­лас жур­бы, ма­ры — гэ­та так­са­ма склад­нi­кi сма­ку жыц­ця. Па­эт з Бель­ску Юрый Ба­ен­ а стры­ма­на, але год­на i ўпэў­не­на-пе­ра­ка­ наль­на сцвяр­джае бе­ла­рус­кую пры­сут­насць у гэ­тым Краi. Тра­гiзм па­сту­по­ ва­га вы­мi­ра­ння — пра­цэс не­зва­рот­ны, ды ёсць не­пад­улад­ныя знi­шчэн­ню з'я­вы, якiя ра­та­валь­ным пром­нем асвят­ля­юць це­мень ня­бы­ту:

крытыка публіцыстыка эсэ 187 Тут мы, жы­выя i мёрт­выя, ахi­ну­тыя па­мяц­цю i лiс­цем бяс­па­мяц­ця. На ка­ме­нi кi­ры­лi­ца — Бес­смя­рот­ная [1, с. 134]. Тво­рам Мi­ры Лук­шы ха­рак­тэр­на не­шмат­слоў­насць. I зу­сiм не та­му, што ка­лiсь­цi ме­ла на­каз пра гэ­та ад ста­рэй­ша­га ка­ле­гi, аб чым яна з гу­ма­рам рас­каз­вае на су­стрэ­чах з чы­та­ча­мi. Та­кая, не­шмат­слоў­ная, яе про­за i яе паэ­зiя. Бо чы­таць трэ­ба мiж сло­ва­мi, мiж рад­ка­мi. У пра­за­iч­ных тво­рах кi­ да­ец­ца ў во­чы ад­мет­ны, час­цей сцi­ша­ны, пры­ха­ва­ны гу­мар, гэт­кi муд­ры по­гляд жан­чы­ны з вы­шы­нi, збо­ку, якi паў­стае з ра­зу­мен­ня, што нi­чо­га не пе­рай­на­чыш, як нi iмк­неш­ся ра­бiць з тых «му­жы­коў ча­ла­ве­каў». Не­да­рэм­ на ад­ну з кнi­гаў про­зы Мi­ра Лук­ша на­зва­ла «Баб­скiя гiс­то­рыi». Вер­шы ж за­звы­чай вы­тры­ма­ны ў стры­ма­на-стро­гай сты­лё­вай ма­не­ры: Шмат­слоўе за­бi­вае. Паэ­зiю.

I про­зу так­са­ма. Як i лю­дзей, па­чуц­цi, жэс­ты, абя­цан­нi [1, с. 142]. Свой лi­та­ра­тур­ны та­лент Ган­на Кан­дра­цюк-Свя­руб­ская дзе­лiць мiж паэ­ зi­яй i жур­на­лiс­ты­кай. Гэ­та­га вы­ма­гае яе ста­лая пра­ца ў «Нi­ве». Асаб­лi­ва цi­ка­выя па­да­рож­ныя эсэ пiсь­мен­нi­цы, ад­но з якiх «Скан­да­лiст аша­лее ад гне­ву» i прэ­зен­туе ў аль­ма­на­ху яе твор­часць. Мi­хась Анд­ра­сюк над­звы­чай ары­гi­наль­ны пра­за­iк, аў­тар кнi­гаў «Фiр­ ма», «Мяс­цо­вая гра­вi­та­цыя», «Бе­лы конь», «Ву­лi­ца доб­рай над­зеi» (апош­няя вый­шла ў Мiн­ску), здзi­вiў пры­хiль­нi­каў сва­ёй твор­час­цi цi­ка­вай зна­ход­кай: «Знай­шоў­ся верш». Так на­зы­ва­ец­ца яго­ны паэ­тыч­ны збор­нiк (Бе­ла­сток, 2009). Звы­чай­на бы­вае на­ад­ва­рот: паэ­ты па­чы­на­юць пi­саць про­зу. Шмат што ўраж­вае ў вер­шах Мi­ха­ся Анд­ра­сю­ка. Не­звы­чай­насць ме­та­ фо­ры­кi, ка­ля­ро­вай га­мы, не­ча­ка­насць па­раў­на­нняў. Зрэш­ты, гэ­та i ёсць паэ­зiя: ... дзе бя­ро­за гля­дзiць у акон­ца, дзе кроў сi­нюю з не­ба п'е лён, дзе ста­iць ма­лi­но­вае сон­ца, дзе га­рыць ма­лi­но­вае сон­ца ва­сiль­ко­вым аг­нём [1, с. 145]. Твор Яў­ге­на Ва­пы «У род­ным го­ра­дзе — чу­жын­цам» асаб­лi­ва ба­лю­ча ўспры­ма­ец­ца га­ра­дзен­ца­мi. Гэ­та вельмі ўда­лая спро­ба ства­рэн­ня псi­ха­

188 ла­гiч­на­га парт­рэ­та ча­ла­ве­ка на фо­не ча­су, а яшчэ i мес­та, якiя не су­па­лi, каб су­iс­на­ваць гар­ма­нiч­на. I iмк­нен­не ад­ка­заць на пы­тан­не, ча­му. Адзi­нае, што на­сця­рож­вае: аў­тар лi­чыць, што ён ве­дае ад­каз. Ад­ка­зу тут быць, як­ мне здаецца, i не мо­жа. Бо ж i на­пi­са­ны твор, каб па­мя­та­лi пра та­го, хто па­мя­цi вар­ты. А ге­рой i са­праў­ды вар­ты. За­слу­га аў­та­ра ў тым, што ён не iдэа­лi­зуе Дзi­мы Кi­ся­ля. Шмат свят­ла, сон­ца ў вер­шах Лi­дзii Ма­лi­ноў­скай, ге­ра­i­ня якой спра­буе тва­рыць i свет ва­кол, i ся­бе на­ноў, апра­на­ючы­ся ў лiс­то­ту, у за­ла­тыя пром­ нi, па­збя­га­ю­чы мi­тус­лi­ва­га, што­дзён­на­га, не па­збаў­ля­ю­чы­ся, ад­нак, спрад­ веч­най праб­ле­мы бе­ла­рус­кай ду­шы — раз­два­ен­ня. Бо сэр­ца ж — з дзвюх па­ла­вi­нак: Ад­на па­ла­вiн­ка трым­цiць I раз­га­ра­ец­ца, А дру­гая — ле­дзя­ная — Лёг­ка з рук вы­слiзг­ва­ец­ца [1, с. 145]. Аль­ма­нах яшчэ раз свед­чыць, якiя цi­ка­выя та­лен­ты ўзга­да­ва­ныя па той бок мя­жы. «Бе­ла­ве­жа» — гэ­та цэ­лы ма­ця­рык. Амаль не ад­кры­ты ў Бе­ла­ру­сi. Да гэ­та­га ча­су. Хоць руп­лi­вас­цi i ста­ран­нас­цi тых, хто апя­ку­ец­ца i ма­ла­ды­мi та­лен­та­мi, i вы­сту­пае ў якас­цi рэ­дак­та­раў твор­час­цi ста­рэй­шых паэ­таў, мож­ на па­зайз­дрос­цiць: кнi­гаў бе­ла­стоц­кiх бе­ла­рус­кiх аў­та­раў вы­да­ец­ца мно­га, знач­на больш, чым у на­шай бе­ла­рус­кай Га­род­нi. Ды i якасць вы­дан­няў не­па­ раў­наль­ная. Але за­тое ў Бе­ла­ру­сi яны апош­нiм ча­сам амаль не вы­хо­дзяць. Най­больш у гэ­тым пла­не па­шан­ца­ва­ла ка­лiсь­цi Мi­ко­лу Гай­ду­ку: у Мiн­ску вы­ да­дзе­ны пяць яго­ных кнi­гаў. Праў­да, тое бы­ло ра­ней. Уча­раш­няя «Бе­ла­ве­жа» — яна i сён­няш­няя, дзе ар­г а­н iч­н а су­iс­н у­ юць роз­ныя па­ка­лен­нi. Але, на жаль, ня­ма пэў­н ас­ц i i над­з еi, цi бу­д зе шу­мець гэ­тая лi­та­ра­тур­ная пу­шча заўт­ра. Та­кiя рэд­кiя сён­н я на Бе­ ла­сточ­чы­не ма­ла­дыя бе­ла­рус­кiя та­лен­ты. Ды i рэй у гэ­т ай су­п о­лцы вя­дуць не яны. Маж­лi­ва, кнi­га тра­пiць у ру­кi да чы­та­ча, якi су­стрэ­нец­ца з «Бе­ла­ве­жай» упер­шы­ню, то ня­хай уба­чыць, па­чуе тых, хто тры­мае на Бе­ла­сточ­чы­не бе­ ла­рус­кi дух, хто жы­ве бе­ла­рус­кiм сло­вам. Не му­сяць быць бе­ла­веж­цы «за­ бы­тыя све­там, не­вя­до­мыя лю­дзям».

Лi­та­ра­ту­ра: 1. Бе­ла­ве­жа. Лi­та­ра­тур­ны аль­ма­нах. — Бе­ла­сток: ББЛА «Бе­ла­ве­жа». — 2011. — 96 с.

2. Шлях па пра­мой ча­су. Да гiс­то­рыi бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры Поль­шчы 1958—2008 гг. — Бе­ ла­сток: ББЛА «Бе­ла­ве­жа», 2007. — 322 с.

3. Макмиллин, А. Стихотворения в про­зе Сок­ра­та Яновича 60-х го­дов: текст и кон­текст // Збор­нiк ар­ты­ку­лаў (ма­тэ­ры­я­лы з кан­фе­рэн­цыi, пры­све­ча­най твор­час­цi Сак­ра­та Яно­вi­ча, Бе­ла­ сток, 8 чэр­ве­ня 1996 го­да). — Бе­ла­сток ББЛА: «Бе­ла­ве­жа», 1996. — 48 с.

крытыка публіцыстыка эсэ 189 4. Literatury wschodnioslowianksie. Z najnowscych badan. Pod redakcja Haliny Twaranowicz. — Bialystok: Wydawnictwo uniwersitetu w Bialymstoku, 2010. — ss. 562.

5. Чык­вiн, Я. Да­лё­кiя i блiз­кiя: Бе­ла­рус­кiя пiсь­мен­нi­кi за­меж­жа / Я. Чык­вiн. — Бе­ла­сток: ББЛА «Бе­ла­ве­жа», 1997. — 201 с.

Ула­дзi­мiр Сiў­чы­каў пiсь­мен­нiк, мас­так, вы­да­вец. Аў­тар кнi­гi апа­вя­дан­няў ­ i п'ес «Гуль­ня ў тас­та­мант» (1992), кнiг про­зы «Лiс­ты ­ да бра­та» (1998), «Бю­вар» (2009), кнi­гi паэ­зii ­ «Вы­са­кос­ны год» (2004), слоў­нi­ка-да­вед­нi­ка «2000 русских, 2000 белорусских идиом...» (су­мес­на­ з А. Ба­я­ры­най, 2006). Укла­даль­нiк (ра­зам ­ з А. Ма­рач­кi­ным) i адзiн з аў­та­раў аль­бо­маў «Жо­дзiн­цы. Жы­ва­пiс. Гра­фi­ка. Мас­тац­кае сло­ва» (2008), «Ры­ца­ры Па­го­нi i Ар­ла» (2010). На­ра­дзiў­ся ў 1958 го­дзе ў го­ра­дзе Жо­дзi­на. Жы­ве ў Мiн­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 191

Вiс­бiй­скiя1 на­тат­кi Хва­ла­спеў, або Коль­кi сло­ваў на прэ­зен­та­цыi У «Кнi­зе для спа­да­ры­нi Эл» Ле­ан­ i­да Дрань­ко-Май­сю­ка ба­га­та вер­шаў, у на­звах якiх за­дзей­нi­ча­на ста­лiч­ная та­па­нi­мi­ка. Пры­чым наз­вы па­да­дзе­ны не са­вец­кiя, а даў­нiя, на­ту­раль­ныя, i праз гэ­та вель­мi пры­го­жыя, мi­ла­гуч­ ныя ─ ву­лi­цы Фе­лi­цы­я­наў­ская, Фран­цыс­кан­ская, Ра­каў­ская, Ра­там­ская, Каль­ва­рый­ская, Кой­да­наў­ская, Ганд­лё­вая, Еру­са­лiм­ская, Ня­мец­кая, Ня­мi­ га, Ра­ма­наў­ская Сла­ба­да, за­вул­кi Паў­ноч­ны, Му­зыч­ны, Снеж­ны... Але сам па­эт жы­ве сён­ня на ад­ной з цэнт­раль­ных ву­лiц, якая но­сiць iмя ча­ла­ве­ка, што анi­ра­зу не сту­пiў на бе­ла­рус­кую зям­лю. Ле­а­нiд пра­па­ноў­вае лi­чыць, што за­вец­ца ву­лi­ца ў го­нар Ле­ны, але не удак­лад­няе, што гэ­та за мi­фiч­ная асо­ба. А я сам са­бе даў­но iмя­ную тую ву­лi­цу не Ле­нi­най, а Лё­нi­ най. Па­ды­маў­ся ад­на­го дня лес­вiч­ны­мi пра­лё­та­мi ў Лё­не­ву ква­тэ­ру, каб аб­ мер­ка­ваць рэ­дак­ту­ру i прад­мо­ву да свай­го паэ­тыч­на­га збор­нi­ка. Пра­лё­ты там доў­гiя, а столь у Дрань­ко-Май­сю­ка ад­па­вед­на (ва ўсiх сэн­сах!) вы­со­ кая. Дый ква­тэ­ра ў яго пад ну­ма­рам 10, а гэ­та на­во­дзi­ла на дум­ку, што па жыц­цi ца­ляе ён у «дзя­сят­ку», па­чы­на­ю­чы з та­го, што на­ра­дзiў­ся 10─га чыс­ла дзе­ся­та­га ме­ся­ца го­да. Ака­за­ла­ся, пi­саў па­эт эсэ пра Ян­ку Бры­ля ў ча­со­пiс «Кры­нi­ца» i не зна­ хо­дзiў клю­ча­во­га сло­ва, сло­ва для наз­вы, а та­му ужо на па­ро­зе за­пы­таў­ся, як най­лепш вы­зна­чыць Iва­на Ан­то­на­вi­ча ад­ным сло­вам. «Мэтр», ─ вы­рва­ла­ся та­ды ў мя­не, i Ле­ан­ iд ра­дас­на па­га­дзiў­ся, удзяч­на пад­ха­пiў ла­пi­дар­нае азна­чэн­не. Сён­ня без уся­ля­кiх на­ця­жак i ага­во­рак да­па­соў­ваю гэ­тае сло­ва да са­ мо­га Ле­а­нi­да Дрань­ко-Май­сю­ка, зна­на­га твор­цы i аў­та­ра паў­та­ра дзя­сят­ка кнi­жак. Гэ­та блiс­ку­чы вер­ша­твор­ца з не­паў­тор­най iн­та­на­цы­яй i ад­мет­ным сты­ лем. Без­да­кор­нае ад­чу­ван­не рыт­му ўлас­цi­ва i яго­най про­зе. Ле­а­нiд ─ чуй­ны i абач­лi­вы кры­тык, пе­ра­ка­наў­чы i на­тхнё­ны пуб­лi­цыст, фе­на­ме­наль­на­га та­лен­ту рэ­дак­тар. Радкі, якія прыйшлі, надыктаваліся ці зняліся з дыктафона, напісаліся, адрэдагаваліся ў Вісбі, што на шведскай выспе Готланд на Балтыцы.

1

192 Ён не­ве­ра­год­на праг­ны чы­тач ─ яго­най аба­зна­нас­цi ў лi­та­ра­ту­ры, а ў тым лi­ку i най­ноў­шай, пры­ем­на дзi­ву­еш­ся. Дзi­ву­еш­ся i та­му, што па­спя­вае ён пра­чыт­ваць i су­час­нi­каў. Больш за тое, зна­хо­дзiць ёмiс­тыя, важ­кiя, на­ тхняль­ныя сло­вы ўхва­лы. Ён яшчэ i та­ле­на­вi­ты слу­хач дый, па­ка­рыс­та­ю­ся ры­зы­коў­ным неа­ла­гiз­ мам, ня­стом­ны «штур­хач». Не раз бы­ва­ла, што рас­ка­жаш яму гiс­то­рыю, а ён тут жа пад­хо­пiць дый пад­штурх­не: «Ва­ло­дзя, а ты пра гэ­та на­пi­саў? Не?! Ча­му? На­пi­шы аба­вяз­ко­ва!» У Ле­а­нi­да вы­дат­ная па­мяць на паэ­тыч­ныя рад­кi. Паў­сюль i ня­стом­на дэк­ла­муе, цы­туе, ар­га­нiч­на ўпля­тае ў раз­мо­вы i пра­мо­вы вы­со­кiя ўзо­ры пры­го­жа­га пiсь­мен­ства, пры­чым, пе­ра­важ­на не свае, а бра­тоў па паэ­тыч­ ным цэ­ху. Як ня­стом­ны пра­па­ган­дыст заў­сё­ды i паў­сюль ─ у га­рад­ской бiб­лi­я­тэ­цы май­го род­на­га Жо­дзi­на, у му­зеi Кузь­мы Чор­на­га ў Цiм­ка­вi­чах, ад рам­пы До­ ма лi­та­ра­та­ра, пе­рад мiк­ра­фо­нам у Му­зеi гiс­то­рыi бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры ─­ цвер­дзiць, ага­лош­вае ён за­ча­ра­ва­най аў­ды­то­рыi ад­ну тэ­зу, ад­ну свя­тую яму кан­стан­ту: «Бе­ла­рус­кая мо­ва ── са­мая пры­го­жая мо­ва ў све­це!» I сцвяр­джае, да­во­дзiць гэ­та ўсiм сва­iм жыц­цём, гра­мад­скай дзей­нас­цю i лi­ та­ра­тур­най твор­час­цю. Ма­быць, сот­нi, ка­лi не ты­ся­чы спа­да­рынь ─ дам, ка­бет i дзяў­ча­так ─ з за­мi­ла­ван­нем i тах­кан­нем у гру­дзёх згад­ва­юць кам­плi­мен­ты, якiя па­чу­лi ад ка­ва­ле­ра i ры­ца­ра Ле­ан­ i­да Дрань­ко-Май­сю­ка. Але, пэў­на ж, ёсць ад­на па­нi, якой па­эт-ме­не­зiн­гер слу­жыў, слу­жыць i слу­жыць­ме ад­да­на, са­ма­ах­вяр­на i вер­на. Iмя гэ­тай па­нi ─ Бе­ла­русь, i на ал­тар ёй кла­дзец­ца пят­нац­ца­тая паэ­та­ва кнi­га. Кла­дзец­ца як плён на­тхнё­ най пра­цы i як на­го­да для свя­та. Вы­хад у свет доб­рай бе­ла­рус­кай кнiж­кi ─ гэ­та заў­сё­ды свя­та. А Ле­а­нiд, як ка­жа наш кла­сiк, мае толь­кi адзiн не­да­хоп ─ не ўмее пi­саць кеп­ска! Та­му i прэ­зен­та­цыю ла­дзiць ён та­ле­на­вi­та. Ла­дзiць най­перш як свя­та сва­iм ─­ свя­та сва­iм сяб­рам, па­плеч­нi­кам, ад­на­дум­цам. Як мар­ша­лак, ар­тыс­тыч­ны вя­доў­ца кож­на­му зна­хо­дзiць ён не толь­кi доб­рыя сло­вы, але i вiр­ту­оз­на скла­дае пры­свя­чэн­нi, да­рчыя над­пi­сы дый мад­ры­га­лы. Не ма­гу ўстры­мац­ца, каб не пра­цы­та­ваць адзiн з пры­све­ча­ ных са­бе, лю­бi­ма­му: Анёл Ска­ры­на­вай кры­вi I князь Ку­па­ла­вай ла­го­ды, Ва­ло­дзя Сiў­чы­каў, жы­вi I будзь шчас­лi­вы на­заў­сё­ды! То дзя­куй Та­бе вя­лi­кi, да­ра­гi Лё­неч­ка, i са свя­там! Са свя­там но­вай кнi­гi i свя­там пры­знан­ня та­лен­ту!

крытыка публіцыстыка эсэ 193 I да­зволь зра­бiць Та­бе не­вя­лiч­кi прэ­зент ─ аль­бом з вы­ява­мi най­вы­ дат­ней­шых по­ста­цяў Вя­лi­ка­га Княст­ва i Рэ­чы Па­спа­лi­тай пад наз­ваю «Ры­ца­ры Па­го­нi i Ар­ла», якi на­да­рыў­ся, па­ба­чыў свет у ма­iм су­аў­тар­ стве з Аляк­се­ем Ма­рач­кi­ным. Да­зволь па­да­ра­ваць яго Та­бе як ры­ца­ру Па­го­нi, а ка­лi ўлi­чыць Твае блiс­ку­чыя пе­ра­кла­ды з поль­скай паэ­зii, i най­перш на­след­ван­нi з Кан­стан­ты Iль­дэ­фан­са Гал­чынь­ска­га, дык i ры­ ца­ру Ар­ла!

5 ве­рас­ня 2012

«На­за­ву ся­бе Ган­тэн­байн» На Бал­ты­цы сё­ле­та ўда­ло­ся ўжо па­бы­ваць ты­дзень у чэр­ве­нi. Там, у лi­тоў­скае Па­лан­зе, трэ­ба бы­ло б на­зы­вац­ца па­лан­жа­нi­нам, як па ана­ло­гii з Пра­гай пра­жа­нi­нам. Ку­ды ця­жэй бы­ло б са­ма­вы­зна­чац­ца, ска­жам, у не­ да­лё­кiм Ёдк­ран­тэ. Ле­тась за­да­ваў­ся ана­ла­гiч­ным пы­тан­нем у чэш­скiм Брно: на­зы­вац­ца брня­нi­нам, брнян­цам цi па-там­тэй­ша­му — брня­кам? Мож­на за­да­цца на са­мо­це i тут, на вы­спе Гот­ланд, га­рэз­лi­вым i са­ма­iра­ нiч­ным пы­тан­нем: як iме­на­вац­ца, бо ня­хай са­бе i на не­каль­кi тыд­няў, але ж да­во­дзiц­ца па­чу­вац­ца жы­ха­ром го­ра­да Вiс­бi — вiс­бiй­цам, вiс­бi­я­нi­нам цi вiс­бе­ем?! А ка­ле­жан­кi-пiсь­мен­нi­цы, якiя пра­цу­юць у су­сед­нiх па­ко­ях-атэлье Бал­ тый­ска­га цэнт­ра пiсь­мен­нi­каў i пе­ра­клад­чы­каў, па­вiн­ны iме­на­вац­ца вiс­бi­ ян­ка­мi!?

12 ве­рас­ня 2012

Сэн­са­выз­на­чаль­ны на­цiск На ка­мен­най, з сi­лу­рый­ска­га вап­ня­ку рэ­льеф­най шыль­дзе Бал­тый­ска­га цэнт­ра пiсь­мен­нi­каў i пе­ра­клад­чы­каў дэ­ка­ра­тыў­най аздо­баю слу­жаць гра­ фiч­ныя фраг­мен­ты з ле­та­пi­саў i па­асоб­ныя сло­вы з роз­ных моў бал­тый­ ска­га рэ­гi­ё­на. За­дзей­нi­чаў скульп­тар мiж iн­шы­мi i рус­кае сло­ва «писать». Але, ма­быць, не ду­жа знаў­ся ён на мо­ве вя­лi­кай i ма­гут­най, а ўвiш­ ныя дасцiп­нi­кi па­тлу­ма­чы­лi яму, што на­бы­вае той дзея­слоў кар­ды­наль­ на роз­ныя сэн­сы ў за­леж­нас­цi ад та­го, на якiм скла­дзе па­стаў­ле­ны на­ цiск. Каб вы­ра­та­ваць ста­но­вi­шча, вы­дзеўб скульп­тар дыя­кры­тыч­ны знак — знак на­цiс­ку, але ўцiс­нуць, укам­па­на­ваць тую ры­сач­ку па-над лi­та­рай «а»

194 бы­ло ўжо цяж­ка, i атры­ма­ла­ся, што пры­па­дае яна прак­тыч­на на па­пя­рэд­ нюю лi­та­ру, на зыч­ную «с»! А гэ­та толь­кi пад­крэс­лi­вае не­да­рэ­чнасць i ка­мiзм вы­му­ша­най праў­кi-да­ паў­нен­ня.

13 ве­рас­ня 2012

Вiр­ту­аль­ныя мас­ты Бе­ла­рус­кая дзяў­чы­на Але­ся, якая жы­ве i пра­цуе ця­пер за акi­я­нам, у Злу­ ча­ных Шта­тах, на­ват не ўяў­ля­ла, што па­ся­род Бал­ты­кi, на швед­скай вы­спе Гот­ланд, за яе зда­роўе i пос­пе­хi па­ды­ма­лi ке­лi­хi з iталь­ян­скiм шам­пан­скiм «Asti Martini» пiсь­мен­нiк i вы­да­вец, баць­ка-бе­ла­рус, гас­па­ды­ня i доб­рая ча­раў­нi­ца Бал­тый­ска­га цэнт­ра пiсь­мен­нi­каў i пе­ра­клад­чы­каў, рус­кая Ле­на Па­стар­нак, яе па­моч­нiк i ме­не­джар, швед Па­трык Мус­кас (Patryk Muskos), а так­са­ма пiсь­мен­нi­ца-пра­за­iк i ка­ар­ды­на­тар Тбi­лiс­ка­га кi­на­фес­ты­ва­лю, гру­ зiн­ка Нi­на Су­ра­ме­лаш­вi­лi. Да­зна­ла­ся пра гэ­та iмя­нiн­нi­ца праз не­каль­кi га­дзiн, ка­лi яе ма­лод­шая сяст­ра Хрыс­цi­на на­ла­дзi­ла i вiр­ту­оз­на пра­вя­ла skype-кан­фе­рэн­цыю з род­ны­мi i сяб­ра­мi, як свое­асаб­лi­вы вiр­ту­аль­ны мост па­мiж бе­ла­рус­кiм Мен­скам, швед­скiм Вiс­бi, поль­скай Вар­ша­вай i аме­ры­кан­скiм Нью-Йор­ кам!

24 ве­рас­ня 2012

Ка­рэ — пра­за­iк дац­кi,­ або Ка­ры­ка­тур­ны скан­дал Ма­быць, пад­час ма­ёй ка­дэн­цыi ў Бал­тый­скiм цэнт­ры пiсь­мен­нi­каў i пе­ ра­клад­чы­каў са­мы зна­ны ў све­це ся­род ка­лег-лi­та­ра­та­раў быў дац­кi пра­ за­iк Ка­рэ Блюй­тген (Kаre Bluitgen). Па­спя­хо­вы i за­мож­ны, пра­за­iк на­ват аб­вяс­цiў быў кон­курс на афарм­лен­ не сва­ёй па­пу­ля­ры­за­тар­скай кнiж­кi для дзя­цей. У кнiж­цы той рас­каз­ва­ла­ся пра iс­лам, але анi­во­дзiн мас­так-су­ай­чын­нiк не па­га­дзiў­ся на­ма­ля­ваць да яе iлюст­ра­цыi, ка­лi не бу­дзе за­ха­ва­ная ана­нiм­насць! Як пры­чы­ну тае ўмо­ вы на­зы­ва­лi нi­бы­та iс­ную ў iс­ла­ме за­ба­ро­ну на вы­явы жы­вё­лаў i лю­дзей, а тым бо­лей пра­ро­ка Му­ха­ме­да. Але не­ка­то­рыя мас­та­кi, прэ­тэн­дэн­ты аздо­бiць кнiж­ку Блюй­тге­на, ры­зык­ ну­лi. У ве­рас­нi 2005 го­да ў дац­кай га­зе­це «Jullands-Posten» у якас­цi iлюст­ ра­цый да ар­ты­ку­ла, у якiм iш­ла га­вор­ка пра са­ма­цэн­зу­ру i сва­бо­ду сло­ва,

крытыка публіцыстыка эсэ 195 бы­лi апуб­лi­ка­ва­ныя два­нац­цаць ка­ры­ка­тур­ных вы­яваў пра­ро­ка. Ад­дзел куль­ту­ры вы­дан­ня на­сто­яў на тым, што Да­нiя — воль­ная кра­i­на, у якой мас­та­кi не па­вi­ны ба­яц­ца ма­ля­ваць. Ся­род му­суль­ман ня­ма адзiн­ства ад­нос­на та­го, цi мож­на ма­ля­ваць Му­ха­ме­да. Шы­i­ты ста­вяц­ца да гэ­та­га до­сыць па­мяр­коў­на, а ў та­кiх плы­ нях як ва­ха­бiзм ка­тэ­га­рыч­на за­ба­ра­ня­ец­ца ма­ля­ваць жы­вёл i лю­дзей, ня­гле­дзя­чы на тое, што iс­нуе ба­га­тая i даў­няя тра­ды­цыя вы­яваў Му­ха­ ме­да. Га­лоў­ны рэ­дак­тар дац­кай га­зе­ты Ёрн Мi­кель­сен сцвяр­джаў, што апуб­лi­ ка­ва­ныя ма­люн­кi Крыс­то­фе­ра Цы­ле­ра толь­кi дэ­ман­стру­юць на прак­ты­цы сва­бо­ду сло­ва, але мно­гiя му­суль­ма­не як у са­мой Да­нii, так i па-за яе ме­жа­ мi ўспры­ня­лi пуб­лi­ка­цыю як аб­ра­зу iх­нiх рэ­лi­гiй­ных па­чуц­цяў i як свя­до­мую пра­ва­ка­цыю. А па­спры­я­лi та­му ачоль­нiк Iс­лам­ска­га та­ва­рыст­ва Да­нii iмам Ахмад Абу Ла­бан i прэс-сак­ра­тар ар­га­нi­за­цыi Ахмед Ака­ры, якiя пай­шлi на свя­до­мую фаль­сi­фi­ка­цыю, — да­да­лi ў свой дак­лад му­суль­ман­скiм кра­i­нам яшчэ тры, ку­ды больш аб­раз­лi­выя ма­люн­кi. На ўвесь свет грым­нуў так зва­ны ка­ры­ка­тур­ны скан­дал — мiж­куль­тур­ны кан­флiкт па­мiж му­суль­ма­на­мi най­перш араб­ска­га све­ту i пры­хiль­нi­ка­мi су­ час­най за­ход­няй куль­тур­най тра­ды­цыi. Ча­го толь­кi нi бы­ло! Му­суль­ман­скiя кра­iн­ ы бай­ка­та­ва­лi дац­кiя та­ва­ры, вы­каз­ва­лi пра­тэс­ты праз Лi­гу араб­скiх дзяр­жаў, дэ­ман­стра­тыў­на за­чы­ня­лi свае ам­ба­са­ды ў еў­ра­пей­скiх кра­i­нах, ар­га­нi­зоў­ва­лi ма­са­выя агрэ­сiў­ныя пра­тэст­ныя ак­цыi, пад­час якiх гра­мi­лi аме­ры­кан­скiя i за­ход­не­еў­ра­пей­скiя фiр­мы, уста­но­вы i дып­ла­ма­тыч­ныя прад­стаў­нiц­твы, на­па­да­лi на iх­нiх гра­ма­дзян. За­ця­тыя iс­ла­мiс­ты пра­вя­лi шмат­лi­кiя за­бас­тоў­кi ў Па­кi­ста­не, а ў Нi­ге­рыi пад­па­лi­лi дзе­сяць хрыс­цi­ян­скiх хра­маў, дзе за­гi­ну­ла шас­нац­цаць ча­ла­век. Пад­час бес­па­рад­каў у Лi­вii па­лi­цэй­скiя за­стрэ­лi­лi адзi­нац­цаць дэ­ман­стран­таў i па­ ра­нi­лi пяць­дзясят! Дай­шло да не­ве­ра­год­на­га ў двац­цаць пер­шым ста­год­дзi дзi­кун­ства — аф­ган­скi рух «Та­лi­бан» аб­вяс­цiў уз­на­га­ро­ду ў сто кi­ла­гра­маў зо­ла­та та­му, хто за­б'е аў­та­раў кра­моль­ных ка­ры­ка­тур! (Цi­ка­ва толь­кi, у якас­цi до­ка­зу кi­ле­ру трэ­ба бы­ло б прад'­явiць скаль­пы аль­бо вi­дэа­за­пi­сы?!) Прэм'­ер-мi­нiстр Да­нii Ан­дэрс Фог Рас­му­сен (Anders Fogh Rasmussen) вы­му­ша­ны быў су­стрэц­ца з па­сла­мi ся­мi­дзе­ся­цi шас­цi кра­iн, каб па­тлу­ма­ чыць сваю па­зi­цыю. Мi­нiстр за­меж­ных спраў Шве­цыi Лай­ла Фрэй­вальдс (Laila Freivalds) сы­ шла ў ад­стаў­ку, бо фак­тыч­на за­чы­нi­ла сайт пар­тыi «Швед­скiя дэ­ма­кра­ты», якi так­са­ма аб­на­род­ваў са­ты­рыч­ныя ма­люн­кi.

196 Трэ­ба за­ўва­жыць, што на знак са­лi­дар­нас­цi з дат­ча­на­мi i нар­веж­ца­ мi скан­даль­ныя ма­люн­кi апуб­лi­ка­ва­лi фран­цуз­скiя га­зе­ты «France Soir», «Liberation» i «Le Monde», ня­мец­кая «Die Welt», iс­пан­ская «El Pais», iталь­ ян­ская «La Stampa», бель­гiй­ская «De Standaard», но­ва­зе­ланд­ская «The Dominion Post», поль­ская «Rzeczpospolita», а так­са­ма iн­шыя вы­дан­нi ў Вя­ лi­ка­бры­та­нii, Iс­лан­дыi, Нi­дэр­лан­дах, Швей­ца­рыi. Еў­раз­вяз за­явiў, што бай­кот дац­кiх та­ва­раў па­ру­шае мiж­на­род­ныя нор­ мы. Вы­сту­пi­лi ў пад­трым­ку дац­ка­га прэм'­ер­ а Гла­ва Еў­ра­ка­мi­сii Ха­сэ Ма­ну­ эль Ба­ро­зу (Jose Manuel Durao Barroso) i аме­ры­кан­скi прэ­зi­дэнт Джордж Буш-ма­лод­шы. Але кан­флiкт пра­цяг­ваў­ся. У жнiў­нi 2007 го­да швед­ская га­зе­та «Nerikes Allehanda» на­дру­ка­ва­ла ка­ ры­ка­ту­ры Лар­са Вiлк­са (Lars Endel Roger Vilks), а ў ад­каз ад­на з тэ­ра­рыс­ тыч­ных гру­по­вак дак­ля­ра­ва­ла сто ты­сяч да­ля­раў за лiк­вi­да­цыю мас­та­ка i ча­мусь­цi ўдвая ме­ней — за за­бой­ства га­лоў­на­га рэ­дак­та­ра вы­дан­ня.

крытыка публіцыстыка эсэ 197 У на­ступ­ным го­дзе пяць дац­кiх га­зет змяс­цi­лi но­выя ка­ры­ка­ту­ры, ка­ лi да­зна­лi­ся пра за­мах на 73-га­до­ва­га гра­фi­ка Кур­та Вес­тар­га­ар­да (Kurt Westergaard) i не­ад­на­ра­зо­выя спро­бы ўвар­вац­ца ў яго­ны дом у го­ра­дзе Аар­хус. Пад­трым­кай твор­цу ста­лi­ся так­са­ма Патс­дам­ская прэ­мiя срод­каў ма­са­вай iн­фар­ма­цыi i Лейп­цыг­ская прэ­мiя СМI. Зда­ва­ла­ся б, усе гэ­тыя па­дзеi ад­бы­ва­лi­ся да­лё­ка, але за­кра­ну­лi яны i Бе­ла­русь. Апа­зi­цый­ная га­зе­та «Зго­да» апуб­лi­ка­ва­ла ў лю­тым 2006 го­да ар­ты­кул «Па­лi­тыч­ны крэ­а­тыў» i пра­iлюст­ра­ва­ла яго зна­ка­мi­ты­мi ка­ры­ка­ту­ра­мi. Га­ зе­ту тую ўла­ды пры­на­год­на за­чы­нi­лi, а га­лоў­на­му рэ­дак­та­ру Аляк­санд­ру Сдвiж­ко­ву Мiн­скi га­рад­скi суд уплi­шчыў аж тры га­ды ка­ло­нii ўзмоц­не­на­га рэ­жы­му за нi­бы­та рас­паў­сюд ра­са­вай, на­цы­я­наль­най або рэ­лi­гiй­най ва­ раж­не­чы. Гэ­ты пры­суд ака­заў­ся са­мым жорст­кiм ва ўсiм све­це для ўдзель­ нi­каў ка­ры­ка­тур­на­га скан­да­лу! Дзя­ка­ваць Бо­гу, што Вяр­хоў­ны суд Рэс­пуб­ лi­кi Бе­ла­русь раз­гле­дзеў ка­са­цый­ную скар­гу i вы­зва­лiў асу­джа­на­га з-пад вар­ты! Не­каль­кi дзён пе­рад сва­iм ад'­ез­дам Ка­рэ Блюй­тген, як лю­бяць ка­заць ця­пе­раш­нiя ма­ла­дзё­ны, ту­са­ваў­ся тут, у Бал­тый­скiм цэнт­ры, з iн­шым, блiз­ кiм яму па ўзрос­це дат­ча­нi­нам. Ця­пер шка­дую, што па­са­ро­меў­ся та­ды спы­тац­ца, цi не мас­так гэ­та Ларс Вiлкс, яко­му так­са­ма трэ­ба бы­ло б па­цiс­нуць ру­ку на знак па­дзя­кi i са­лi­дар­ нас­цi. Да­лу­ча­ю­ся да мер­ка­ван­ня, што агрэ­сiў­ныя iма­мы здра­дзi­лi кра­i­не, якая iх пры­ту­лi­ла. Яны жы­вуць у Да­нii i не пра­цу­юць, за­тое атрым­лi­ва­юць доб­ рую са­цы­яль­ную да­па­мо­гу i мо­гуць сва­бод­на спа­вя­даць iс­лам. За апош­нiя дзе­ся­цi­год­дзi му­суль­ма­не пе­ра­ся­лi­лi­ся ў За­ход­нюю Еў­ро­пу ў та­кой коль­кас­цi, што пры­му­ша­юць за­дум­вац­ца, хрыс­цi­ян­ская гэ­та цi iс­лам­ ская тэ­ры­то­рыя. Му­суль­ма­не тут бяд­ней­шыя, горш аду­ка­ва­ныя, больш кры­мi­на­лi­за­ва­ныя i аб­са­лют­на не жа­да­юць асi­мi­ля­вац­ца. Дац­кая на­цыя — гас­па­дар у сва­ёй кра­iн­ е, дзе па­вод­ле Кан­сты­ту­цыi за­ хоў­вае дзяр­жаў­ны ста­тус на­цы­я­наль­най, лю­тэ­ранц­кай царк­вы. Ка­ры­ка­тур­ны скан­дал пры­му­сiў не толь­кi дат­чан, але i iх су­се­дзяў уз­ га­даць пра хрыс­цi­ян­скiя ка­ра­нi еў­ра­пей­скай цы­вi­лi­за­цыi. Быць хрыс­цi­ я­нi­нам — iс­тот­ны склад­нiк скан­ды­наўс­кай iдэн­тыч­нас­цi. Не­здар­ма i на дац­кiм, i на нар­веж­скiм, i на фiн­скiм, i на швед­скiм сця­гах вы­яў­ля­юц­ца кры­жы. А што ты­чыць бе­ла­ру­саў, дык за­ста­юс­ я пры даў­нiм пе­ра­ка­нан­нi, што над­звы­чай моц­ныя ў нас не толь­кi хрыс­цi­ян­скiя, але i языч­нiц­кiя тра­ ды­цыi.

25 ве­рас­ня 2012

198

Бал­тый­ская па­лон­нi­ца У лi­та­раль­ным пе­ра­кла­дзе з гру­зiн­скае мо­вы проз­вi­шча Нi­ны Су­ра­ме­ лаш­вi­лi гу­чыць дзiў­на­ва­та — «дзi­ця зба­на i лi­сi­цы»! Яна — з «фа­за­наў». Так iмя­ну­юць у гру­зiн­скае ста­лi­цы не пры­ез­джых, а даў­нiх, ка­рэн­ных яе жы­ха­роў. Звя­за­ная та­кая па­чэс­ная мя­нуш­ка з ле­ген­ даю пра за­сна­ван­не Тбi­лi­сi. Цар гiс­торы­ка-эт­на­гра­фiч­нае воб­лас­цi Карт­лi Вах­танг I Гар­га­сал пад­ стрэ­лiў на па­ля­ван­нi фа­за­на, але той усё ад­ля­таў, по­куль не па­тра­пiў у цёп­лую i га­ю­чую кры­нi­цу, дзе i акры­яў. Цар па­лi­чыў гэ­та за доб­ры знак i за­га­даў за­сна­ваць на тым мес­цы но­вую ста­лi­цу з наз­ваю Тбi­лi­сi (ад гру­зiн­ ска­га сло­ва «тбi­лi», якое азна­чае «цёп­лы»).

***

У кух­нi-ста­лоў­цы Бал­тый­ска­га цэнт­ра пiсь­мен­нi­каў i пе­ра­клад­чы­каў ку­ ха­рыў я з Нi­наю ў ча­ты­ры ру­кi, а як па­праў­дзе, дык толь­кi да­па­ма­гаў ёй га­та­ваць ар­мян­скi суп з ма­цо­нi, а так­са­ма фран­цуз­скi пi­рог-шар­лот­ку з са­ да­вi­ною, ка­ка­вай i ка­ры­цаю. Ма­цо­нi, свое­асаб­лi­ва­га ро­ду кiс­ла­ма­лоч­на­га за­каў­каз­ска­га пра­дук­ту кштал­ту сы­ра­ква­шы цi ке­фi­ру, у швед­скiм Вiс­бi, на­ту­раль­на, не знай­шлi, а та­му да­вя­ло­ся за­мя­нiць яго ту­тэй­шай смя­та­наю. Ся­мi­дзе­ся­цi­га­до­вая дац­кая пiсь­мен­нi­ца Эль­сэ Лi­дэ­га­ард доў­га цi­ка­ва­ла за на­шы­мi зла­джа­ны­мi дзе­ян­ня­мi i ажыў­ле­ны­мi рэп­лi­ка­мi, а по­тым усё ж не ўстры­ва­ла i спы­та­ла­ся: — А што, вы даў­но зна­ём ­ ыя?! Яшчэ з Гру­зii? Ма­быць, за­iнт­ры­га­ва­ла, збян­тэ­жы­ла яе на­ша раз­ня­во­ле­насць i не­па­ срэд­насць. Як пра­вi­ла, скан­ды­наў­скiя лi­та­ра­та­ры тры­ма­юць тут дыс­тан­цыю, га­ ту­юць па­асоб­ку — кож­ны са­мо­му са­бе, а ка­лi сiл­ку­юц­ца, дык не­ад­мен­на ўнур­ва­юц­ца ў све­жыя га­зе­ты.

***

Па тэ­ле­ба­чан­нi i з iн­тэр­нэ­ту, а ў тым лi­ку i праз бе­ла­рус­кiх бло­ге­раў, да­зна­лi­ся пра тра­гiч­ныя па­дзеi ў Гру­зii. Там аб­на­ро­да­ва­ныя вi­дэа­ро­лi­кi вы­ чва­рэнц­кiх ка­та­ван­няў у тур­мах, i ты­ся­чы лю­дзей вый­шлi на пра­тэст­ныя ак­цыi на ву­лi­цы спа­чат­ку ў Тбi­лi­сi, а по­тым i ў iн­шых га­ра­дах. Але за­мест та­го, каб су­дзiць i па­ка­раць мi­нiст­ра ўнут­ра­ных спраў, якi тры­маў ко­пii вi­дэа­за­пi­саў у сва­iм сей­фе, а так­са­ма яго­ных пад­руч­ных-са­ дыс­таў, спец­служ­бы прэ­зi­дэн­та Мi­ха­iл­ а Са­акаш­вi­лi арыш­тоў­ва­юць ар­га­нi­ за­та­раў ву­лiч­ных шэс­цяў!

крытыка публіцыстыка эсэ 199 Ду­ма­ла­ся, што, мо­жа, усё гэ­та ёсць маш­таб­най, спла­на­ва­най пра­ва­ка­ цыяй ця­пе­раш­ня­га за­каў­каз­ска­га дык­та­та­ра на­пя­рэ­дад­нi пар­ла­менц­кiх вы­ ба­раў, якiя ма­юць ад­быц­ца ў пер­шы дзень каст­рыч­нi­ка!? Нi­на вель­мi тур­бу­ец­ца за сва­iх род­ных i блiз­кiх, анi­чо­га не мо­жа ра­бiць i на­ват по­на­чы ся­дзiць у skype i ў Facebook. На­мер­ва­ла­ся ад'­ехаць ад­сюль да­до­му да­тэр­мi­но­ва, але авiя­кам­па­нiя «Estonian Air» за­па­тра­ба­ва­ла 255 еў­ра, ка­лi пе­ра­ня­се да­ту вы­ле­ту i аб­мя­ няе бi­лет! Вар'­яц­тва ней­кае! За та­кiя гро­шы па­вiн­ны бы­лi б за­вез­цi з Пры­бал­ты­кi ў За­каў­каз­зе па но­вым бi­ле­це!

25 ве­рас­ня 2012

Пра­фе­сiй­ныя свя­ты Су­свет­ны дзень пiсь­мен­нi­ка — гэ­та свя­та, якое ад­зна­ча­ец­ца 3 са­ка­вi­ка i за­клi­кае «чац­вер­тую ўла­ду» вы­сту­паць за сва­бо­ду сло­ва ў лю­бых яе пра­ явах дый су­праць не­га­тыў­ных ас­пек­таў i ў дэ­ма­кра­тыч­ным дру­ку. У 1921 го­дзе ў Лон­да­не ства­ры­лi ПЭН-клуб. Наз­ва ар­га­нi­за­цыi — гэ­та аб­рэ­вi­я­ту­ра, утво­ра­ная пер­шы­мi лi­та­ра­мi слоў паэ­ты, дра­ма­тур­гi (анг. poets, playwriters), на­ры­сiс­ты, рэ­дак­та­ры (анг. essayists, editors) i на­ве­ лiс­ты, ра­ма­нiс­ты (анг. novelists). У су­куп­нас­цi лi­та­ры гэ­тыя скла­да­юць сло­ва асад­ка (анг. pen).

Iдэю ства­рыць Мiж­на­род­ны ПЭН-клуб (International PEN Club) зге­не­ ры­ра­ва­ла бры­тан­ская пiсь­мен­нi­ца Кэт­рын Эмi Доў­сан-Скот (Mrs. C. A. Dawson Scott), а яго пер­шым прэ­зi­дэн­там стаў­ся Джон Гал­су­ор­сi (John Galsworthy). У сту­дзе­нi 1986 го­да пра­хо­дзiў ужо 48 мiж­на­род­ны кан­грэс ПЭН-клу­ба, i ме­на­вi­та яго­ныя дэ­ле­га­ты аб­вяс­цi­лi 3 са­ка­вi­ка «Су­свет­ным днём мi­ру для пiсь­мен­нi­каў». Ля вы­то­каў Бе­ла­рус­ка­га ПЭН-цэнт­ра ў лiс­та­па­дзе 1989 го­да ста­я­лi двац­цаць лi­та­ра­та­раў, ся­род якiх бы­лi та­кiя зна­ныя май­стры пя­ра як Ва­ сiль Бы­каў, Ры­гор Ба­ра­ду­лiн, Ян­ка Брыль, Ула­дзi­мiр Ар­лоў, Адам Маль­ дзiс, Ана­толь Вяр­цiн­скi, Ва­сiль Зу­ён­ ак, Ула­дзi­мiр Ня­кля­еў, Мi­хась Ты­чы­на, Кар­лас Шэр­ман i iн­шыя. Сён­ня па­доб­ныя цэнт­ры дзей­нi­ча­юць у 130 кра­i­нах. Пiсь­мо­выя тво­ры лю­дзi ства­ра­юць на ста пя­цi­дзе­ся­цi мо­вах. Па­вод­ле ад­ных да­дзе­ных пiсь­мен­нi­каў у све­це сто ты­сяч, а па­вод­ле iн­шых — ка­ля двух­сот ты­сяч. Нi­бы­та i шмат, але ка­лi пры­няць да ве­да­ма, што на зям­ной ку­лi жы­ве сем мiль­яр­даў ча­ла­век, дык вы­хо­дзiць, што зу­сiм i ня­мно­га!

200 А вось пра дру­гое пра­фе­сiй­нае свя­та на­га­да­лi сён­ня лi­тоў­скiя пе­ра­клад­ чы­цы Ёне Ра­му­нi­тэ (Ione Ramunyte) i Ру­та Ёнi­най­тэ (Ruta Joninaite), якiя жы­вуць i пра­цу­юць у су­сед­нiх з ма­iм па­ко­ях у Бал­тый­скiм цэнт­ры пiсь­мен­ нi­каў i пе­ра­клад­чы­каў. Свя­та гэ­тае ку­ды ма­ла­дзей­шае, бо пры­ду­ма­лi яго толь­кi ў 1991 го­дзе. Ме­на­вi­та та­ды Мiж­на­род­ная фе­дэ­ра­цыя пе­ра­клад­чы­каў (International Federation Internationale des Traducteurs, FIT) аб­вяс­цi­ла 30 ве­рас­ня Мiж­на­ род­ным днём пе­ра­клад­чы­каў (International Translation Day). Дзень гэ­ты аб­ра­лi не­вы­пад­ко­ва — 30 ве­рас­ня 419 (або 420) го­да пай­шоў у леп­шы свет Ера­нiм Стры­дон­скi (Sant Jerome of Stridonium), адзiн з ча­ты­ рох ла­цiн­скiх ай­цоў Царк­вы, пiсь­мен­нiк, гiс­то­рык i пе­ра­клад­чык. Як­раз Ера­нi­ма Стры­дон­ска­га лi­чаць апе­ку­ном пе­ра­клад­чы­каў. Па­вод­ле свед­чан­няў хра­нiс­таў быў ён ма­гут­ным iн­тэ­ле­кту­а­лам, шмат па­да­рож­нi­чаў, а ў тым лi­ку i ў Свя­тую зям­лю. У Хал­кiд­скай пус­тэль­нi, дзе вы­ву­чаў габ­рэй­ скую ды хал­дзей­скую мо­вы, пра­жыў ён ас­ке­там ча­ты­ры га­ды. Паз­ней пе­ ра­ся­лiў­ся ў Бэт­лем, дзе пе­ра­кла­даў на ла­ціну Ста­ры i Но­вы за­па­ве­ты. Праз адзi­нац­цаць ста­год­дзяў Тры­дэнц­кi са­бор аб­вяс­цiў яго­ную вер­сiю афi­цый­ным ла­цiн­скiм тэкс­там Свя­то­га пi­сан­ня (Вуль­га­таю). Па­вод­ле па­пу­ляр­нае пры­па­вес­цi, Ера­нiм вы­цяг­нуў з ла­пы ў iль­ва вя­рэд­ лi­вую стрэм­ку. Та­му мас­та­кi най­час­цей па­каз­ва­лi яго ву­чо­ным, якi шчы­руе ў кел­лi над ру­ка­пi­сам, а по­руч з iм ля­жыць удзяч­ны i ад­да­дзе­ны ся­барлеў. Сё­ле­та Дзень пе­ра­клад­чы­ка ад­зна­чаў­ся ў све­це пад дэ­вi­зам «Пе­ра­клад як мiж­куль­тур­ная су­вязь». Ха­це­лi бы­лi i мае су­сед­кi-лi­тоў­кi ад­зна­чыць пра­фе­сiй­нае свя­та не­вя­лiч­ кiм мiж­на­цы­я­наль­ным фур­шэ­там, ды ака­за­ла­ся, што за­се­дзе­лi­ся яны ў сва­iх кел­лях ды сха­мя­ну­лi­ся над­та поз­на. Ура­чыс­тая да­та пры­па­ла на ня­дзе­лю, а ў ня­дзе­лю ў 22-ты­сяч­ным Вiс­бi на­ват шам­пан­ска­га не ку­пiш! Адзi­ная спе­цы­я­лi­за­ва­ная кра­ма ал­ка­голь­най пра­дук­цыi «SystemBolaget» на­ват у су­бо­ту пра­цуе толь­кi да 15-й га­дзi­ны. Вiс­бiй­цы доб­ра ве­да­юць пра гэ­та, а та­му за­куп­ля­юц­ца на вы­ход­ныя загадзя. Ха­ця на­шым су­се­дзям мы му­сiм i па­зайз­дрос­цiць. У 2004 го­дзе ство­ра­ны ў iх Лi­тоў­скi са­юз лi­та­ра­тур­ных пе­ра­клад­чы­каў, а ў апош­нi ве­рас­нёў­скi дзень цi на­па­чат­ку каст­рыч­нi­ка ўру­ча­юц­ца дзьве прэ­мii — най­леп­ша­му пе­ра­клад­чы­ку на лi­тоў­скую мо­ву i най­леп­ша­му пе­ ра­ства­раль­нi­ку з лi­тоў­скае мо­вы.

30 ве­рас­ня 2012 Фо­та­здым­кi ла­тыш­скай пiсь­мен­нi­цы Крыс­цi­не Улбер­га

Ана­толь Вяр­цiн­скi па­эт, дра­ма­тург, жур­на­ліст, кры­тык, пе­ра­клад­чык. ­ Лаў­рэ­ат Дзяр­жаў­най прэ­міі Бе­ла­ру­сі ­ імя П. Ле­пя­шын­ска­га (1988). Аў­тар кніг: «Пес­ня ­ пра хлеб» (1962), «Тры ці­шы­ні» (1966), «Ча­ла­ве­чы знак» (1968), «З'яў­лен­не» (1975), «Вет­ра­на» (1979), «Нью — Йор­ская сі­рэ­на» (1987), «Хлоп­чык гля­дзіць» (1992) і інш. На­ра­дзіў­ся ў 1931 годзе ў вёсцы Дзя­меш­ка­ва ­ на Ле­пель­шчы­не. Жы­ве ў Мін­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 203

«Сён­ня каш­тоў­насць твор­чай пра­цы абяс­цэнь­ва­ец­ца...» Вя­лi­кi шлях па­чы­на­ец­ца з пер­ша­га кро­ку. Пiсь­мен­нi­кi, якiх сён­ня на­зы­ва­юць Май­стра­мi, Кла­сi­ка­мi, а лi­та­ ра­тур­ная мо­ладзь — На­стаў­нi­ка­мi, не­ка­лi бы­лi са­рам­лi­вы­мi, ня­ ўпэў­не­ны­мi ў сва­iх сi­лах юна­ка­мi цi дзяў­ча­та­мi. Яны, як i сён­няш­ нiя па­чат­коў­цы, пi­са­лi i су­мня­ва­лi­ся ў вар­тас­цi на­пi­са­на­га. Яны так­са­ма ву­чы­лi­ся, i ву­чы­лi­ся ў тых, хто ця­пер стаў гiс­то­ры­яй бе­ ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры. Яны ўпер­шы­ню, з хва­ля­ван­нем, пры­хо­дзi­лi ў рэ­дак­цыю ча­со­пi­са цi га­зе­ты, пры­но­сi­лi ру­ка­пi­сы i ча­ка­лi пер­ шай пуб­лi­ка­цыi. Яны так­са­ма шу­ка­лi но­выя шля­хi i iмк­ну­лi­ся да на­ва­тар­ства — на­ва­тар­ства, якое сён­ня ўжо лi­чыц­ца лi­та­ра­тур­най тра­ды­цы­яй. Яны ра­бi­лi пер­шыя кро­кi на сва­iм вя­лi­кiм лi­та­ра­тур­ ным шля­ху. Пра тое, як па­чы­наў­ся гэ­ты шлях, мы бу­дзем рас­каз­ваць у но­вай руб­ры­цы «Вы­ток». Наш пер­шы ге­рой — па­эт Ана­толь Вяр­цiн­скi. «Ана­толь Вяр­цiн­скi пi­саць па­чаў даў­но, яшчэ са школь­най пар­ты. Спа­ чат­ку гэ­та бы­ло звы­чай­нае для па­чы­на­ю­чых пе­рай­ман­не леп­шых узо­ раў рус­кай i бе­ла­рус­кай кла­сi­кi. Але па­сту­по­ва, асаб­лi­ва ў апош­нiя га­ды, вер­шы Вяр­цiн­ска­га па­ча­лi на­бы­ваць свой ка­ла­рыт, сваю iн­ды­вi­ду­аль­ную афар­боў­ку...»

— Ня­дрэн­на я па­чы­наў, — iра­нiч­на да­дае Ана­толь Iль­iч. «...Аў­тар­скае Я па­ча­ло ўва­хо­дзiць у кож­ны твор. Што ж ха­рак­тэр­на для вер­шаў ма­ла­до­га паэ­та? Перш за ўсё, на­сы­ча­насць кож­на­га вер­ша глы­бо­кi­мi дум­ка­мi...»

— Ну, гэ­та ўжо за­ду­жа. Хоць бы там спро­ба дум­кi бы­ла ў кож­ным вер­ шы... «...Ёсць у Вяр­цiн­ска­га дру­гое, не менш не­аб­ход­нае паэ­ту, — за­ду­шэў­ насць. Вер­шы яго гу­чаць лi­рыч­на i праў­дзi­ва. Раз­на­стай­ная тэ­ма­ты­ка вер­шаў, але ўсiм улас­цi­ва ад­но, — умен­не аў­та­ра за­зiр­нуць у ча­ла­ве­чае сэр­ца. Аб гэ­тым мож­на мер­ка­ваць па вер­шах «Ноч не­па­ко­iц­ца» , «Ады­ход ле­та», «Бе­ра­жы­це пер­шую лю­боў», «Уз­на­га­ро­ды»... Па­жа­да­ем ма­ла­до­му паэ­ту плён­най пра­цы i вя­лi­кiх пос­пе­хаў на яго твор­чым шля­ху.» Рад­кi 1956 го­да, на­дру­ка­ва­ныя ў лi­та­ра­тур­най ста­рон­цы га­зе­ты «Бе­ла­ рус­кi ўнi­вер­сi­тэт». Хто iх аў­тар, не­вя­до­ма. Але па­жа­дан­нi, вы­ка­за­ныя ма­ ла­до­му Ана­то­лю Вяр­цiн­ска­му, спраў­дзi­лi­ся на­поў­нi­цу.

204 А та­ды, — 56 га­доў на­зад! — Ана­толь за­кан­чваў на­ву­чан­не ў Бе­ла­рус­кiм дзяр­жаў­ным унi­вер­сi­тэ­це, дак­лад­ней — ад­дзя­лен­не жур­на­лiс­ты­кi фi­ла­ла­ гiч­на­га фа­куль­тэ­та. У сту­дэнц­кiя га­ды ён па­зна­ё­мiў­ся з Нi­лам Гi­ле­вi­чам, Але­гам Лой­кам, Мi­ко­лам Ароч­кам, Ян­кам Сi­па­ко­вым, Кас­ту­сём Цвiр­кам, Сця­па­нам Гаў­ру­сё­вым... Да­рэ­чы, з Гi­ле­вi­чам жы­лi ў ад­ным сту­дэнц­кiм па­ коi. Дзя­лi­лi на два­iх не­шмат­лi­кiя квад­рат­ныя мет­ры спа­чат­ку на Баб­руй­ скай, по­тым — на Свярд­ло­ва. Сён­ня ма­ла­дыя твор­цы су­стра­ка­юц­ца на па­се­джан­нях лiт­су­по­лак: экс­пе­ры­мен­та­та­ры — у «Воб­ле», пры­хiль­нi­кi кла­сiч­най паэ­зii — на « Лi­ та­ра­тур­ным прад­мес­цi», але гэ­ты па­дзел да­во­лi ўмоў­ны. Вер­шы i про­зу дру­ку­юць у дзяр­жаў­най «Ма­ла­до­сцi» (рус­ка­моў­ныя — у «Нё­ма­не», але й тое рэд­ка) або не­за­леж­ных «Дзея­сло­ве» ды «Ве­рас­нi». А якiм бы­ло лi­та­ ра­тур­нае жыц­цё мо­ла­дзi пя­цi­дзя­ся­тых? Па-пер­шае, iх ах­вот­на дру­ка­ва­лi ўнi­вер­сi­тэц­кiя вы­дан­нi. Да та­го ж, у сце­нах ВНУ ла­дзi­лi­ся паэ­тыч­ныя ве­ча­ ры. Па-дру­гое, ледзь не ўсе ха­дзi­лi ў лi­таб'­яд­нан­не пры га­зе­це «Чыр­во­ная зме­на», якая ады­гры­ва­ла знач­ную ро­лю ў вы­ха­ван­нi твор­чай мо­ла­дзi. Да­ рэ­чы, у ёй Ана­толь Вяр­цiн­скi ад­на­ча­со­ва вы­сту­паў не толь­кi як па­эт, але i як пра­за­iк, i як жур­на­лiст (на­прык­лад, на­дру­ка­ваў апа­вя­дан­не «Да­р'i­на ма­ла­досць»). Старонка з газеты «Беларускі ўніверсітэт». 1956

Акра­мя «Чыр­во­най зме­ны», мо­ладзь дру­ка­ва­ла­ся ў га­зе­це «Ра­бот­нi­ца i ся­лян­ка», а так­са­ма ва ўнi­вер­сi­тэц­кiм вы­дан­нi, час ад ча­су — унi­вер­сi­ тэц­кiх ка­лек­тыў­ных збор­нi­ках. Ся­род iх — кнi­га 1958 го­да «Па­да­ру­нак», дзе зме­шча­ны «ма­ла­дыя» вер­шы Ана­то­ля Вяр­цiн­ска­га «У да­ро­зе», «На

За працай над першай кнігай.

Ус­ход», «Уз­на­га­ро­ды». Праў­да, за­раз аў­тар не ўклю­чае iх у кнi­гi: «Яны ў ней­кiм сэн­се да­нi­на ча­су, пэў­ным рэа­лi­ям — асва­ен­не ца­лi­ны, на­прык­ лад. Так бы мо­вiць, вер­шы на зло­бу дня. Але ж та­ды i не ўяў­ля­ла­ся дру­ гой паэ­зii». А ў 1953 го­дзе з'я­вiў­ся лi­та­ра­тур­на-мас­тац­кi ча­со­пiс «Ма­ла­досць», якi даў ма­ла­дым пiсь­мен­нi­кам но­вую маг­чы­масць за­яў­ляць пра ся­бе. «У рэ­дак­цыi нас су­стра­ка­лi вет­лi­ва, да­па­ма­га­лi, ра­i­лi. Свет­ла ўзгад­ва­ юц­ца раз­мо­вы з Мi­ко­лам Аў­рам­чы­кам, за­гад­чы­кам ад­дзе­ла паэ­зii. Яны бы­лi доб­рыя не толь­кi ў твор­чым сэн­се, але i ў ча­ла­ве­чым пла­не. Мог спы­ тац­ца: «А цi даў­но вы атрым­лi­ва­лi сты­пен­дыю? Як жы­ве­це?» Пер­шы рэ­ дак­тар «Ма­ла­до­сцi» Аляк­сей Ку­ла­коў­скi па­цiс­каў ру­ку, цi­ка­вiў­ся, за­пра­шаў пры­хо­дзiць з но­вы­мi вер­ша­мi». Упер­шы­ню iмя Ана­то­ля Вяр­цiн­ска­га з'я­вi­ла­ся ў «Ма­ла­до­сцi» ў лiс­ та­па­даў­скiм ну­ма­ры за 1954 год, дзе быў на­дру­ка­ва­ны верш «Уз­на­ га­ро­ды». Верш, пры­све­ча­ны тэ­ме ся­мей­най пе­ра­ем­нас­цi, ся­мей­на­му го­на­ру. ...Раз­гор­ну­ты прад iмi атэс­тат.

— Ад­ны пя­цёр­кi... За­ла­ты, вя­до­ма, — Пра­мо­вiў баць­ка, i за сы­на рад, За лёс яго, за сла­ву свай­го до­ма. На сы­на не­як па­гля­дзеў iнакш:

206 Не школь­нiк, не хлап­чук бе­ла­га­ло­вы Прый­шоў да­моў ся­гон­ня, а юнак, Удум­лi­вы, сям­нац­ца­цi­га­до­вы...

— Та­га­час­ныя га­на­ра­ры бы­лi пад­трым­кай па­чы­на­ю­ча­му аў­та­ру?

— Яны бы­лi не вель­мi вя­лi­кiя, але ў па­раў­на­ннi з ма­тэ­ры­яль­ным ста­но­ вi­шчам сту­дэн­таў, на­ват тых, хто атрым­лi­ваў сты­пен­дыю, рэ­аль­на па­ма­га­ лi. I больш за тое: кож­ны раз, ка­лi неш­та тваё дру­ка­ва­ла­ся, ты ве­даў, што ў пэў­ны час га­на­рар зной­дзе ця­бе, на­ват ка­лi ты па­ехаў у вёс­ку на ка­нi­ку­лы. Па­мя­таю, што пер­шы ў жыц­цi свой кас­цюм на­быў за га­на­рар, якi атры­маў за апа­вя­дан­не.

— А ка­лi па­раў­ноў­ваць з сён­няш­няй сi­ту­а­цы­яй?

— Сум­нае па­раў­на­нне. Гру­ба па­ру­ша­ец­ца аў­тар­скае пра­ва, пра­ва на так зва­ную iн­тэ­ле­кту­аль­ную ўлас­насць. У гэ­тым сэн­се абяс­цэнь­ва­юц­ца каш­тоў­насць твор­чай пра­цы, ду­хоў­ны пра­дукт. А пом­нiц­ца ж, па­дзе­яй бы­ла пуб­лi­ка­цыя ў «Ма­ла­до­сцi», а тым больш — у «Лi­та­ра­ту­ры i мас­тац­ тве». Ка­лi нех­та там дру­ка­ваў­ся, то мы дак­лад­на ве­да­лi, што ка­лек­тыў­на зла­дзiм паў­на­вар­тас­ную вя­чэ­ру. На­ват з ке­лi­хам доб­ра­га вi­на... Час­цей гэ­та ад­бы­ва­ла­ся ў пры­вак­заль­ным рэ­ста­ра­не «Ра­ду­га», якi быў по­бач з iн­тэр­на­там.

— Што яшчэ згад­ва­ец­ца з тых ча­соў?

— Па­мя­таю, упер­шы­ню, на па­чат­ку ву­чо­бы, зай­шоў у рэ­дак­цыю га­зе­ты «Лi­та­ра­ту­ра i мас­тац­тва». Яна раз­мя­шча­ла­ся там, дзе ця­пер зна­хо­дзiц­ца Га­лоў­паш­тамт, на ра­гу пра­спек­та i ву­лi­цы Свярд­ло­ва, у не­вя­лi­кiм ад­на­па­ Стаяць: В. Тарас, Б. Сачанка, Г. Бураўкін, А. Вярцінскі, Ул. Адамчык Сядзяць: І. Пташнікаў, В. Вярба, Я. Сіпакоў.

крытыка публіцыстыка эсэ 207

Са старэйшынамі літаратуры.

вяр­хо­вым бу­дын­ку. Мя­не цёп­ла су­стрэ­лi, цi­ка­вi­лi­ся, дзе ву­чу­ся, цi даў­но пi­шу. Да­рэ­чы, та­ды ж упер­шы­ню су­стрэў Ян­ку Бры­ля. Па­зна­ё­мi­лi­ся. Ён за­га­ва­рыў пра Чэ­ха­ва, яко­га чы­таў на той час. Ат­мас­фе­ра ў рэ­дак­цыi бы­ ла сяб­роў­ская, ня­зму­ша­ная. Вяр­нуў­ся ў iн­тэр­нат у доб­рым, пры­ўзня­тым на­строi.

— Сён­ня па­чат­ко­вец мо­жа вы­даць кнi­гу аль­бо на ўлас­ныя срод­кi, аль­бо з да­па­мо­гай пэў­най лiт­су­пол­кi, у якую ўва­хо­дзiць. А якая гiс­ то­рыя вы­дан­ня ва­шай пер­шай кнi­гi? Той са­май, якая па­ба­чы­ла свет у 1962 го­дзе пад наз­вай «Пес­ня пра хлеб».

— Му­шу ска­заць, кнi­га вый­шла без асаб­лi­вых ма­iх на­ма­ган­няў. Я пра­ца­ ваў та­ды ў Ра­га­чоў­скай ра­ён­най га­зе­це, i на той час на­дру­ка­ваў у «Ма­ла­ до­сцi» паэ­му, наз­ва якой — «Пес­ня пра хлеб» — i ста­ла­ся наз­вай кнi­гi...

— Пi­са­лi, вi­даць, у пра­меж­ках па­мiж пра­цай над га­зет­ны­мi на­тат­ ка­мi i на­вi­на­мi?

— Так, гэ­тая са­мая ра­ён­ка за­бi­ра­ла шмат ча­су i энер­гii. Мы бы­лi, так бы мо­вiць, на са­май пе­ра­да­вой. Зма­га­лi­ся за ўра­джай... Нех­та на­ват склаў та­кiя рад­кi: Сяб­ры мае, ра­ён­ныя га­зет­чы­кi, Па­са­ду ва­шу лi­чуць ра­да­вой. А я ска­жу, што вы — жыц­ця раз­вед­чы­кi На са­май што нi ёсць пе­ра­да­вой. Ну вось. А пас­ля пуб­лi­ка­цыi паэ­мы прый­шоў да дум­кi, цi не вар­та вы­ даць кнi­гу. Пад­рых­та­ваў ру­ка­пiс i звяр­нуў­ся ў вы­да­вец­тва. Зда­ец­ца, доў­га ча­каць не да­вя­ло­ся. Мо­жа, на­ват, па той прос­тай пры­чы­не, што нас, ма­ла­ дых паэ­таў i паэ­так, бы­ло менш, чым ця­пер. Да­рэ­чы, вок­лад­ка збор­нi­ка, —­ на што сён­ня звяр­та­еш ува­гу — бел-чыр­во­на-бе­лая. Так атры­ма­ла­ся ў мас­тац­кiх рэ­дак­та­раў А. Пра­гi­на i М. Шы­ро­ка­ва.

208

У вобразе Жыценя. 2012

— А хто рэ­да­га­ваў Ва­шу пер­шую кнi­гу?

— Хве­дар Жыч­ка — пiль­ны, вель­мi пiль­ны, у тым лi­ку iдэа­ла­гiч­на, рэ­ дак­тар. Праз яго цэн­зу­ру пра­хо­дзi­лi мно­гiя кнi­гi ма­ла­дых паэ­таў. Вось прыклад звя­за­ны з пер­шым паэ­тыч­ным збор­нi­кам Нi­ны Ма­цяш. Збор­нiк той на­зы­ваў­ся спа­чат­ку «Агонь уна­чы», як i знакавы верш у кнi­зе. Ад­нак Жыч­ка абу­рыў­ся: ча­му гэ­та «ўна­чы»? Як мо­жа пi­саць са­вец­кi па­эт пра ней­кую там ноч? У вы­нi­ку наз­ва змя­нi­ла­ся на «Агонь», ра­ам з тым згу­бiў­шы пер­ша­па­ чат­ко­вы, укла­дзе­ны аў­та­рам, сэнс.

— Ана­толь Iль­iч, мы па­га­ва­ры­лi пра пер­шыя пуб­лi­ка­цыi, пра пер­шую кнi­гу. А як уво­гу­ле вы па­ча­лi пi­саць вер­шы? Што вас пад­ штурх­ну­ла да гэ­та­га?

— Вай­на. Ура­жан­нi, звя­за­ныя з вай­ной. А ка­лi згад­ваць пер­шую спро­бу «дру­ка­ван­ня», гэ­та быў верш, зме­шча­ны ў школь­най на­сцен­най га­зе­це, рэ­дак­та­рам якой, да­рэ­чы, я сам i быў. У прад­мо­ве да кнi­гi вы­бра­ных тво­раў Ана­то­ля Вяр­цiн­ска­га Воль­га Ру­сiл­ка за­зна­чы­ла, што «най­мац­ней­шая да­мi­нан­та ўспа­мi­наў пра ма­лен­ства (пiсь­ мен­нi­ка — Н.Г.) — ва­ен­ныя ўра­жан­нi, не­па­збыў­нае ад­чу­ван­не вя­лi­кай на­ род­най бя­ды». Пад­час на­шай раз­мо­вы Ана­толь Iль­iч па­дзя­лiў­ся ад­ным з та­кiх ус­па­мi­наў. Ад­ной­чы ноч­чу ка­ля ха­ты Вяр­цiн­скiх за­бi­лi пар­ты­за­на. Пар­ ты­за­на гэ­та­га ма­лы Ана­толь ве­даў аса­бiс­та. Ураж­лi­вы хлоп­чык не­каль­кi су­ так ба­яў­ся цем­ры: яму ўсё ба­чыў­ся чор­ны труп на бе­лым сне­зе. Паз­ней, пас­ ля вай­ны, школь­нi­кам, на­ват узяў­ся, за­браў­шы­ся на га­ры­шча, на­пi­саць пра гэ­та паэ­му... Не на­пi­саў. За­ста­лi­ся толь­кi ў па­мя­цi дзве пер­шыя стра­фы:

крытыка публіцыстыка эсэ 209 Да­ро­га — снег, I не­ба — снег, I з вы­шы­нi ма­роз­най Ў ба­ры спы­няе ве­цер бег Су­ро­ва i па­гроз­на.

I шэп­ча: «Не iдзi, Iван, Да баць­кi i ма­ту­лi. За­гi­неш ноч­чу, пар­ты­зан, Ад злой, ва­ро­жай ку­лi... Паз­ней у Ана­то­ля Вяр­цiн­ска­га з'я­вяц­ца i тво­ры на ва­ен­ную тэ­му («Рэ­квi­ ем па кож­ным чац­вёр­тым», «Ды­на­мiк», «Два по­лi»), i паэ­мы («Пес­ня пра хлеб», «Го­мель­скi на­кцюрн», «Да­руй­це!»), але па­ча­ло­ся ўсё з той ад­чай­ най спро­бы на­пi­саць пра ад­но з са­мых жах­лi­вых дзi­ця­чых ура­жан­няў — за­ бой­ства ад­на­вяс­коў­ца-пар­ты­за­на ў не­каль­кiх кро­ках ад род­най ха­ты. На­ста Гры­шчук

Родная хата

Ана­толь Тра­фiм­чык лi­та­ра­ту­раз­наў­ца, гiс­то­рык, кры­тык, па­эт. Кан­ды­дат ­ гiс­та­рыч­ных на­вук. Аў­тар паэ­тыч­ных кнiг: ­ «Па­свед­чан­не аб на­ра­джэн­нi», «Но­ты цно­ты», «Лi­ры­ка лi­ры­ка» i шмат­лi­кiх пуб­лi­ка­цый у за­меж­ным i ай­чын­ным дру­ку. На­ра­дзiў­ся ў 1976 го­дзе ў вёс­цы Вя­лi­кiя ­ Кру­го­вi­чы. Жы­ве ў Мiн­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 211

Зня­во­лен­не i «раз­лу­ка з кра­ем» як га­лоў­ны фак­тар у ста­наў­лен­нi Яку­ба Ко­ла­са ў якас­цi кла­сi­ка ­ лi­та­ра­ту­ры Кож­ны ге­нiй фар­мi­ру­ец­ца, дзя­ку­ю­чы як агуль­ным чын­нi­кам, так i iн­ды­ вi­ду­аль­ным. Да агуль­ных, бяс­спрэч­на, на­ле­жыць iра­цы­я­наль­ны. Бо цi здо­лее ча­ла­вец­тва раз­га­даць ка­лi-не­будзь, ча­му не­ка­то­рыя ча­ла­ве­чыя iн­ды­вi­ды на­ра­джа­юц­ца над­звы­чай адо­ра­ны­мi. «Бог ля Нём­на iшоў i па­чуў не­маў­ля...»1 — ска­за­ла В. Iпа­та­ва пра Яку­ба Ко­ла­са — i ме­ла ра­цыю. Ад­нак у вы­пад­ку кож­на­га з ге­нi­яў мож­на ка­заць i пра тыя кры­нi­цы, якiя на­та­лi­лi па­тэн­цы­ял та­лен­ту сва­ёй жы­ва­твор­най сi­лаю — i ства­ры­лi ўмо­вы для рас­крыц­ця iра­цы­я­наль­най твор­чай эвен­ту­аль­нас­цi. I кры­нi­цы гэ­тыя ў сва­iм комп­лек­се не бу­дуць паў­та­рац­ца, мак­сi­мум — паасоб­ку пе­ра­клi­кац­ ца, сi­на­нi­мi­за­вац­ца. Да са­мых рас­паў­сю­джа­ных ад­но­сiц­ца хi­ба род­ны кут. Ён пад­пiт­вае цi не кож­на­га твор­цу. Ад­нак у кож­на­га ён свой, на­ват ка­лi гэ­та бу­дзе той са­мы ка­ва­лак зям­лi. Для бе­ла­рус­ка­га Пес­ня­ра «сон­цам свя­цi­ла Над­ня­мон­не». Якас­цi ма­цi — ча­ла­ве­ка, з яко­га па­чы­на­ец­ца ад­крыц­цё су­све­ту, — так­ са­ма пры­па­да­бня­юць пры­чын­насць фар­мi­ра­ван­ня лю­бо­га iн­ды­вi­да, i не толь­кi па-бос­ку адо­ра­на­га. Ге­нiй Яку­ба Ко­ла­са ўваб­раў па-мак­сi­му­му муд­ расць i да­бры­ню сва­ёй ма­цi, не­пiсь­мен­най ся­лян­кi. Су­стра­ка­юц­ца i вы­ключ­ныя фак­та­ры, су­па­дзен­не якiх у лё­сах твор­цаў з'яў­ля­ец­ца ма­ла­ве­ра­год­ным. Да та­кiх у вы­пад­ку з Яку­бам Ко­ла­сам за­лi­чым: — унё­сак у вы­ха­ван­не ма­ло­га Кос­ту­ся дзядзь­кi Ан­то­ся — кнi­га­лю­ба i цу­ доў­на­га апа­вя­даль­нi­ка, ры­сы дзядзь­кi пе­рад­алi­ся ня­бо­гу — пля­мен­нi­ку; — пе­ра­ся­чэн­не лё­су се­мi­на­рыс­та К. Мiц­ке­вi­ча з пе­да­га­гiч­ным та­лен­там Фя­ до­та Куд­рын­ска­га, якi пад­штурх­нуў свай­го вуч­ня да бе­ла­рус­ка­моў­най сты­хii. Апош­нiм i най­больш дзейс­ным чын­нi­кам фар­мi­ра­ван­ня вя­лi­ка­га паэ­та ста­ ла яго ту­га па во­лi i ра­дзi­ме. Дра­ма­тыч­ныя ака­лiч­нас­цi лё­су К. Мiц­ке­вi­ча —­ ту­рэм­нае зня­во­лен­не, вай­ско­вая служ­ба i жыц­цё на чу­жы­не, урэш­це не­ад­па­ вед­насць раз­вiц­ця Бе­ла­ру­сi та­му iдэа­лу, якiм та­ды мро­i­лi апост­алы на­цыi, —­ на­ра­дзi­лi лi­та­ра­тур­на­га кла­сi­ка, Яку­ба Ко­ла­са — та­кiм, якiм сён­ня мы яго ве­ да­ем. Слуш­насць гэ­та­га тэ­зi­су па­ста­ра­ем­ся да­вес­цi ў на­ступ­ным ар­ты­ку­ле. Іпа­та­ва В. За­да­рож­жа. Лірыч­ныя, гіста­рыч­ныя, гра­мад­ска-публіцыс­тыч­ныя вер­шы апошніх га­доў. Менск, 2004. С. 64.

1

212

1. У тур­ме: «я маў­чу, маў­чу, тры­ваю, ­ але ско­ра за­гу­каю»

Са­мыя сла­ву­тыя рад­кi бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры — па­ча­так паэ­мы «Но­вая зям­ля» — хi­ба маг­лi ўзнiк­нуць на во­лi? «Мой род­ны кут, як ты мне мi­лы!..» —­ прос­тыя i да шчым­лi­вас­цi глы­бо­кiя сло­вы ўзнiк­лi ме­на­вi­та ў ада­рва­нас­цi ад мес­ца, да яко­га, як за­ўва­жыў Ф. Ска­ры­на, «люди... великую лас­ку имають», а ме­на­вi­та — за кра­та­мi, у зня­во­лен­нi. «Пра­цяг­лае зна­хо­джан­не за аст­рож­ны­мi кра­та­мi паў­плы­ва­ла на твор­чую дзей­насць, све­та­ад­чу­ван­не Ко­ла­са, на па­фас яго­ных вер­шаў. <...> Аст­рож­ ная паў­ся­дзён­насць, змроч­ная ат­мас­фе­ра пад­ня­воль­на­га жыц­ця на­гляд­на вы­све­цi­лi сут­нас­ныя ры­сы ха­рак­та­ру бе­ла­рус­ка­га пес­ня­ра. За час, ка­лi пiсь­ мен­нiк ад­бы­ваў не­спра­вяд­лi­вае па­ка­ран­не, ён не ачарс­цвеў ду­шой, не рас­ ча­ра­ваў­ся ў тых вы­со­кiх гу­ма­нiс­тыч­ных iдэа­лах, якiя сцвяр­джаў у ра­ней­шых тво­рах. Якуб Ко­лас здо­леў уз­няц­ца над аса­бiс­тай крыў­дай, бо пры са­мых не­спры­яль­ных жыц­цё­вых умо­вах ад­чу­ваў не­па­рыў­нае адзiн­ства з род­най Якуб Ко­лас у тур­ме. Мас­так Ула­дзi­мiр Су­лкоў­скi.

крытыка публіцыстыка эсэ 213 гле­бай i за асно­ву тво­раў ня­змен­на браў ма­раль­на-этыч­ныя ўяў­лен­нi, вы­ пра­ца­ва­ныя на­ро­дам», — пi­ша вы­бiт­ны ко­ла­саз­на­вец М. Мушынскi2. Па­эт з ту­рэм­на­га акна ба­чыў вяс­но­вае не­ба, пэў­на, уды­хаў жы­ва­твор­нае кра­са­вiц­кае па­вет­ра, нут­ром ад­чу­ваў бру­ен­не жыц­ця па ўсiм све­це i... не мог за­да­во­лiц­ца гэ­тым жыц­цём, бо ён, ма­ла­ды, ду­жы, поў­ны жа­дан­няў, кi­ну­ты ў вяз­нi­цу, жорст­ка аб­ме­жа­ва­ны як у вяс­но­вых пе­ра­жы­ван­нях, так i па жыц­цi ўво­гу­ле. «Вяс­на, вяс­на, не для мя­не ты...» — шэп­ча па­эт, пе­ра­плаў­ля­ю­чы тым са­мым свой не­вы­мер­ны па­тэн­цы­ял ге­нiя ў рад­кi гiм­на. Тур­ма, ад­нак, аб­ме­жа­ва­ла ча­ла­ве­ка фi­зiч­на. А яго дух за­тое гэ­тым аб­ме­жа­ван­нем быў ка­ та­лi­за­ва­ны — i вы­рваў­ся на во­лю. Ня­стрым­ны, ён пад­аў­ся ў кра­i­ну, у якую нi­хто i нi­ко­лi з лю­дзей не вяр­таў­ся фi­зiч­на, — у па­ру свай­го дзя­цiн­ства: Вось як ця­пер, пе­ра­да мною Ўстае ку­то­чак той пры­го­жа... [Т. 8, с.6]3 «Паэ­ма «Но­вая зям­ля»... бы­ла за­ду­ма­на ў Мiн­скiм аст­ро­зе як вер­ша­ва­ ная апо­весць аб жыц­цi i кло­па­тах лес­нi­ко­вай сям'i... «Ту­рэм­ныя» раз­дзе­лы свед­чаць, што пiсь­мен­нiк за­ду­маў шы­ро­кi твор аб жыц­цi прос­та­га ча­ла­ве­ка, звы­чай­на­га лес­нi­ка, ма­ю­чы на мэ­це ўзвя­лi­ чыць, апаэ­ты­за­ваць свай­го ге­роя, па­ка­заць яго ва ўсiх умо­вах, пра­явах жыц­ця­дзей­нас­цi, у ты­по­вых аб­ста­вi­нах яго бы­та­ван­ня»4. За кра­та­мi на­пi­са­ла­ся ня­ма­ла — 10 раз­дзе­лаў (I—II, IV—VIII, ХХVII— XXIX); плюс да iх пры­мы­кае яшчэ адзiн — III, ве­ра­год­на, рас­па­ча­ты ў тур­ме [Т. 8, с.326-327]. Твор­чая пра­ца да­па­маг­ла паэ­ту спраў­ляц­ца з упад­кам ду­ху, з цяж­кас­ця­мi ту­рэм­на­га жыц­ця: «Узяў­ся Кас­тусь i так уцяг­нуў­ся ў ра­ бо­ту, што зноў, як апан­та­ныя, па­бег­лi днi. Гэ­та це­шы­ла аў­та­ра, i ён не зда­ ваў тэм­пу. Даў­но Кас­тусь за­ўва­жыў, ка­лi твор­ча пра­цу­ец­ца, то i на сэр­цы ве­ся­лей, i час iдзе хут­чэй. <...> Ле­жа­чы на ту­рэм­ным сен­нi­ку, ён у дум­ках пе­ра­но­сiў­ся ў да­лё­кае мi­ну­лае, i ўсё пе­ра­жы­тае па­ўста­ва­ла пе­рад яго ва­ чы­ма на­но­ва, у паэ­тыч­ным свят­ле i пры­га­жос­цi. Бы­ло та­ды ўсё: i го­лад, i хо­лад, але ця­пер ус­па­мi­на­ла­ся толь­кi ра­дас­ныя i вя­сё­лыя па­дзеi. Па­мяць быц­цам ад­сей­ва­ла ўсё кеп­скае i за­хоў­ва­ла толь­кi доб­рае i пры­ем­нае», — ад­наў­ляе тыя змроч­ныя днi Пес­ня­ра С. Алек­санд­ро­вiч5.

2 Му­шынскі М. Свай­му ча­су і веч­насці // Ко­лас Я. Збор тво­раў. У 20 т. Т. 1. Вер­шы (1908 — 1910) / рэд. то­ма М. і. Му­шынскі ; пад­рыхт. тэкс­таў і ка­мент. К.А. Ка­зы­ра, Т. Р. Стро­е­вай ; прадм. М. і. Му­ шын­ска­га ; Нац. акад. на­вук Бе­ла­русі, ін-т літ. імя Я. Ку­па­лы. Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2007. С. 17.

3 Ко­лас Я. Збор тво­раў : у 20 т. / Нац. акад. на­вук Бе­ла­русі, ін-т мо­вы і літ. імя Я. Ко­ла­са і Я. Ку­па­лы. — Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2007 — 2012. У да­лей­шым спа­сылкі на тво­ры Яку­ба Ко­ла­са ро­бяц­ца па гэ­тым вы­данні (за вы­клю­чэн­нем асоб­на ўка­за­ных вы­пад­каў) у квад­рат­ных дуж­ках з па­зна­чэн­нем то­ма і ста­ронкі.

4 На­ву­мен­ка і. Якуб Ко­лас: На­рыс жыц­ця і твор­часці. [Для ся­рэд. і ст. школ. уз­рос­ту]. Мінск : Нар. асве­та, 1982. С. 66-67 5 Алек­санд­ровіч С. На шы­рокі пра­стор: Апо­весць пра Яку­ба Ко­ла­са. [Для ст. школ. уз­рос­ту / Маст. М. М. Ку­па­ва]. Мінск: Маст. літ., 1979. С. 312-313.

214 Мно­гiя да­след­чы­кi, кi­ру­ю­чы­ся па­ме­та­мi да­таў пас­ля­ту­рэм­на­га ча­су, ка­ жуць, што яшчэ ад­на Ко­ла­са­ва паэ­ма — «Сы­мон-му­зы­ка» — паў­стае па вы­ха­дзе паэ­та на во­лю. Тым не менш ка­ра­нi яе ў кан­тэкс­це тых жа ту­рэм­ ных пе­ра­жы­ван­няў: «Пi­са­ла­ся гэ­тая рэч («Сы­мон-му­зы­ка» — А. Т.) не ска­заць каб ма­руд­на, але з вя­лi­кi­мi пе­ра­пын­ка­мi, i шмат пе­ра­раб­ля­ла­ся. Ёй не шан­ца­ва­ла ў сэн­се за­вяр­шэн­ня. А па­да­ваць го­лас аб са­бе па­ча­ла яна ба­дай што ра­ней за «Но­ вую зям­лю». Я зра­бiў асоб­ныя за­пi­сы, як толь­кi на­ла­дзiў ту­рэм­ны по­быт: раз­да­быў ало­вак i на­ву­чыў­ся ха­ваць па­пе­ры (кур­сiў наш — А. Т.). <...> Пе­ра­да мною ста­яў улас­ны лёс. Ру­пi­ла рас­ка­заць, што вось i мае ча­ла­ век за ду­шою, а нi­як не вы­плы­ве на­па­верх у гэ­тым све­це. Ка­лi за­мкну­ла­ся аст­рож­ная бра­ма, я ска­заў сам са­бе: тры­май­ся, Кос­ тусь, ты тра­пiў у но­вае ко­ла. I ўсё пе­ра­жы­тае ўя­вi­ла­ся чар­га­ван­нем ко­лаў: час, што звя­за­ны з жыц­цём у ако­лi­цах Мi­ка­лаў­шчы­ны; юнац­тва — на­ву­ чан­не ў се­мi­на­рыi; по­тым — на­стаў­нiц­тва, пе­ра­ез­ды са шко­лы ў шко­лу; да­ лей — ба­дзян­не з мес­ца на мес­ца ў по­шу­ках за­роб­ку i на­рэш­це — тур­ма. Не раў­ну­ю­чы, як у «Ба­жэсц­вен­най ка­ме­дыi», толь­кi ў мя­не на­лi­чы­ла­ся ўся­го пяць ко­лаў. Дый пек­ла ста­ла ў ка­нец, а хла­пе­чая па­ра зда­ва­ла­ся з-за крат са­праўд­ным ра­ем (кур­сiў наш — А. Т.). У апош­няе ко­ла я прый­шоў з тым жа на­стро­ем, якi на­сiў i ў пер­шым: пра­ца­ваць сло­вам. Я ледзь па­чаў вы­бi­вац­ца ў друк, а тут — за шкiр­ку ды ў ка­та­лаж­ку! Вы­рвац­ца на­дзея бы­ла, а пi­саць, тым больш дру­ка­вац­ца — на­ ўрад. Ад­сед­ка ў крэ­пас­цi вя­ла за са­бою па­лi­цэй­скi на­гляд, яў­ны або па­тай­ ны. Воль­на дых­нуць не спа­дзя­вай­ся! З гэ­тых усiх раз­ваг i вы­нiк­ла за­ду­ма: на­пi­саць твор з пя­цi час­так, ад­па­ вед­на лi­ку аб­ве­дзе­ных у мыс­лях на­ўкру­га ся­бе ко­лаў»6. Па раз­вiц­цi мас­тац­кай iдэi, як ба­чым «Сы­мон-му­зы­ка» пад­час зня­во­лен­ ня на­ват «аба­гнаў» «Но­вую зям­лю», якая хоць i за­вяр­шы­ла­ся ра­ней (ка­лi мець на ўва­зе трэ­цюю, кан­чат­ко­вую рэ­дак­цыю «Сы­мо­на-му­зы­кi» 1925 г.), але на той час уз­нi­ка­ла толь­кi асоб­ны­мi раз­дзе­ла­мi. Больш та­го, для до­лi са­мо­га аў­та­ра «Сы­мон-му­зы­ка» ады­граў важ­ную, кан­струк­тыў­ную ро­лю i пас­ля вы­зва­лен­ня з-за кра­таў. По­тым Якуб Ко­лас ус­па­мi­наў, што з iм ра­бi­ ла­ся пас­ля тур­мы: «Што су­тык­нен­не про­цi­лег­ла­га мо­жа быць мас­тац­кiм срод­кам, я ўжо дай­шоў у мыс­лях ра­ней. У тур­ме толь­кi ўсё больш пе­ра­кон­ваў­ся, як гэ­та ў ад­ных рас­ка­турх­вае, а ў дру­гiх аб­васт­рае свя­до­масць. У та­кiм сэн­се я ўскла­даў не­ма­лыя над­зеi на свай­го «Сы­мо­на», ча­каў вы­ пад­ку вяр­нуц­ца да яго. Вяр­нуў­ся так. Па­быў­шы пас­ля вы­зва­лен­ня ў Вiль­нi, 19 ве­рас­ня я пад­аў­ся ў Смоль­ню з па­чуц­цём вы­кi­ну­та­га з жыц­ця ча­ла­ве­ка.

6 Лу­жанін М. Ко­лас рас­каз­вае пра ся­бе: Апо­весць-эсэ. Мінск : Маст. літ., 1982. С. 119-120.

крытыка публіцыстыка эсэ 215 Дзве­ры на ра­бо­ту за­мкну­ты, пад­трым­кi ня­ма, кож­ны аба­бя­гае пры су­стрэ­ чы, каб i са­мо­му не пад­па­сцi пад па­да­зрэн­не. Тут я па­чуў, нi­бы­та тра­пiў у но­вае ко­ла, нi­чым не леп­шае за аст­рог. Та­ды кан­чат­ко­ва ўжо аб­ду­маў «Сы­мо­на». Уя­вiў усе ко­лы па­кут, праз якiя ён па­вi­нен прай­сцi, каб ду­хоў­на спа­чыць у апош­нiм, зра­бiц­ца звы­чай­ ным хле­ба­едам з да­рэм­на змар­на­ва­ны­мi здоль­нас­ця­мi»7. Ту­рэм­нае зня­во­лен­не спа­ра­дзi­ла дзве ге­нi­яль­ныя паэ­мы. А за­тым са­мi паэ­мы за­цяг­ну­лi аў­та­ра, не да­лi яму збо­чыць з абра­на­га шля­ху. Вось што па­эт пi­ша, ус­па­мi­на­ю­чы свае кры­зiс­ныя, дэ­прэ­сiў­ныя пе­ра­жы­ван­нi ад­ра­ зу па вы­ха­дзе з тур­мы, усё пра та­го ж «Сы­мо­на-му­зы­ку» — «най­бо­лей дак­лад­ную кар­дыя­гра­му ду­шы паэ­та i най­больш вы­дат­нае да­сяг­нен­не бе­ ла­рус­ка­га на­цы­ян­ аль­на­га мас­тац­тва»8, дзе, па слуш­ных сло­вах А. Каў­кi, «глы­бо­ка асэн­са­ва­на i вы­кла­дзе­на з над­звы­чай­най мас­тац­ка-фi­ла­соф­скай ла­пi­дар­нас­цю кар­ды­наль­ная праб­ле­ма гiс­то­рыi, на­цы­я­наль­най вы­жы­ва­ льна­сцi бе­ла­ру­саў як су­поль­нас­цi на дра­ма­тыч­ным скры­жа­ван­нi па­мiж Ус­хо­дам i За­ха­дам, Ра­сi­яй i Поль­шчай, дзе­ля са­ма­сцвяр­джэн­ня свай­го бе­ла­рус­ка­га — са­ма­быт­на­га й не­за­леж­на­га — «Я» пры за­ця­тым ка­ла­нi­ за­цый­на-асi­мi­ля­тар­скiм на­цiс­ку з абод­вух ба­коў»9: «На­кi­даў­шы зболь­ша­ га за­пеў­ку, зра­зу­меў, што гэ­тая ра­бо­та ця­пер бу­дзе для мя­не стрыж­нем. Утры­ма­ю­ся за яго, — зна­чыць, не звар'­я­цею, не са­п'ю­ся, на­огул, не пай­ду на­нiз, у па­дон­кi, у па­слу­га­чы»10. Та­кiм чы­нам, на­ват ка­лi Якуб Ко­лас пас­ля тур­мы зна­хо­дзiў­ся до­ма, у Смоль­нi, пас­ля па­ехаў у Лу­нi­нец i там пад­пра­ цоў­ваў пры­ват­ным на­стаў­нi­чан­нем, на iм бы­ло таў­ро ня­даў­ня­га вяз­ня — i яно пры­ўно­сi­ла свае, су­пя­рэч­лi­выя пе­ра­жы­ван­нi, кар­ды­наль­на ўплы­ва­ю­ чы на плён твор­час­цi. Акра­мя за­чы­ну дзвюх вя­лi­кiх па­эм, у вяз­нi­цы бы­лi ство­ра­ны сот­нi вер­ шаў — гуч­ных, пра­нiз­лi­вых, шчы­рых... «Праб­лем­на-тэ­ма­тыч­ны дыя­па­зон аст­рож­ных вер­шаў Яку­ба Ко­ла­са, мо­жа, i не вы­зна­чыў­ся асаб­лi­вай шы­ ры­нёй, але нель­га лi­чыць яго i праз­мер­на вуз­кiм, а ма­ты­вы — ад­на­стай­ ны­мi. <...> I хоць яны («вер­шы вы­раз­на па­лi­тыч­на­га гу­чан­ня» — устаў­ка ўдак­лад­няль­най цы­та­ты М. Му­шын­ска­га на­ша — А. Т.) не аказ­ва­лi не­па­ срэд­на­га ўплы­ву на раз­вiц­цё бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры i фар­мi­ра­ван­не гра­ 7 Лу­жанін М. Ко­лас рас­каз­вае пра ся­бе: Апо­весць-эсэ. Мінск : Маст. літ., 1982. С. 122-123.

8 Му­шынскі М. і. Якуб Ко­лас і рэ­ва­лю­цыя (са­цы­яль­на-палітыч­ны, на­цы­я­наль­ны і гу­маністыч­ны ас­пек­ты праб­ле­мы) // Ка­ла­савіны. Тэзісы дак­ла­даў і па­ве­дам­лен­няў на­ву­ко­вай кан­фе­рэн­цыі, пры­све­ча­най 110-год­дзю з дня на­ра­джэн­ня Яку­ба Ко­ла­са. Мінск: Літа­ра­тур­ны му­зей Яку­ба Ко­ ла­са, 1992. С. 6/ 9 Каў­ка А.К. Паміж Бо­гам і ке­са­рам (Да пы­тан­ня аб пе­ра­пра­цоў­цы Якубам Ко­ла­сам паэ­мы «Сы­ мон-му­зы­ка») // Ка­ла­савіны. Тэзісы дак­ла­даў і па­ве­дам­лен­няў на­ву­ко­вай кан­фе­рэн­цыі, пры­ све­ча­най 110-год­дзю з дня на­ра­джэн­ня Яку­ба Ко­ла­са. Мінск: Літа­ра­тур­ны му­зей Яку­ба Ко­ла­са, 1992. С. 15-16.

10 Лу­жанін М. Ко­лас рас­каз­вае пра ся­бе: Апо­весць-эсэ. Мінск : Маст. літ., 1982. С. 123.

216 мад­скай дум­кi да­рэ­ва­лю­цый­на­га пе­ры­я­ду, iх трэ­ба раз­гля­даць як факт iдэй­на-твор­чай, све­та­по­гляд­най эва­лю­цыi Ко­ла­са-паэ­та» (кур­сiў наш — А. Т.), — лi­чыць М. Мушынскi11, тым са­мым пад­крэс­лi­ва­ю­чы ро­лю, якую ады­гра­ла тур­ма ў ду­хоў­ным ста­наў­лен­нi бу­ду­ча­га кла­сi­ка. Дый уплыў, пра якi тут мяр­куе вя­до­мы лi­та­ра­ту­раз­наў­ца, быў. Пры­чым уплыў знач­ны. Ча­го вар­ты толь­кi верш «Му­жык» («Я — му­жык, бя­дак па­хi­лы...», 1909)?! Гэ­ты твор стаў хрэс­та­ма­тый­ным, а за­ключ­ныя рад­кi — кры­ла­ты­мi, шы­ро­ка цы­ ту­е­мы­мi па­спа­лi­тым лю­дам: Я маў­чу, маў­чу, тры­ваю, Але ско­ра за­гу­каю: «Стрэль­бы, хлоп­чы­кi, бя­ры!» [Т. 1, с.275] За са­вец­кiм ча­сам гэ­тыя рад­кi ана­лi­за­ва­лi­ся ад вуг­лом марк­сiз­му-ле­нi­нiз­му, пар­тый­нас­цi. Сён­ня не ў мо­дзе марк­сiсц­кая ме­та­да­ло­гiя. Ад­нак, па-пер­шае, i та­кi па­ды­ход мае ра­цы­я­наль­нае зер­не, якое нель­га iг­на­ра­ваць, да та­го ж пры раз­гля­дзе тых тво­раў, якiя ўзнi­ка­юць пад­час па­пу­ляр­нас­цi ў со­цы­у­ме марк­сiсц­ кай дакт­ры­ны. Па-дру­гое, верш «Му­жык» вар­ты ўва­гi i праз прыз­му iн­шых iдэй, у тым лi­ку на­цы­я­наль­на-дэ­ма­кра­тыч­ных, пе­рад­усiм тых, якiя пе­ра­ва­жа­лi ў на­ ша­нiў­скiм ася­род­ку. Тым больш што i пер­ша­пуб­лi­ка­цыя тво­ра ад­бы­ла­ся толь­кi 21 снеж­ня 1917 г. (па ста­рым сты­лi) у вы­раз­на на­цы­я­нал-дэ­ма­кра­тыч­най га­зе­ це «Воль­ная Бе­ла­русь» [Т. 1, с.553] (NB тры днi та­му быў ра­за­гна­ны Усе­бе­ла­ рус­кi з'езд, на якiм ледзь не на­ра­дзi­ла­ся — пры­нам­сi фар­маль­на — не­за­леж­ насць цi ха­ця б аў­та­но­мiя Бе­ла­ру­сi). Пры­чым апош­нi ра­док спа­чат­ку вы­гля­даў iнакш: «Бо­мы, хлоп­чы­кi, бя­ры!»12. Та­кое на­зi­ран­не зра­бiў яшчэ ў са­вец­кi час­ У. Казбярук13, але да­след­чык (вi­да­воч­на, з пры­чын са­цы­яль­на-па­лi­тыч­най кан'­ юнк­ту­ры) не пай­шоў да­лей кан­ста­та­цыi, да вы­сноў, якiя вы­нi­ка­юць з за­ўва­жа­ на­га фак­та. А гэ­тае ня­знач­нае ад­роз­нен­не прын­цы­по­ва пе­рай­нач­вае iдэй­нае гу­чан­не тво­ра, яго лейт­ма­тыў. Та­му што бо­мы слу­жаць абу­джэн­ню. Яны —­ сiм­вал абу­джэн­ня. У да­дзе­ным вы­пад­ку (з улi­кам акрэс­ле­на­га тут кан­тэкс­ту) — на­цы­я­наль­на­га. А за­ме­на бо­маў на стрэль­бу на­да­ва­ла вер­шу рэ­ва­лю­цый­ны па­фас i ра­бi­ла лi­рыч­на­га ге­роя тво­ра перш за ўсё пры­хiль­нi­кам са­цы­яль­ных транс­фар­ма­цый, вы­клю­ча­ю­чы вы­раз­ны на­цы­я­наль­на-ад­ра­джэн­скi мо­мант. Пра­цы­та­ва­ную тро­хi вы­шэй тэ­зу па­ва­жа­на­га пра­фе­са­ра М. Му­шын­ска­га нель­га не пад­верг­нуць пэў­най рэ­вi­зii яшчэ i та­му, што ся­род дзясят­каў тых вер­шаў зна­хо­дзяц­ца i та­кiя, якiя бы­лi ацэ­не­ны ча­сам у якас­цi кла­сiч­ных.

11 Му­шынскі М. Свай­му ча­су і веч­насці // Ко­лас Я. Збор тво­раў. У 20 т. Т. 1. Вер­шы (1908 — 1910) / рэд. то­ма М. І. Му­шынскі ; пад­рыхт. тэкс­таў і ка­мент. К.А. Ка­зы­ра, Т. Р. Стро­е­вай ; прадм.­ М. І. Му­шын­ска­га ; Нац. акад. на­вук Бе­ла­русі, ін-т літ. імя Я. Ку­па­лы. Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2007. -С. 17-19.

12 З ніда­ле­кой прош­ласьці // Воль­ная Бе­ла­русь, 1917, 21 сьнеж­ня. С. 4.

13 Каз­бя­рук У.М. Якуб Ко­лас у шко­ле. Да­па­можнік для вы­клад­чы­каў бе­ла­рус­кай літа­ра­ту­ры. Выд. 2-е, да­прац. Мінск: «Нар. асве­та», 1975. С. 26.

крытыка публіцыстыка эсэ 217 Га­лоў­ным тут на­за­вём, ка­неш­не, верш «Род­ныя воб­ра­зы» (1908), упер­ шы­ню апуб­лi­ка­ва­ны ў раз­дзе­ле «З тур­мы» пер­ша­га паэ­тыч­на­га збор­нi­ка паэ­та «Пес­нi жаль­бы» [Т. 1, с.539]. Вя­до­масць тво­ра на­столь­кi шы­ро­кая i знач­ная, што цi не аб­са­лют­ная боль­шасць свя­до­мых бе­ла­ру­саў змаг­лi б яго пра­цы­та­ваць ха­ця б част­ко­ва. Се­дзя­чы ў тур­ме, Якуб Ко­лас «ба­чыў i чуў» «воб­ра­зы мi­лыя род­на­га краю», «сму­так i ра­дасць» лi­рыч­на­га ге­роя, i змог транс­лi­ра­ваць тое «ба­чан­не i чуц­цё» на­столь­кi па-мас­тац­ку яр­ка i кан­ ге­нi­яль­на, што рэ­цэп­цыя паэ­та пе­рад­ала­ся мно­гiм i мно­гiм яго су­час­нi­кам, упэў­не­на пра­це­ра­бiў­шы шлях у гiс­то­рыю праз га­ды, дзе­ся­цi­год­дзi, а сён­ня, мi­нуў­шы ве­ка­вы юбi­лей «Пе­сень жаль­бы», мож­на ка­заць i праз ста­год­дзi —­ да на­ступ­ных па­ка­лен­няў бе­ла­ру­саў, у тым лi­ку да нас з ва­мi. Воб­ра­зы мi­лыя, воб­ра­зы смут­ныя, Род­ныя вёс­кi i люд, Пес­нi ця­гу­чыя, пес­нi па­кут­ныя!.. Ба­чу i чую вас тут. [Т. 1, с.224] У су­вя­зi з апош­няй стра­фой у кнi­зе У. Каз­бе­ру­ка зна­хо­дзiм на­зi­ран­не, якое пад­ма­цоў­вае ска­за­нае на­мi: «Са­праўд­нае зна­чэн­не не­акрэс­ле­на­га «тут» ста­не зра­зу­ме­лым толь­кi та­ды, ка­лi ўспом­нiм, што па­эт з 15 ве­рас­ня 1908 г. зна­хо­дзiў­ся ў мiн­скiм аст­ро­зе, дзе i быў на­пi­са­ны вер­ш «Род­ныя воб­ра­зы»»14. Дзя­цiн­ства не ад­ной ге­не­ра­цыi бе­ла­ру­саў, асаб­лi­ва — так скла­ла­ся —­ вяс­коў­цаў, пра­хо­дзi­ла пад «акам­па­не­мент» вер­ша «На рэ­чцы зi­мою» (1910), па­ча­так з яко­га пэў­на не­за­быў­ны: Не ся­дзiц­ца ў ха­це Хлоп­чы­ку ма­ло­му: Клi­ча яго рэч­ка, Цяг­нуць сан­кi з до­му... [Т. 1, с.348] Пры­нам­сi цяж­ка знай­сцi ў бе­ла­рус­кай дзi­ця­чай лi­та­ра­ту­ры больш вя­до­ мыя рад­кi. Та­кiм чы­нам, на­ват без па­эм праб­лем­на-тэ­ма­тыч­ны дыя­па­зон Ко­ла­са­ вай твор­час­цi ту­рэм­на­га пе­ры­я­ду, як да­зва­ляе мер­ка­ваць шэ­раг пры­ве­ дзе­ных пры­кла­даў (якiя ста­лi ай­чын­най кла­сi­кай!), да­во­лi шы­ро­кi. Ак­ту­аль­ нае ста­но­вi­шча паэ­та, што рас­цяг­ну­ла­ся на тры га­ды — з 1908 па 1911, фак­тыч­на вы­све­цi­ла для яго са­мо­га ўсе ко­ле­ры вя­сёл­кi «жыц­ця на во­лi», якiя ён пе­ра­клаў на мас­тац­кую мо­ву паэ­тыч­ных тво­раў. З улi­кам глы­бi­нi пе­ра­жы­ван­няў i ўзроў­ню лi­та­ра­тур­на­га май­стэр­ства мно­гiя рад­кi Яку­ба Ко­ ла­са ту­рэм­на­га пе­ры­я­ду даў­но пры­зна­ны шэ­дэў­раль­ны­мi. Звяр­нi­це ўва­гу: ме­на­вi­та з тво­раў ту­рэм­на­га та­га­час­ся Якуб Ко­лас па­ чы­на­ец­ца як хрэс­та­ма­тый­ны кла­сiк; да та­го бiя­гра­фiч­на­га i — не бу­дзе на­ 14 Каз­бя­рук У.М. Якуб Ко­лас у шко­ле. Да­па­можнік для вы­клад­чы­каў бе­ла­рус­кай літа­ра­ту­ры. Выд. 2-е, да­прац. Мінск: «Нар. асве­та», 1975. С. 37.

218 цяж­кi ска­заць — гiс­та­рыч­на­га мо­ман­ту та­кой шы­ры­нi i — са­мае га­лоў­нае —­ глы­бi­нi твор­ча­га па­то­ку не бы­ло, зна­ка­вых, этап­ных (пры­чым не толь­кi для са­мо­га аў­та­ра, а пе­рад­усiм для ўсёй бе­ла­рус­кай на­цы­я­наль­най лi­та­ра­ту­ ры) тво­раў на­ра­джа­ла­ся воб­мель, на­ват леп­шае з на­пi­са­на­га та­ды над­та не вы­бi­ва­ла­ся з агуль­на­на­ша­нiў­ска­га лi­та­ра­тур­на­га пра­цэ­су, не ста­но­ вя­чы­ся ў iм зна­мя­наль­ным фе­но­ме­нам. Што й ка­заць, пер­шы паэ­тыч­ны збор­нiк — «Пес­нi жаль­бы» (1910), пры­чым — што важ­на — па­поў­не­ны ў знач­най ме­ры ство­ра­най за кра­та­мi лi­ры­кай, — вы­хо­дзiць ме­на­вi­та пад­час зня­во­лен­ня аў­та­ра. Сiм­ва­лiч­на! Гэ­ты факт сва­ёй важ­нас­цю — для лi­та­ ра­тур­на­га пра­цэ­су — i зна­ка­вас­цю — для аў­та­ра — сам па са­бе нi­ве­люе за­ўва­жа­ную кры­ты­ка­мi ад­на­стай­насць кнiж­кi i iн­шыя яе не­да­хо­пы. Па све­жых сля­дах лi­та­ра­тур­на­га пра­цэ­су М. Баг­да­но­вiч на са­мым па­чат­ку 1911 г. з ад­нос­на шы­ро­кiх ужо на той гiс­та­рыч­ны мо­мант шэ­ра­гаў бе­ла­рус­кiх пiсь­мен­нi­каў вы­лу­чаў толь­кi Ян­ку Ку­па­лу: «Гэ­та ба­дай адзi­ны наш пiсь­мен­нiк, ка­то­ры iдзе ўпе­рад, вя­дзе ней­кую ўнут­ра­ную пра­цу, i, зра­бiў­шы цi ма­ла, не су­пы­ня­ец­ца аж да гэ­та­га ча­су»15. I ха­ця ў твор­час­цi Яку­ба Ко­ла­са, ма­ю­чы на ўва­зе ў пры­ват­нас­цi пер­шы збор­нiк «Пес­нi жаль­бы», М. Баг­да­но­вiч ба­чыць «яку­юсь ака­мя­не­ласць», ад­сут­насць раз­вiц­ця («на пра­ця­гу аж 4-х га­доў Ко­ лас не зра­бiў знач­на­га кро­ку ўпе­рад i ў са­мых апош­нiх вер­шах пяе аб тым жа i так жа, як i ў па­чат­ку сва­ёй пра­цы»)16, не вар­та пе­ра­больш­ваць гэ­тае аб­ агуль­нен­не, зроб­ле­нае на асно­ве ла­ка­нiч­на­га ана­лi­зу, та­му што на­са­мрэч (i час гэ­та да­ка­заў) у Яку­ба Ко­ла­са як­раз та­ды па­ча­лi «зда­рац­ца» вер­шы, якiя ўвай­шлi ў за­ла­ты фонд бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры, ста­лi яе кла­сi­кай. Дый су­час­ ная кры­ты­ка ад­зна­чае пэў­ны суб'­ек­ты­вiзм у той ацэн­цы «Пе­сень жаль­бы», пад­крэс­лi­ва­ю­чы па­шы­рэн­не твор­ча­га дыя­па­зо­ну i па­вы­шэн­не мас­тац­ка­га ўзроў­ню (паз­ней i М. Баг­да­но­вiч пад­ка­рэк­цi­ра­ваў сваю ацэн­ку)17. Па­го­дзiм­ся з У. Каз­бе­ру­ком, якi ка­жа: «Пры­блiз­на з 1910 г. у твор­час­цi Яку­ба Ко­ла­са ўсё больш пры­кмет­на вы­яў­ля­ец­ца тэн­дэн­цыя да шы­ро­кiх са­цы­яль­на-гра­мад­скiх i фi­ла­соф­скiх аб­агуль­нен­няў i вы­ва­даў, да па­глыб­ ле­на­га псi­ха­ла­гiч­на­га ана­лi­зу, а ў су­вя­зi з гэ­тым — i да ства­рэн­ня знач­ ных эпiч­ных па­лот­наў. Усё больш глы­бо­кiм ста­но­вiц­ца роз­дум пiсь­мен­нi­ка, больш шы­ро­кiм — ко­ла праб­лем, якiя пры­цяг­ва­юць яго ўва­гу, больш на­ стой­лi­вым — iмк­нен­не знай­сцi ў жыц­цi ад­ка­зы на ба­лю­чыя пы­тан­нi ча­су, больш ста­лым — май­стэр­ства»18.

15 Баг­да­новіч М. Поў­ны збор тво­раў : у 3 т. Мінск : На­ву­ка і тэхніка, 1993. Т. 2: Маст. про­за, пе­ра­ кла­ды, літа­ра­тур­ныя ар­ты­ку­лы, рэ­цэнзіі і на­таткі, чар­на­выя накіды. С. 186.

16 Баг­да­новіч М. Поў­ны збор тво­раў : у 3 т. Мінск : На­ву­ка і тэхніка, 1993. Т. 2: Маст. про­за, пе­ра­ кла­ды, літа­ра­тур­ныя ар­ты­ку­лы, рэ­цэнзіі і на­таткі, чар­на­выя накіды. С. 189.

17 Баг­да­новіч М. Поў­ны збор тво­раў : у 3 т. Мінск : На­ву­ка і тэхніка, 1993. Т. 2: Маст. про­за, пе­ ра­кла­ды, літа­ра­тур­ныя ар­ты­ку­лы, рэ­цэнзіі і на­таткі, чар­на­выя накіды. С. 514, 224.

18 Каз­бя­рук У.М. Якуб Ко­лас у шко­ле. Да­па­можнік для вы­клад­чы­каў бе­ла­рус­кай літа­ра­ту­ры. Выд. 2-е, да­прац. Мінск: «Нар. асве­та», 1975. С. 53.

крытыка публіцыстыка эсэ 219 У та­кiм свят­ле мож­на мер­ка­ваць, што эва­лю­цыя Пес­ня­ра да­сяг­ну­ла вы­ шэй­шай сту­пе­нi мас­тац­тва ме­на­вi­та дзя­ку­ю­чы ту­рэм­ным ка­лi­зi­ям, якiя ста­лi свое­асаб­лi­вым ге­не­ра­та­рам крэ­а­тыў­нас­цi. У iх кан­тэкс­це твор­ца быў аб­ме­ жа­ва­ны фi­зiч­на, але яго дух, нi­бы ў якас­цi кам­пен­са­цыi гэ­та­га аб­ме­жа­ван­ня, суб­лi­ма­цый­на раз­ня­во­лiў­ся, пе­ра­жы­ван­не ма­раў-мрой са­цы­яль­на­га пла­ну, на­цы­я­наль­на­га змес­ту, урэш­це агуль­на­ча­ла­ве­ча­га кi­рун­ку «з коп­ту­рам», да мя­жы на­ры­ву, да на­пру­жа­на­га нер­во­ва-ду­шэў­на­га на­пяц­ця на­за­па­сi­ла­ся i аб­васт­ры­ла­ся, вы­спе­ла i за­ка­ла­сi­ла­ся — ды знай­шло ад­па­вед­нае вый­сцерэа­лi­за­цыю ў эс­тэ­ты­цы сло­ва — адзi­ным мас­тац­тве, якiм яшчэ ўпе­рад вы­ дат­на ава­ло­даў К. Мiц­ке­вiч, за­явiў­шы пра свой та­лент са ста­ро­нак «На­шай до­лi» i «На­шай нi­вы». Па­чаў­ся най­больш плён­ны ад­рэ­зак твор­час­цi ве­лi­чы­ нёй у доб­ры ту­зiн — ад сi­лы паў­та­ра дзясят­ка га­доў, на якi прый­шлi­ся прак­ тыч­на ўсе най­леп­шыя тво­ры Яку­ба Ко­ла­са. (У не­чым тут ба­чыц­ца ана­ло­гiя з зем­ля­ком i цёз­кам па проз­вi­шчы бе­ла­рус­ка­га Пес­ня­ра Ада­мам Мiц­ке­вi­чам, у яко­га асноў­ны плён лi­та­ра­тур­най твор­час­цi пры­паў так­са­ма на акрэс­ле­ны ад­рэ­зак ча­су ў ту­зiн га­доў, але апош­нi па скан­чэн­нi ма­ла­до­га ве­ку зай­мац­ца лi­та­ра­тур­на-мас­тац­кай твор­час­цю, ба­дай, пе­ра­стаў).

2. На Мас­коў­шчы­не: «ся­род чу­жа­нiц, ­ не­ўспа­гад­ных дур­нiц»

Лёс не пес­цiў паэ­та. I не­ўза­ба­ве рас­па­ча­тая су­свет­ная вай­на спры­чы­нi­ ла­ся да чар­го­ва­га рас­стан­ня з бе­ла­рус­кiм раз­до­ллем — пры­род­ным i куль­ тур­ным. Па­кi­нуў­шы Бе­ла­русь, ма­бi­лi­за­ва­ны ў ра­сiй­скую ар­мiю Якуб Ко­лас пра­хо­дзiць пад­рых­тоў­ку на пра­пар­шчы­ка ў га­ра­дах Мас­ко­вii i за­тым трап­ ляе на Ру­мын­скi фронт. Цяж­кiя хва­ро­бы ста­но­вяц­ца пры­чы­най ад­сы­лан­ня К. Мiц­ке­вi­ча з ар­мii ў тыл. Ён едзе да сям'i, якая асе­ла ў г. Аба­янь Кур­скай гу­бер­нi. Ва­ен­ны i кур­скi пе­ры­яд Якуб Ко­лас праз га­доў коль­кi на­за­ве «пад­ ня­воль­ным блу­кан­нем», на­пi­саў­шы ў апош­нiм раз­дзе­ле «Но­вай зям­лi»: ...А там да­ро­га, зноў да­ро­га, Раз­лу­ка з кра­ем i тры­во­га I пад­ня­воль­нае блу­кан­не I гэ­та нуд­нае зма­ган­не За iн­та­рэ­сы жы­ва­та Ды зноў ва­ро­жая пя­та... [Т. 8, с.281-282] Ад­нак ня­рэд­ка бы­вае, што кеп­ска для ча­ла­ве­ка, тое доб­ра для твор­ цы, — як кры­нi­ца на­тхнен­ня. Так i вы­му­ша­ная эмiг­ра­цыя з род­на­га ку­та ка­та­лi­за­ва­ла на­сталь­гiю, па­доб­ную да па­чуц­цяў ту­рэм­на­га пе­ры­я­ду. I хоць пi­са­ла­ся ад­нос­на ня­шмат (аў­тар­ская ацэн­ка), нам важ­ная не коль­касць, а якасць (дый пяць ство­ра­ных раз­дзе­лаў на дзве паэ­мы — так­са­ма важ­кi твор­чы зда­бы­так):

Якуб Ко­лас з жон­кай i сы­нам Да­нi­лам. Перм, 1917.

«За ча­сы вай­ны i пра­бы­ван­ня ў Ра­сii пi­саў ма­ла, урыў­ка­мi. У Кур­шчы­не скон­чыў «Сы­мо­на-му­зы­ку» i на­пi­саў адзiн цi два раз­дзе­лы з «Но­вай зям­лi». Су­вязь з Бе­ла­рус­сю бы­ла вы­пад­ко­вая з пры­чы­ны па­дзей ва­ен­на-па­лi­тыч­ на­га ха­рак­та­ру. Моц­на сму­цiў­ся па Бе­ла­ру­сi», — ус­па­мi­наў пас­ля, у 1926 г. па­эт у аўтабiяграфii19. Са­праў­ды, ад­наў­ляе пра­цу над «Сы­мо­нам-му­зы­кам» у лiс­та­па­дзе 1917 г. па­эт ме­на­вi­та з рад­коў, пра­нiк­нё­ных i шчым­лi­вых ад «раз­лу­кi з кра­ем»: О, край род­ны, край пры­го­жы! Мi­лы кут ма­iх дзя­доў! Што мi­лей ёсць ў све­це Бо­жым Гэ­тых свет­лых бе­ра­гоў, 19 Якуб Ко­лас : Да 100-год­дзя з дня на­ра­джэн­ня. Біябібліягр. па­каз. / Склад.: Н.Б. Ва­та­цы, М.і. Пра­та­севіч, Н.А. Ада­мовіч, А.Б. Ду­на­еў­ская; Рэд. В.П. Ра­гой­ша. Мінск, 1983. С. 28.

крытыка публіцыстыка эсэ 221 Дзе бру­яц­ца срэб­рам рэч­кi, Дзе ля­сы-ба­ры гу­дуць, Дзе мя­да­мi пах­нуць грэч­кi, Нi­вы гу­тар­кi вя­дуць? [Т. 9, с.268] Ант. Ада­мо­вiч ад­зна­чае «рап­тоў­ны на той час вы­бух на­цы­я­на­лiз­му ў Яку­ба Ко­ла­са, у да­рэ­ва­лю­цый­най паэ­зii яко­га блi­зу поў­на­сьцю ад­сут­нi­ча­ла на­цы­я­ наль­ная iдэ­я­лё­гiя»20. На гэ­ты конт мож­на да­даць мер­ка­ван­не пра­фе­са­ра М. Му­шын­ска­га: «...Сут­насць мас­тац­ка­га на­ва­тар­ства ў тым, што сва­i­мi тво­ра­мi — паэ­ма­мi «Но­вая зям­ля», «Сы­мон-му­зы­ка», мно­гi­мi вер­ша­мi i апа­вя­дан­ ням<i> — Ко­лас здо­леў уз­няць тэ­му жыц­ця бе­ла­рус­ка­га пра­цоў­на­га се­ля­нi­ на на ўзро­вень на­цы­я­наль­на­га быц­ця, i яго ге­рой вы­сту­пае як паў­на­праў­ны прад­стаў­нiк на­ро­да, ду­хоў­на ба­га­тая асо­ба, якая ў сва­iх па­мкнен­нях вы­каз­ вае агуль­на­ча­ла­ве­чыя iдэа­лы — пра­гу сва­бо­ды, во­лi, не­за­леж­нас­цi, пра­тэст су­праць уцiс­ку, са­цы­яль­на­га i на­цы­я­наль­на­га пры­гнё­ту, жа­дан­не жыць на ўлас­най зям­лi, быць яе са­праўд­ным гас­па­да­ром. <...> У пе­ра­ка­наль­най мас­ тац­кай рас­пра­цоў­цы, не­паў­тор­на-ад­мет­ным воб­раз­ным ува­саб­лен­нi кан­цэп­ цыi на­цы­я­наль­на­га быц­ця i трэ­ба ба­чыць вя­лiз­ную за­слу­гу Ко­ла­са пе­рад бе­ла­рус­кiм пры­го­жым пiсь­мен­ствам i ўсёй ай­чын­най куль­ту­рай»21. Ве­ра­год­на, на све­та­по­гляд ся­лян­ска­га паэ­та (так час­цей за ўсё ўспры­ маў­ся Якуб Ко­лас) паў­плы­ва­ла ме­на­вi­та сноў­дан­не па све­це. У Кур­скай гу­бер­нi яго адоль­ва­юць глы­бо­кiя на­сталь­гiч­ныя пе­ра­жы­ван­нi. Да бе­ла­ру­са пры­хо­дзiць яс­нае ўсве­дам­лен­не ад­сут­нас­цi род­нас­цi з ра­сiй­скiм на­ро­дам. Вось што пi­ша ён сяб­ру Ян­ку Ку­па­лу (ары­гi­нал лiс­та на бе­ла­рус­кай мо­ве не вы­яў­ле­ны): «С позиций пришел в Обо­янь, где жила моя семья, боль­ным че­ло­ве­ком. Брат[о]к мой милый! Слу­ча­лось те­бе ког­да-нибудь за­стрять где-нибудь на же­лез­но­до­рож­ной станции, ждать по­ез­да? Вот в та­ком положении чув­ ствую я се­бя те­перь, где бы я не находился. Все жду, ког­да же наступит воз­мож­ность оставить эту Московщину и вновь очутиться среди своих лю­ дей. Ска­жу те­бе, дру­же, татарский здесь на­род. Болит моя ду­ша по Белоруссии. Чув­ству­ешь ли, бра­тец, как тяж­ко жить на чужбине? ... Чув­ствую я, од­на­ко, од­но: бед­ный, бед­ный наш на­род! Как несправедлива его до­ля! И ког­да толь­ко дож­дет­ся он просветления? Мно­го встре­чал я наших виленцев, минчан, ко­то­рые скло­ня­ют­ся от вос­то­ка к за­па­ду, ждут избавления ны­не от Германии. Я, од­на­ко, ос­та­юсь при сво­ем мнении до гро­ба: нем­ цы не да­дут нам счастья. Нем­цы зна­ют, что де­ла­ют: им нуж­но утопить великий на­род в брат­ской крови, обессилить и обездолить его. Что же нам 20 Ада­мовіч, А. Да гісто­рыі бе­ла­рус­кае літа­ра­ту­ры. Мінск : Вы­да­вец ІП Зьміцер Ко­лас, 2005. С. 757.

21 Му­шынскі М. Мае ка­ла­савіны : з во­пы­ту вы­ву­чэн­ня літа­ра­тур­най і гра­мад­ска-куль­тур­най дзей­насці Яку­ба Ко­ла­са / на­вук. рэд. М.А. Ты­чы­на. Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2010. С. 10.

222 де­лать? Про­буж­дать в на­ро­де самосознание, ориентация до­лжна быть на са­мо­го се­бя»22. Гэ­тыя пе­ра­жы­ван­нi тро­хi паз­ней, у 1919 г., Якуб Ко­лас за­на­тоў­вае ў ХVIII раз­дзе­ле «Но­вай зям­лi» «Зi­ма ў Па­рэч­чы»: Да­лё­ка я ад ме­жаў род­ных Ся­род лю­дзей, ду­шой ха­лод­ных I сэр­цам чэр­ствых. Я га­даю, Я род­ны край ус­па­мi­наю, Я iм жы­ву, я ў iм ду­шою I сэр­цам кож­наю па­рою, Як той ня­воль­нiк пра­гне во­лi, Так пра­гну я сту­пiць на ро­лi Сва­iх па­лет­каў, нiў бла­гень­кiх, Да­рог i сце­жа­чак кры­вень­кiх, Што го­жа ўюц­ца спо­меж жы­та Або срэдзь ле­су са­ма­вi­та.

I ўста­нуць з'я­вы, як жы­выя, Ма­люн­кi сэр­цу да­ра­гiя, I моц­на ду­шу па­ры­ва­юць.

«Iдзi да нас! iдзi», — гу­ка­юць. Бла­га­сла­вё­ны час той бу­дзе, Ка­лi я ў род­ным сва­iм лю­дзе Ку­то­чак баць­каў пры­вi­таю I ра­дасць жыц­ця там па­знаю. О род­ны край! О край па­ку­ты, Ня­го­дай цяж­каю пры­гну­ты! Ка­лi ж ты збу­дзеш тое го­ра, Што i ця­пер там, як i ўчо­ра, Як i даў­ней, ця­бе знi­шчае I гор­кiм смут­кам авя­вае? <...> О край мой мi­лы! Ўсёй ду­шою Ха­чу злу­чыц­ца я з та­бою... [Т. 8, с.159-160] Рад­кi, цы­та­ван­не якiх у су­вя­зi з аба­зна­ча­ным ас­пек­там мож­на пра­цяг­ ваць, да­во­лi па­ка­заль­ныя, каб зра­зу­мець, на­коль­кi раз­лу­ка з Бе­ла­рус­сю ска­за­ла­ся на мас­тац­кiм тво­ры. Ант. Ада­мо­вiч слуш­на за­ўва­жае, што па­ча­так гэ­та­га раз­дзе­ла дае нам «паэ­та­ву ацэ­ну са­мое пе­ра­жы­ва­нае iм (Яку­бам Ко­ла­сам — А. Т.) та­ды 22 Ку­па­ла і Ко­лас, вы нас га­да­валі : да­ку­мен­ты і ма­тэ­ры­я­лы : у 2 кн. Кн. 1. 1909 — 2009 / уклад. В.Дз. Се­ля­ме­неў, В.У. Ска­ла­бан ; рэд. ка­легія : М.І. Му­шынскі (гал. рэд.) [і інш.]. Мінск: Літа­ра­ ту­ра і Мас­тац­тва, 2010. С. 19.

крытыка публіцыстыка эсэ 223 са­вец­ка-поль­скае аку­па­цыi Бе­ла­ру­сi як «ня­го­ды цяж­кае», «го­ра, што i ся­ гонь­ня, як i ўчо­ра, як i даў­ней яе зьнi­шчае», «ча­су вя­лi­ка­га раз­бу­рэнь­ня», «зьдзе­ку, што ча­ла­век — зьвер ча­ла­ве­ку так чы­нiць злос­на, не­ўспа­гад­на» —­ безь яко­га-не­будзь вы­розь­нен­ня ўва ўсiм гэ­тым аку­пан­таў поль­скiх ад са­ вец­кiх ды абод­вух — ад iх­ных па­пя­рэд­нi­каў гiс­та­рыч­ных з «учо­ра» й нат аж з «даў­ней» (ка­лi ка­го кры­ху й вы­дзя­ля­ец­ца, дык як­раз лю­дзей са­вец­кара­сей­ска­га iза­ля­цый­на­га на­ва­коль­ля аў­та­ра, i гэ­та — як «лю­дзей, ду­шой ха­лод­ных i сэр­цам чэр­ствых»...)»23. Як­раз не­дзе та­ды, у 1918 — 1919 гг., (тро­хi паз­ней за Ян­ку Ку­па­лу, ве­ра­ год­на пад яго ўздзе­ян­нем) у паэ­тыч­най лек­сi­цы Яку­ба Ко­ла­са па­яў­ля­ец­ца онiм «чу­жы­нец» — пе­рад­усiм ад­нос­на «мас­ка­лёў». Ён ка­жа пра «ярэм'i», «што iм («на­ша­му лю­ду», «даб­рэй­ша­му ў све­це» — А. Т.) чу­жын­цы з сва­ я­ка­мi / Уз­дзець ма­нi­лi­ся даў­но, / I за­сла­ня­лi iм вя­ка­мi / Ад све­ту бе­ла­га вак­но...» («Я ко­жан год свой дзень ра­дзi­наў...», 22.10.1918) [Т. 2, с.82]; раз­ ва­жае пра тое, што «час пра­хо­дзiць, жыц­цё гi­не / Ў та­ла­чэ­чы на чу­жы­не / За ка­ва­лак хле­ба...» («На чу­жы­не», 22.10.1919) [Т. 2, с.84]; за­да­ец­ца пы­ тан­нем, «цi мы бу­дзем цi не бу­дзем / Пад чу­жын­цам шыi гнуць» (У iм­гле», 1919) [Т. 2, с.86]. Роў­на праз год у роз­ду­мах на тую ж тэ­ма­ты­ку (тра­ды­цый­ на для та­го дня — за­вяр­шыў­ся яшчэ адзiн год зям­но­га шля­ху ча­ла­ве­ка) па­эт пра­цяг­вае ме­та­дыч­на пра­маў­ляць, шчы­ра да слёз вы­ра­жа­ю­чы най­ васт­рэй­шую ту­гу па абяз­до­ле­най (тым больш!) ра­дзi­ме: Бо ся­род чу­жа­нiц, Не­ўспа­гад­ных дур­нiц, Сi­лу мар­не тра­чу, I аб род­ных кут­кох, Хай аца­лiць iх Бог, Час­та ў дум­ках пла­чу. («Ну, якiх жа пры­год...», 22.10.1920) [Т. 2, с.87] У кан­тэкс­це та­кiх пе­ра­жы­ван­няў, та­ко­га ўспры­ман­ня рэ­ча­iс­нас­цi ўзмац­ нен­не гра­ма­дзян­скiх, на­ват яск­ра­ва па­лi­тыч­ных ма­ты­ваў у твор­час­цi Яку­ ба Ко­ла­са вы­гля­дае ар­га­нiч­ным. Най­больш экс­прэ­сiў­на яны вы­плес­ну­лi­ся ва ўсту­пе да III раз­дзе­ла паэ­мы «Сы­мон-му­зы­ка» (ка­нец 1917 г.). Па­чы­нае па­эт з эк­скур­су ў мi­ну­лае: З двух ба­коў ай­цы ду­бi­най За­га­ня­лi нас у рай. Кроў лi­ла­ся ру­ча­я­мi, Здра­да чор­ная рас­ла, Што па­па­мi i ксян­дза­мi Ў сэр­цы кi­ну­та бы­ла.

23 Ада­мовіч, А. Да гісто­рыі бе­ла­рус­кае літа­ра­ту­ры. Мінск : Вы­да­вец ІП Зьміцер Ко­лас, 2005. С. 590.

224 I ад­ра­зу пе­ра­хо­дзiць да па­ра­ле­лей з су­час­нас­цю: I ця­пер над ва­мi, брац­це, Яшчэ ў сi­ле той раз­дор: I па­поў­скае за­кляц­це I ксян­дзоў­скi на­га­вор. [Т. 9, с.269] На­па­мi­на­ю­чы, што «тут сха­дзi­лiсь ўсе пля­мё­ны / спор­ку сi­лаю кан­чаць», згад­ва­ю­чы шве­да, якi «на­бы­так наш па­лiў», прай­шоў­шы­ся па пан­ска-ка­та­ лiц­кай поль­скай экс­пан­сii, па­эт га­лоў­ныя эмо­цыi ад­рас­уе ў бок ус­ход­ня­га су­се­да: «мас­каль тут са­ма­чын­на / гвалт над на­мi ўтва­рыў, / i без жа­лю ка­ пы­та­мi / конь ка­зац­кi тут сту­паў». Ад iмя на­ро­да па­эт за­яў­ляе: Толь­кi ж, брац­це, край не згi­нуў, Не па­гнуў­ся яго стан.

I iз нас ду­шы не вы­нуў Нi мас­каль, нi поль­скi пан. [Т. 9, с.270] Пры­чым аў­тар з са­ма­сцвяр­джэн­нем на­ро­да звяр­та­ец­ца да кан­крэт­ных аб'­ек­таў: Гэй, су­се­дзi, на­шы брац­це! (На той час гэ­та адзiн з рэд­кiх вы­пад­каў для па­доб­ных Ко­ла­са­вых кан­тэкс­таў, ка­лi су­се­дзi на­зы­ва­юц­ца не чу­жа­ка­мi цi чу­жын­ца­мi, а брац­ця­мi.) Не згу­бi­лi мы свой шлях, Не ўла­ма­ла нас ня­шчас­це, Не са­гнуў нас жыц­ця гмах. Дык хi­ба ж мы праў не ма­ем, Сi­лы — шлях свой ад­зна­чаць?

I сва­iм улас­ным кра­ем Род­ны край свой на­зы­ваць?.. [Т. 9, с.270] Та­кiм ры­та­рыч­ным пы­тан­нем, звер­ну­тым ужо да свай­го на­ро­да, яго на­ цы­я­наль­най год­нас­цi, за­кан­чвае па­эт ус­туп да трэ­цяй част­кi, яшчэ раз пад­ крэс­лi­ва­ю­чы ня­зго­ду з iс­ным ста­но­вi­шчам Бе­ла­ру­сi. М. Му­шын­скi лi­чыць, што «по­гля­ды Сы­мо­на-му­зы­кi — гэ­та суб'­ек­ты­вi­за­ва­нае вы­яў­лен­не по­гля­ даў, све­та­ўспры­ман­не аса­бiс­та Яку­ба Ко­ла­са, ад­бiц­цё яго­най гра­ма­дзян­ скай, мас­та­коў­скай па­зi­цыi»24. На гэ­ты конт У. Ко­нан пi­ша: «На­стаў­нiк Кас­тусь Мiц­ке­вiч жыў да­лё­ка ад род­най Бе­ла­ру­сi. Але зда­лёк ба­чыў яе дра­ма­тыч­нае ўзы­хо­джан­не да дзяр­жаў­най не­за­леж­нас­цi. Бе­ла­русь 25 са­ка­вi­ка 1918 го­да аб­вяс­цi­ла сваю не­за­леж­насць. Пас­ля пе­ра­жы­ла ня­мец­кую, поль­скую, урэш­це — баль­ша­ вiц­кую аку­па­цыю. Па­дзеi гэ­тыя лег­лi ў асно­ву сю­жэ­таў тра­гi­ка­ме­дыi Ян­кi 24 Му­шынскі М. І. Якуб Ко­лас і рэ­ва­лю­цыя (са­цы­яль­на-палітыч­ны, на­цы­я­наль­ны і гу­маністыч­ны ас­пек­ты праб­ле­мы) // Ка­ла­савіны. Тэзісы дак­ла­даў і па­ве­дам­лен­няў на­ву­ко­вай кан­фе­рэн­цыі, пры­све­ча­най 110-год­дзю з дня на­ра­джэн­ня Яку­ба Ко­ла­са. Мінск: Літа­ра­тур­ны му­зей Яку­ба Ко­ ла­са, 1992. С. 7.

крытыка публіцыстыка эсэ 225 Ку­па­лы «Ту­тэй­шыя». За­ключ­ныя раз­дзе­лы пер­шай рэ­дак­цыi паэ­мы «Сы­ мон Му­зы­ка» — гэ­та ра­ман­тыч­нае, мас­тац­кае ўва­саб­лен­не тра­гiч­най не­ за­вер­ша­на­сцi дзяр­жаў­на­га ад­ра­джэн­ня Баць­каў­шчы­ны ад на­не­се­ных ёй цяж­кiх ра­наў, сiм­ва­лiч­на па­зна­ча­ных не­пры­том­нас­цю i смер­цю Ган­ны, каш­мар­ным сном i ад­ча­ем Сы­мо­на. Але па­эт дае iм ша­нец на ўваск­рэ­сен­ не i чар­го­вае пра­бу­джэн­не для но­ва­га, сва­бод­на­га i твор­ча­га жыц­ця»25. М. Му­шын­скi пры не­ка­то­рых ад­роз­нен­нях у iн­тэр­прэ­та­цыi так­са­ма пад­ крэс­лi­вае ўзмац­нен­не па­тры­я­тыз­му аў­та­ра «Сы­мо­на-му­зы­кi»: «Ка­лi Якуб Ко­лас за­кан­чваў паэ­му, род­ны край быў раз­бу­ра­ны, зруй­на­ ва­ны. Не­вя­до­ма, што ча­ка­ла Бе­ла­русь у бу­ду­чым. Вось i ге­рою паэ­мы не су­джа­на бы­ло пас­ля доў­гай раз­лу­кi су­стрэць Ган­ну, якая ўспры­ма­ла­ся iм як сiм­вал Бе­ла­ру­сi, у роск­вi­це i пры­га­жос­цi. Му­зы­ка па­чуў гор­кую праў­ду пра тое, што лю­бай яго сэр­цу дзяў­чы­ны ня­ма ў жы­вых. Смерць Ган­ны i яе з'яў­лен­не ў вы­гля­дзе Це­ню на мо­гiл­ках — i ёсць але­га­рыч­нае вы­яў­лен­не тра­гiч­на­га лё­су Бе­ла­ру­сi. А тое, што Сы­мон-му­зы­ка за­сы­нае сiм­ва­лiч­ным сном на мо­гiл­ках, дзе па­ха­ва­на Ган­на, як­раз i бы­ло рэ­ак­цы­яй аў­та­ра паэ­ мы на па­дзеi, якiя ён як мас­так-гу­ма­нiст, пiсь­мен­нiк-па­тры­ёт не мог пры­ няць, не мог даць мас­та­коў­ска­га бла­сла­вен­ня тым, хто нёс раз­бу­рэн­не, се­яў ха­ос, абу­джаў нiз­кiя iн­стынк­ты. Уба­чыў­шы Цень Ган­ны, Сы­мон зра­зу­меў, што яго ду­мы-ма­ры не спраў­ дзi­лi­ся i не мо­гуць спраў­дзiц­ца, бо Бе­ла­русь за­губ­ле­на, iдэа­лы стра­ча­ны, лю­дзi ста­лi гор­шыя за дра­пеж­нi­каў. <...> Ка­лi ацэнь­ваць паэ­му, ма­ю­чы на ўва­зе на­ват толь­кi яе фi­наль­ныя раз­ дзе­лы, дык мож­на зра­бiць вы­вад, што пе­рад на­мi глы­бо­ка праў­дзi­вы твор, у якiм срод­ка­мi паэ­тыч­най мо­вы, у сiм­во­лi­ка-iн­ша­ска­заль­най фор­ме ўзноў­ ле­на рэ­ча­iс­насць пе­ры­я­ду рэ­ва­лю­цыi, вы­ка­за­ны ад­но­сi­ны паэ­та-гу­ма­нiс­та да па­дзей, якiя та­ды ад­бы­ва­лi­ся ў бе­ла­рус­кiм краi»26. А яшчэ ў ра­ней­шай ра­бо­це гэ­ты ж лi­та­ра­ту­раз­наў­ца за­ўва­жае: «Да­след­чы­ кi з бе­ла­рус­ка­га за­меж­жа (пэў­на ма­ец­ца на ўва­зе пе­рад­усiм Ант. Ада­мо­вiч —­ А. Т.) iмя Да­мя­нiк ад­кры­та звяз­ва­юць са сло­вам баль­ша­вiк i ўскла­да­юць на апош­ня­га вi­ну ў смер­цi Ган­ны-Бе­ла­ру­сi. Раз­ва­жан­нi ў гэ­тым кi­рун­ку iс­тот­на па­глыб­ля­юць на­цы­я­наль­ны ас­пект праб­ле­мы, якая тут раз­гля­да­ец­ца»27.

25 Ко­нан У. Пер­шае і са­вец­кае вы­дан­не паэ­мы «Сы­мон Му­зы­ка»: па­раў­наль­ны аналіз // Тэр­ мапілы, 2008, №12. С. 336.

26 Му­шынскі М. Свай­му ча­су і веч­насці // Ко­лас Я. Збор тво­раў. У 20 т. Т. 1. Вер­шы (1908 — 1910) / рэд. то­ма М. І. Му­шынскі ; пад­рыхт. тэкс­таў і ка­мент. К.А. Ка­зы­ра, Т. Р. Стро­е­вай ; прадм. М. І. Му­шын­ска­га ; Нац. акад. на­вук Бе­ла­русі, ін-т літ. імя Я. Ку­па­лы. Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2007. -С. 34-35.

27 Му­шынскі М. І. Якуб Ко­лас і рэ­ва­лю­цыя (са­цы­яль­на-палітыч­ны, на­цы­я­наль­ны і гу­маністыч­ны ас­пек­ты праб­ле­мы) // Ка­ла­савіны. Тэзісы дак­ла­даў і па­ве­дам­лен­няў на­ву­ко­вай кан­фе­рэн­цыі, пры­све­ча­най 110-год­дзю з дня на­ра­джэн­ня Яку­ба Ко­ла­са. Мінск: Літа­ра­тур­ны му­зей Яку­ба Ко­ ла­са, 1992. С. 7.

226 «Увесь гэ­ты згус­так квiн­тэ­сен­цыi на­цы­я­наль­на­га ад­ра­джэн­ства, па­да­ дзе­ны на пра­ця­гу ня­поў­нае сот­нi вер­ша­ва­ных рад­коў (ус­ту­пу да III раз­ дзе­ла паэ­мы «Сы­мон-му­зы­ка» — А. Т.), у вы­со­кiм i моц­ным то­не не­бы­ва­ ла­га лi­рыч­на­га па­та­су за­праў­ды ўнi­каль­ны ў Ко­ла­са, дый на­агул ня­шмат роў­на­га са­бе мае ў цэ­лай ад­ра­джэн­скай паэ­зii»28. Зга­джа­ю­чы­ся з гэ­тай цы­та­тай Ант. Ада­мо­вi­ча, му­сiм аспрэ­чыць мер­ка­ван­не на­зва­на­га кры­ты­ ка, што быц­цам для на­цы­я­наль­на-ад­ра­джэн­ска­га па­са­жу Яку­ба Ко­ла­са не бы­ло ма­ты­ва­цыi, бо, як ад­зна­ча­ла­ся вы­шэй, па­пя­рэд­нiя пе­ра­жы­ван­ нi паэ­та, ад­крыц­цё Ра­сii як чу­жы­ны, а ра­сi­ян як та­та­раў, мас­ка­лёў (але нi­як не бра­тоў-сла­вян), а ў су­вя­зi з гэ­тым так­са­ма над­звы­чай­най мо­цы на­сталь­гiя, сум па род­ных кра­ях (гл. вер­шы «Гу­сi» (22.09.1916), «Па­лес­ се» (1916), «Ой, ска­жы мне, ве­цер воль­ны...» (1917), «Год за го­дам уця­ кае...» (22.10.1919) [Т. 2, с. 67, 73-74, 77, 82, 85] i iнш.) спры­чы­нi­лi­ся да вы­спя­ван­ня Ко­ла­са-на­цы­я­на­лiс­та, зва­рот яко­га да мi­ну­ла­га ў той час не мог не азна­чаць i на­дзён­най па­зi­цыi паэ­та, па­зi­цыi, што бы­ла скi­ра­ва­на су­праць гас­па­да­ран­ня су­се­дзяў, чу­жын­цаў на Бе­ла­ру­сi. Ра­дзi­му ха­цеў па­эт ба­чыць воль­най. Са­вец­кая цэн­зу­ра ста­лiн­скiх, са­цы­я­ла­гi­за­тар­скiх ча­соў ме­ла то­ес­нае ра­зу­мен­не яго твор­чых i гра­ма­дзян­скiх iн­тэн­цый, та­ му, як па­ве­дам­ля­ец­ца ў ка­мен­та­ры­ях су­час­на­га Збо­ру тво­раў на­род­на­га паэ­та да боль­шас­цi з на­зва­ных тут Ко­ла­са­вых вер­шаў, яны, як пра­вi­ла, бы­лi апуб­лi­ка­ва­ныя ў на­цы­я­наль­най, не­баль­ша­вiц­кай прэ­се, а так­са­ма ў збор­нi­ку «Вод­гул­ле» (1922), за рэд­кiм вы­клю­чэн­нем у пры­жыц­цё­выя вы­ дан­нi не ўва­хо­дзi­лi i зноў па­ча­лi дру­ка­вац­ца толь­кi пад­час «хру­шчоў­скай ад­лi­гi» [Т. 2, с.370-374]. Та­кiм чы­нам, чу­жы­на не толь­кi па­глы­бi­ла на­сталь­гiю, сум па род­ным ку­точ­ку паэ­та, але i раз­вi­ла яго гра­ма­дзян­скую свя­до­масць у на­цы­я­наль­ны (ча­сам на­цы­я­на­лiс­тыч­ны) бок, што ў знач­най ме­ры ад­бi­ла­ся на твор­час­цi ў цэ­лым i на зна­ка­вых тво­рах у пры­ват­нас­цi.

3. До­ма — у Мен­ску: «ка­ва­лi дру­гiя, ­ а лан­цуг той са­мы» Пры­езд на Бе­ла­русь у 1921 г. не пры­нёс ча­ка­най ра­дас­цi. Па-пер­шае, род­ны кут за­ста­ваў­ся па за­ход­нi бок мя­жы, якая па­дзя­лi­ла Бе­ла­русь. Падру­гое, за ча­сы ва­ен­на­га «блу­кан­ня» i пра­жы­ван­ня на Кур­шчы­не — «ры­жа­ ба­ро­дым краi» (та­кi воб­раз пры­ме­не­ны ў вер­шы «Я ко­жан год свой дзень ра­дзi­наў...», 1918 [Т. 2, с.82]) Якуб Ко­лас сфар­мi­ра­ваў­ся ў не­па­хiс­на­га па­ тры­ё­та i гра­ма­дзя­нi­на Бе­ла­ру­сi, яе дзяр­жаў­нi­ка, а iн­шы раз на­ват на­цы­я­ на­лiс­та. Ар­га­нi­за­ва­ная баль­ша­вi­ка­мi дзяр­жаў­насць Бе­ла­ру­сi на са­вец­кай 28 Ада­мовіч, А. Да гісто­рыі бе­ла­рус­кае літа­ра­ту­ры. Мінск : Вы­да­вец ІП Зьміцер Ко­лас, 2005. С. 572.

крытыка публіцыстыка эсэ 227 асно­ве не апраў­да­ла на­дзей паэ­та. Та­му яго на­сталь­гiя раз­вi­ла­ся ў сму­так па ня­здзейс­не­най ма­ры, уз­ве­дзе­ны ў квад­рат ад­лег­лас­це­вай блiз­ка­сцю i ра­зам з тым та­кой па­лi­тыч­най да­лё­кас­цю ад апе­та­га род­на­га ку­та: па­эт быў ад ма­лой ра­дзi­мы як ру­кою па­даць, але на­ве­даць род­ны кут, якi зна­хо­ дзiў­ся за мя­жой — у скла­дзе II Рэ­чы Па­спа­лi­тай Поль­шчы, та­ды не меў анi­ я­кай маг­чы­мас­цi. Аб­васт­ры­лi­ся i сы­ноў­скiя пе­ра­жы­ван­нi (на Стаў­печ­чы­не за­ста­ла­ся ма­цi, якой паэ­ту ўжо не на­ка­на­ва­на бы­ло па­ба­чыць). Мiж тым, зна­ка­мi­ты ко­ла­саз­на­вец М. Му­шын­скi звяр­та­ец­ца да мер­ка­ван­ня слын­на­га пiсь­мен­нi­ка i да­след­чы­ка лi­та­ра­ту­ры пер­шай па­ло­вы ХХ ст. М. Га­рэц­ка­ га, якi быў упэў­не­ны ў тым, што Ко­лас зна­хо­дзiц­ца на­пя­рэ­дад­нi ства­рэн­ня вы­дат­ных тво­раў (у пры­ват­нас­цi эпiч­на­га)29. «Пясь­няр па­дый­шоў ця­пер к вы­шэй­ша­му пунк­ту свае твор­чась­цi», — пi­саў М. Га­рэц­кi ў «Гiс­то­рыi бе­ла­ рус­кай лi­та­ра­ту­ры» (Менск, 1921)30. Мi­ну­лае не мае ўмоў­на­га ла­ду. Не­маг­чы­ма ска­заць, як доб­ра пi­саў бы Якуб Ко­лас пры жыц­цё­ва кам­форт­ных умо­вах — лепш цi горш. Пэў­на ад­ но: 13 не­спа­кой­ных га­доў (1908 — 1921) так удоб­ры­лi гле­бу для ўзга­да­ван­ ня лi­та­ра­тур­на­га та­лен­ту, што ён са­праў­ды ў па­чат­ку 1920-х гг. вый­шаў на пiк май­стэр­ства i на­тхнен­ня. Усё гэ­та ад­па­вед­на i вы­лi­ла­ся ў цэ­лыя раз­дзе­лы кан­ге­нi­яль­най паэ­мы «Но­вая зям­ля». Пры iн­шых аб­ста­вi­нах (без зня­во­лен­ня, вай­ско­вых ба­дзян­ няў, доў­гай да­ро­гi да­до­му i ду­шэў­на­га дра­ма­тыз­му па вяр­тан­нi на раз­дзер­ тую ра­дзi­му) тво­ра або не бы­ло б зу­сiм, або ён быў бы кар­ды­наль­на iн­шым. Пра­фе­сар М. Му­шын­скi ка­жа, што «Ко­лас на па­чат­ку 20-х гг. узы­хо­дзiў на якас­на но­вы све­та­по­гляд­на-твор­чы ўзро­вень дзей­нас­цi»31. Але гэ­та не зна­ чыць, што твор­ца кар­ды­наль­на змя­нiў­ся. «Звы­чай­на гэ­ты зва­рот («Яку­ба Ко­ла­са на ра­дзi­му з Кур­шчы­ны ў маi 1921 го­да» — устаў­ка ўдак­лад­няль­ най цы­та­ты М. Му­шын­ска­га на­ша — А. Т.) ацэнь­ваў­ся як пе­ра­лом­ны мо­ мант у све­та­ад­чу­ван­нi паэ­та. Але та­кi вы­вад быў заў­час­ны... <...> Пе­ра­лом у яго­ным све­та­по­гля­дзе ад­быў­ся не ад­ра­зу,» — не­ка­лi спра­вяд­лi­ва ад­зна­ чыў той жа М. Мушынскi32. Га­лоў­нае, ча­му не здрадж­ваў i ў пер­шыя га­ды 29 Му­шынскі М. Мае ка­ла­савіны : з во­пы­ту вы­ву­чэн­ня літа­ра­тур­най і гра­мад­ска-куль­тур­най дзей­насці Яку­ба Ко­ла­са / М. Му­шынскі ; на­вук. рэд. М.А. Ты­чы­на. — Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2010. — С. 355.

30 Га­рэцкі М. Гісто­рыя бе­ла­рус­кае літэ­ра­ту­ры. Вы­дань­не дру­гое (па­праў­ле­нае). — Вільня: Вы­ дань­не «Вілен­ска­га вы­да­вец­тва» Б. Клецкіна, 1921. — С. 162.

31 Му­шынскі М. Свай­му ча­су і веч­насці // Ко­лас Я. Збор тво­раў. У 20 т. Т. 1. Вер­шы (1908 — 1910) / рэд. то­ма М. І. Му­шынскі ; пад­рыхт. тэкс­таў і ка­мент. К.А. Ка­зы­ра, Т. Р. Стро­е­вай ; прадм. М. І. Му­шын­ска­га ; Нац. акад. на­вук Бе­ла­русі, ін-т літ. імя Я. Ку­па­лы. Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2007. С. 37.

32 Му­шынскі М. І. Якуб Ко­лас і рэ­ва­лю­цыя (са­цы­яль­на-палітыч­ны, на­цы­я­наль­ны і гу­маністыч­ны ас­пек­ты праб­ле­мы) // Ка­ла­савіны. Тэзісы дак­ла­даў і па­ве­дам­лен­няў на­ву­ко­вай кан­фе­рэн­цыі, пры­све­ча­най 110-год­дзю з дня на­ра­джэн­ня Яку­ба Ко­ла­са. Мінск: Літа­ра­тур­ны му­зей Яку­ба Ко­ ла­са, 1992. С. 8.

228

Якуб Ко­лас у 1921 г. па пры­ез­дзе ў Менск

па вяр­тан­нi на ра­дзi­му Якуб Ко­лас, — мас­тац­кая i жыц­цё­вая праў­да (гэ­ты мо­мант за­ўва­жыў яшчэ У. Казбярук33): А праў­да мне ўся­го да­ро­жай, I баць­ка праў­дзе ву­чыў зма­ля, Ды з гэ­тай праў­дай сту­пiм да­лей. [Т. 8, с.49] У пе­ры­яд 1921 — 1923 гг. бы­лi ство­ра­ны 17 (з усiх 30) раз­дзе­лаў «эн­ цык­ла­пе­дыi бе­ла­рус­ка­га ся­лян­ства» (Алесь Ада­мо­вiч). Па на­зi­ран­нях Ант. Ада­мо­вi­ча ў гэ­тых раз­дзе­лах, на­пi­са­ных ужо ў Са­вец­кай Бе­ла­ру­сi, вы­па­ды су­праць су­час­нас­цi асаб­лi­ва вост­рыя (трэ­ба ра­зу­мець, у па­раў­ на­ннi з ра­ней­шы­мi, на­ват аст­рож­ны­мi, раз­дзе­ла­мi): «Гэ­так, у разь­дзе­ле ХVI (1922) зна­хо­дзiм абу­ра­ную фi­лi­пi­ку су­праць спраў­цаў Рыс­ка­га па­дзе­ лу Бе­ла­ру­сi, бяз вы­розь­нень­ня ся­род iх баль­ша­вi­коў ды па­ля­каў, праў­да, толь­кi з кры­ху мен­шай вай­стры­нёй i вы­раз­на­сьцяй, чым­ся ў кры­ху ра­ ней­шым лi­рыч­ным вер­шы та­го-ж Ко­ла­са «Бе­ла­рус­ка­му лю­ду»»34. Па­эт, якi ад­чу­вае сваё пе­ра­бы­ван­не пад Са­ве­та­мi, як пад «ва­ро­жай пя­тою» (вы­раз з апош­ня­га раз­дзе­ла «Но­вай зям­лi», да­ту­е­ма­га 1922 — па­чат­кам 1923 гг.) [Т. 8, с.282, 328], дэк­ла­руе, што «ня­вiд­ны­мi нi­ця­мi» «моц­на-моц­ на звя­зан» з «ма­люн­ка­мi род­нае кра­i­ны», хоць i за­рас­лi «пу­ця­вi­ны / У гэ­ты мi­лы мой ку­то­чак»: I за­рас­лi не па­лы­на­мi, Не кра­пi­вой, не дра­ся­на­мi, 33 Каз­бя­рук У. «А праў­да мне ўся­го да­ро­жай...»: Пе­ра­чыт­ва­ю­чы «Но­вую змлю» // Род­нае сло­ва, 1995, №8. С. 93.

34 Ада­мовіч, А. Да гісто­рыі бе­ла­рус­кае літа­ра­ту­ры. Мінск : Вы­да­вец ІП Зьміцер Ко­лас, 2005. С. 374.

крытыка публіцыстыка эсэ 229 Не ча­ра­том, не ле­бя­дою — А бе­ла­рус­каю бя­дою. Ды по­кi бу­дзе сэр­ца бiц­ца, Яно не змо­жа па­га­дзiц­ца Нi з гэ­тым гвал­там, нi з бя­дою Над на­шай род­наю зям­лёю... [Т. 8, с.142] Па­эт пра­клi­нае «вус­ны, ру­кi», якiя на «мi­лы край ад­веч­най му­кi» «лан­ цуг ка­ва­лi / I ў твар зня­важ­лi­ва пля­ва­лi!» [Т. 8, с.142] (у чым ба­чыц­ца пе­ ра­клiч­ка з ка­ва­ля­мi вер­ша «Род­ныя ма­люн­кi»), ра­зам з тым вы­ра­жа­ю­чы над­зею, Што хоць не мы, дык на­шы дзе­цi Уба­чаць цэль­ным ця­бе ў све­це! [Т. 8, с.143] У гэ­тых сло­вах ба­чыц­ца i страч­ван­не над­зеi — на тое, што сам аў­тар не­ ка­лi ўба­чыць «цэль­ным» род­ны край, воль­ным ад вы­шэй зга­да­ных чу­жа­ нi­цаў-ка­ва­лёў. Ад­нак, як вi­даць, сту­пень рэз­кас­цi ў раз­дзе­лах, ство­ра­ных Яку­бам Ко­ла­сам апош­нi­мi, нi­жэй­шая. Ве­ра­год­на, тут ска­заў­ся i той фак­тар, што пас­ля ле­та 1922 г. у СССР дру­ка­ва­нае сло­ва ста­но­вiц­ца пад­цэн­зур­ ным [Т. 9, с.412]. Га­лоў­нае, аб чым свед­чаць мно­гiя рад­кi «Но­вай зям­лi», на­пi­са­ныя ў Са­ вец­кай Бе­ла­ру­сi, што аў­тар не па­зба­вiў­ся на­сталь­гii i што гэ­та па-ра­ней­ша­ му кла­ла­ся ад­бiт­кам на твор­час­цi: Ма­люн­кi род­ныя i з'я­вы! Як вы мне лю­бы, як цi­ка­вы! Як час­та мi­лай ча­ра­дою Вы ўста­я­це пе­ра­да мною! [Т. 8, с.141] У лi­та­раль­ным сэн­се гэ­ту на­сталь­гiю мож­на пра­чы­таць як сум па род­ ным ку­це ма­лен­ства, бо ку­ток той апы­нуў­ся за мя­жой. Але та­кi по­гляд быў бы спро­шча­ны. На­са­мрэч аў­тар ту­жыць усё па той жа но­вай зям­лi, якой так i не ста­ла Баць­каў­шчы­на ў дзяр­жаў­ным сэн­се. Ад­мет­на, што жыц­цё­выя ака­лiч­нас­цi Яку­ба Ко­ла­са, якiя ста­лi кры­нi­цай на­тхнен­ня яго леп­шых тво­раў, уплы­ва­лi i на мас­тац­кiя дэ­та­лi iх ства­рэн­ня, да­лей­ша­га аў­тар­ска­га рэ­да­га­ван­ня. Па­коль­кi гэ­ты ас­пект ад­но­сiц­ца хут­чэй да гiс­то­рыi на­пi­сан­ня тво­раў, то ў яго за­глыб­ляц­ца не бу­дзем, тым больш ма­ю­чы пры­кла­ды, пры­ве­дзе­ныя М. Мушынскiм35 i М. Лужанiнам36. Раз­драй у кра­iн­ е, пра­пу­шча­ны праз ду­шу паэ­та, пе­ра­жы­ва­ец­ца iм як у яго тво­рах аб'­ём­ных жан­раў (апо­вес­цi, паэ­мы), так i ў вер­шах. Тым больш што ка­рот­кая паэ­тыч­ная фор­ма да­зва­ля­ла апе­ра­тыў­на рэ­ага­ваць на з'я­вы 35 Гл., на­прык­лад: Му­шынскі М. Ад за­ду­мы да здзяйс­нен­ня. Твор­чая гісто­рыя «Но­вай зямлі» і «Сы­мо­на-му­зыкі». Мінск: На­ву­ка і тэхніка, 1965. С. 23.

36 Гл., на­прык­лад: Лу­жанін М. Ко­лас рас­каз­вае пра ся­бе: Апо­весць-эсэ. Мінск : Маст. літ., 1982. С. 123-124.

230 рэ­ча­iс­нас­цi. Ся­род та­кiх вер­шаў ня­ма­ла тых, якiя пра­гу­ча­лi рэ­за­нан­сам, ста­лi пра­грам­ны­мi для твор­ча­га шля­ху Яку­ба Ко­ла­са i ўсёй бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры i на­ват кла­сiч­ны­мi, хрэс­та­ма­тый­ны­мi. Яшчэ да пе­ра­ез­ду на ра­дзi­му, ад­ра­зу па пад­пi­сан­нi Рыж­ска­га мiр­на­ га да­га­во­ра, — 23 са­ка­вi­ка 1921 г. Якуб Ко­лас пi­ша глы­бо­ка але­га­рыч­ны верш «Ду­бы», дзе ко­рат­ка ў тра­ды­цый­ным для ся­бе iн­ша­ска­заль­ным клю­ чы апiс­вае, што ста­ла­ся з ду­ба­мi — сiм­ва­лам бе­ла­рус­ка­га краю: На­ля­це­лi ж бу­ры злыя, Толь­кi ўжо не з не­ба: Дзеi, за­се­вы лi­хiя Ўзга­да­ва­ла гле­ба, Гле­ба цём­ная, сля­пая, Гле­ба злос­цi, гне­ву... <...> Эх, ду­бы, ду­бы! вя­ка­мi Вы збi­ра­лi сi­лы, Не зва­ло­даў вi­хар з ва­мi, Вас зда­ле­лi пi­лы. Ашаль­мо­ва­ны вам чо­лы, Ссе­ча­ны ка­ро­ны, I, па­сеў­шы на верх го­лы, Там кры­чаць ва­ро­ны. [Т. 2, с.89] Воб­раз аку­па­ваў­шых ду­бы ва­рон рэ­мi­нiс­цы­руе ра­ней­шых Ку­па­ла­вых гру­га­ноў, што пры­ля­це­лi з ус­хо­ду i за­ха­ду «на ся­ло, на чу­жую шко­ду»37. Ад­ нак та­кая цьмя­ная воб­раз­насць ро­бiць скла­да­най рас­шыф­роў­ку тво­ра (у iм тым не менш са­цы­я­ла­гi­за­тар­ская цэн­зу­ра ўба­чы­ла пэў­ную не­пры­маль­ насць, та­му пас­ля «Вод­гул­ля» пры жыц­цi аў­та­ра твор быў апуб­лi­ка­ва­ны толь­кi адзiн раз i то з ку­пю­ра­мi най­больш вост­рых мо­ман­таў [Т. 2, с.375]). У гэ­тым тэ­ма­тыч­ным рэ­чы­шчы Якуб Ко­лас не­ўза­ба­ве (20.08.1921) ства­ рае больш яс­ны верш, твор з гра­ма­дзян­скiм па­фа­сам — «Род­ныя ма­люн­ кi», у якiм ма­тыў шка­да­ван­ня, эм­па­тыi, якi пе­ра­ва­жае ў вер­шы «Ду­бы», на­бы­вае но­ты абу­рэн­ня. Акра­мя та­го, аў­тар вы­яў­ляе тых, су­праць ка­го тое абу­рэн­не скi­ра­ва­на. Пра­цы­ту­ем най­больш яск­ра­выя мо­ман­ты вер­ша: Ды ляг­лi над кра­ем Хма­ры-на­валь­нi­цы, Ру­бя­жоў ня­ма iм, Iм ня­ма гра­нi­цы!

37 Ку­па­ла Я. Поў­ны збор тво­раў. У 9 т. Т 3. Вер­шы, пе­ра­кла­ды 1911 — 1914 / АН Бе­ла­русі, Iн-т літ. імя Я. Ку­па­лы. Мн.: Маст. літ., 1997. С. 220.

крытыка публіцыстыка эсэ 231 <...> Ты iдзеш, ба­жа­еш, По­вен ты над­зеi, Ды не пра­чу­ва­еш, Дзе твае зла­дзеi. На­плы­вуць ту­ма­ны Гор­кае ня­до­лi, I ку­юць кай­да­ны Цяж­кае ня­во­лi. <...> Ка­ва­лi дру­гiя, А лан­цуг той са­мы — Пес­нi ўсе ста­рыя Не­ад­жы­тай га­мы. [Т. 2, с.95-96]38 «Гэ­тыя апош­нiя Ко­ла­са­вы рад­кi пра «ка­ва­лёў дру­гiх» баль­ша­вiц­кая кры­ты­ка сва­iм ча­сам асаб­лi­ва вы­ты­ка­ла як ад­но з най­больш ан­ты­са­вец­ кiх вы­каз­вань­няў у цэ­лай бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры. Ады­лi, Ко­лас не аб­ме­ жыў­ся ад­но на гэт­кiм мэ­лян­ха­лiч­ным агуль­ным кан­ста­та­вань­нi сум­на­га фак­тыч­на­га ста­ну рэ­чаў на сва­ёй баць­каў­шчы­не па тым «уста­наў­лень­нi пра­ле­тар­скай дык­та­ту­ры» (цы­та­та з ра­бо­ты Л. Бэн­дэ — А. Т.) над ёй. Ад гэ­тай мэ­лян­хо­лii паэ­та­вай не за­ста­ец­ца й зна­ку, ка­лi паэ­та яшчэ ўнiк­лi­вей угля­да­ец­ца, учу­ва­ец­ца ды ўдум­ва­ец­ца ў той стан род­на­га краю, што вы­ тва­рыў­ся там у вы­нi­ку не­за­доў­га пе­рад яго­ным зва­ро­там ту­ды пра­ве­дзе­ на­га ты­мi-ж «ка­ва­ля­мi дру­гi­мi» Рыс­ка­га па­дзе­лу Бе­ла­ру­сi мiж Поль­шчай i Са­ве­та­мi, якi адо­рваў не­пра­ход­най мя­жой двух сьве­таў са­мыя род­ныя Ко­ла­са­вы мясь­цi­ны, так мi­лыя сэр­цу яго­на­му кут­кi ма­лен­ства i юнац­тва, баць­каў­шчы­ны ў ву­зей­шым сэнь­се, дзе жы­лi яшчэ блi­жэй­шыя ро­дзi­чы, у тым лi­ку i са­ма ма­цi паэ­та­ва, ды даў­ныя сяб­ры, па­плеч­нi­кi й на­стаў­нi­кi-пра­ ва­ды­ры ў бе­ла­ру­шчы­не, зь якi­мi з усi­мi ця­пер нель­га бы­ло нат па­ба­чыц­ца.

I тут паэ­та вы­бу­хае вя­лi­кiм гнеў­ным абу­рэнь­нем ... вер­шу «Бе­ла­рус­ка­му лю­ду» (1921 — А. Т.). ...Iз­ноў, як ра­ней у «Сы­мо­ну-му­зы­ку», пры­гад­вае ён свай­му на­ро­ду пра яго­ных гiс­та­рыч­ных пры­гня­таль­нi­каў, аба­зна­ча­ных ту­та­ка, iз­ноў-ткi, у тых-жа на­цы­я­на­лiс­тыч­ных тэр­мi­нах, каб за гэ­тым, за­ клей­на­ваў­шы но­ва­ўчы­не­ны iмi акт гвал­ту па­дзе­лам, узь­няць клi­чам i ўвесь на­род на iх»39.

38 У апош­няй стра­фе пас­ля дру­го­га рад­ка намі да­стаў­ле­ны не­аб­ход­ны пра­цяжнік. Гл.: Ко­лас Я. Вод­гуль­ле. Менск: Бе­ла­рус­кае ко­о­пэ­ра­цый­на-вы­да­вец­кае та­ва­рыст­ва «Ад­ра­джэнь­не», 1922. С. 101.

39 Ада­мовіч, А. Да гісто­рыі бе­ла­рус­кае літа­ра­ту­ры. Мінск : Вы­да­вец ІП Зьміцер Ко­лас, 2005. С. 595.

232 Сён­ня не­ка­то­рыя рад­кi вер­ша ўжо шы­ро­ка вя­до­мы на­ват ма­са­ва­му чы­та­чу. У сва­iм тво­ры па­эт мi­нi­мi­за­ваў воб­раз­насць, але экс­прэ­сiў­насць толь­кi па­вя­лi­чыў: за кошт клiч­ных i ры­та­рыч­ных зва­ро­таў, ад­па­вед­на­га сiн­так­сi­су, эма­цый­на афар­ба­ва­най лек­сi­кi, — срод­каў, якiя i ра­ней вы­ка­ рыс­тоў­ва­лi­ся Яку­бам Ко­ла­сам, а ў гэ­тым тво­ры на­бы­лi най­боль­шую кан­ цэнт­ра­цыю. Хi­ба за­бу­дзем мы тыя ме­жы, Што пра­ва­дзi­лi без нас? Ра­ны глы­бо­кi, ох, яшчэ све­жы! Помс­ты агонь не па­гас. Нас па­дзя­лi­лi — хто? Чу­жа­нi­цы, Цём­ных да­рог мах­ля­ры. К чор­ту iх ме­жы! К д'яб­лу гра­нi­цы!.. На­шы тут го­нi, ба­ры! <...> Род­ны вы сэр­цу на­ша­му, гма­хi Ле­су, лу­гоў i па­лёў! До­сыць ўшчу­ва­лi нас па­ны-ля­хi, Ве­да­ем цiск мас­ка­лёў... [Т. 2, с.104-105] Фак­тыч­на ў гэ­тым тво­ры Якуб Ко­лас як гра­ма­дзя­нiн вы­яў­ляе ся­бе на­поў­ нi­цу, не ха­ва­ю­чы­ся за да­лi­кат­на лi­рыч­ны­мi iн­та­на­цы­я­мi але­го­рый. Пры­чым тут па­эт не аб­мя­жоў­ва­ец­ца, як гэ­та ра­бiў упе­рад, кан­ста­та­цы­яй i ўзды­хан­ ня­мi-на­ра­кан­ня­мi на до­лю бе­ла­рус­ка­га на­ро­да, а ад­кры­та за­клi­кае: Люд! Пра­ка­най­ся: толь­кi мы са­мi — До­лi сва­ёй ка­ва­лi! Го­дзi жа, до­сыць па­ну­каць на­мi, Гнаць з на­шай род­най зям­лi! [Т. 2, с.104] Гуч­ным за­клi­кам рас­па­чы­на­ец­ца лi­рыч­ная кам­па­зi­цыя вер­ша, iм жа i за­ кан­чва­ец­ца, што свед­чыць пра iдэй­ную кан­цэп­ту­аль­насць Ко­ла­са­ва­га за­ клi­ка, пер­ша­чар­го­вае ак­цэн­та­ван­не ме­на­вi­та на iм, а не на пе­ра­жы­ван­нях за га­рот­нае жыц­цё бе­ла­ру­саў: Люд! Вы­зва­ляй­ся, рвi свае пу­ты, Но­выя пес­нi спя­вай! [Т. 2, с.104] Па­эт пас­ля сам пры­знаў, што «ад­на ж стра­фа, ня­гле­дзя­чы на тое, што васт­рыё яе на­кi­роў­ва­ла­ся аў­та­рам у бок бе­ла­поль­скiх бан­ды­таў, гу­чыць вы­раз­на контр­рэ­ва­лю­цый­на» (да­лей цы­ту­юц­ца рад­кi «Нас па­дзя­лi­лi...»)­ [Т. 17, с.159]. З ча­го вы­нi­кае, што i «спа­вя­да­ю­чы­ся» пе­рад ДПУ, Якуб Ко­ лас не ха­ваў сваю ан­ты­са­вец­касць пры на­пi­сан­нi гэ­та­га вер­ша, а так­са­ма iн­шых, пе­ра­лi­ча­ных у за­яве тво­раў. Не ха­ваў, як ду­ма­ец­ца, з пры­чы­ны ад­сут­нас­цi маг­чы­мас­цi iн­шых iн­тэр­прэ­та­цый — та­кiх, якiя б да­зво­лi­лi тую

крытыка публіцыстыка эсэ 233 контр­рэ­ва­лю­цый­насць ба­чыць вы­нi­кам сэн­са­вай по­лi­ва­лент­нас­цi паэ­тыч­ ных рад­коў, што ў цэ­лым ха­рак­тэр­на для паэ­зii. Са­вец­кая ўла­да доў­га яшчэ бу­дзе пры­гад­ваць гэ­тыя рад­кi. «В 1922 го­ду в сборнике стихотворений, изданных белорусским нацфашистким товариществом «Ад­ра­джэн­не», поместил стихотворение «Бел­орус­ско­му на­ро­ду» в виде воззвания пог­ром­но­го ха­рак­те­ра. В этом стихотворении говорит о страданиях Белоруссии под московским гне­том, а в кон­це пря­мо призывает к свержению Сов. власти», — га­во­рыц­ца ў не­ка­лi зу­сiм сак­рэт­ным да­ку­ме­це — свое­асаб­лi­вай да­вед­цы на бе­ла­рус­кiх пiсь­мен­нi­каў ней­ка­га ма­лод­ша­га лей­тэ­нан­та дзярж­бяс­пе­кi За­вад­ска­га (жнi­вень 1937 г.), што не так даў­но знай­шоў вя­до­мы бе­ла­рус­кi гiс­то­рык I. Iофе40. Неш­та да­да­ваць да на­ступ­най ана­лi­ты­кi гэ­та­га ас­пек­ту вер­ша Ант. Ада­мо­ вi­ча, ба­дай, ня­ма не­аб­ход­нас­цi: «Гэ­так паэ­та не пры­знае й клi­ча свой на­род не пры­зна­ваць су­вэ­рэ­нi­тэ­ту над Бе­ла­ру­сяй спраў­цаў Рыс­ка­га па­дзе­лу яе, г. зн. баль­ша­вi­коў i Па­ля­коў, ня ро­бя­чы, як i ра­ней, нi­я­ка­га вы­розь­нень­ня мiж гэ­ты­мi аку­пан­та­мi, што для яго ад­ноль­ка­ва «чу­жа­нi­цы, цём­ных да­рог мах­ля­ ры». Ма­ла та­го, ён клi­ча на­род у ва­бедзь­вюх част­ках па­дзе­ле­на­га краю да ад­кры­та­га паў­стань­ня су­праць аку­пан­таў за вы­зва­лень­не баць­каў­шчы­ны, за­дзi­но­чань­не яе ды ўста­наў­лень­не поў­нае не­за­леж­нась­цi, «са­ма­стой­на­га гас­па­да­рань­ня» на ро­ду на сва­ёй зям­лi. «До­ля не прый­дзе са­ма... Люд, пра­ ка­най­ся: толь­кi мы са­мi до­лi свае ка­ва­лi», — вы­ясь­няе паэ­та ўжо не ад­ным толь­кi «доб­рым дзе­цям» на­ро­ду, а цэ­ла­му «лю­ду», — «люд, вы­зва­ляй­ся, рвi свае пу­ты!» — яшчэ раз пад­чырк­вае ён асноў­ны рэ­ва­лю­цый­ны ма­мэнт свай­го за­клi­ку на кан­чат­ку. Больш зыр­ка­га й ад­кры­та­га на­цы­я­наль­на-рэ­ва­ лю­цый­на­га й на­цы­я­на­лiс­тыч­на-не­за­леж­нiц­ка­га, а тым-жа ча­сам i ан­ты­са­ вец­ка­га ды ан­ты­баль­ша­вiц­ка­га вы­сту­пу го­дзе шу­каць ува ўсёй на­шай лi­та­ ра­ту­ры на ўсiм па­пя­рэд­нiм ад­рэз­ку ей­на­га разь­вiць­ця»41.

I. Баг­да­но­вiч верш «Бе­ла­рус­ка­му лю­ду» лi­чыць «ко­ла­саў­скiм та­га­час­ ным паэ­тыч­ным ма­нi­фес­там, дзе ён даў сваё ра­зу­мен­не Бе­ла­рус­ка­га Шля­ ху. По­бач з ма­ты­вам вы­зва­лен­ня ад са­цы­яль­на­га ўцiс­ку гу­чыць там ма­тыў геа­па­лi­тыч­най не­за­леж­нас­цi Бе­ла­ру­сi як ад За­ха­ду, так i ад Ус­хо­ду»42. «Вя­до­ма, вяр­нуў­шы­ся на ра­дзi­му, Якуб Ко­лас вi­таў «пра­сто­ры воль­ныя зям­лi» («У па­лях Бе­ла­ру­сi»), звяр­таў­ся да «чу­лых сэр­цаў» i «душ жы­вых» з за­клi­кам ска­заць на­ро­ду «гор­кую праў­ду», «ча­го ён га­руе», цер­пiць па­ку­ 40 Іофе І. «Ста­рый и хитрый враг со­вет­ской власти», аль­бо Як па­ля­валі на Яку­ба Ко­ла­са // Род­нае сло­ва, 2007, №12. С. 74.

41 Ада­мовіч, А. Да гісто­рыі бе­ла­рус­кае літа­ра­ту­ры. Мінск : Вы­да­вец ІП Зьміцер Ко­лас, 2005. С. 596.

42 Баг­да­новіч і. Э. Па­эзія 20-х га­доў // Гісто­рыя бе­ла­рус­кай літа­ра­ту­ры ХХ ста­год­дзя: у 4 т. Т. 2 / НАН Бе­ла­русі, Аддз-не гу­манітар. на­вук. і мас­тац­тваў, ін-т літ. імя Я. Ку­па­лы ; на­вук. рэд. У.В. Гнілад­мё­даў, В.А. Ка­ва­лен­ка. Мінск: Бел. на­ву­ка, 1999. С. 17.

234 ту («По­клiч»). Але ад­на­час­на пяс­няр лi­чыў сва­iм гра­ма­дзян­скiм аба­вяз­кам га­ва­рыць i пра су­ро­вую рэ­аль­насць. Вось гэ­тую вы­раз­насць гра­ма­дзян­скай па­зi­цыi Ко­ла­са мы па­вiн­ны пры­маць пад ува­гу, каб ста­лi больш зра­зу­ме­лы­мi вы­то­кi той ак­тыў­нас­цi i кры­нi­цы на­ тхнен­ня, з якi­мi пiсь­мен­нiк ажыц­цяў­ляў сме­лыя мас­тац­кiя за­ду­мы, маш­таб­ныя твор­чыя пла­ны. I ў пер­шую чар­гу гэ­та да­ты­чы­ла за­вяр­шэн­ня ма­ну­мен­таль­наэпiч­най «Но­вай зям­лi», на­пi­сан­ня «па­лес­кiх апо­вес­цей» i пе­ра­гля­ду пер­шай рэ­дак­цыi паэ­мы пра Сы­мо­на-му­зы­ку»43, — за­клю­чае М. Му­шын­скi. З улi­кам ства­рэн­ня ў гэ­ты ж час пер­шай (i леп­шай!) апо­вес­цi з бу­ду­чай тры­ло­гii «На ро­ста­нях» — «У па­лес­кай глу­шы» (1921 — 1922) мож­на са­бе ўя­вiць, якiм пра­дук­тыў­ным атры­маў­ся ад­рэ­зак ад­ра­зу па пры­ез­дзе Яку­ба Ко­ла­са на Бе­ла­русь! Ка­неш­не, та­му спры­я­ла афi­цый­нае пры­знан­не твор­ цы (пiк яко­га ад­быў­ся ў 1926 г. з на­дан­нем Яку­бу Ко­ла­су зван­ня на­род­ на­га паэ­та), па­ляп­шэн­не ма­тэ­ры­яль­ных умоў, пра­ца па ду­шы, род­нас­ны iн­тэ­ле­кту­аль­ны ася­ро­дак, а так­са­ма — на­па­чат­ку — ад­сут­насць та­таль­най цэн­зу­ры (дру­ка­ва­нае сло­ва ў Са­вец­кiм Са­ю­зе ста­но­вiц­ца пад­цэн­зур­ным пас­ля ле­та 1922 г. [Т. 9, с.412]). Ад­нак, як ака­за­ла­ся, Са­вец­кая Бе­ла­русь усё ж бы­ла да­лё­кай ад Ко­ла­са­вых iдэа­лаў! Па­гэ­та­му яшчэ доў­гi час за­хоў­ ва­лi­ся, не згладж­ва­лi­ся ня­даў­нiя пе­ра­жы­ван­нi з ча­су чу­жы­ны i ба­дзян­няў, на што на­сла­i­ла­ся го­рыч ад ак­ту­аль­на­га ста­но­вi­шча i кра­i­ны, i на­ро­да, i iн­тэ­лi­ген­цыi, i ся­бе са­мо­га. Ка­лей­да­скоп жыц­ця род­най кра­i­ны як на ўзроў­ нi са­цы­яль­ным, так i iн­ды­вi­ду­аль­ным вi­да­воч­на не ад­па­вя­даў ча­кан­ням i спа­дзя­ван­ням паэ­та, што, як у люс­тэр­ку, ад­бi­ла­ся на тво­рах.

***

У су­вя­зi з вы­шэй ска­за­ным вар­та мер­ка­ваць, што не менш як эпа­халь­ ныя паэ­мы «Но­вая зям­ля» i «Сы­мон-му­зы­ка» бы­лi ўзга­да­ва­ны на гле­бе рас­стан­ня аў­та­ра з род­ным ку­точ­кам. За­ра­дзi­лi­ся яны ў аст­ро­зе. Тур­ма абу­дзi­ла i за­па­чат­ка­ва­ла гэ­тыя дзве най­вы­бiт­ней­шыя паэ­мы. Ме­на­вi­та за кра­та­мi i ўзнiк­лi пра­нiз­лi­выя, пра­нiк­лi­выя, глы­бо­ка лi­рыч­ныя рад­кi, з якiх па­чы­на­ец­ца пер­шы з на­зва­ных тво­раў. Ме­лi пра­цяг паэ­мы на Кур­шчы­не. «Раз­лу­ка з кра­ем» — ва­ен­ныя ба­дзян­нi, жыц­цё «ся­род чу­жа­нiц» «ры­жа­ба­ ро­да­га краю» — раз­вi­лi, раз­гар­ну­лi на­пi­сан­не па­эм. Фак­тыч­на iх ства­рэн­ не ад­бы­ло­ся пад зна­кам на­сталь­гii i бы­ло за­вер­ша­на ўжо па вяр­тан­нi на Бе­ла­русь, ка­лi па­чуц­цё ада­ра­ва­нас­цi ад род­най зям­лi нi­бы­та ад­хлы­ну­ла. Але не зу­сiм. Доб­рая па­ло­ва пяр­лi­ны бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва сло­ва — «Но­ вай зям­лi» — паў­ста­ла ў Са­вец­кай Бе­ла­ру­сi, ка­лi гэ­так блiз­кi род­ны кут —­ 43 Му­шынскі М. Свай­му ча­су і веч­насці // Ко­лас Я. Збор тво­раў. У 20 т. Т. 1. Вер­шы (1908 — 1910) / рэд. то­ма М. І. Му­шынскі ; пад­рыхт. тэкс­таў і ка­мент. К.А. Ка­зы­ра, Т. Р. Стро­е­вай ; прадм. М. і. Му­шын­ска­га ; Нац. акад. на­вук Бе­ла­русі, ін-т літ. імя Я. Ку­па­лы. Мінск : Бе­ла­рус. на­ву­ка, 2007. С. 38.

крытыка публіцыстыка эсэ 235 Мi­ка­ла­еў­шчы­на — пра­цяг­ваў за­ста­вац­ца не­да­ся­галь­ным, што вяр­ну­ла, пра­явi­ла ра­ней­шыя пе­ра­жы­ван­нi. Ка­лi ўспом­нiць ры­та­рыч­нае пы­тан­не Г. Ахма­та­вай пра смец­це, з яко­га рас­туць вер­шы, то для Яку­ба Ко­ла­са та­кiм смец­цем ста­ла ту­рэм­нае зня­во­лен­не, рых­тык ва­ла­цуж­ны воб­раз жыц­ця на чу­жы­не, на­сталь­гiя па род­ным над­ня­мон­скiм ку­точ­ку i па той Бе­ла­ру­сi, якую ўба­чы­лi ў блi­жэй­шай перс­пек­ты­ве ад­ра­джэн­цы. Па­чуц­цi лi­ры­ка ў «раз­лу­цы з кра­ем» аб­васт­ра­лi­ся, вы­раз­на ад­бiў­шы­ся на яго са­мых вы­дат­ных тво­рах, у тым лi­ку на вер­шах з ко­ла пуб­лi­цыс­тыч­най лi­ры­кi, най­гуч­ней­шым з якiх стаў за­клiк да «бе­ла­рус­ка­га лю­ду»: яго гу­чан­не, за­глу­ша­е­мае доў­гi час ма­гут­най са­вец­кай цэн­зу­рай, тым не менш, не сцi­хае i сён­ня, час­та здзiў­ля­ю­чы iн­шым ра­зам на­ват аба­зна­на­га чы­та­ча яшчэ ад­ной блiс­ку­чай гран­ню Ко­ла­са­вай твор­чай ве­лi­чы — гра­ма­дзян­скай. Ту­рэм­нае зня­во­лен­не i жыц­цё на чу­жы­не ста­лi за­вяр­шаль­ным i га­лоў­ ным чын­нi­кам твор­чай эва­лю­цыi Яку­ба Ко­ла­са, скла­да­ным, шмат­слой­ным. Без яго iн­шыя кры­нi­цы ста­наў­лен­ня Яку­ба Ко­ла­са як бе­ла­рус­ка­га кла­сi­ка маг­лi па­кi­нуць яго ад­ной з кра­сак, ве­ра­год­на, да­во­лi яр­кай, на­ша­нiў­ска­га су­квец­ця, але не лi­та­ра­тур­ным ка­ло­сам. Ту­рэм­нае зня­во­лен­не на­стаў­нi­ ка i бун­таў­шчы­ка (1908 — 1911 гг.), шмат­га­до­вая (1915 — 1921 гг.) ада­ рва­насць ад Бе­ла­ру­сi ў су­куп­нас­цi (раз­лу­ка з во­ляй i род­най зям­лёй) аб­ васт­ры­лi лю­боў да ра­дзi­мы, ка­та­лi­за­ва­лi на­тхнен­не i вы­яў­лен­не твор­ча­га па­тэн­цы­я­лу, акрэс­лi­лi на­ват най­больш плён­ны пе­ры­яд у твор­час­цi Яку­ба Ко­ла­са, у вы­нi­ку ча­го на­ра­дзi­лi­ся та­кiя гра­нiч­на вы­со­ка­мас­тац­кiя паэ­мы, як «Но­вая зям­ля» i «Сы­мон-му­зы­ка». Моц­на паў­плы­ва­ла на твор­часць Пес­ня­ра так­са­ма дра­ма­тыч­нае ста­но­вi­шча Баць­каў­шчы­ны, якую рва­лi на част­кi роз­ныя па­лi­тыч­ныя сi­лы i ў вы­нi­ку па­дзя­лi­лi, пры­чым та­кiм чы­нам, што «род­ны кут» паэ­та (ра­зам з ма­цi) за­ста­ваў­ся два з па­ло­вай дзя­сят­кi га­доў (1915 — 1939 гг.) для яго не­да­ступ­ны, дый на той част­цы кра­i­ны, на якую вяр­нуў­ся пiсь­мен­нiк пас­ля ва­ен­на­га лi­ха­лец­ця, — у Са­вец­кай Бе­ла­ ру­сi вы­гля­да­ла ўсё не так, як гэ­та ўяў­ля­ла­ся, жа­да­ла­ся ге­нiю.

Лю­боў Ула­ды­коў­ская куль­ту­ро­лаг, пуб­лi­цыст. Ге­не­раль­ны ды­рэк­тар Цэнт­ра мiж­куль­тур­на­га дыя­ло­га, на­мес­нiк ды­рэк­та­ра ­ мiж­на­род­на­га фон­ду «За­ла­тая спад­чы­на Вi­цеб­ска», ­ за­гад­чык сек­та­ра Iн­сты­ту­та са­цы­я­ло­гii НАН РБ. ­ Пра­ца­ва­ла ў Мi­нiс­тэр­стве аду­ка­цы­i i на­ву­кi РБ, ­ уз­на­чаль­ва­ла На­цы­я­наль­ны на­ву­ко­ва-асвет­нiц­кi цэнтр iмя Ф. Ска­ры­ны. На­ра­дзi­ла­ся ў 1967 го­дзе на Случ­чы­не. Жы­ве ў Мiн­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 237

Бе­ла­русь iс­нуе там, ­ дзе жы­ве бе­ла­рус­кая мо­ва «Сваю пры­вя­за­насць да кра­i­ны, у якой на­ра­дзi­ла­ся i жы­ву, ад­да­ насць на­цы­я­наль­най куль­ту­ры ад­чу­ла ме­на­вi­та ў Аме­ры­цы, а не ў якой-не­будзь iн­шай кра­i­не. Там спаз­на­ла, на­коль­кi тры­ма­юць ча­ла­ве­ ка род­ныя ка­ра­нi». Зна­чыць, каб дай­сцi да гэ­тай iс­цi­ны, бе­ла­ру­су трэ­ ба ехаць у ЗША? Ма­гу пра­па­на­ваць iн­шы ва­ры­янт: пра­чы­таць но­вую кнi­гу Лю­бо­вi Ула­ды­коў­скай «Ад­крыц­цё ма­ёй Аме­ры­кi, або На­вош­та бе­ла­ру­сам ЗША», у якой аў­та­рка рас­каз­ва­ю­чы пра не­вя­до­мую для мно­гiх Аме­ры­ку, са­ма ад­кры­ва­ец­ца чы­та­чу... Тым, хто хоць раз быў у ЗША, заўж­ды зной­дуц­ца агуль­ныя тэ­мы для раз­мо­вы. Так, са спа­ да­ры­няй Лю­боўю мы гу­та­ры­лi больш за дзве га­дзi­ны. I аб чым, як вы ду­ма­е­це? Пра мiж­куль­тур­ны дыя­лог...i зя­лё­ную су­кен­ку, лю­бi­мы ко­лер спа­да­ры­нi Лю­бо­вi, якую яна аба­вяз­ко­ва на­бу­дзе пад­час чар­го­ вай па­езд­кi ў ЗША.

— Цал­кам шчас­лi­вым мож­на быць толь­кi на зям­лi, якая да­ла нам жыц­цё. Спа­да­ры­ня Лю­боў, Вы бы­лi ў ЗША не адзiн раз. Чым Вас ура­ зi­ла, здзi­вi­ла гэ­тая кра­i­на?

— Да па­езд­кi ў Аме­ры­ку бы­ла ўва мно­гiх кра­i­нах Еў­ро­пы, шмат чы­та­ла пра Злу­ча­ныя Шта­ты Аме­ры­кi. Да та­го ж, маю там ка­лег, парт­нё­раў. Та­ му ЗША для мя­не не ўяў­ля­юц­ца як не­вя­до­мая кра­i­на. Што бы­ло пры­ем­на ўсве­дам­ляць, дык гэ­та тое, што роў­насць, сва­бо­да, ча­ла­ве­чая год­насць —­ па­ну­юць у ЗША паў­сюль. Там iс­нуе пры­ват­ная дыс­тан­цыя, пра­ва ча­ла­ве­ ка на сва­бо­ду вы­яў­лен­ня, сва­бо­ду рэа­лi­за­цыi. А зна­ка­мi­тыя вет­лi­васць, аме­ры­кан­ская ўсмеш­лi­васць — яны вы­яў­ля­юць iмк­нен­не да па­ва­гi кож­на­га ча­ла­ве­ка. Раз ёсць асо­ба, якую ства­рыў Бог, зна­чыць, яна мае пра­ва вы­ явiц­ца, i гэ­та на­ту­раль­на. Чар­на­ску­рыя, iн­дзей­цы, ла­цi­на­сы — усе ма­юць пра­ва на роў­насць. I гэ­тым пра­вам ка­рыс­та­юц­ца. Ка­неш­не, не ўсiм па­да­ ба­ец­ца, што ў не­ка­то­рых ра­ён­ ах Шта­таў вель­мi шчыль­нае на­сель­нiц­тва чар­на­ску­рых. Да гэ­та­га фак­ту ста­вяц­ца па-роз­на­му, ча­сам ад­моў­на. Асаб­ лi­ва та­кая рэ­ак­цыя на­зi­ра­ец­ца ў лю­дзей, якiя пры­яз­джа­юць па­зна­ё­мiц­ца з кра­i­най. З iн­ша­га бо­ку, у аме­ры­кан­цаў на­зi­ра­ец­ца моц­ны комп­лекс вi­ны, якi пры­во­дзiць ча­сам да пры­ве­лi­я­ва­на­га ста­но­вi­шча ня­бе­лых лю­дзей. Ме­ ла маг­чы­масць су­стрэц­ца з прад­стаў­нi­ка­мi роз­ных эт­нiч­ных плы­няў. Бы­ ло пры­ем­на пе­ра­ка­нац­ца ў тым, што яны iс­ну­юць ва ўза­е­ма­да­паў­нен­нi. Роў­насць у раз­на­род­нас­цi — ме­на­вi­та тое, пра што я пi­шу, — гэ­та ад­на з фор­маў пра­явы сва­бо­ды, што вель­мi па­да­ба­ец­ца.

238 — Ва­шыя па­езд­кi бы­лi мэ­та­вы­мi?

— Так. Яны бы­лi звя­за­ная з вы­ву­чэн­нем куль­тур­най спад­чы­ны. ЗША сур'­ёз­на ста­вяц­ца да яе за­ха­ван­ня i раз­вiц­ця. Iс­нуе не­ад­па­вед­насць па­мiж стэ­ры­я­ты­па­мi, якiя, на­прык­лад, па­ну­юць у су­час­най Бе­ла­ру­сi, i аме­ры­кан­ скi­мi рэа­лi­я­мi. Лi­чыц­ца, што аме­ры­кан­цам, у куль­тур­ным пла­не, ня­ма ча­го за­хоў­ваць. Яны не мо­гуць так сур'­ёз­на, як еў­ра­пей­цы, раз­гля­даць пы­тан­нi куль­тур­най спад­чы­ны. Але гэ­та не так. Аме­ры­кан­цы вель­мi ашчад­на ста­ вяц­ца да ўся­го, што вы­яў­ляе твор­чы па­тэн­цы­ял, твор­чы па­ды­ход, та­му што кож­ная твор­чая пра­ява — нось­бiт пэў­най куль­тур­най тра­ды­цыi. Там над­вы­чай раз­вi­тая сiс­тэ­ма ме­цэ­нац­тва (пад­ра­бяз­на пра гэ­та мож­на пра­ чы­таць у кнi­зе Лю­бо­вi Ула­ды­коў­скай «Як за­ха­ваць куль­тур­ную са­ма­быт­ насць?», што вый­шла ў 2010 г. — за­ўва­га аў­та­ра).

— Бе­ла­рус­кая мо­ладзь ак­тыў­на з'яз­джае з кра­i­ны, час­та — ме­на­ вi­та ў ЗША. Што Вы ду­ма­е­це пра гэ­тыя пра­цэ­сы?

— Праб­ле­ма вы­ез­ду бе­ла­рус­кай мо­ла­дзi за мя­жу шы­ро­ка аб­мяр­коў­ва­ ец­ца ў прэ­се. Асаб­лi­ва ак­ту­аль­най яна ста­но­вiц­ца ле­там, ка­лi сту­дэн­ты на ва­ка­цы­ях i ста­ра­юц­ца ванд­ра­ваць i па Еў­ро­пе, i па Аме­ры­цы. Я лi­чу, што сту­дэн­там, ма­ла­дым спе­цы­я­лiс­там, ды i лю­дзям ста­ла­га ве­ку вель­мi важ­на вы­яз­джаць за мя­жу для та­го, каб пры­во­зiць ад­туль до­свед, каб у Бе­ла­русь быў све­жы пры­ток iн­фар­ма­цыi, каб ад­бы­ваў­ся мiж­куль­тур­ны дыя­лог у са­ мым шы­ро­кiм яго сэн­се. Па­вiн­на пра­хо­дзiць за­сва­ен­не су­свет­ных на­пра­цо­ вак у роз­ных га­лi­нах: гэ­та мо­жа быць бiз­нэс, куль­ту­ра, на­ву­ка... Без гэ­та­га ня­ма раз­вiц­ця. Ад­на рэч — за­свой­ваць iн­фар­ма­цыю праз роз­ныя ме­дый­ныя Пад­час прэ­зен­та­цыi кнi­гi «За­ха­ван­не на­цы­я­наль­най са­ма­быт­нас­цi ў кан­тэкс­це раз­вiц­ця мiж­куль­тур­на­га дыя­ло­га», ар­га­нi­за­ва­най Цэнт­рам мiж­куль­тур­на­га дыя­ло­га i Ам­ба­са­дай Укра­i­ны ў Рэс­пуб­лi­цы Бе­ла­русь 19 сту­дзе­ня 2011

крытыка публіцыстыка эсэ 239 срод­кi, iн­тэр­нэт, i зу­сiм iн­шая — ад­чуць пра­цэ­сы па­бу­до­вы жыц­ця ў за­меж­ ных кра­i­нах, уба­чыць iх на свае во­чы. Вель­мi не­бяс­печ­на са­ма­за­мы­кан­не, тым больш у на­шу гла­баль­ную эру.Трэ­ба ўлiч­ваць, што з кож­ным го­дам у Бе­ла­ру­сi зву­жа­ец­ца маг­чы­масць на­ладж­ван­ня мiж­на­род­ных, мiж­куль­тур­ных кан­так­таў, гра­мад­ства за­кры­ва­ец­ца. Пе­ра­тва­раць Бе­ла­русь у пра­вiн­цый­нае ба­ло­та вель­мi не­бяс­печ­на. Для Бе­ла­ру­сi i для бе­ла­ру­саў, ка­лi ка­заць шчы­ ра, гэ­та вя­лi­кая тра­ге­дыя. Бо цал­кам рэа­лi­за­вац­ца як асо­ба i ад­чу­ваць ся­бе шчас­лi­вым мож­на толь­кi на Баць­каў­шчы­не, ся­род свай­го на­ро­да, дзе кож­ны з нас — яго час­цiн­ка. На зям­лi, якая нас на­ра­дзi­ла i ў якую мы па­кла­лi прод­ каў. На зям­лi, у якую ўпi­ра­ем­ся, узi­ра­ю­чы­ся ў не­ба. А па­куль што з'яз­джа­юць ад га­ле­чы, бяс­праўя, пе­сi­мiз­му. Па пры­чы­не та­го, што не ба­чаць тут перс­пек­тыў. З-за та­го, што ў Бе­ла­ру­сi над­звы­чай цяж­ка, а ча­сам i не­маг­чы­ма па­бу­да­ваць сум­лен­нае за­мож­нае жыц­цё, рэа­ лi­за­вац­ца пра­фе­сiй­на, мо­ладзь шу­кае ўлад­ка­ван­ня за мя­жой — гэ­та пра­ва кож­на­га ча­ла­ве­ка, i мы не мо­жам асу­джаць яго.

— Па­да­ец­ца, мно­гiя з'яз­джа­юць з Бе­ла­ру­сi, каб ад­чуць ся­бе асо­бай...

— Ду­маю, што так. У ЗША, на­прык­лад, мя­не вель­мi пры­ваб­лi­вае тое, што як­раз ёсць маг­чы­масць рэа­лi­за­ваць ся­бе як асо­бу. I не толь­кi та­му, што гэ­та на­цыя эмiг­ран­таў. Кож­ны ча­ла­век, як толь­кi на­ра­джа­ец­ца, ужо ад­чу­вае ся­бе гра­ма­дзя­нi­нам Злу­ча­ных Шта­таў Аме­ры­кi. У Аме­ры­цы i Еў­ро­пе ёсць ве­лi­ зар­ны iм­пульс гра­мад­скай са­лi­дар­нас­цi, аб'­яд­нан­ня пэў­ных iдэй, у тым лi­ку агуль­на­на­цы­я­наль­ных. Але на пер­шым мес­цы ста­iць ча­ла­век, асо­ба — гэ­та са­мае важ­нае. Каб гэ­та на­леж­на аца­нiць, па­вiн­на быць унут­ра­ная ча­ла­ве­чая iн­тэн­цыя, унут­ра­нае iмк­нен­не да сва­бо­ды, што ўжо ёсць пры­кме­тай са­ма­ стой­най, са­ма­да­стат­ко­вай асо­бы. У мя­не шмат зна­ё­мых, якiя бы­лi ў ЗША i не ад­чу­ва­лi ся­бе там цал­кам доб­ра i ўтуль­на. Як пра­вi­ла, гэ­та лю­дзi са­вец­ ка­га ты­пу, рус­ка­моў­ныя, з ад­па­вед­ным мен­та­лi­тэ­там. Ча­ла­ве­ку ж, якi жы­ве ў сiс­тэ­ме ка­ар­ды­нат бе­ла­рус­кай куль­ту­ры, доб­ра i валь­гот­на па­чу­ва­ец­ца i ў Еў­ро­пе, i ў ЗША. Гiс­та­рыч­на тра­ды­цыя тая ж — вяр­шын­ства пра­ва, вяр­ шын­ства асо­бы ча­ла­ве­ка, каш­тоў­насць яго твор­час­цi, па­ва­га да та­лен­ту i яго пад­трым­ка. Ня­даў­на пра­чы­та­ла ў бе­ла­рус­ка­моў­най га­зе­це пра тое, што мо­ладзь з'яз­джае з Бе­ла­ру­сi па той пры­чы­не, што бе­ла­рус­кая куль­ту­ра не ўпiс­ва­ец­ца ў су­час­насць i не мае перс­пек­ты­вы. Гэ­та та­кое глуп­ства i шкод­ нiц­тва! Усё як­раз на­ад­ва­рот: у якой сту­пе­нi ня­ма бе­ла­рус­ка­га на­цы­я­наль­накуль­тур­на­га кан­тэкс­ту, у та­кой сту­пе­нi тут ня­ўтуль­на i хо­чац­ца з'е­хаць. Як­раз ан­ты­бе­ла­рус­касць не ўпiс­ва­ец­ца ў су­час­насць. На­коль­кi су­час­ная Бе­ла­русь не бе­ла­рус­кая, на­столь­кi яна не еў­ра­пей­ская, i, як вы­нiк — на­столь­кi яна не­ перс­пек­тыў­ная. I ўво­гу­ле — гэ­та пры­кме­та i пры­чы­на дэ­гра­да­цыi, пры­чым не толь­кi куль­тур­най, эка­на­мiч­най, са­цы­яль­най, а дэ­гра­да­цыi ма­раль­най. На­род — гэ­та цэ­лас­ны ар­га­нiзм. Не жы­вем у на­цы­я­наль­ным куль­тур­ным кан­тэкс­це — зна­чыць, губ­ля­ем жыц­цё­выя шан­сы, ча­ла­ве­чую год­насць, са­

240 цы­яль­ную ма­раль, перс­пек­ты­вы, пра­фе­сi­я­на­лiзм, уво­гу­ле ста­но­вiм­ся аў­ тсай­дэ­ра­мi. I так ужо ёсць, ба­чым шмат­лi­кiя пра­явы гэ­та­га.

— На­пэў­на, не кож­ны, хто абi­рае лёс на чу­жы­не, змо­жа там рэа­ лi­за­вац­ца?

— Час­цей за ўсё, вы­яз­джа­ю­чы на Ус­ход цi За­хад, бе­ла­ру­сы ўлад­коў­ва­юц­ ца ў якас­цi па­раб­каў, най­мi­таў, аб­слу­гi. Яно i зра­зу­ме­ла: гас­па­да­ром мож­на быць толь­кi на сва­ёй Баць­каў­шчы­не. Чу­жы­на ёсць чу­жы­на. У цэ­лым бе­ла­ру­ сы знач­на горш за су­се­дзяў ва­ло­да­юць за­меж­ны­мi мо­ва­мi: у нас яны ма­ла за­па­тра­ба­ва­ныя. Ка­лi ж ча­ла­век, якi трап­ляе за мя­жу, упiс­ва­ец­ца ў кан­тэкст цы­вi­лi­за­ва­на­га жыц­ця i вы­ра­шае за­стац­ца ў за­меж­най кра­i­не, то я ма­гу толь­ кi па­жа­даць шчас­ця i плё­ну гэ­та­му ча­ла­ве­ку. Але важ­на, каб мо­ладзь ме­ла маг­чы­масць i ха­це­ла вяр­тац­ца i рэа­лi­зоў­ваць свае iдэi i iдэа­лы на Ра­дзi­ме, каб пры­во­зi­ла сю­ды свой та­лент, свае ве­ды, сваю энер­гiю, каб тут бу­да­ва­ла сваё жыц­цё. На жаль, маг­чы­масць вяр­нуц­ца на Ра­дзi­му i рэа­лi­за­вац­ца за­ле­ жыць не ад кож­на­га кан­крэт­на, хто вы­яз­джае... З ад­на­го бо­ку, ка­лi па­чы­на­ец­ца ад­ток ма­ла­дых, аду­ка­ва­ных, ак­тыў­ных лю­дзей — на­но­сiц­ца шко­да гра­мад­ству, бо яно губ­ляе леп­шых. З iн­ша­га бо­ку, гэ­та аб'­ек­тыў­ны пра­цэс, якi не­маг­чы­ма спы­нiць, бо мiг­ра­цыя ад­бы­ва­ ец­ца па ўсiм све­це, звы­чай­на па ру­ху сон­ца — з ус­хо­ду на за­хад. Прос­та мы не пры­вык­лi да та­ко­га.

— Але ж цi мож­на на­поў­нi­цу ад­чу­ваць ся­бе бе­ла­ру­сам за мя­жой? Тут пы­тан­не ў тым, каб уво­гу­ле бе­ла­ру­сам быць. Яно не менш важ­нае i для тых, хто жы­ве ў Бе­ла­ру­сi. У iн­шых еў­ра­пей­скiх кра­i­нах пра­цэ­сы раз­ вiц­ця, ума­ца­ван­ня на­цы­я­наль­най iдэн­тыч­нас­цi пра­хо­дзяць на­ту­раль­на. У нас жа сi­ту­а­цыя та­кая, што бе­ла­ру­сы, асаб­лi­ва якiя нi­ко­лi не вы­яз­джа­лi за ме­жы кра­i­ны (бо за­меж­жа пры­му­шае за­ду­мац­ца, а ад­куль жа ты i хто), не­заў­сё­ды ад­чу­ва­юць ся­бе бе­ла­ру­са­мi (у сэн­се пры­на­леж­нас­цi да пэў­най куль­тур­най тра­ды­цыi), не ма­юць на­леж­най iдэн­тыч­нас­цi, не раз­маў­ля­юць на бе­ла­рус­кай мо­ве, зда­ра­ец­ца, на­ват не ра­зу­ме­юць яе (або ро­бяць та­кi вы­гляд), дэ­ман­стру­ю­чы не­ра­зум­ныя, пры­мi­тыў­ныя, спа­жы­вец­кiя па­ды­хо­ ды да жыц­ця. Бе­ла­ру­сы ж, якiя жы­вуць за мя­жой, але раз­маў­ля­юць па-бе­ ла­рус­ку, ства­ра­юць раз­на­стай­ныя куль­тур­ныя i гра­мад­скiя су­пол­кi, ма­юць маг­чы­масць зра­бiць больш для Баць­каў­шчы­ны, чым не­ка­то­рыя жы­ха­ры Бе­ла­ру­сi. Та­му лi­чу, што пра­ца на ка­рысць на­цыi не зу­сiм за­ле­жыць ад мес­ца жы­хар­ства. Я не ве­даю, дзе iс­нуе Бе­ла­русь... Вi­даць там, дзе жы­ве бе­ла­рус­кая мо­ва. Дзе за Бе­ла­русь ад­чу­ва­ец­ца ад­каз­насць. Та­му, ка­лi ёсць гэ­тая на­цы­я­наль­ная ад­каз­насць, мож­на жыць дзе за­ўгод­на. А ка­лi ты мо­ жаш толь­кi спа­жы­ваць, браць, а не да­ваць, не ўзба­га­чаць сваю кра­i­ну, ка­лi ня­ма на­цы­я­наль­най год­нас­цi — то якая з ця­бе ка­рысць, дзе б ты нi жыў?! Мне час­та да­во­дзiц­ца су­стра­кац­ца з «бе­ла­рус­кi­мi» дэ­ле­га­цы­я­мi, якiя вы­яз­джа­юць i рэ­прэ­зен­ту­юць наш на­род за мя­жой. Со­рам, ды i толь­кi. Не

крытыка публіцыстыка эсэ 241

Ра­зам з ды­рэк­та­рам Мiж­на­род­на­га фон­ду «За­ла­тая спад­чы­на Вi­цеб­ска» Аляк­санд­рам Гi­лем i ге­не­раль­ным ды­рэк­та­рам «Аляк­санд­ра­ва Па­са­жа» Але­гам Дзе­нi­сю­ком.

ка­рыс­та­юц­ца на­цы­я­наль­най мо­вай, нi­чо­га цi амаль нi­чо­га не ве­да­юць пра бе­ла­рус­кую гiс­то­рыю i куль­ту­ру. Пры гэ­тым хо­чуць i ча­ка­юць, што iх (i нас) бу­дуць па­ва­жаць. Дык гэ­та ў прын­цы­пе не­маг­чы­ма — па­ва­жаць та­го, хто не па­ва­жае сам ся­бе. Са­мае пры­крае, што па та­кiх вось «прад­стаў­нi­ках», якiя час­та не ма­юць нi бе­ла­рус­кiх ка­ра­нёў, нi бе­ла­рус­кай свя­до­мас­цi, та­му вы­гля­да­юць бяз­род­ны­мi пiг­ме­я­мi, а то i ад­кры­та на­зы­ва­юць ся­бе «рус­кi­ мi», ад­па­вед­на ся­бе па­вод­зя­чы, мяр­ку­юць пра ўвесь наш на­род. Якi, ска­ жы­це, дыя­лог з бам­жа­мi, якое парт­нёр­ства?

— На Ва­шу дум­ку, Бе­ла­русь ста­но­вiц­ца кра­i­най без ду­шы? А што гэ­та та­кое — без ду­шы? Ду­ша, без­умоў­на, жы­вая. I яна за­гар­ тоў­ва­ец­ца ў вы­пра­ба­ван­нях i па­ку­тах. Бе­ла­русь — гэ­та не зу­сiм тое, што мы ба­чым у сён­няш­няй Бе­ла­ру­сi. Бе­ла­русь — гэ­та Бо­жая за­дум­ка, та­му што на­род ство­ра­ны Бо­гам, лё­сам, гiс­то­ры­яй. I кож­ны на­род мае пэў­ную мi­сiю, а так­са­ма спе­цы­фi­ку i са­ма­быт­насць, якiя вы­яў­ля­юц­ца най­перш у куль­ту­ры як сiс­тэ­ме каш­тоў­нас­цей, а так­са­ма ў мо­ве.Та­му на­род­ная, а паз­ней i на­цы­я­наль­ная куль­ту­ра, ця­жэй пад­да­ец­ца ўплы­вам i мае менш агуль­ных стан­дар­таў, у па­раў­на­ннi, на­прык­лад, з па­лi­ты­кай цi эка­но­мi­кай. Мя­не вель­мi тур­буе, што пе­ра­ры­ва­ец­ца бе­ла­рус­кая куль­тур­ная тра­ды­цыя,

242 у тым лi­ку i праз сла­бую пе­ра­ем­насць па­ка­лен­няў. Бе­ла­рус­кiя шко­лы ў роз­ ных га­лi­нах ве­даў не раз­вi­ва­юц­ца, або раз­вi­ва­юц­ца зу­сiм сла­ба. Свя­той па­мя­цi Ула­дзi­мiр Ко­нан па­мёр год та­му, за­ста­лi­ся на­пра­цоў­кi, кнi­гi, але хто з яго вуч­няў ак­тыў­на пра­цяг­вае яго ма­не­ру пiсь­ма i ду­ман­ня, яго тра­ды­ цыi? Хто ву­чыц­ца i бу­дзе пе­ра­ем­нi­кам та­кiх во­ла­таў як Мi­ко­ла Кру­коў­скi, Ана­толь Грыц­ке­вiч, Адам Маль­дзiс? Гэ­та лю­дзi, якiя пра­ца­ва­лi i пра­цу­юць не дзе­ля гро­шай цi кар'­ер­ ы, а дзе­ля Яе Вя­лi­кас­цi Бе­ла­ру­сi, i ста­лi­ся ма­гут­ ны­мi асо­ба­мi, са­праўд­ны­мi ты­та­на­мi, не вы­яз­джа­ю­чы на ста­лае жы­хар­ ства за мя­жу. Не ска­жу нi­чо­га но­ва­га, але аз­буч­ную iс­цi­ну: ду­ша бе­ла­рус­кая — у мо­ве.

I па­куль ёсць хоць ад­на бе­ла­рус­кая сям'я, ду­ша жы­вая. Вя­лi­кае зна­чэн­не ў за­ха­ван­нi бе­ла­рус­кай ду­шы мае ад­каз­насць не толь­кi дзяр­жа­вы, але гра­мад­ска­га сек­та­ра i кож­на­га ча­ла­ве­ка ў пры­ват­ нас­цi. Не трэ­ба ўсё спiс­ваць на дзяр­жа­ву, бо ёсць так­са­ма пер­са­наль­ная ад­каз­насць — i не толь­кi пе­рад сва­ёй сям'­ёю, сва­i­мi ка­ле­га­мi, сва­iм на­ро­ дам. Ёсць ад­каз­насць пе­рад Веч­нас­цю, пе­рад Бо­гам. Ве­даю лю­дзей, якiя прэ­тэн­ду­юць на тое, каб быць пуб­лiч­ны­мi асо­ба­мi i на­ват прад­стаў­нi­ка­мi элi­ты, але яны ця­пер рэд­ка ка­рыс­та­юц­ца бе­ла­рус­кай мо­вай. Ча­му так ад­бы­ва­ец­ца? Хi­ба са сцэ­ны раз­маў­ляць на род­най мо­ве ця­жэй, чым у вуз­кiм ко­ле па­плеч­нi­каў?

— Мо­жа, iм не зруч­на раз­маў­ляць па-бе­ла­рус­ку ў да­дзе­ны мо­мант? А ды­хаць, ха­дзiць, жыць iм зруч­на? Гэ­та здра­да! Не прос­та ня­спе­ласць, хi­ба ад­каз­нас­цi, на­цы­я­наль­на­га, стра­тэ­гiч­на­га мыс­лен­ня, а са­мая са­праўд­ ная здра­да. I та­кiм прад­стаў­нi­кам так зва­на­га «гра­мад­ска­га сек­та­ра» трэ­ба ся­дзець до­ма, а не гань­бiць свой на­род. Ад та­кiх больш шко­ды, чым ка­ рыс­цi. Ус­па­мi­на­юц­ца сло­вы Аб­ра­ам ­ а Лiн­коль­на: «Прый­шоў час вы­ка­заць свае па­чуц­цi, i, ка­лi я па­ля­чу га­ла­вой унiз на зям­лю з-за гэ­тай пра­мо­вы, та­ды, пры­нам­сi, я бу­ду па­даць з тым, што спра­вяд­лi­вае i праў­дзi­вае». Бы­ ла б аме­ры­кан­ская на­цыя та­кой ма­гут­най, ка­лi б не гэ­та­кi ге­ра­iзм мно­гiх яе лю­дзей ва ўсе ча­сы? А дзе ваш ге­ра­iзм, па­но­ве? Дзе ва­ша муж­насць, пры­стой­насць, год­насць, го­нар?» Зруч­насць — гэ­та вель­мi ўмоў­на i ад­нос­на. Ня­зруч­нае ўсё, што ўзды­мае ча­ла­ве­ка над жы­вёль­ным ста­нам, што дае яму маг­чы­масць рас­цi, раз­вi­ вац­ца, бу­да­ваць, ства­раць. Ня­зруч­на па­ды­мац­ца ўга­ру. За­тое як лёг­ка ад­ туль ка­цiц­ца! Ня­зруч­на мець сум­лен­не, бо яно да не­ча­га вы­ма­гае. Ад­ным сло­вам, i каб быць ча­ла­ве­кам, i каб быць на­цы­яй, пер­ша­па­чат­ко­ва па­трэб­ на мець во­лю. Аса­бiс­та мне вель­мi зруч­на ка­рыс­тац­ца бе­ла­рус­кай мо­вай. I я ад­чу­ваю ся­бе спа­кой­най. Я ду­маю па-бе­ла­рус­ку, та­му i лёг­ка раз­маў­ляю на род­най мо­ве, якая ёсць ас­но­вай на­цы­я­наль­най сва­бо­ды. Я сваю пер­са­наль­ную ад­каз­насць ня­су. I мая сям'я так­са­ма.

крытыка публіцыстыка эсэ 243 Звы­чай­на жан­чы­ну па­раў­ноў­ва­юць з квет­кай. Вяр­гi­ня. Дак­лад­на, гэ­та спа­да­ры­ня Лю­боў. Толь­кi ўспом­нi­ла сваю су­раз­моў­цу, як у са­дзе, пры царк­ве, уба­чы­ла вы­со­кiя, з буй­ны­мi ку­ча­ра­вы­мi га­лоў­ка­мi, вяр­ гi­нi. Яны шчод­ра ад­да­ва­лi пра­сто­ры свой во­дар, пры­ваб­лi­ва­лi чме­ лi­каў. Ня­кiд­кая квет­ка, якая за­ча­роў­вае. Рас­ка­за­ла пра гэ­та спа­да­ры­нi Лю­бо­вi — яна ла­год­на за­ўсмi­ха­ла­ся. Жан­чы­на з моц­ным ха­рак­та­рам. Жан­чы­на, цвёр­дас­цi якой па­бой­ма­юц­ца не­ка­то­рыя муж­чы­ны...

— Спа­да­ры­ня Лю­боў, Вы ак­тыў­на зай­ма­ец ­ е­ся гра­мад­скi­мi спра­ ва­мi, бя­рэ­це на ся­бе ад­каз­насць у вы­ра­шэн­нi важ­ных пы­тан­няў, але, ней­перш, Вы — жан­чы­на, якая мае аба­вяз­кi i пе­рад сям'­ёй...

— Без­умоў­на, пры­ро­да так за­кла­ла, што муж­чы­на i жан­чы­на ма­юць свае асаб­лi­вас­цi све­та­ўспры­ман­ня. Ра­зам яны ства­ра­юць ад­но цэ­лае, гар­мо­ нiю, паў­на­ту. Ка­лi га­вор­ка iдзе пра асо­бу, то там по­ла­вая роз­нi­ца не­прын­ цы­по­вая. Перш за ўсё я ад­чу­ваю ся­бе асо­бай — гэ­та iн­шы ўзро­вень све­ та­ад­чу­ван­ня. У кож­на­га ча­ла­ве­ка ёсць муж­чын­скi i жа­но­чы па­чат­кi, толь­кi яны вы­яў­ля­юц­ца ў роз­ных пра­пор­цы­ях. Як жан­чы­на-асо­ба я ба­чу сваю пе­ра­ва­гу ў тым, што на­кi­ра­ва­на на су­ пра­цоў­нiц­тва, ка­манд­ны спо­саб пра­цы. У мя­не не да­мi­нуе ген кан­ку­рэнт­ нас­цi, спа­бор­нiц­тва, пер­шын­ства, пад­аў­лен­ня, што ха­рак­тэр­на для мно­гiх муж­чын, якiя лю­бяць це­шыць сваё «я». Жа­но­чы па­ча­так не схiль­ны да да­мi­на­ван­ня, да сi­ла­во­га, гвал­тоў­на­га вы­ра­шэн­ня пы­тан­няў, а, хут­чэй, да не­ва­яў­нi­ча­га, мiр­на­га спо­са­бу вы­ра­шэн­ня праб­лем. I гэ­та як­раз су­час­ны па­ды­ход. Ка­лi ка­заць зу­сiм шчы­ра, то мне па­да­ба­ец­ца, ка­лi кi­ру­юць муж­чы­ны. Ка­лi яны да­стат­ко­ва кам­пе­тэнт­ныя i ду­ма­юць у пер­шую чар­гу пра спра­ву, а не пра сваю ўла­ду цi па­са­ду, без якiх, му­сiць, не ба­чаць сва­ёй каш­тоў­нас­цi. Ка­лi яны па­вод­зяць ся­бе муж­на, год­на, па-ры­цар­ску, прын­цы­по­ва, ад­каз­на.

— У гра­мад­стве мно­гiя муж­чын­скiя функ­цыi бя­руць на ся­бе жан­ чы­ны.

— Ад­бы­ва­ец­ца гэ­та з-за та­го, што мно­гiя на­шыя муж­чы­ны ней­кiя не­да­ муж­чын­скiя. Яны ўсё больш страч­ва­юць унут­ра­ны стры­жань, якi вы­яў­ля­ ец­ца ў ду­хоў­нас­цi, моц­най во­лi, ад­да­на­сцi пе­ра­ка­нан­ням i iдэа­лам, вы­са­ ка­род­нас­цi, ча­ла­ве­чай мi­ла­сэр­нас­цi i звы­чай­най да­бры­нi. Мне вель­мi не па­да­ба­ец­ца абы­яка­васць, бяс­кон­цае пры­ста­са­валь­нiц­ тва, бес­прын­цы­по­васць, бес­хры­бет­насць. Трэ­ба быць больш упэў­не­ны­мi ў са­бе, на­стой­лi­вы­мi, мець па­чуц­цё эле­мен­тар­най ча­ла­ве­чай год­нас­цi. Не сак­рэт, што бе­ла­рус­кi на­род — не толь­кi ся­лян­скi, але i шля­хец­кi. Трэ­ба ад­ра­джаць i пра­па­ган­да­ваць шля­хец­кiя тра­ды­цыi. I шля­хет­насць як ры­су ха­рак­та­ру. Гля­дзiш, та­ды i бе­ла­рус­кай са­лi­дар­нас­цi, без якой нi­чо­га вар­та­ га нель­га па­бу­да­ваць, бу­дзе больш.

ZІGZAG

244 — У жан­чы­ны жыц­ця­дай­ная сi­ла?

— Так. У яе моц­ны iн­стынкт са­ма­за­ха­ван­ня. Ме­на­вi­та та­му жан­чы­на больш схiль­ная да су­пра­цоў­нiц­тва, ула­годж­ван­ня кан­флiкт­ных ба­коў. Яна ад­каз­вае за вы­ха­ван­не дзя­цей i за­ха­ван­не ро­ду. Я так­са­ма ма­цi, маю двух дзя­цей: сы­на i дач­ку. Яны вы­ха­ва­ны на хрыс­цi­ян­скiх, бе­ла­рус­кiх каш­тоў­ нас­цях. Але ж iм не так прос­та ся­род па­год­каў знай­сцi лю­дзей, з якi­мi бы­ло б пры­ем­на i ка­рыс­на мець ста­сун­кi. Гэ­та праб­ле­ма. Та­му ад­ной з пры­чын, па якой я зай­ма­ю­ся гра­мад­скай дзей­нас­цю — жа­дан­не, каб мае дзе­цi жы­лi ў нар­маль­ным гра­мад­стве.

— У су­час­най бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры, як i ў са­праўд­ным жыц­цi, ад­бы­вец­ца пад­ме­на ха­рак­та­раў: муж­чы­ны на­бы­ва­юць жа­но­чыя ры­ У Кракаве. 2012.

крытыка публіцыстыка эсэ 245 сы ха­рак­та­ру, а жан­чы­ны — муж­чын­скiя... А лi­та­ра­ту­ра, як вя­до­ма, люс­тэр­ка гра­мад­ства.

— Гэ­та ты­чыц­ца не толь­кi бе­ла­рус­ка­га гра­мад­ства, але i еў­ра­пей­ска­ га, дзе на­вi­да­во­ку кры­зiс хрыс­цi­ян­скiх каш­тоў­нас­цей, якi на­бы­вае роз­ныя фор­мы, аж да са­мых агiд­ных i не­пры­маль­ных, як ле­га­лi­за­цыя ад­на­по­лых шлю­баў, на­прык­лад. На маю дум­ку, гэ­та за­ган­ны шлях, у гэ­тым пы­тан­нi па­ вi­нен быць ра­зум­ны кан­сер­ва­тызм. Пад­ме­на ха­рак­та­раў i ро­ляў у гра­мад­ стве — гэ­та не ёсць доб­ра. (Лю­боў Ула­ды­коў­ская шмат пi­са­ла пра гэ­та ў кнi­зе «Ду­хоў­ныя iдэа­лы ў су­час­най куль­ту­ры Бе­ла­ру­сi i каш­тоў­нас­цi гла­ба­лiз­му» (Мiнск: БДУ, 2009) — за­ўва­га аў­та­ра).

— Ва­шы твор­чыя пла­ны.

— Пра­цяг­ваць ра­бiць тое, чым я зай­ма­ю­ся ўсё жыц­цё: да­сле­да­ваць бе­ла­рус­кую куль­ту­ру ў са­мым шы­ро­кiм яе сэн­се, рас­паў­сюдж­ваць пра яе ве­ды, у тым лi­ку i за мя­жой, на­ладж­ваць мiж­куль­тур­ны дыя­лог. Дзе­ля гэ­ та­га i быў ство­ра­ны наш Цэнтр мiж­куль­тур­на­га дыя­ло­га, а ця­пер яшчэ — i ўста­но­ва «Мiж­куль­тур­ны дыя­лог». Нам па­трэб­ны ва­лан­цё­ры. За­пра­шаю да су­пра­цоў­нiц­тва. Ма­ры­на Яў­сей­чык.

.

Тац­ця­на Ма­цю­хi­на кры­тык, па­эт­ка. Ас­пi­рант­ка Iн­сты­ту­та мо­вы i лi­та­ра­ту­ры iмя Яку­ба Ко­ла­са i Ян­кi Ку­па­лы На­цы­я­наль­най ака­дэ­мii на­вук Бе­ла­ру­сi. Вер­шы дру­ка­ва­лi­ся ў «ЛI­Ме»,­ «Ма­ла­до­сцi», «Ве­рас­нi», «Скрып­то­рыi-4» ; на­ву­ко­выя ар­ты­ку­лы — у «Род­ным сло­ве», «По­лы­мi», «На­род­най асве­це». На­ра­дзi­ла­ся ў 1984 го­дзе ў Ба­ры­са­ве. Жы­ве ­ ў Мiн­ску.

крытыка публіцыстыка эсэ 247

На шля­ху жыц­цё­вых па­да­рож­жаў Фi­лон, Н. М. Кроп­лi свят­ла / На­дзея Фi­лон; пад рэд. Р. Ю. Ма­ла­хоў­ ска­га. — Мiнск, 2012. — 64 с. — (Ма­ла­дая паэ­зiя Бе­ла­ру­сi). Ся­род да­свед­ча­ных лi­та­ра­ту­раз­наў­цаў iс­нуе мер­ка­ван­не: кнi­га лю­бо­га пiсь­мен­нi­ка здоль­ная рас­крыць аў­тар­скiя та­ям­нi­цы не толь­кi ў мас­тац­каэс­тэ­тыч­ным, але i ў пад­свя­до­мым рэ­лi­гiй­на-куль­ту­ра­ла­гiч­ным пла­не. Тым больш што су­час­ная паэ­зiя змя­шчае ў са­бе раз­на­пла­на­выя па­няц­цi (ген­ дэр, на­цы­я­наль­нае, iн­тэр­на­цы­я­наль­нае, агуль­на­ча­ла­ве­чае i iнш.) i ка­тэ­го­ рыi (час, пра­сто­ра), а вер­шы ня­рэд­ка вы­строй­ва­юц­ца ў сю­жэ­та­па­бу­до­ве ў адзiн рад па прын­цы­пу «спi­ра­лi», вы­най­дзе­на­га У. Эка. Вось i пра­чы­тан­не паэ­тыч­на­га збор­нi­ка «Кроп­лi свят­ла» Над­зеi Фi­лон дае маг­чы­масць ад­чуць ду­хоў­ныя ары­ен­цi­ры гра­мад­ства з вы­шы­нi тэ­а­ло­гii, ве­ра­выз­нан­ня ў па­сту­ по­вым, не­та­роп­кiм рас­крыц­цi фа­бу­лы вер­шаў, а так­са­ма пры вы­зна­чэн­нi свое­асаб­лi­вас­цей воб­ра­заў i ма­ты­ваў аў­та­ра: Ка­лi ўзы­хо­дзiць сон­ца над зям­лёй // I ба­чу ў не­бе свет­лае пра­мен­не, // Iмк­ну­ся да Ця­бе я, Бо­жа мой, // Дзень но­вы су­стра­каю на ка­ле­нях [с. 43]. Асноў­ны ма­тыў у лi­ры­цы Над­зеi Фi­лон — шля­хi спа­сцi­жэн­ня Бос­ка­га за­па­ве­ту, ду­хоў­ных за­ко­наў на Зям­лi (вер­шы «Ка­лi, Хрыс­тос, су­стрэ­ла­ся з Та­бою...», «Ка­лi ўзы­хо­дзiць сон­ца над зям­лёй...»). Паэ­зiя гэ­та­га аў­та­ра рас­кры­вае ха­рак­тэр­ныя для эк­зiс­тэн­цы­я­лiс­таў праб­ле­мы — вы­зва­лен­не ад смер­цi i звя­за­ных з ёю ўмоў­нас­цей (вер­шы «Хвi­лi­ны дня не за­тры­маю...», «Не па­мi­ра­юць лю­дзi — пе­ра­хо­дзяць...»), аб­сурд ча­ла­ве­ча­га iс­на­ван­ня без мэ­ты жыц­ця (верш «Бе­лы снег у па­вет­ры — сму­гою...»), iс­цi­на i вы­ бар (верш «Кож­ны дзень — ма­лень­кае жыц­цё...»), вы­зва­лен­не ад па­ку­таў (верш «Бе­лая сня­жын­ка на да­ло­нi...»). Ад­нак, эк­зiс­тэн­цый­ныя ма­ты­вы ў лi­ры­цы Н. Фi­лон гу­чаць як за­клiк ра­да­вац­ца жыц­цю, ша­на­ваць кож­ны мо­ мант шчас­лi­ва пра­жы­та­га дня: З Та­бой [Хрыс­тос. — Т. М.] заў­сё­ды ў сэр­цы ра­дасць маю, // Хоць на шля­ху ёсць цяж­кас­цей ня­ма­ла, // Але мя­не Ты за ру­ку тры­ма­еш, // Каб я не спа­тык­ну­ла­ся, не ўпа­ла [с. 53]. Ка­лi чы­та­еш паэ­зiю Над­зеi Фi­лон, уз­нi­ка­юць веч­ныя пы­тан­нi: цi сва­ бод­ны ча­ла­век ад за­ко­наў i нор­маў, пры­ня­тых гра­мад­ствам? Што ру­хае асо­бай у хвi­лi­ны вы­ба­ру?Ад­ка­заць на iх мож­на, звяр­нуў­шы­ся да змес­ту кнi­гi аў­та­ра. У паэ­тыч­ным збор­нi­ку «Кроп­лi свят­ла» Н. Фi­лон тэ­ма­тыч­на за­кра­нае фi­ла­соф­скую праб­ле­ма­ты­ку (вер­шы «Гле­бы ва­га i глы­бы...», «На аб­ся­гах веч­нас­цi», «Так яр­ка i пя­шчот­на сон­ца све­цiць...») i ак­ту­а­лi­зуе пы­тан­не смя­рот­нас­цi i веч­на­га жыц­ця (верш «Не па­мi­ра­юць лю­дзi — пе­ ра­хо­дзяць...»). Тут су­стра­ка­юц­ца i пей­заж­ныя вер­шы («Во­сень су­стра­кае па­за­ло­тай...», «Зi­мо­вы лес. Пры­ро­ды та­ям­нi­ца...», «Я пра­шу аб­ды­мi мя­не,

248 во­сень...») i вер­шы пры­ват­на­га, аса­бiс­та­га ха­рак­та­ру («Ля­жаць лi­леi сцiп­ ла на ру­ках...», «Iмк­лi­вы по­зiрк вы­пад­ко­ва кi­нуў...», «Я вель­мi ра­да на­шае су­стрэ­чы...»). Але ўсе яны — да ад­на­го — пра­нi­за­ныя свят­лом Бос­кiх ад­ крыц­цяў: У по­зiр­ку Тва­iм лас­ка­вым, Бо­жа, // Тва­iх за­не­па­ко­е­ных ва­чэй // Я пра­ба­чэн­не i лю­боў зна­хо­джу // У шум­ным днi i цi­шы­нi на­чэй [с. 49]. Збор­нiк вер­шаў «Кроп­лi свят­ла» Н. Фi­лон, ма­ла­дой бе­ла­рус­кай паэ­тэ­ сы, вы­зна­ча­ец­ца ма­лi­тоў­нас­цю, ве­рай у на­ка­на­ва­насць жыц­цё­ва­га шля­ху, асвет­ле­на­га Бос­кiм даб­ра­слаў­лен­нем (вер­шы «Пры­сут­насць», «Пра­сто­ра, iс­цi­на i ве­ра...», «Ка­лi ўзы­хо­дзiць сон­ца над зям­лёй...»). Са­праў­ды, паэ­тыч­ ны збор­нiк мае не толь­кi ад­мет­ную наз­ву, — ён нi­бы «са­тка­ны», спле­це­ны з раз­ма­i­тых ду­хоў­ных вер­шаў, пей­заж­ных за­ма­лё­вак, iн­тым­ных пры­знан­няў у ка­хан­нi. «Кроп­лi свят­ла» ў ра­зу­мен­нi Н. Фi­лон — гэ­та i пя­шчо­та («Кож­ны дзень — ма­лень­кае жыц­цё...»), i пад­трым­ка сяб­ра («Не бы­вае да­рэм­ных сяб­роў...»), i пра­ба­чэн­не («Сэр­ца ча­сам б'ец­ца, як крыш­таль...»), i шчы­рая сар­дэч­насць з ду­шэў­най чыс­цi­нёй («Бе­лая сня­жын­ка на да­ло­нi...», «Вод­гук раз­вi­тан­ня»), i, без­умоў­на, лю­боў i пры­сут­насць Бо­га ў кож­ным iм­гнен­нi i кож­най з'я­ве жыц­ця («Ты па ко­ле за­мкнё­ным iдзеш i iдзеш...», «Ка­лi, Хрыс­ тос, су­стрэ­ла­ся з Та­бою...», «Ка­лi ўзы­хо­дзiць сон­ца над зям­лёй...»). Усё­па­глы­на­ю­чае па­чуц­цё лю­бо­вi, якое па­нуе ў све­це ма­ла­дой па­эт­кi, пе­рад­аец­ца чы­та­чу праз кож­нае яе сло­ва, ска­за­нае ў ру­ху цi не­ру­хо­мас­цi, у цi­шы­нi цi шу­ме, у эмо­цыi цi ла­гiч­ным до­ва­дзе: Люб­лю пад ве­чар слу­хаць цi­шы­ню, // Ёй пры­ха­ва­на ве­лiч i ма­гут­насць... // Як сло­ва ёсць па­доб­нае агню, // Так у цi­шы спа­кою ёсць пры­сут­насць [с. 26]. Твор­чая ма­не­ра пiсь­ма Н. Фi­лон ураж­вае тым, што яна вя­дзе «жы­вы» дыя­лог — цi на­ват па­лi­лог — з рэ­аль­ным, а не ўяў­ным чы­та­чом. Кож­ны но­ вы верш аў­та­ра так цi iнакш звя­за­ны з па­пя­рэд­нiм вер­шам па сэн­се, та­му ў гра­да­цыi воб­ра­заў уз­мац­ня­юц­ца па­чуц­цi па­эт­кi, iм на­да­юц­ца но­выя ад­цен­ нi. Н. Фi­лон сцвяр­джае: Пра­сто­ра, iс­цi­на i ве­ра — // Тры склад­нi­кi ду­шы ма­ёй [с. 38]. Ме­на­вi­та «спа­лу­чэн­не не­спа­лу­чаль­на­га» на­дае вер­шам аў­та­ ра пры­кме­ту ўнi­каль­най iн­ды­вi­ду­аль­нас­цi, што мае пэў­нае да­чы­нен­не да з'яд­на­нас­цi эмо­цый i ла­гiч­ных гi­по­тэз у яе паэ­тыч­ным све­це («Пра­сто­ра, iс­цi­на i ве­ра...», «Тры­я­лет»). Н. Фi­лон ра­зу­мее пры­га­жосць у тых пра­явах быц­ця, на якiя звы­чай­ны ча­ла­век у паў­ся­дзён­най мi­тус­нi не звер­не ўва­гi: Праз паль­цы пра­пус­каю я пя­сок, // Пяс­ча­ны ко­лер мне ка­зы­ча ру­кi, // I чу­юц­ца, як быц­цам не­зна­рок, // Яго сы­пу­чыя, як шэпт праз­рыс­ты, гу­ кi...[с. 16]. Вi­да­воч­на, «сы­пу­чыя, як шэпт праз­рыс­ты, гу­кi», гу­чаць у ду­шы аў­та­ра ў хвi­лi­ны вы­ба­ру, ка­лi асо­бе не­аб­ход­ная цвёр­дая гле­ба пад на­га­мi, а ду­ша iмк­нец­ца ў не­ба... Тон­кае ад­чу­ван­не рэ­ча­iс­нас­цi зна­хо­дзiць сваё ўва­саб­лен­не ў воб­ра­зах, па­зна­ча­ных ды­на­мiч­най рэ­лi­гiй­най скi­ра­ва­нас­цю аў­тар­ска­га «Я» на су­свет i на ста­тыч­на-ме­та­фi­зiч­нае ўяў­лен­не аб прад­ме­тах, рэ­чах, з'я­вах фi­зiч­на­га

крытыка публіцыстыка эсэ 249 све­ту («лiх­тар» i «ад­бiт­кi снеж­ныя» — у вер­шы «Пад лiх­та­ром блi­шчаць ад­бiт­кi снеж­ныя...»; «Вiф­лi­ем ­ а аг­нi», «Вiф­лi­ем­ская зо­рач­ка» — у вер­шы «Аг­нi мi­нуў­шчы­ны»; «Гал­го­фа» — у вер­шы «Ты ве­даў, Бо­жа, сэр­ца май­го боль...»). Яшчэ ад­на важ­ная ўлас­цi­васць лi­ры­кi го­мель­скай па­эт­кi да­ты­чыц­ца знач­най скан­цэнт­ра­ва­нас­цi ў вер­шах дэ­та­лей (вер­шы «Па стом­ле­най ад со­ней­ка зям­лi...», «Маё жыц­цё — су­куп­насць кро­пель дроб­ных...»), эле­ мен­таў пей­за­жу цi парт­рэ­та (вер­шы «У роз­ду­ме глы­бо­кiм ты ста­iш...», «Шчас­лi­вая», — мне ка­жуць лю­дзi ўслед...», «Так яр­ка i пя­шчот­на сон­ца све­цiць...» ). З ад­на­го бо­ку, прад­мет­на-рэ­чыў­ны свет па­эт­кi фар­мi­руе ад­ мет­нае ўяў­лен­не пра роз­ныя ча­сi­ны го­да (зi­му — у вер­шы «Пад лiх­та­ром блi­шчаць ад­бiт­кi снеж­ныя...», во­сень — «Во­сень су­стра­кае па­за­ло­тай...», вяс­ну — «Па стом­ле­най ад со­ней­ка зям­лi...»), сты­хii (па­вет­ра — у вер­шы «Бе­лы снег у па­вет­ры — сму­гою...», зям­лi — «Па стом­ле­най ад со­ней­ ка зям­лi...», агню — у вер­шы «Аг­нi мi­нуў­шчы­ны», ва­ды — «Моц­ны ве­цер пры­нёс пра­ха­ло­ду...»), пра­сто­ра­ва-ча­са­выя ха­рак­та­рыс­ты­кi (сло­ва, пры­ па­доб­не­нае да агню, — у вер­шы «Звы­чай­ная зме­на»). А з дру­го­га бо­ку, у гэ­тым све­це кож­на­га з нас «ча­кае мi­ла­сэр­ны Бог» [с. 51]. У вер­шы-ме­ды­та­ цыi «Су­стрэ­ча з не­бам» аў­тар пры­пы­няе час, ка­лi звяр­та­ец­ца да Хрыс­та, i за­клi­кае су­зi­раць ха­раст­во не толь­кi ў прыз­ме ўба­ча­на­га, але i скры­та­га, сха­ва­на­га ад сот­няў ва­чэй: Гля­дзi час­цей на не­ба пры­га­жосць, // Гля­дзi ты ўвы­шы­ню ва­ча­мi сэр­ца. // На гэ­тым све­це без­лiч сце­жак ёсць, // Што да­па­мо­гуць нам з Хрыс­том су­стрэц­ца! [с. 51]. Дзя­ку­ю­чы рэ­тар­да­цыi, цi за­па­во­лен­ню дзе­ян­ня, у па­мя­цi ста­год­дзяў «за­на­тоў­ва­ец­ца» i мо­мант, i мес­ца, дзе ста­но­вiц­ца маг­чы­мым дзе­ян­не, i iс­ну­ю­чыя, рэ­аль­ныя су­раз­моў­ цы. Акра­мя трох на­зва­ных склад­нi­каў, не­аб­ход­ных для дыя­ло­га, у паэ­тыч­ ным све­це Н. Фi­лон з'яў­ля­ец­ца вi­да­воч­ца — асо­ба, якая гар­ма­нiч­на су­зi­рае i ўспры­мае свет, да­ючы пры гэ­тым чы­та­чу сва­бо­ду ў вы­яў­лен­нi па­чуц­цяў, i якая па­спя­хо­ва пе­ра­адоль­вае ад­чу­ван­не гла­баль­на­га ду­хоў­на­га кры­зi­су. Чы­тач, да яко­га звяр­та­ец­ца Н. Фi­лон, не раў­на­душ­ны (!) да лю­дзей i гар­ма­ нiч­ны па сва­ёй сут­нас­цi, але зна­хо­дзiц­ца ў веч­ным по­шу­ку ад­ка­заў на свае пы­тан­нi, як i аў­тар (вер­шы «Даб­ра­сла­вен­няў зы­чу Вам з ня­бёс...», «Ва­бiць не­ба нач­но­га пра­стор...»). У паэ­тыч­ным збор­нi­ку «Кроп­лi свят­ла» Н. Фi­лон дае фi­ла­соф­скую па сва­iм змес­це ха­рак­та­рыс­ты­ку сцеж­кам-пу­ця­вi­нам, па якiх хо­дзiць боль­ шасць лю­дзей: З Тва­ёй пад­трым­кай iс­ную на све­це, // Хоць ча­сам з бо­лем мне да­юц­ца кро­кi. // Я без Ця­бе, Хрыс­тос, блу­ка­ла б не­дзе // Па сцеж­ках грэш­ных, бруд­ных i шы­ро­кiх [с. 52]. Але яе лi­ры­ка вы­зна­ча­ец­ца яшчэ i ана­лi­тыч­ным па­чат­кам, ра­цы­я­наль­ным па­ды­хо­дам пры ацэн­цы ста­ноў­чых i ад­моў­ных якас­цей асо­бы (верш «Чы­гу­нач­наю стуж­кай шлях вi­ец­ца...»). Паэ­тэ­са ад­чу­вае ся­бе час­цiн­каю су­свет­на­га пра­цэ­су пры па­яд­на­нас­цi лю­

250 дзей у хрыс­цi­ян­скай ве­ры i ўзгад­вае дру­гое iмя Бо­га — Эма­ну­эль: Цi­ка­вае у iме­нi зна­чэн­не: // «Эма­ну­эль» — заў­сё­ды «з на­мi Бог». // Бо з мо­ман­ту Хрыс­то­ва На­ра­джэн­ня // На­дзея ёсць ся­род люд­скiх да­рог [с. 32]. Н. Фi­лон су­зi­рае свет з па­зi­цыi апа­вя­даль­нi­ка-на­зi­раль­нi­ка i дае па­ра­ду не­зна­ё­ма­му ёй у поў­най ме­ры ча­ла­ве­ку, як знай­сцi вый­сце, да­ро­гу да Бо­га (вер­шы «Ты па ко­ле за­мкнё­ным iдзеш i iдзеш...», «У роз­ду­ме глы­бо­кiм ты ста­iш...»). У яе ра­зу­мен­нi «зi­ма», «ня­бё­сы зi­мо­выя» (верш «Пад лiх­та­ром блi­шчаць ад­бiт­кi снеж­ныя...»), «бе­лыя лас­ка­выя сня­жын­кi» (верш «Зi­мо­вы лес. Пры­ро­ды та­ям­нi­ца...») сiм­ва­лi­зу­юць сак­раль­нае ачы­шчэн­не ду­шы ад бру­ду, крыў­даў, злых учын­каў. Зi­ме як ча­сi­не го­да на­да­ец­ца здоль­насць з рас­та­лым сне­гам змы­ваць з сэр­ца, ду­шы ўсе крыў­ды, за­гой­ваць ра­ны, су­цiш­ваць боль... Ка­лi чы­та­еш вер­шы Н. Фi­лон, з'яў­ля­ец­ца ад­чу­ван­не та­го, што пах, эфiр —­ ад­зна­ка аба­вяз­ко­вай пры­сут­нас­цi чы­та­ча ў пра­сто­ры аў­та­ра: Ля­жаць лi­леi сцiп­ла на ру­ках, // Як сiм­вал вер­нас­цi. // Са­лод­кi кры­ху, лёг­кi кве­так пах, // Як во­дар рэў­нас­цi [с. 41]. Уво­гу­ле рэў­насць не прос­та ад­моў­нае па­чуц­цё, але i жа­дан­не кант­ра­ля­ваць дру­го­га ча­ла­ве­ка, па­зба­вiў­шы яго сва­бо­ды вы­ба­ру. Та­му «вер­насць» i «рэў­насць» вы­сту­па­юць у лi­ры­цы Н. Фi­лон у якас­цi ан­ты­под­аў (верш «Ля­жаць лi­леi сцiп­ла на ру­ках...»). Н. Фi­лон про­цi­па­стаў­ляе ў сва­ёй лi­ры­цы i iн­шыя ўлас­цi­вас­цi, ма­раль­ныя якас­цi, ха­рак­тэр­ныя для пэў­най асо­бы: шчы­расць, на­дзея, чыс­цi­ня, уза­ ем­насць, ад­да­насць (вер­шы «Пад лiх­та­ром блi­шчаць ад­бiт­кi снеж­ныя...», «Сня­жын­кi, нi­бы зо­рач­кi крыш­таль­ныя...», «Су­стрэ­ча з не­бам» i iнш.) — з ад­на­го бо­ку, i крыў­да, асу­джэн­не, рэў­насць, не­зра­зу­ме­ласць, абы­яка­васць (вер­шы «Ля­жаць лi­леi сцiп­ла на ру­ках...», «Па­крыў­дзiў, асу­дзiў i пра­мi­ нуў...» i iнш.) — з дру­го­га, утва­ра­юць се­ман­тыч­ныя ра­ды ан­то­нi­маў у iх гра­да­цый­ным ха­рак­та­ры. Так, [шчы­расць-ад­да­насць], а так­са­ма [крыў­даабы­яка­васць] з'яў­ля­юц­ца сi­но­нi­ма­мi, але мiж са­бой вы­сту­па­юць як сэн­са­ выя «ан­та­га­нiс­ты» ў вер­шы «Ад­ры­ну­ты»: Дзi­ця за­сну­ла на ма­iх ру­ках... // Яно ля­жыць ма­лень­кае та­кое, // Але ужо ад­чуць па­спе­ла жах, // Ад­ры­ну­ тас­цi боль i сэр­ца злое [с. 11]. Да­ля­гляд, у бяз­меж­насць яко­га ўзi­ра­ец­ца па­эт­ка, ва­бiць сва­ёй не­вя­ до­мас­цю, не­ад­на­знач­нас­цю ва ўспры­ман­нi (верш «Хвi­лi­ны дня не за­тры­ маю...»), i яна, ра­зам з iмк­лi­вым ран­кам, ра­дас­на «вi­тае со­неч­най усмеш­ кай бяс­кон­цасць змен­лi­вых шля­хоў» [с. 24]. На­дзея Фi­лон звяр­та­ец­ца да ўспа­мi­наў пра дзя­цiн­ства i юнац­тва (верш «Ус­па­мi­ны дзя­цiн­ства, як со­неч­ ны дзень...»), каб су­ад­нес­цi свае дум­кi, на­ме­ры, ма­ры ў роз­ныя пе­ры­я­ды жыц­ця, у пра­цэ­се свай­го ста­лен­ня. Яе ра­ду­юць ста­ноў­чыя, па­зi­тыў­ныя зме­ны i ў жыц­цё­вым кру­га­зва­ро­це, i ў пры­ро­дзе, i ў сва­iм ду­хоў­ным све­це (вер­шы «Угля­да­ю­ся ў жыц­цё праз прыз­му веч­на­га...», «Пры­сут­насць»).

крытыка публіцыстыка эсэ 251 Н. Фi­лон ад­чу­вае пры­сут­насць Бо­га ў лю­бых пра­явах све­ту: Люб­лю я ўдзень за ру­хам на­зi­раць, // Пча­лой руп­лi­вай, пра­цай ча­ла­ве­ка. // Ад­ны пра­цу­юць, як на iх гля­дзяць, // Ад­да­ны спра­вам iн­шыя спрад­ве­ку [с. 26]. Аў­тар вер­шаў ве­рыць у веч­насць жыц­ця (верш «Не па­мi­ра­юць лю­дзi — пе­ ра­хо­дзяць...»). Яна звяз­вае ў ад­но i дум­ку, i сло­ва, i ўчын­кi лю­дзей. Зноў i зноў хо­чац­ца вяр­тац­ца ў гэ­ты ма­лень­кi Рай, ство­ра­ны ма­ла­дой па­эт­кай. Усе­да­ра­валь­ная ўсмеш­ка цi стры­ма­нае ў хвi­лi­не маў­чан­не, сло­ ва, вы­ка­за­нае з пя­шчо­тай, цi вы­пад­ко­ва су­стрэ­ты ча­ла­ве­кам доб­ра­зыч­ лi­вы по­зiрк — усе гэ­тыя «драб­нi­цы» на­да­юць ча­ла­ве­ку ду­хоў­ную моц, упэў­нi­ва­юць у тым, што iс­нуе Бос­кае даб­ра­слаў­лен­не. Але кож­ны ча­ла­век са­ма­стой­на ро­бiць вы­бар. I на якi бок схi­ляц­ца ша­лi — даб­ра цi зла, — за­ ле­жыць толь­кi ад са­мой асо­бы, якая жы­ве, рас­це i раз­вi­ва­ец­ца ў кож­ным iм­гнен­нi свай­го жыц­ця.

Вi­таўт Мар­ты­нен­ка публіцыст, паэт, перакладчык, музычны крытык. Працаваў у моладзевай прэсе 80—90-х гадоў, на «Радыё Свабода». Аўтар кніг «Праз рок-прызму» (сумесна ­ з А. Мяльгуем), «Свой сярод чужых», «222 альбомы беларускага року і ня толькі» (сумесна з А. Мяльгуем), «Rock on-line». Падрыхтаваў і выдаў поўны беларускі тэкст рамана Генрыха Сянкевіча «Quo Vadis». ­ Нарадзіўся ў 1959 годзе ў Мінску. Жыве ў Мінску.

крытыка публіцыстыка эсэ 253

Дыс­каг­ра­фiя Ка­ля­ды з Дан­чы­кам праз 15 га­доў Дан­чык «Ка­ляд­ныя пес­нi», Мн., 2012, «БМАgroup» па­вод­ле лi­цэн­зii «RL/ RFE», 1998. У раз­дзел лёг­кай му­зы­кi ўжо не­ад­на­ра­зо­ва пе­ра­вы­да­ва­най кнi­гi «222 аль­бо­мы бе­ла­рус­ка­га ро­ку» аж­но шэсць аль­бо­маў прад­ста­вiў зна­ка­мi­ты спя­вак з Аме­ры­кi, за­ла­ты бе­ла­рус­кi го­лас — Дан­чык, а на­шыя ме­ла­ма­ны так i не ве­раць та­му фак­ту. Бо на­ват не ў кож­на­га з су­свет­ных сла­ву­тас­цяў столь­кi на­бя­рэц­ца (на­прык­лад, ка­лi ад­кi­нуць роз­ныя скла­дан­кi й сам­вы­ да­ты, 3LP ка­ра­лёў аме­ры­кан­ска­га арт-ро­ку «Pavlov's dog», пя­ток кру­жэ­ лак ад фран­цуз­ска­га элект­рон­шчы­ка Jean Michel Jarre, 4 CD ле­ген­дар­на­га Мар­ка Бо­ла­на з яго­ным «T.Rex»). А па­куль Ха­ма-не­да­ве­рак су­мня­ва­ец­ца, са­праўд­ныя ка­лек­цы­я­не­ры шу­ка­юць абя­ца­ную «БМАgroup» се­рыю 6CDпе­ра­вы­дан­няў, ды аж­но з бо­ну­са­мi. Шу­ка­юць i зна­хо­дзяць, бо ўжо вый­ шлi ды па­спе­лi па­ра­да­ваць ты­ся­чы ка­лек­цы­я­не­раў бе­ла­рус­кай фа­наг­ра­фii пяць якас­ных вы­тво­раў аме­ры­кан­скiх сту­ды­яў (аль­бо­мы Дан­чы­ка «Бе­ла­ ру­сач­ка», 1978; «Я ад вас да­лё­ка», 1985; «Мы ад­ной та­бе на­ле­жым», 1989; «Ровесники», 1991; «Мы яшчэ су­стрэ­нем­ся», 1992). А пра шос­ты дыск на­ са­мрэч не ве­даў на­ват Дан­чык, бо за­пiс­ва­ла яго з па­да­чы Змiт­ра Мар­чу­ка (стар­шы­нi фан-клу­ба «Дан­чык-forever») ад­на мюн­хен­ская сту­дыя з мiнск­ ага кан­цэр­та ар­тыс­та ў вя­лi­кай за­ле Бел­дзярж­фi­лар­мо­нii. Аль­бом мае наз­ ву «Ка­ляд­ныя пес­нi». Ка­лi нех­та су­мня­ва­ец­ца, што кан­цэрт­ны аль­бом мо­жа мець ней­кую са­ ма­стой­ную каш­тоў­насць (маў­ляў, заў­сё­ды зной­дзец­ца мес­ца для роз­ных паў­то­раў з кан­цэп­ту­аль­ных рэ­лi­заў), дык ад­ра­зу му­шу за­свед­чыць, што тыя 19 пе­сень вы не зной­дзе­це больш нi­дзе. Ну хi­ба што ў бе­ла­рус­кай пес­ нi «Кры­вi­ча­нач­ка» мож­на па­знаць укра­iн­скую «Га­лi­ча­нач­ка» 1991, але ж пе­ра­клад Сяр­жу­ка Со­ка­ла­ва-Во­юш ­ а так­са­ма ча­гось­цi вар­ты: Цi Дняп­ро вi­руе сi­нi мiж па­лёў-лу­гоў, Цi Дзвi­на ца­луе плын­ню стро­мы бе­ра­гоў, З даў­ніх дзён у не­спа­коi яс­на пан­нач­ка — У ча­кан­нi слаў­ных во­яў кры­вi­ча­нач­ка.

Total свя­жак па­до­рыць i ня­ма­ла iн­шых пе­ра­кла­даў, але хто з вас чуў на род­най мо­ве зна­ка­мi­тыя ко­лiсь хi­ты «Milisse mou» На­ны Мус­ку­ры, «Les Feuilles Mortes» Эдзiт Пi­яф ды iн­шыя? А не­ка­то­рыя су­свет­ныя пе­ сен­ныя шэ­дэў­ры гу­чаць i без пе­ра­кла­ду: «The Boxer» аме­ры­кан­ска­га ду­э­

254 та 60-х Simon/Garfunkel, «Yesterday» ад вя­лi­кiх бры­тан­скiх бiт­лоў Lennon/ McCartney, габ­рэй­скi та­нец «Hava Nagila!», iс­пан­скi «Gracias a la vida» ад Вi­ял­ е­ты Па­рра. Дан­чык вы­кон­вае iх без­да­кор­на, за­хоў­ва­ю­чы пры тым сваю ад­мет­ную ма­не­ру й шарм. Вар­та да­даць так­са­ма, што акра­мя С. Со­ка­ла­ва-Во­ю­ша над бе­ла­ру­сi­за­ цы­яй су­свет­ных шля­ге­раў для Дан­чы­ка пра­ца­ва­лi й iн­шыя зна­ка­мi­тас­цi —­ да­след­чык фран­цуз­скай паэ­зii Мац­вей Смар­шчок з Аме­ры­кi, ге­нi­яль­ная па­эт­ка На­тал­ля Ар­сен­не­ва ад­туль жа. Гу­чаць i нi­ко­лi тут нячу­тыя пес­нi на вер­шы Мак­сi­ма Баг­да­но­вi­ча («Не ку­вай ты, шэ­рая зя­зю­ля» — mega-hit), Ула­дзi­мi­ра Ду­боў­кi («О Бе­ла­русь, мая шып­шы­на!»), на­пi­са­ныя та­ле­на­вi­ты­ мi кам­па­зi­та­ра­мi-эмiг­ран­та­мi Мi­ко­лам Ку­лi­ко­вi­чам, Мi­ко­лам Ра­вен­скiм. Ёсць у аль­бо­ме i тво­ры су­час­ ных та­лен­таў на мет­ра­по­лii. Як, на­прык­лад, улю­бё­ны ту­рыс­тыч­ны хiт «За­бы­ты дом» на­ва­по­лац­ка­га бар­да Але­га Паў­лён­ка, «Кры­нi­цы» яго­на­га зем­ля­ка Со­ка­ла­ва-Во­ю­ша, ана­нiм­на рас­паў­сю­джа­ны тут за са­ вец­кiм ча­сам на­цы­я­наль­ны вай­ско­ вы гiмн «У гу­шча­рах», якi на­пi­саў, аказ­ва­ец­ца, усё той жа М. Ку­лi­ко­вiч на вер­шы Н. Ар­сен­не­вай. А як жа Ка­ля­ды? — спы­та­е­це вы. Але Дан­чык не толь­кi сам тлу­ ма­чыць на тым кан­цэр­це (сне­жань, 1996) пры­на­леж­насць кож­най пес­нi да тэ­мы свя­та, а i вы­кон­вае са­праўд­ную кла­сi­ку жан­ра: фальк­лор­ныя «Учо­ра з вя­чо­ра», «Све­цяць зо­рач­кi», «Са­ўка ды Грыш­ка»), мiж­на­род­ныя ў бе­ла­ рус­кiх пе­ра­кла­дах «Цi­хая ноч» (з ня­мец­кай), «Свя­тая ноч» (з фран­цуз­скай). Пры­чым, ка­лi па­пя­рэд­нi мюн­хен­скi рэ­лiз прэ­зен­та­ваў толь­кi ауды­ёт­рэ­кi, дык на CD-пе­ра­вы­дан­не тра­пi­лi й жы­выя вi­дэа­за­пi­сы на­ўпрост з нью-йорк­ скай ква­тэ­ры Дан­чы­ка аж­но ся­мi тво­раў — «Не­ба й зям­ля», «У све­це нам» i не­ка­то­рыя з пе­ра­лi­ча­ных. Лiч­ба­вы рэ­май­ста­рынг кан­цэрт­ных за­пi­саў Змiт­ра Но­вi­ка зра­бiў Анд­рэй Пля­са­наў (сту­дыя «P.L.A.N.»), а ман­таж аме­ры­кан­скiх вi­дэа­за­пi­саў на­ле­ жыць Анд­рэю Ста­ра­вой­та­ву з сту­дыi «Ravenlord». Дзя­ку­ю­чы iм, на­коль­кi мы па­мя­та­ем, быў на­са­мрэч ура­та­ва­ны ад за­быц­ця не толь­кi аль­бом «Ка­ ляд­ныя пес­нi», але й пры­га­да­ныя тут «Ровесники», на якiя не за­ха­ва­ла­ся лiч­ба­вых зы­ход­нi­каў. I вось поў­ная дыс­каг­ра­фiя Дан­чы­ка — усе шэсць аль­ бо­маў, ка­ля 100 пе­сень, унi­каль­ныя iн­тэр­в'ю, вi­дэа­за­пi­сы, да­ку­мен­таль­ныя фiль­мы, рэд­кiя фот­кi — да­ступ­ны бе­ла­рус­кiм ме­ла­ма­нам, якiя збя­руць поў­ную ка­лек­цыю дыс­каў на­шай аме­ры­кан­скай зор­кi ад «БМАgroup».

крытыка публіцыстыка эсэ 255 Усё яшчэ не «за­вя­лi пан­кi»...

«Monkey Bite», Мн., 2011, «Osmos-studio». Яшчэ ў 1983-м га­зе­та «Зна­мя юности» аж двой­чы вы­да­ла сва­iм чы­та­ чам сак­ра­мен­таль­ную сен­тэн­цыю: «Ад­гры­меў хард-рок, за­вя­лi пан­кi, на му­зыч­ным рын­ку за­па­на­ва­ла сты­лiс­тыч­нае без­ча­соўе, якое хут­ка за­поў­ нi­ла disco-му­зы­ка». Дзе па­дзе­ла­ся тое на­паў­нен­не, нi­хто ця­пер не ска­жа, але най­па­пу­ляр­ней­шым у мо­ла­дзе­вым ася­род­ку сты­лi стаў neo-punk. У афi­шы цы­ры­мо­нii «UltraMusicAwards'2011», што пра­хо­дзi­ла ў са­ка­вi­ку 2012-га ў ста­лiч­наым клу­бе «Re:Public», по­бач з ужо куль­та­вы­мi вы­ка­наў­ца­мi кштал­ту Аляк­санд­ра Па­мi­до­ра­ва, гур­тоў «Troitsa», «IQ48», бы­лi ся­род на­мi­ нан­таў i ней­кiя на­вiч­кi, якiя вы­да­лi свае пер­шыя сiн­глы або ства­ры­лi пер­шы клiп. Гэ­та хоць не бы­ло яшчэ ней­кай та­ям­нi­чай за­ма­ну­хай, але пры­ем­ным ча­кан­ням не за­мi­на­ла. Ся­род пер­шых пад­ня­ўся та­ды на сцэ­ну ма­ла­ды панкгурт «Monkey Bite» i... ўжо пас­ля вы­сту­пу пра iх за­га­ва­ры­лi: «О, ля раз­ва­лi­ наў гур­та «N.R.M.» з'явілася за­ме­на». Нех­та на­ват па­цяг­нуў­ся да му­зыч­на­га ша­пi­ку па­цi­ка­вiц­ца тым дэ­бют­ным сiн­глам гэ­тых сва­я­коў з чу­жын­скiм iмем. I вось ён у ма­iх ру­ках так­са­ма, бо хлоп­цы, аказ­ва­ец­ца, не спя­ва­юць на не­зра­ зу­ме­лай на­ват iм мо­ве, гу­ля­ю­чы ў мал­па­ван­не су­свет­ных ку­мi­раў, а цвя­ро­за ана­лi­зу­юць на­ва­коль­нае жыц­цё ў бе­ла­рус­кiм кан­тэкс­це. Пер­шыя згад­кi на пе­ра­ем­насць з «N.R.M.», ска­жу шчы­ра, па­да­лi­ся мне хут­ка­спе­лы­мi, на­ват ка­лi мер­ка­ваць толь­кi па­вод­ле сты­лiс­ты­кi. Му­зы­ка «Monkey Bite» вы­раз­на больш па­зна­ча­на ўплы­ва­мi су­час­на­га аб­лег­ча­на­га нэа-пан­ку, у той час як «N.R.M.» яшчэ «ў мрой­ны пе­ры­яд» са­ма­стой­на ра­ бiў та­таль­на аван­гард­ныя как­тэй­лi, з­меш­ва­ю­чы злос­ны олд­скуль­ны панк з хэ­вi-ме­тал-ро­кам, па­пя­рэдж­ва­ю­чы тым i паз­ней­шае ўзнiк­нен­не сты­лю grunge. Ну, а што пра тэкс­ты пе­сень, дык да змяс­тоў­нас­цi «N.R.M.» тут на­ ват без ма­лад­ня­ка не ўсе пры­зна­ныя зор­кi да­цяг­нуц­ца, бо не­вы­пад­ко­ва ж тыя пес­нi рас­ця­га­лi на цытаты: «Мы жы­вем ня­кеп­ска, мы жы­вем ня­бла­га, Кож­ны ве­чар бра­га, а што­ра­нак сма­га», «Маё па­ка­лен­не ў цем­ры рас­ло, ця­пер яму цем­ра так­са­ма свят­ло», «Ле­пей не бу­дзе, бу­дзе толь­кi горш». Стар­та­вая пес­ня но­ва­га рэ­лi­зу «Monkey Bite» (а яны, аказ­ва­ец­ца, вя­ дуць сваю гiс­то­рыю яшчэ з па­чат­ку ста­год­дзя, ка­лi вы­сту­па­лi на роз­ных «Воль­ных тан­цах» по­бач, як на­пi­са­на ва ўступ­ным ар­ты­ку­ле, «з на­шы­мi сяб­ра­мi «Цмо­ка­мi» i на­шы­мi ку­мi­ра­мi «Zet»...») ледзь не рас­ча­ра­ва­ла i ў сэн­са­вым па­раў­на­ннi з «N.R.M.», бо змест гэ­та­га, пры­знаю, энер­ге­тыч­на­га трэ­ка апы­нуў­ся над­та аморф­ным i не­вы­раз­ным: «Час праз паль­цы ця­чэ, / Мо­жа бу­дзе яшчэ. /У на­ступ­ным жыц­цi. /Нi­ко­лi. /Мы зноў кро­чым ту­ды, /Дзе плы­вуць ка­раб­лi /Мiж аб­ло­каў i хмар /Hад на­мi». Сэн­са­ва, але не­вы­раз­на.

256 I рап­там на­ступ­ны «Ва­ся» спы­нiў рас­ча­ра­ван­нi, па­да­рыў­шы на­ват не­ча­ ка­ныя ад­крыц­цi. Па-пер­шае, вiр­ту­оз­ны пры­пеў «Азi-гун­га-рун­ге! Азi-гун­гарун­га!» у тэкс­та­вым фай­ле кру­жэл­кi ад­крыў мне чар­го­вых пас­ля­доў­нi­каў на­шай з Ана­то­лем Мяль­гу­ем ак­цыi вяр­тан­ня скра­дзе­най баль­ша­вi­ка­мi з на­ша­га ал­фа­вi­та лi­та­ры Ѓ, якую з 1999 го­да мы ўпер­шы­ню вы­ка­рыс­та­лi ў сва­ёй кнi­зе «222 аль­бо­мы бе­ла­рус­ка­га ро­ку». I вось ця­пер яна й на гэ­тым CD. Дый са­цы­яль­ная васт­ры­ня ды вы­раз­насць тэкс­ту на ўзроў­нi: Па­шу я на за­вод­зе З дзя­вя­тай да шас­цi. Мы з iм жы­вем у зго­дзе. Га­дзiн­нiк мой: «цiк-цiк...» Што да дзiў­на­га пры­пе­ву, дык сэнс яго­ны пад­ка­заў ня­даў­нi кан­ цэрт гур­та «P.L.A.N.» у па­ла­цы куль­ ту­ры МТЗ, ка­лi на ра­за­грэ­ве ней­кi Сяр­гей За­ня­мо­нец вы­кон­ваў пад гi­та­ру гэт­кiя ж ва­ры­я­цыi на тэ­му пе­ сень ко­лiсь па­пу­ляр­на­га бра­зiль­ска­ га се­ры­я­ла «Ра­бы­ня Iза­ўра»: «Азiгун­га-рун­ге! Азi-гун­га-рун­га!». А каб я не быў аў­та­рам мно­гiх тэкс­таў гур­та «P.L.A.N.», на­ўрад цi б зра­зу­меў i сэнс та­го пры­пе­ву «Monkey Bite». Аказ­ва­ец­ца, пра за­да­во­ле­ных ра­боў пес­ня. За­вяр­ша­ю­чы тэ­му пас­ля­доў­нi­каў, мi­ма­во­лi пры­гад­ваю й сваё апа­вя­дан­ не «Ва­ся», якое дру­ка­ва­ла­ся ў мо­ла­дзе­вай прэ­се 80-х, пра та­ко­га ж, з усiм згод­на­га, Ва­сю. А мо гэ­та вы­пад­ко­васць? Гэ­так зва­ная (у iх­нiм ус­туп­ным сло­ве) умоў­на-моў­ная пес­ня «Гар­ба­ты!» iм­пэт­на раз­горт­вае пе­рад слу­ха­чом па­ра­дак­саль­насць сi­ту­а­цыi, ка­лi так i не да­ве­дзе­нае да раў­на­праўя дзвюх­моўе ро­бiць з свя­до­мых гра­ма­дзян кра­i­ны ней­кiх гар­бы­лёў (на по­гляд не­да­раз­вi­тых у род­най мо­ве су­гра­ма­ дзян): «— Гар­ба­ты! — Што? — Гар­ба­ты! — Хто? /— Гар­ба­ты. — Я! Я ска­ заў, гар­ба­ты!». I твор на кру­жэл­цы, да­рэ­чы, за­свя­цiў­ся ў дзвюх вер­сi­ях —­ пан­каў­скай i джа­за­вай. Апош­няя, праў­да, не па­зна­ча­на ў трэк-спi­се (бо жар­тоў­ная), але гу­чыць шос­тым трэ­кам гэ­та­га сiн­гла. Але пе­рад шос­тым трэ­ба не за­быць ге­ра­iч­на-бяс­страш­ную пес­ню «Ка­ мя­нi» ды эпiч­на-раз­вi­таль­ную «Бы­вай». Не бу­ду руй­на­ваць iнт­ры­гу слу­ха­ ча пе­ра­ка­зам змес­ту, бо кож­ны, ба­дай, ад­шу­кае тут свой сэнс. Лепш вяр­ нуц­ца да ста­ро­нак бiя­гра­фii ка­лек­ты­ву, якi пры сва­iм не­ма­лым до­све­дзе ўсё ж тра­пiў на прэ­стыж­нае ме­ра­пры­ем­ства ў ран­гу дэ­бю­тан­та. Дзе яны гу­ля­лi тыя сем год? Мiн­скi панк-рок-гурт «Monkey Bite», як на­пi­са­на ў iх­нiм прэс-рэ­лi­зе, з ча­су свай­го за­сна­ван­ня змя­нiў шэ­раг на­зваў («Ла­ка­лi­цi», «Блаз­ны», «Zloma») i

крытыка публіцыстыка эсэ 257 не­каль­кi му­зы­каў, бы­лi раз­вя­сё­лыя рэ­пе­ты­цыi, пер­шыя вы­сту­пы для «мяс­ цо­вых», кан­цэр­ты ў «Гра­фi­цi» й «Рэ­ак­та­ры», а по­тым, пас­ля пе­ра­пын­ку, са­браў­ся на­ноў уво­сень 2010 го­да. «Мы нi­ку­ды не знi­ка­лi, — тлу­ма­чаць яны да­лей, — мы прос­та вы­хо­дзi­лi па пi­ва. I вось мы вяр­ну­лi­ся! З ад­ноў­ле­ным скла­дам, дра­пеж­най наз­вай, i вi­рам но­вых iдэй!» Ад­ноў­ле­ны склад (чыс­цей­шы бiт­лаў­скi мi­нi­ма­лiзм) ця­пер та­кi: ва­ка­лiст Яў­ген Доў­нар, а з iм — Сяр­жук Ла­пуць (гi­та­ра, спеў, аў­тар пе­сень), Iван Сал­да­цен­ка (бас), Анд­рэй Кар­пук (буб­ны). Пас­ля не­каль­кiх уда­лых жы­вых сэй­шнаў, яны вы­ра­шы­лi за­пi­саць EP ў сту­дыi «ОС­МОС», дзе над гу­кам пра­ца­ваў вя­до­мы гу­ка­рэ­жы­сёр Га­рык Пле­вiн. «Нам ха­це­ла­ся за­ха­ваць кан­цэрт­ную энер­ге­ты­ку, та­му за­пiс­ва­ла­ ся ўсё на тры-ча­ты­ры ра­зам у лi­нiю, а по­тым тое-сёе да­раб­ля­ла­ся, — ка­ жа Сяр­жук Ла­пуць. — Як i мае быць для ЕPшнiка, гу­чан­не атры­ма­ла­ся EPiчнае. Ней­кай агуль­най кан­цэп­цыi ня­ма, бо ў кру­жэл­ку ўвай­шлi аб­са­лют­ на роз­ныя пес­нi: i па­вод­ле драй­ву, i па­вод­ле ат­мас­фе­ры. Але гэ­та ўсё тое, што не дае нам спа­кою, што жы­ве ў на­шых га­ло­вах i сэр­цах». Яны ўжо на­ла­дзi­лi ста­лую пры­сут­насць у се­цi­ве (у «Кан­так­це» http://www. vkontakte.ru/monkey_bite; на «MySpace» http://www.myspace.com/monkey-bite; на «ЛастФМ» http://www.last.fm/music/monkey+bite) i пла­ну­юць да­лей­шыя сцэ­нiч­ныя за­ва­ё­вы. Ба­дай, гэ­та ўдас­ца, ка­лi за 2011 год змаг­лi ўцiс­нуц­ца ў iм­прэ­зы по­бач з та­кi­мi брэн­да­мi, як «Па­лац», «Re1ikt» ды iн­шыя. I, ня­гле­дзя­ чы на ба­наль­ную чу­жац­кую наз­ву, мы змо­жам да­ча­кац­ца ад iх спраўд­ных бе­ла­рус­кiх ад­крыц­цяў. Тым больш, што абра­ны стыль (нэа-панк) ця­пер са­ праў­ды най­больш ак­ту­аль­ная му­зыч­ная за­ма­ну­ха ў мо­ла­дзi.

Ра­ман­ты­ка па­ган­скiх фан­та­зiй «Znich» — «Мроя», Мн./Моск­ва, 2011, «БМАgroup»/»Coyote records» Ка­лi рэ­цэн­зу­еш аль­бом ней­ка­га на­вiч­ка, дык ёсць шанц, пры­нам­сi, здзi­ вiць чы­та­ча той са­май на­вiз­ной, а што но­ва­га ска­жаш пра, на­прык­лад, пя­ты аль­бом ме­га­су­пер­зор­кi? Аж вось ка­роль бе­ла­рус­ка­га эк­стры­му «Znich» не прос­та ўраж­вае сва­iм пя­тым паў­на­фар­мат­нi­кам («Мроя», 2011), а рэ­аль­на дзi­вiць, дзi­вiць i дзi­вiць на кож­ным кро­ку, пад­кiд­ва­ю­чы i за­хап­ля­ю­чыя эмо­ цыi ад на­ва­тар­скiх ры­фаў, i за­слу­жа­ную па­ва­гу да ўзрос­ла­га пра­фе­сi­я­на­ лiз­му, i на­ват ней­кiя но­выя ас­пек­ты фi­ла­соф­скiх раз­ва­жан­няў. Пач­нем з ба­наль­на­га, каб ад­ра­зу не за­мi­на­ла: па-пер­шае, цал­кам но­вую кан­цэп­ту­аль­ную пра­гра­му кру­жэл­кi не на­за­веш ка­рот­кай (больш за 48 хвi­ лi­наў), хоць вы­даў­цы (як на­шы — «БМАgroup», гэ­так i ра­сiй­скiя — «Coyote

258 records») вы­ра­шы­лi па­кi­нуць тут i па­ру бо­ну­саў у вы­гля­дзе фiр­мен­ных «знi­ чоў­скiх» то­тал-то­паў: 4 хвi­лi­ны «Кры­жы-абя­рэ­гi» i 3 хвi­лi­ны «Кры­ва-кры­ вей­та». Але хто ж, час­ту­ю­чы­ся смач­ным бар­шчом, ад­мо­вiц­ца ад лiш­няй лыж­кi смя­та­ны ў iм? Па-дру­гое, шчод­рыя сла­вян­скiя «вар­нерб­ро­зы» да­да­лi яшчэ ў дыск ча­ ты­ры шы­коў­ныя фот­кi гур­та «Znich» i ўжо на­шу­ме­лы вi­дэа­клiп «Мроя» з за­га­лоў­най пес­няй гэ­та­га аль­бо­ма: Мая Мроя з та­бой, агонь вi­руе змро­кам ды бо­лем, Мая Мроя з та­бой, я ад­чу­ваю гэ­тую моц — Сваю, Мая Мроя з та­бой, я ад­чу­ваю гэ­тую моц — Тваю. Вам цi­ка­ва, пра ка­го гэ­та? Ну, яс­на ж, вi­даць, пра Зям­лю род­ную, пра Не­ба, пра Сон­ца, тра­ды­цый­на. А слу­хач, да­рэ­чы, якi чуў пра вя­сел­ ле Але­ся Та­бо­лi­ча, лi­дара i ва­ка­лiс­ та гур­та, мi­ма­во­лi за­ўва­жае ПА­РУ ў гэ­тым фi­ла­соф­скiм воб­ра­зе: Ты i Я, Тваё i Маё. I, пэў­на ж, не­вы­пад­ко­ ва, што Але­ся Гур­ская-Та­бо­лiч ста­ ла цэнт­раль­ным воб­ра­зам клi­па, як кня­зёў­на гу­ля­ю­чы ў сла­ву­тым Галь­шан­скiм за­мку, апя­я­ным вя­лi­ кiм Ка­рат­ке­вi­чам. Ураж­вае ў клi­пе i ве­лiч­насць ста­ра­жыт­ных му­роў, зруй­на­ва­ных ня­ўдзяч­ны­мi на­шчад­ка­мi ды хцi­вы­мi за­хоп­нi­ка­мi з «брат­няй» сла­вя­нi­за­ва­най За­ла­той Ар­ды, i ўда­ла ра­ зы­гра­ныя му­зы­ка­мi ха­рак­та­ры ро­ляў. Але най­яр­чэй­шым упры­га­жэн­нем экс­ прэ­сiў­най му­зы­кi клi­па ста­ла аку­рат тая кня­зёў­на Але­ся Та­бо­лiч, са­праўд­ны эта­лон не чу­жын­скай, а ме­на­вi­та кры­вiц­кай пры­га­жос­цi, пра ты­па­жы якой я ка­лiсь­цi слу­хаў лек­цыi фо­та­мас­та­ка Але­ся Крыш­та­по­вi­ча. У ей­ным воб­ра­зе — нi схе­ма­ты­за­ва­ных жэс­таў, нi ней­кiх стан­дарт­ных клi­шэ, а ад­не­куль вы­ най­дзе­ная й за­ха­ва­ная ра­ман­ты­ка бе­лых ру­саў, якiя веч­на зма­га­лi­ся за сваё пра­ва за­ха­ваць улас­ны воб­раз эт­нiч­най цi ра­са­вай чыс­цi­нi. Да­рэ­чы, дух Але­сi ў но­вых тво­рах Але­ся ад­чу­ва­ец­ца паў­сюд­на, на­паў­ ня­ючы да­дат­ко­вым ап­ты­мiз­мам вы­нi­ко­вы вы­твор: «Ся­род пус­тэ­чы на Зям­ лi агмень у сэр­цы за­па­лi»... Тут, як ба­чым, не губ­ля­ец­ца i ва­яў­нi­чы за­пал яго­най твор­час­цi: «Ты абу­джа­на кры­вёй, твая по­стаць пра­да мной», «Гэй, Яры­ла, ты жыц­цё да­рыў нам, на­шую моц ты бла­сла­вiў», «Ма­лан­ка б'е ў аб­ло­кi стрэ­ла­мi сва­iм ­ i,/ Бог вай­ны ўзды­мае дзi­ды i вост­рыя мя­чы», «Уша­ нуй сва­iх ге­ро­яў, дай нам мо­цы ў гэ­тай ба­раць­бе». А што ж Але­ся? Але­ся пад­трым­лi­вае Але­ся ў яго­ных па­мкнен­нях, на­пi­саў­ шы на­ват не менш ва­яў­нi­чы тэкст пес­нi «Гэ­ты лёс» у да­дзе­ным аль­бо­ме:

крытыка публіцыстыка эсэ 259 Бе­лае не­ба ў кры­вi — гэ­та сцяг на­шай вай­ны, Скрозь ту­ман ста­нем га­рой Ба­ра­нiць край род­ны свой. Цi­ка­ва, што Алесь i Але­ся Та­бо­лi­чы не толь­кi фар­маль­на спя­ва­юць «мы iдзем з та­бою ра­зам», не толь­кi ра­зам пi­шуць та­кiя пес­нi, але й прос­та заў­сё­ды ра­зам. Не ве­ры­це? За­вi­тай­це на лю­бы кан­цэрт гур­та «Znich». Я на­ват не­як быў сведкам, як яны па­сва­ры­лi­ся ў клу­бе, але, дзя­ка­ваць Бо­гу, не­на­доў­га. У лю­бой зда­ро­вай кра­iн­ е, яны б заўж­ды ся­де­лi ў тэ­ле­ра­дыё­эфi­ ры не толь­кi ў му­зыч­ных пе­ра­да­чах як ства­раль­нi­кi куль­та­вых на­цы­я­наль­ ных пе­сень, але й у ся­мей­ных talk-show як узор­ная бе­ла­рус­кая па­ра. Зрэш­ты, «Znich» — гэ­та ж не толь­кi Алесь i Але­ся Та­бо­лi­чы. Усе мы цу­доў­на ве­да­ем за дзе­ся­цi­год­дзi плён­най твор­час­цi й та­кiя куль­та­выя пер­ са­на­жы, як кла­вiш­нiк Аляк­сандр Бе­лень­кi, буб­нар Аляк­сандр Га­рох (абод­ ва яшчэ з дэ­бют­на­га аль­бо­му «Языч­нiк я...»), паз­ней да­лу­ча­ныя гi­та­рыст Сяр­гей Стэц, ду­дар Кас­тусь Трам­бiц­кi, ба­сiст Цi­мур Ган­ба­раў. На боль­шай па­ло­ве аль­бо­маў гур­та су­стра­ка­ем i iмя ды­зай­не­ра Змiт­ра Тра­я­но­вi­ча — то як аў­та­ра мас­тац­кай аздо­бы, то на­ват як аў­та­ра тэкс­таў, то прос­та як аб'­ек­та ўдзяч­нас­цi му­зы­каў. Вось i ў «Мроi» ён ра­зам з Та­бо­лi­чам ра­бiў кан­цэп­ту­аль­ную мас­тац­кую аздо­бу аль­бо­ма, пiль­на да­тры­ма­ную i ў ра­сiй­ скiм, i ў бе­ла­рус­кiм вы­дан­нях. Па-за ста­бiль­ны­мi ме­тал-фа­наў­скi­мi ўра­жан­ня­мi на­прош­ва­ец­ца тут на ўва­гу i сур'­ёз­ная куль­ту­ра­ло­гiя. Цi за­дум­ва­лi­ся вы аб не­вы­пад­ко­вас­цi наз­ вы «Мроя» ў гэ­тым аль­бо­ме. На ад­ным з ме­тал-кан­цэр­таў я й за­пы­таў Але­ся Та­бо­лi­ча гэ­так на­ўпрост, цi мае ён CD-пе­ра­вы­дан­не куль­та­ва­га аль­ бо­ма бе­ла­рус­ка­га ро­ку 80-х «28-я зор­ка» гур­та «Мроя»? Ад­каз быў ча­ка­ны: «Без­умоў­на!» А ў бук­ле­це та­го пе­ра­вы­дан­ня я пi­саў пра скла­да­ныя шля­хi пi­я­не­раў на­цы­я­наль­на­га мас­куль­та, пра якiх дзёў­ба­ная пар­та­кра­тыя вар­га­ нi­ла змроч­ныя й бяз­глуз­дыя паск­вi­лi на­кшталт «Вы­ка­нанне гур­том МРОЯ ка­ляд­най пес­нi ў сты­лi рок мож­на на­зваць поў­най пра­фа­на­цы­яй му­зы­кi». I вось «Znich» у сва­ёй «Мроi» бя­рэ тую ж ка­ляд­ную пес­ню, каб вы­ка­наць яе ў сты­лi metal. Маў­ляў, вось вам, пар­тый­ныя аў­та­ры­тэ­ты эxSperty.bы, якiя да­сён­ня ў справе. Па шчы­рас­цi, гэ­ты прэ­цэ­дэнт на­гад­вае толь­кi вiр­ту­оз­ны рок-кла­сiч­ны цы­тат­нiк гур­та «Mauzer» у аль­бо­ме «Porna» (па­мя­та­е­це, «ка­лi рап­там ад­ чу­еш ка­му­наль­ныя па­хi, усмi­хай­ся» з та­го ж «N.R.M.»). А куль­ту­ра, на­ват мас­куль­ту­ра, яна ж аку­рат i моц­ная здоль­нас­цю пе­ра­ем­нас­цi па­ка­лен­няў.

I хоць я спы­нiў­ся на асоб­ных ура­жан­нях ад но­ва­га аль­бо­ма гур­та «Znich», му­шу ад­зна­чыць i яго­ную агуль­ную кан­цэп­ту­аль­ную цэль­насць, пад­крэс­ле­ ную бліскучымі пра­ло­гам i эпi­ло­гам. Гэ­та рэ­аль­на маш­таб­нае па­лат­но пра на­шае су­час­нае жыц­цё ў сты­лiс­ты­цы фэн­тэ­зi. Толь­кi гэ­та на­шыя бе­ла­рус­ кiя фан­та­зii, але ўжо ў на­са­мрэч фiр­мен­най якас­цi за­пi­су гу­ка.

Хоць высцелі шлях абрусамі, не выжывем без надзеі... Будзьма, сябры, Беларусамі — сапраўднымі — не музейнымі!

Да ведама аўтараў: рукапісы не рэцэнзуюцца і не вяртаюцца Рэдакцыя не нясе адказнасці за выкладзеныя ў аўтарскіх тэкстах факты