Часопіс Верасень №8

Змест Паэ­зiя Да­р'я Ан­та­но­вiч. Пес­нi ў лiф­це. Вер­шы.......................................................................................7 Ка­ця­ры­на Сян­ке­вiч. Лiст не­зна­ё­ма­му. Вер­шы..............................................................................11 Глеб Ла­ба­дзен­ка. Пе­ра­мо­вы з вет­рам. Вер­шы.........................................................................15 На­ста Ку­да­са­ва. Рач­ная за­мо­ва. Вер­шы..................................................................................25 Тац­ця­на Лап­цё­нак. Па­ла­нэз на­чы. Вер­шы....................................................................................29 Iна Снар­ская. Сi­нi сон. Вер­шы...............................................................................................35 Эду­ард Аку­лiн. Сло­ва i Дух. Вер­шы........................................................................................45 Алесь Гi­бок-Гiб­коў­скi. На пе­ра­ло­ме. Вер­шы.....................................................................................51 Фе­лiкс Ба­то­рын. Зям­ное пры­цяг­нен­не. Вер­шы........................................................................57 Про­за На­стас­ся Грук. Два апа­вя­дан­нi...............................................................................................63 Уршу­ля Шубз­да. По­пел на ве­цер. Ле­ген­да з ка­мя­нi­цы. Апа­вя­дан­нi......................................69 Аляк­сей Па­ла­чан­скi. Двое. У гас­цях. Апа­вя­дан­нi...........................................................................77 Ма­ры­на Яў­сей­чык. Мi­нi­я­цю­ры........................................................................................................85 Сяр­гей Бе­ла­яр. Ле­а­нiд. Пра­грэ­сар. Фан­тас­тыч­ныя апа­вя­дан­нi............................................91 Тац­ця­на Ба­ры­сiк. Без чы­та­чоў. Ня­ўда­лы пра­рок. Апа­вя­дан­нi................................................99

Мi­ра­сла­ва Лук­ша. Чар­таў­ское пiт­во. Апа­вя­дан­не..................................................................105 Га­лi­на Кар­жа­неў­ская. Па­ву­чок. Каз­ка.............................................................................................. 111 Пе­ра­кла­ды Ле­ся Моў­чун. Вы­куй го­лас, як звон, ка­ва­лю! Вер­шы........................................................117 Вiк­тар Ба­ра­наў. Два апа­вя­дан­нi.............................................................................................121 Кры­ты­ка Пуб­лi­цыс­ты­ка Эсэ Ала Пет­руш­ке­вiч. «Па­та­ём­нае» На­тал­лi Ар­сен­не­вай. Ар­ты­кул...........................................135 Ма­рыя Гань­ко. Яго ўзга­да­ва­ла бе­ла­рус­кая лi­тар­ату­ра. Гу­тар­ка....................................145 Зi­на­i­да Бан­да­ры­на. Маё сло­ва ў спрэч­ках... Вер­шы...................................................................151 Клят­ва на бе­ра­зе во­зе­ра Свi­цязь. Гу­тар­ка На­сты Гры­шчук з Ле­а­нi­дам Дай­не­кам..........................................161 Я ве­ру ў сваю зор­ку... Гу­тар­ка Аль­до­ны Мар­ты­нен­ка з Але­сяй Гры­бок.......................................169 Ра­i­са Кры­ва­льцэ­вiч. З дня ў дзень. Экс­прэ­сii................................................................................179 Я шчас­лi­вая жан­чы­на... Гу­тар­ка Асi Па­плаў­скай з Дзi­я­най Ба­лы­ка..................................................191 Ге­надзь Ла­па­цiн. Пес­нi не хлу­сяць. За­пi­сы..............................................................................203 Ла­ры­са Ра­ма­на­ва. «Ня­ма нi­чо­га ў ця­бе, ча­ла­век, акром ду­шы...» За­пi­сы..............................217 Ана­толь Тра­фiм­чык. Кнi­га не­звы­чай­ных ка­зак. Рэ­цэн­зiя.............................................................225 Ва­дзiм Ка­жан. Па­да­рож­жа па «цяж­ко­му цэ­ху» Бе­ла­ру­сi. Роз­дум.....................................233 Вi­таўт Мар­ты­нен­ка. Дыс­каг­ра­фiя.................................................................................................238

паэзія 7

Пес­нi ў лiф­це ***

Да­на Ан­та­но­вiч па­эт­ка. Сту­дэнт­ка мас­тац­ка-гра­фiч­на­га фа­куль­тэ­та Вi­цеб­ска­га дзяр­жаў­на­га ўнi­вер­сi­тэ­та iмя Ма­шэ­ра­ва. Дру­ка­ва­ла­ся ў «Но­вай га­зе­це», «На­род­ным сло­ве» i «Дзея­сло­ве». На­ра­дзi­ла­ся ў 1995 го­дзе ў По­лац­ку. Жы­ве ў На­ва­по­лац­ку.

Сы­паць ме­та­фа­ра­мi, Эпi­тэ­та­мi. Не­да­вер­ша­ны­мi, Ня­звык­лы­мi вер­ша­мi. Па­лi­ты­ка­мi Так i не збыц­ца, Не стац­ца. Пра­чнуц­ца Ад­ной­чы Не ў сва­iм лож­ку. Не лез­цi ў бу­тэль­ку. Лю­бiць i пя­шчо­цiць сваю лю­бi­мую кош­ку. Не мру­жыц­ца Ад лiх­та­ры­каў. Ма­ля­ваць у сшыт­ку Не­зна­ём ­ ыя тва­ры­кi. Пры­пом­нiць усё, Як бы­ло ў дзя­цiн­стве... Шап­таць пра­ма на ву­ха. За­iнт­ры­га­ваць i змыц­ца. Пра­лiц­ца На­рэш­це, Як лет­нi дождж з на­валь­нi­цай... Пра­рвац­ца, Каб на­заўж­ды за­стац­ца. Знай­сцi ка­хан­не i каз­ку. На­быць дзесь­цi Ке­на Кi­зi, Пе­ра­чыт­ваць не­каль­кi ра­зоў. Атры­мац­ца ад­ра­зу. На­рэш­це? Ца­ла­ваць i ма­лiц­ца На адзiн з ты­ся­чы аб­ра­зоў. За­плю­шчыць во­чы ад рап­тоў­ных мрой. Ве­даць ан­гель­скую I ве­даць адзi­ны ну­мар тэ­ле­фо­на. Твой.

паэзія 9

8

***

I бу­дуць ня­спын­ны­мi вер­шы I не­ча­ка­ны­мi — пес­нi. Пес­нi ў лiф­це спы­не­ным, Дзе нi­ко­га з бы­лых ня­ма.

I бу­дзе час са мною, I бу­дуць ру­дыя вы­раi Ха­вац­ца ад лё­су вы­ра­ку, Дзе бу­ду ка­лiсь­цi i я... Анёл за ма­i­мi пля­чы­ма Зной­дзе но­выя сцеж­кi, Там, дзе сяб­ры — не здрад­нi­кi, Там, дзе са сло­вам — жыць.

I бэ­зу куст фi­я­ле­та­вы.

I кроў праль­ец­ца, як да­дзе­насць. Ня­хай бу­дзем спаць ва­ле­та­мi, I нель­га па­ку­там быць!

I кры­лы анё­лаў спля­туц­ца У ра­дасць, пя­шчо­ту, смех.

I ма­ры ня­хай раз­ля­туц­ца.

I па­дае бе­лы снег.

***

Па­куль ты яшчэ ма­лень­кi, I кры­лы твае не тра­пе­чуц­ца, I дум­кi — нi­бы па­пер­кi, Ад под­ыху вет­ру шэп­чуц­ца. Ты кры­лы да­стань са скрын­кi. Па­вер, яны та­го вар­тыя. Ка­лi ты шчэ быў пы­лiн­кай, Бог вый­граў у лё­са пар­тыю У кар­ты... Каб быў упар­тым ты. Бо сон­ца не снiц­ца зве­ру, Што ноч­чу вы­хо­дзiць з пя­чэ­ры. Яго ты не бой­ся, вер яму... Вяр­тай­ся да­моў вя­чэ­раць. Ця­бе ура­ту­юць вер­шы, Бо ты ў iх зда­леў па­ве­рыць.

Iдзi гэ­тым шля­хам вер­ным, Толь­кi вяр­тай­ся вя­чэ­раць...

Не­ба Ру­жо­вае. Бла­кiт­нае. Не­ру­хо­мае... Са­ка­вi­тае. Яб­лыч­на-кры­ва­вае. Бе­лым сне­гам уз­доўж пра­ця­тае. Ад зям­лi ада­рвац­ца хо­чац­ца. Знiч­кам у сне­зе не кро­чыц­ца. Та­бе больш не па­трэб­на гле­ба, За­ка­ха­на гля­дзiш у не­ба. На ма­шы­не вод­блiск га­ра­ча­га сон­ца... Мо яго па­кi­нуў для ця­бе кi­роў­ца? Цi яно за­ста­ло­ся над по­лем Грун­валь­да? Цi яго на­пi­саў Ле­ан­ ар­да?.. Зноў ха­лод­нае, зноў раз­бi­тае, Шэ­рым ко­ле­рам апа­вi­тае. Зяб­кай птуш­каю рвец­ца ў дом. Сон­ца ў сне­зе — ру­дым ка­том.

Ма­лiт­ва Бо­жа, да­па­ма­жы ры­жым кот­кам вы­жыць! Арэ­лям скры­пу­чым — цi­ха пес­нi плес­цi. Кво­ла­му во­лю вяр­нi, каб ды­хаць. Ма­цi — моц­ныя ру­кi, каб анёл­ка ў iх нес­цi. Пра­бач Ка­ра­ле­ву Бо­ну. Сха­вай нас ад рап­тоў­най ма­лан­кi. Ца­ру вяр­нi яго ка­ро­ну.

I не бу­дзi не­маў­лят­ка зран­ку. Не дай за­вi­ру­хi тры днi за­пар. Дай сэр­цу ка­мен­на­му лю­боў ад­чуць. Дай сцiп­ла­му са­мых сме­лых ма­раў.

I крый ця­бе, Бо­жа, нас па­чуць...

паэзія 11

Лiст не­зна­ё­ма­му Знай­дзi сло­вы знай­дзi ў сло­вах элект­рон­ных кроп­лю вель­мi мок­рую што ро­бiц­ца рэ­аль­най дум­ка­мi най­больш сме­лы­мi ма­ра­мi

ДНК Лi­шак со­ра­му шко­дзiць Я не са­бою i не ма­гу Твой што­дзён­ны, скру­пу­лёз­ны зрок iн­тэр­по­шу­ка­вi­ка па­мыл­ко­ва зда­ец­ца блу­каць час ад ча­су мя­ня­еш толь­кi ДНК

***

Ка­ця­ры­на Сян­ке­вiч паэ­тка, мас­тач­ка. Дру­ка­ва­ла­ся ў тыд­нё­вi­ку бе­ла­ру­саў у Поль­шчы «Нi­ва», га­да­вi­ку «Тэр­ма­пi­лы». Сяб­роў­ка Бе­ла­рус­ка­га лi­та­ра­тур­на­га аб'­яд­нан­ня «Бе­ла­ве­жа». Вы­да­ла збор­нiк паэ­зii «Дач­ка ру­жы» (2011 г.). Cтудэнтка мас­тац­ка­га фа­куль­тэ­та Люб­лiн­ска­га ўнi­вер­сi­тэ­та. На­ра­дзi­ла­ся ў 1991 го­дзе ў Гай­наў­цы. Жы­ве на ху­та­ры Гра­мат­нае на Бе­ла­сточ­чы­не.

Не рас­па­знаю ўлас­ных па­чуц­цяў, па­чуц­цi ро­бяць збой у ра­зу­мо­вых пра­цэ­сах. Я маг­ла б ус­па­мi­наць увесь час. Увесь дзень твой твар. Увесь дзень тваю су­мную ўсмеш­ку. Увесь дзень вы­пад­ко­вае сло­ва.

Ка­лi яе ня­ма ка­лi яе ня­ма толь­кi та­ды я ёсць пры­свя­ча­еш мне на­ват по­зiрк дзя­кую ка­лi ты з ёю i ба­чыш мя­не апус­ка­еш га­ла­ву каб па­гля­дзець у во­чы му­раш­кам

паэзія 13

12

***

***

***

***

я знай­шла су­хiя вус­ны i па­ру алоў­каў знай­шла на­iў­насць на­ма­ля­ва­ную чыр­во­ным са­мо­та ча­ла­ве­ка ча­кае мя­не толь­кi на бе­ра­зе не­iс­на­ван­ня

Пра­ба­чаю ўсё, на ўсё я за­слу­жы­ла — Па­ку­ты, са­мо­ту, вы­ду­ма­ны пра­клён. Да­спа­до­бы бы­ло мне лi­чыц­ца не­вя­до­ма кiм. Я па­кi­ну­ла лю­дзей, за­ста­ла­ся ад­на. Лi­чы за нi­ко­га. Толь­кi ця­пер ве­даю як вель­мi Я ёсць.

***

Ня­ма ля­кар­ства толь­кi дождж Цу­ду Мо­жа па­мыць маё сэр­ца. Гос­па­дзе, раз­вя­жы клу­бок ду­шы.

Лiст не­зна­ё­ма­му Ка­лi зма­гу ця­бе Па­ка­хаць Уза­ем­на Бу­ду ма­лiц­ца на ця­бе Ка­лi ця­бе не бу­дзе блiз­ка бу­ду трак­та­ваць як храм на­йшчас­лi­вей­шая з жы­вых Ка­лi мя­не па­кi­неш Не пе­ра­жы­ву смер­цi Бо­га

стра­хi хi­мii дэ­ма­нiч­най не­фi­зiч­ныя эк­стра­сен­сор­ныя ад­чу­ван­нi афi­зi­я­ла­гiч­ныя жа­ху ад сло­ва да­стат­ко­ва не больш чым ад iль­ва па­вя­лi­ча­на­га да па­вы­шэн­ня з хва­ля­ван­ня пад­ня­та­га да сту­пе­нi маў­чан­ня

мо­жа па­ра­нiў мя­не гэ­ты ма­лы па­вук мо­жа па­ра­нi­ла мя­не му­ха мо­жа па­ра­нiў мя­не ты а мо­жа я са­ма ся­бе па­ра­нi­ла

***

Ка­хан­не гэ­та шкод­ны нар­ко­тык Чор­ны кот на яко­га па­лю­юць са­ма­лё­ты Па­мi­ра­ем з iм ты­ся­чу ра­зоў I яшчэ жы­вем!

I яшчэ жы­вем!

***

ка­лi па­мi­ра­юць ма­ры па­ку­та мае смак па­пса­ва­ных яб­лык пры­гад­ва­юць жы­вых вос нi­чо­га на па­ма­гае на­ват прас­цi­на поў­ная слёз, апош­нi по­клiч га­сiць агонь Ка­лi па­мi­ра­юць ма­ры па­мi­ра­юць так­са­ма ду­шы лю­дзей ха­чу ўсмеш­кi, ледзь чут­на­га сло­ва Ру­кой вет­ру ёсць на­дзея, а над на­мi ўсё плы­ве не­ба, не ха­чу iс­цi жыць глы­бо­ка ў ня­здзейс­не­ную зям­лю д'яб­ла Бо­жа

паэзія 15

Пе­ра­мо­вы з вет­рам ***

ад гэ­та­га хра­ма Бог не па­кi­нуў клю­чы праў­дзi­выя хра­мы звык­ла не за­мы­кае там, дзе лан­цуг на бра­ме — там i аб­раз маў­чыць толь­кi кан­дук­тар спраў­на цэт­лi­кi вы­бi­вае храм на за­мку? не вер у хра­ме ня­ма што крас­цi толь­кi са­ба­ка тлус­ты на лан­цу­гу жы­ве а вар­таў­нiк спа­кою з вет­рам шу­кае шчас­це

***

Глеб Ла­ба­дзен­ка па­эт, жур­на­лiст. Аў­тар кнiг: «Па­гер-вер­шы» (2005 г.) i «Дзi­ця­чая за­Мо­ва» (2012 г.). Як жур­на­лiст на­пi­саў больш за 1200 ар­ты­ку­лаў. На­ра­дзiў­ся ў 1986 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў Мiн­ску.

леп­шы да­рад­ца — ве­цер нось­бiт мiль­ё­на сло­ваў зму­ша­ны пе­ра­беж­чык це­няў i да­ля­чынь з вет­рам на пе­ра­мо­вы хо­дзяць ца­ры i дзе­цi ве­цер дае па­ра­ды сцiп­ла пе­ра­маг­чы ве­цер ня­се па ко­лу дум­кi i пе­ра­спе­вы той, хто спаз­нае ве­цер

паэзія 17

16 той утай­муе час ве­цер жы­ве ў дрэ­вах i пе­ра­хо­дзiць у смо­лы каб знi­та­ваць па­вет­ра i пе­ра­стаць маў­чаць ве­цер не дасць па­ра­ды а пе­ра­лi­чыць лё­сы каб вы­бi­раць i ду­маць кроп­ка, пра­цяж­нiк, крыж ве­цер заўж­ды да­рос­лы з вы­сi пяе ба­ла­ды со­неч­ным ча­ла­веч­кам з пром­ня­мi да­га­ры

***

з раж­джаст­вом — джа­лiць ву­ха дра­бiн­ка на­строю i ўсмеш­кай ка­ляд­наю спак­ва­ля аб­ля­тае зям­лю ялiн­ка i зям­ля з не­дак­лад­нас­цю пры­ма­ец­ца за ста­рое.

I, Хрыс­то­се, здзiў­ля­ю­чы бо­га­вым сло­вам за­ла­тых ма­тыль­коў ад­пус­кае ў кож­ную хат­ку спрыт­на цем­ру аб­стаў­ля­ю­чы на­но­ва па­чы­на­ец­ца су­свет з па­чат­ку

***

кож­ны дзень без ця­бе — тра­ге­дыя як ка­ва

без ка­вы як хлеб без са­ла ты вяр­тай­ся хут­чэй — да­ста­ла жыц­цё бу­дзем ра­зам з та­бой — мас-ме­дыi пiль­на­ваць што зям­ля на­пi­са­ла i спрад­ве­ку i пэў­на да ско­ну ка­лек­цы­я­на­ваць тэ­ле­фо­ны а пас­ля за­ла­тыя зу­бы ты шу­еш лю­бая шую лю­бы

***

ты ру­шыш на ўсход — i го­рад за­но­сiць сне­гам i з не­бам ты ро­бiш да­мо­ву ча­каць вар­та­вых ты дзе­лiш на год свае за­хва­ё­выя спе­вы ты слу­ха­еш не­ба i ве­цер ўспры­ма­еш на слых ты едзеш на ўсход i ўсе мае ду­шы з та­бою

паэзія 19

18

***

не­ба змы­вае наш го­рад у сне я за­пы­таю яго: ча­му? ле­пей каб нам да­вя­ло­ся не пе­ра­жы­ваць зi­му бу­дуць свiс­таць на ра­гу ба­ся­кi па тэ­ле­вi­за­ры бу­дуць даж­джы хлу­сiць нам бу­дзе толь­кi адзiн му­жык я пра­па­ную ця­ля­цi соль рап­там мя­не па­чуе тра­ва i не пу­шчу ба­бу­лю больш га­ла­са­ваць

***

я той ка­заў, што той я быў сля­пы. у той утой­ваць бы­ло ча­го. я краў ся­бе свай­го да шант­ра­пы, я за­бы­ваў­ся на сва­iх ба­гоў. я рэ­заў во­чы ды кры­шыў на брук, я хры­зан­тэ­му вы­ду­маў са­бе. я крэс­лiў ром­бы i ча­каў, што круг пры­крые чор­ны со­неч­ны пра­бел. вы­хо­дзiць

ме­сяц чыс­ты на шпа­цыр. я сяб­ру ў но­гi па­кла­ню­ся шчы­ра. я ве­рыў, што знай­ду без дзi­рак сыр. я ду­маў што ха­чу ка­ва­лак сы­ру...

***

ад со­ку со­лад­ка ад пi­ва гор­ка вiн­шую аб­ло­кi ад iмя да­рад­цы ся­джу на да­ху а по­бач зор­ка на ноч­ку вы­ра­шы­ла за­стац­ца

***

ма­люн­кi на ска­лах мар­ко­цяць за­ма­ла ма­люн­кi на кры­гах звык­лыя, спроб­ныя пi­шу та­бе, каб ад­ка­за­ла вы­лу­чаю ця­бе ў лi­гу асоб­ную i на вес­на­вым да­азёр­ным до­све­дзе вы­но­сiш пры­суд ра­се на лан­ды­шах я ра­ней да ця­бе увесь ад­но­сiў­ся я кры­чаў на аб­ло­кi тор­каў глан­да­мi ста­ды­ё­на­мi ран­нi­мi ты ад­каз­ва­ла

паэзія 21

20 рэй­кi зыб­кай гле­баю кi­да­ла лес i той ры­пеў па­ла­за­мi я ча­каў по­куль пыл аб­ля­цiць ды з iда­лаў i не сён­ня ма­рэ­на­вы лад утво­ра­ны лiс­це ве­дае вы­рай за­нос­лi­вы клi­ча ме­сяц зям­лi ско­рую я га­дую сва­iх вос­лi­каў

***

па­цi­ху ўсё па цi хур­ме цi ман­да­рын­цы кроп­ля кро­чыць снег быў — i мы ў яго тур­ме кан­вер­та­ва­лi днi на но­чы снег быў — ён ве­даў свой рас­клад ён ве­даў што ча­ка­юць дзе­цi рап­тоў­ны сне­гаў пе­ра­клад

гал­ля у бе­лыя су­квец­цi на гор­ках змерз­лыя на­сы на­го­ды да­ча­ка­лi мi­лай ткаць ле­дзя­ныя па­ясы ад­гэ­туль — i да не­ба­схi­лу снег быў — хто б даў ця­пер яму не быць? хто за­злуе на бе­ла­ку­лi? на гол­ку што лю­бi­ла нiць на пчо­лаў што лю­бi­лi ву­лей ды ўсё ж пай­шоў на га­ла­ву не па­пра­сiў­шы нат пры­тул­ку i двор­нiк зран­ку чэ­ша вул­ку — бы ры­пае ста­ры кi­вун шмат­кi аб­ло­каў рэшт­кi не­ба снег — мод­нiк бе­лы на­су­ро­чыў мы нi­ца­ва­лi днi на но­чы снег быў — бы­ла у тым па­трэ­ба

***

кру­цiц­ца ўсё — сло­вы ды гу­кi

паэзія 23

22 кру­цiц­ца ме­сяц го­ры ды тра­вы кру­цiм­ся мы. цёп­лыя ру­кi кру­цяц­ца — ад ром­наў да лi­ба­вы кру­цяц­ца грэ­кi кру­цяц­ца хма­ры со­ней­ка — i тое кру­цiц­ца за­ну­ра­ю­ся ў твае ма­ры хто па­та­нуў — ужо не атру­цiц­ца

***

ня­пэў­ны рух i лю­дзi дзi­ва­кi iдуць па ко­лу сноў­да­юць як крос­ны маў­чым за двух гля­дзiм як жаб­ра­кi бо кож­ны сму­так хо­ча быць уз­нёс­лым дзе ўсе мас­ты iдуць па дну ра­кi дзе ва­да­спа­ды про­сяц­ца ў ня­бё­сы мы па­спы­та­ем рух ва ўсе ба­кi i абя­рэм адзi­ны са­мы прос­ты ха­дзi сю­ды, я дам та­бе ру­ку i пе­ра­дай да­лей на поў­ны го­лас

ру­ка ў ру­цэ, дзi­вак пры дзi­ва­ку хай бу­дзе так, як, мо­жа, не бы­ло ў нас дзе ўсе мас­ты iдуць па дну ра­кi дзе ва­да­спа­ды про­сяц­ца ў ня­бё­сы мы па­спы­та­ем рух ва ўсе ба­кi i абя­рэм адзi­ны са­мы прос­ты на пля­цы смех, на пля­цы кар­на­вал свят­ло не ве­рыць — i пе­ра­ма­гае i дзi­ва­кi бя­гуц­ца ца­ла­ваць i кож­ны свой сак­рэт ў са­бе тры­мае дзе ўсе мас­ты iдуць па дну ра­кi дзе ва­да­спа­ды про­сяц­ца ў ня­бё­сы мы па­спы­та­ем рух ва ўсе ба­кi i абя­рэм адзi­ны са­мы прос­ты

паэзія 25

Рач­ная за­мо­ва Акры­яць акры­яць гэ­та кры­лы i хле­ба акра­ец род­ны край i крый Бо­жа не скра­дзе­ны вы­рай гэ­та вы­кры­вя­нiць да рас­ка­ян­ня па­мяць i на вет­ра­зi пе­ра­кра­iць свае шыр­мы гэ­та пра­га ня­ско­ры i скар­бы ад­крыц­цяў пiць па­ско­ра­ным сэр­цам кры­нiч­нае сло­ва каб урэш­це зра­бiц­ца пры­ўкрас­най сi­нi­цай i са­грэц­ца пад па­хай свя­та­рнай ка­ро­вы

***

лег­чы i боль аб­лег­чыць, у не­адоль­ны лог злез­цi ду­шой па­ка­ме­ча­най, уткнуц­ца та­бе ў кры­ло i слу­хаць, як то­пiц­ца на­ледзь пад род­на­га сэр­ца крок, за­па­мя­та­ваў­шы па­мяць най­леп­шай з ма­iх да­рог.

***

На­ста Ку­да­са­ва па­эт­ка. Аў­тар кнi­гi паэ­зii «Лiс­це ма­iх рук». Скон­чы­ла фiл­фак i ма­гiст­ра­ту­ру БДУ. На­ра­дзi­ла­ся ў 1984 го­дзе ў По­лац­ку. Жы­ве ў Санкт-Пе­цяр­бур­зе.

сце­ра­жы гэ­тых рыт­маў ня­ўстой­лi­вы смак, да­ра­жэн­най ца­ною зда­бы­ты. так ха­вае сва­iх цу­да-юдаў кас­ма­тых ра­ка мi­лi­яр­да­лiт­рая, так стры­маць бы ў гру­дзёх тра­пят­кое «люб­лю», так ва­ро­не б за сыр уха­пiц­ца, каб iголь­ны­мi вуш­ка­мi сон­мы вярб­лю­даў iш­лi ў твой аазiс на­пiц­ца...

***

там, дзе рэ­чы ста­нуць рэ­ка­мi, рэй­ка­мi для ўцё­ку ду­шаў, я пай­ду з нут­ром па­рэ­па­ным мар­на­дзён­ства аб­ця­руш­ваць, я пай­ду, па­кi­ну мно­гае,

паэзія 27

26 да­ра­ван­няў не ча­каю, бо бы­ла за­над­та­но­гаю i ўпi­ва­ла­ся шля­ха­мi, бо як здрад­нi­каў ад­ры­ну­ла ўсе пад­руч­нi­кi й па­рэ­нчы, я пай­ду — паў­сю­ды вiн­ная — ў край без рос­па­чаў i рэ­чаў...

вы­рай пра­ве­ра­ных ду­шаў — вы­рас­туць но­выя су­шы, вы­рвуц­ца з вод­нае выд­мы — веч­нас­цi ве­лiч­ны вы­дых, край без мар­не­чы i псу­ты, ве­ра­мем не за­кра­ну­ты.

***

не­пра­буд­ныя пе­не­ло­пi­ны буд­нi: за­зi­раць у бу­ду­чы­нi студ­ню, за­ты­каць ра­ты ус­па­мi­нам-прор­вам, за­лi­ваць ад­чай вер­ша­тка­ным мо­рам, ве­ча­ры за­леч­ваць, за­лiз­ваць зол­кi... адзi­но­та — вы­тан­ча­ная гол­ка — пра­ка­ло­ла по­лае сэр­ца-мя­чык i на жы­лах аго­ле­ных тан­чыць.

раз­бя­га­юц­ца anni domini — но­вых змор­шчы­нак раз­бя­ры, я й са­ма на зям­лi па­лом­ная — веч­ны во­сень­скi пi­лiг­рым, я й са­ма, што нi ўдых, ру­хо­мая — пруг­кiх сэр­цаў гар­тую спрыт! за­ку­не­жу i вы­ле­чу ў ко­мiн... ва­раж­бiт­ка. за­вея. лi­лiт.

***

не­да­рэ­чна мне тут — рач­ной! за­ля­чы хоць якой ляч­бой — на­кар­мi з не­ба­сяж­ных да­ло­няў, рыт­мап­лёс­ка­там ада­ры i ў вi­ры мя­не за­бя­ры — я ссы­ха­ю­ся ў гэ­тым па­ло­не...

***

мi­на­таў­ра­мi шчэ­рац­ца заўт­ры з ла­бi­рын­та ча­ты­ры сця­ны, не ра­ту­юць нi су­тры, нi мант­ры, гас­па­дар не знi­жае ца­ны, я ўсiм сэр­цам шу­каю ты­ра­на, што ства­рыў гэ­тых буд­няў клi­шэ, i сля­пая спя­ваю аса­ны тым, хто не рас­кры­вае ву­шэй

***

вы­спе­юць но­выя вы­спы, з мо­ра па­вы­су­нуць пы­сы,

***

На ра­чэн­не Дняп­ра абя­рэ­гi тва­iх бе­ра­гоў ра­та­ва­лi мя­не ад ша­лен­ства, вар­та­вы са­мых сэр­ца­вых сэн­саў, най­тры­ва­лы з усiх ба­гоў, ага­лiў мне та­кую глыб, што дых­нуць не ма­гу, каб не хлы­нуць, i ра­ку, бы ў су­ро­ку, ня­спын­на, ла­шчу ў ро­це ха­ра­лы рыб, лаю роў­ных, пяю кры­вым, ню­хам чую ад­ных кры­ла­тых... раю вiр­ны! спа­то­ля i ла­ты! на­ра­чо­ны мой пi­лiг­рым!

паэзія 29

Па­ла­нэз на­чы Эцюд Адзi­но­та — ста­рая паль­чат­ка, якую згу­бi­ла ўчо­ра. Ты ста­iш на пры­ступ­ках кас­цё­ла, i ча­ка­еш мя­не да пры­час­ця. Не зям­ля пад на­га­мi, а мо­ра; не­ба ў зо­рах, як доў­гi па­гост. У вя­лi­кiм го­ра­дзе мо­рак, але заўт­ра пач­нец­ца пост.

Тры дач­кi Шмат­кроп'­ем у трып­цi­ху лё­су — на­ро­дзi­ны трох сёст­раў: рас­чыт­ваю iх аб­лiч­чы, як прыт­чы, пi­шу ў дзён­нi­кi душ туш­шу — чор­най на бе­лi — i не па­знаю ся­бе!

Тац­ця­на Лап­цё­нак

***

па­эт­ка. Аў­тар паэ­тыч­на­га збор­нi­ка «Я з Та­бой» (1996 г.). Пра­цуе рэ­дак­та­рам у вы­да­вец­тве На­цы­я­наль­най ака­дэ­мii на­вук «Бе­ла­рус­кая на­ву­ка». На­ра­дзi­ла­ся ў 1972 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў Мiн­ску.

Лiс­то­ту з-пад дрэ­ваў згра­ба­юць каб зво­зiць у не­быц­цё,

Ця­бе, як лiс­цi­ну ў гер­ба­рый, за­кла­ла мiж ба­чы­наў дзён.

i вог­нi­шчаў больш не па­ляць... Са­грэ­ем­ся не­су­стрэ­чай?

паэзія 31

30 Мая дзя­во­чая па­мяць ка­хан­ню па­ста­вiць свеч­ку

яе ня­ўцям­ныя ру­хi... Ў па­ха­валь­нi ра­дзi­ны — хо­лад

за го­ра i ра­дасць, за цяж­кi спа­кой. Рас­сы­пец­ца лiс­цiк пад не­чай ру­кой.

з па­хам за­сты­лай ма­ё­лi­кi, утап­та­най аскол­ка­мi ў лёс — яе сле­дам праз сэр­ца маё час сы­хо­дзiць на­ўпрост...

***

***

Праў­нук ка­ва­ля, ты вы­кра­са­еш з ма­ёй ду­шы то жар, то золь... Гар­ту­еш са­мо­ты ля­зо — iду па iм, як ру­са­лач­ка, спя­ваю пры­го­жыя псаль­мы, i ка­пае кроў у пя­сок...

***

Ве­цер, як птуш­ка, цёх­кае: на та­бе кры­хi — са­дзьмi! Нех­та пры­ду­маў жыц­цё i па­дзя­лiў мiж людзь­мi — лус­ту што­дзён­на­га хле­ба, жме­ню зям­лi «на по­тым»: зна­ё­мы смак пы­лу i не­ба, пра­па­хла­га Бо­жым по­там.

Спад­чы­на... Ма­рыi Ахрэ­маў­не Цю­хай

на вы­шках — (з вы­шы­няў — крок!) дзе пром­нi — баб­чы­ны ру­кi — ткуць на за­бы­тых крос­нах мя­рэ­жу зям­ной раз­лу­кi — цур­ка­мi цi пы­лу, цi скру­хi ссы­па­юц­ца мне на го­лаў

не­ба змя­ле­ла дзе тыя сi­нi пра­дон­ныя вяр­та­ю­ся ў це­ла мой дом

***

стоў­пяц­ца днi пай­ду ад iх ку­ды во­чы вя­дуць па­чую дум­ку па­ве­ру на слых

***

кож­ны мой верш — раз­вi­тан­не i стрэ­ча з та­бой. ве­даць аб тым не па­вi­нен нi­хто — на­ват Бог...

Пас­ля зi­мы Ад­та­ну ад сцюж­най зi­мы, Ду­шу за­ху­таю ў пу­хо­вую хус­ту, За­бу­ду, як труб­на гры­ме­лi гра­мы, I ста­не на сэр­цы пус­та, Як быц­цам не стрэ­лi­ся мы.

Ка­ха­нак А дождж не прый­шоў — i не прый­дзе... Па­вяр­ну­ся спi­най да вак­на.

паэзія 33

32 Усё роў­на мне ты дзе. Я ад­на.

Зле­дзя­не­лы пра­сцяг заўт­ра вы­зва­ляць кры­гі.

За­хад сон­ца

А на дне — на­шы це­ні, быц­цам жом­чуг, бяз­важ­кія. Што да­лей — не­вя­до­ма, ня­важ­на...

Во­сы па­кi­ну­лi гнёз­ды. Во­сень. Вёс­ка па­лае аг­нём — Во­сень га­ло­сiць. Ха­ты, як свеч­кi. Ве­чар...

***

Вят­рак «У сон­цы і ў вет­ры кру­цяц­ца кры­лы млы­на: яны бу­дуць кру­ціц­ца так доў­га, як мы бу­дзем ра­зам іс­ці па жыц­ці.»

Сi­нi снег. Па­ла­нэз на­чы. Ты маў­чы...

У гэ­тым жыц­ці ты мя­не не па­кі­неш — не ад­пус­ціш ру­кі.

А сня­жын­кi ля­цяць, i за­сну­ла дзi­ця.

ці...

Ты па­ту­шыш свят­ло. Цi­шы­ня, як сi­ло, схо­пiць сэр­ца ў па­лон i за­вя­жа вуз­лом быц­цам тра­вы ў вя­нок, на­шы лё­сы iз­ноў. Ты муж­чы­на. Маў­чы...

Grush Шэ­ра­во­кі мой жо­раў, вы­рай нас не мі­не: за­ча­ка­ла­ся мо­ра ця­бе і мя­не. Шум ві­руе ў гру­дзях: чу­еш хва­ляў уз­ды­хі?

увой­дзем у вог­ні­шча ўдвох, і ўспых­не са­лю­та­мі сон­ца: ты мой сон? І не ве­дае Бог, што Яму ра­біць з на­мі. Амін.

паэзія 35

Сi­нi сон ***

Хут­ка пра­чнуц­ца пра­лес­кi I за­пя­юць уго­лас, I пры­га­лу­бiць лес iх, Як пту­ша­ня­так кво­лых. Бу­дзе ад­чай­на-пя­ву­чай, Шчы­рай сур­ма зям­ная. Толь­кi ў сля­зе га­ру­чай Све­цiц­ца зор­ка Раю.

I за­цвi­туць пра­лес­кi Там, дзе зга­рэ­лi зор­кi... Сэр­ца на­то­лiць лес мой Цу­да­дзей­ны­мi зёл­ка­мi.

***

Сон-тра­ва кра­нае сэр­ца. Сон мой дзе? Сэр­ца ў сэр­цы ад­за­вец­ца — Быць бя­дзе. Сон-тра­ва са­грэе ду­шы Дзiў­ным днём. То­не сi­нi лёд у муш­лях, Хут­ка дно.

Iна Снар­ская па­эт­ка. Аў­тар кнiг паэ­зii: «Па­цер­кi», «Па­ча­кай, мая птуш­ка...», «Ляс­ная пан­на», «Квет­ка га­рынь», «Дзве зям­лi — дзве до­лi», «Ве­ра­со­выя пес­нi за­ры». На­ра­дзi­ла­ся ў 1965 го­дзе ў По­лац­ку. Жы­ве ў Пал­та­ве на Укра­i­не.

Ду­шы-муш­лi — шлях ад­важ­ных. Лес шу­мiць. Каз­ку сон-тра­ва рас­ка­жа I... зга­рыць.

***

Праз вок­ны дрэ­вы пра­рас­та­лi, Спя­ша­лi­ся да сi­нiх сноў.

I снег на сцеж­цы хут­ка та­яў, I па­хла ў го­ра­дзе вяс­ной.

паэзія 37

36 Анё­лак мой ру­жо­вак­ры­лы Ха­дзiць ву­чыў­ся, як дзi­ця, I веi цёп­лы ве­цер снi­лi Да ша­лу i да за­быц­ця.

Тут i зям­ля, i не­ба, Як па­ца­лу­нак твой, Шчод­ра­га ле­су не­тры На­та­ля­юць ра­сой.

I па­ды­маў­ся цёп­лай па­скай Над до­мам на­шым но­вы дзень... А я тва­ёй ча­ка­ла лас­кi Усё ра­дзей.

Ва­ла­дар май­го сэр­ца адзi­ны, На ка­ле­нях ма­лю: Да­вай па­слу­ха­ем ве­цер I за­ла­тую зям­лю.

***

***

А сэр­цу да сэр­ца ўся­го толь­кi крок. Вяс­на за­га­вор­вае ра­ны i кроў, Бя­жыць апан­та­на па ве­нах зям­лi I ве­рай на­толь­вае пес­нi-па­лi.

Лён

А сэр­ца да сэр­ца блi­жэй i блi­жэй... Сця­жын­ка бя­жыць ба­са­нож да лю­дзей. Дзе жэў­рае свеч­ка, там поў­нiц­ца дзень Кры­нiч­най ва­дою га­ю­чых на­дзей.

А сэр­ца i сэр­ца — бу­дзе ду­ша. Ца­ры­ца паўд­нё­вая ў гос­цi прый­шла, За­ра за­ла­тая з ма­нет­кай ў ру­цэ... Ца­луй жа мя­не, мой ка­ха­ны, мац­ней!

***

Ва­ла­дар май­го сэр­ца адзi­ны, На ка­ле­нях ма­лю: Да­вай па­слу­ха­ем ве­цер I за­ла­тую зям­лю. Як спя­вае кры­нi­ца, чу­еш? Тра­вы, тра­вы пя­юць. Мё­дам, мё­дам час­ту­юць Ду­шы ў раю. Слу­хай: са­ве не спiц­ца. Чу­еш сяст­ру маю? Я у са­вы па­пра­сi­ла Ноч у гаю.

Пры­ля­це­лi, пры­ля­це­лi На мой га­нак ка­рас­це­лi, Пры­ня­слi на кры­лах сон­ца I пту­шы­ны шлях бяс­кон­цы.

Се­я­ла лён — лi­вень, лi­вень... Ба­чы­ла сон — сi­нi, сi­нi... Ло­жак сця­лi­ла за­ры бе­ла­кры­лы. Ус­па­мi­на­ла ця­бе, мi­лы.

***

Гэ­ты мой крок —

за­рок ад пы­тан­няў. Без­лiч ва­кол да­рог, без­лiч свi­тан­няў. Адзi­ны мой, лi­ча­ны, свеч­ка грам­нiч­ная на акне, Вус­ны твае су­нiч­ныя, веi — сны. Ду­ша­мi хма­ры па­ру­ша­ны. Там наш дом. Дзе за­га­рац­ца сце­ны — на чаў­не па­плы­вём. Вёс­ны — вет­ра­зя ро­сы на­гбом пiць... Лёс ты мой пад­ня­бёс­ны, ня­ўтоль­ны бла­кiт.

паэзія 39

38

***

Я спяю та­бе пра мо­ра I вя­лi­кiх рыб. Ты да­вер­лi­вы i ўме­еш Шчы­ра га­ва­рыць. Я спяю та­бе пра ска­лы I ляс­ны ру­чэй, Толь­кi гэ­та­га так ма­ла Для тва­iх ва­чэй. Я спяю та­бе на­пэў­на Тое, што заўж­ды... Лепш не слу­хай мае пес­нi, Пi мае мя­ды!

***

Во­ды па­ды­муц­ца — бу­дзе бяс­сон­не вяс­не. Я па­яс­ком аб­вя­за­ла ня­бёс­ным ця­бе, Каб не ўта­пiў­ся, за хмар­ку ўха­пiў­ся. Ад­чу­ва­еш? — Цяг­ну. Гну­ся, гай­да­ю­ся, гi­ну... Ця­бе я ў бя­дзе не па­кi­ну.

***

Ка­лi стомяц­ца во­чы твае, Вазь­мi мае. Ка­лi та­бе не зiм­на, А пра­нiз­лi­ва-пя­шчот­на, Ка­лi та­бе са­мот­на, Ка­лi та­бе — не ўсхлi­пу I не ўзды­ху, Ка­лi за­мест на­шча­га ран­ку — Лi­ха, Лi­ха­лец­цем, Вец­цем

Счар­не­лым i змор­шча­ным... Кнi­га­ўкай шчас­це. Не веч­на, Але ... ве­лiч­на. Не­ру­шам по­ле. Яго нам на двох да­во­лi. Бе­лыя кры­лы — во­ля.

Сон Вось ты тры­ма­еш вет­разь у ру­ках, А мо­жа ве­цер, я нi­як не ўспом­ню. Мне сон пры­снiў­ся на ся­мi вят­рах, А вось­мы гро­мам цi­шы­ню на­поў­нiў. Твой твар бя­леў, а во­чы спа­пя­ля­лi, Так го­ра­ча, так го­лас­на... Так шкло Дры­жа­ла i сля­зой ма­ёй гу­ля­ла, Так ко­ла сон­ца бег­ла за ся­ло.

I я нi­бы­та стра­цi­ла пры­том­насць: Бы­ла ра­ка, i ве­чар, i за­ра, I не­ба-сма­га пад ру­кой ня­ўтоль­най Ня­ўтом­на­га сi­во­га ва­я­ра. А я бы­ла ра­сою i сцяб­лi­най, А ты быў вет­ра­зем, i ноч­чу, i свят­лом... Ка­лiсь­цi мя­не зва­лi, ма­быць, Iнай, Ка­лiсь­цi мя­не ве­да­лi ваў­ком.

I веч­насць па­глы­ну­ла нас у не­тры, I не ўтры­ма­ла бу­ра па­ясок. А мы ля­це­лi па да­ро­зе ўверх ... i Даж­джом лi­лi­ся ў за­ла­ты пя­сок. Вось ты тры­ма­еш ве­цер у ру­ках...

***

Спi­це. Я бу­ду ваш сон ша­на­ваць. Спi­це дрэ­вы i спi­це да­ро­гi.

паэзія 41

40 I па­ля­цяць дзьму­хаў­цы ванд­ра­ваць, I за­ра бу­дзе доў­гай-доў­гай.

I па­ля­цяць дзьму­хаў­цы, нi­бы лёс, Над да­ро­гай з га­ра­чым пы­лам... Па­ды­му­ся з ка­лень за­ла­цiс­тая скрозь. Дом мой там, дзе ад­чую кры­лы.

***

Бу­ра, бу­ра, я — жы­вая, Мой ад­чай — тра­ва-ка­выль, Тая ра­на на­жа­вая Да­да­ла рад­коў i сiл. На­ву­чы­ла быць пры­го­жай I гля­дзець за да­ля­гляд, У ма­ёй да­ло­нi мо­жа За­цвiс­цi баць­коў­скi сад. Ба­ра­нi­ся, бу­ра, сэр­ца, Будзь цiх­мя­най да па­ры. Па­ка­хаць — амаль што ўмер­цi. Бу­ра, бу­ра, га­ва­ры!..

***

Без­дань но­чы Шчэ­рыць па­шчу, У той но­чы — Пле­чы на­сцеж. У той но­чы — Вус­ны-вёс­ны, У той но­чы — Ру­кi-крос­ны. Яс­ны ме­сяц Яс­най па­нi: «Па­ца­луй, Ка­лi не ка­мень!» У той но­чы — Ве­цер-вой­нiк, За­мi­луе,

Як да­го­нiць. У той но­чы — Бе­лы чо­вен. Ся­дзеш плы­цi I не ўспом­нiш, Як iмя тваё, Дзе ву­гал... Зне­пры­том­нiць Сэр­ца ў ву­галь.

***

Вус­ны — дзiч­кi, бе­ра­жы­ся, Ка­лi ка­мень — сха­мя­нi­ся, Ка­лi ве­цер — раз­гу­ляй­ся, Ста­неш рэ­хам — рай­ся, рай­ся... Рай на яб­лы­ню па­доб­ны, На дух­мя­ны, чыс­ты во­дар, На праз­рыс­тую кры­нi­цу, На мя­не i во­чы ры­сi.

***

Га­ва­ры са мной, га­ва­ры, Сi­ва­гры­вы ве­цер ляс­ны, Сi­ва­чо­лы ве­чар-крум­кач, Ты мя­не гай­дай на пля­чах. Вы­пi­вай, як вi­но, спа­кой I ля­цi ба­са­нож за мной. Ты су­кен­кi бя­ро­за­вы гай З цi­шы­нi на­ва­коль­най зры­вай. З твай­го не­ба пус­цiц­ца дождж, З май­го це­ла вы­рас­це ноч.

I бу­дуць бла­кiт­ныя во­чы У ра­сы ве­ра­со­вай, пра­ро­чай.

паэзія 43

42

***

Не­ба ў да­ло­нях ка­лы­ша квет­кi — Коль­кi бяс­сон­ных ва­чэй! Мы з та­бой уха­пi­лi за кры­лы ве­цер, Нам iм­чац­ца яшчэ вы­шэй. Ся­дзе сон­ца, вяр­бi­ны на за­хад ля­гуць, За­кры­ва­вяць зям­лю, I на­то­лiць су­свет ве­ра­со­вую сма­гу Па жы­во­му агню. Мы з та­бой уха­пi­лi за кры­лы ве­цер. Сон на ве­ях дры­жыць. Не­дзе чу­ец­ца спеў, як на­дзея на веч­насць. Ша­лё­на хо­чац­ца жыць...

***

Гром, гры­мi, Гру­дзi мае на­паў­няй ма­ла­ком! Не­ба з зям­лёю мi­лу­ец­ца, Дом зя­лё­ны не цiс­не зам­ком. Бе­лы свет, мо свят­лi­ца, У якой па­ра­дзi­ха — я. Не­ба з зям­лёю мi­лу­ец­ца, Ды­хае не­бам зям­ля. Гром, гры­мi, У зня­ме­лас­цi ву­лiц ка­хан­не клiч! Не­ба з зям­лёю мi­лу­ец­ца, Каб на­ра­дзiў­ся Знiч.

***

«Вы­со­ка ся­бе не­су­чы, Сплы­ва­юць вя­кi ды аб­ло­кi...» (Р.Ба­ра­ду­лiн)

Над­зе­ну на пле­чы ка­шу­лю з даж­джу, У ня­дзе­лю мя­не да­ча­кай­ся.

Я вя­коў i аб­ло­каў звя­за­ла мя­жу Руш­нi­ком ва­сiль­ко­вым, рай­скiм. Я пай­шла на­праст­кi це­раз ноч ба­са­нож, Дзе сту­пi­ла — там вы­рас­лi дрэ­вы, А з да­ло­няў ма­iх лiў­ся со­неч­ны дождж. Бу­дзе так, па­куль лю­бiш i ве­рыш.

паэзія 45

Сло­ва i Дух У тру­бе Ах­вя­рую Ры­го­ру Сiт­нi­цу Я ся­бе уя­вiў у тру­бе... У бяс­кон­цай тру­бе Газп­ро­му. Газ пра­паў i ска­за­лi мне, што тру­ба — гэ­та шлях да­до­му.

Хо­чаш вы­жыць? Тру­ба за­ве... Страх ад­прэч i за­будзь пра сто­му: па смяр­дзю­чай, сля­пой тру­бе на ка­ле­нях паў­зi да­до­му...

— На ка­ле­нях? Якi каш­мар!

— На ка­ле­нях, а як iна­чай! На ка­ле­нi! На­род-Iкар! Раз зга­дзiў­ся на лёс са­ба­чы... Раз за­быў­ся на за­па­вет, што па­кi­нуў та­бе Ку­па­ла. Мож­на йсцi у вя­лi­кi свет, цi паўз­цi, ка­лi Ду­ху ма­ла... А спы­тае кры­вiц­кi Бог: — Дзе ж на­род, што ства­рыў Ку­па­лу? Пра­шу­мiць у ад­каз быль­нёг: — У тру­бе пра­кла­дае шпа­лы...

Эду­ард Аку­лiн па­эт, пе­ра­клад­чык, бард. Аў­тар кнiг паэ­зii: «Лес дзён­на­га асвят­лен­ня», «Пя­шчо­та лiў­ня», «Кры­ло анё­ла», «Рад­но», «Не­пры­ча­ле­ны чо­вен», «Вiт­ра­жы», «Ма­лiт­ва воч», «Свя­тая ноч», дра­ма­тыч­най мiс­тэ­рыi «На Ка­ля­ды» i iнш. На­ра­дзiў­ся ў 1963 го­дзе ў вёс­цы Вя­лi­кiя Ня­мкi на Вет­каў­шчы­не. Жы­ве ў Мiн­ску.

Бо ка­лi ўжо ў тру­бе, то што ж? Трэ­ба ж не­як пры­ста­са­вац­ца... Бо «сля­пы i глу­хi, як крот», бо ад­вык бе­ла­ру­сам звац­ца... Я ся­бе уя­вiў у тру­бе... Вось i ты уя­вi ся­бе, сы­на, жон­ку, ста­рых баць­коў у тру­бе — да кан­ца вя­коў!..

31.12. 2012

паэзія 47

46

Пу­шча Ах­вя­рую Мi­ры Лук­ша Пу­шчу з ся­бе вы­га­няе зi­ма... Пу­шча да нас па­ды­хо­дзiць са­ма. Нi­бы жаб­рач­ка, ста­iць пад вак­ном, Гру­кае ў шы­бу са­вi­ным кры­лом... Двор апус­це­лы ўзя­ла у па­лон. Ра­зам з зуб­ра­мi про­сi­цца ў дом...

14.12. 2012

Не ад­дзя­ляй ся­бе ад хле­ба i ад вi­на не ад­дзя­ляй, бо хле­бам ста­не ўрэш­це не­ба, з тва­ёй кры­вi па­ўста­не Край...

19.01.2013

Га­мер

Цi шчас­лi­вы?

Ка­гось­цi гу­ка­юць га­ле­ры, ванд­роў­ны, пры­год­нiц­кi дух, а я ўспа­мi­наю Га­ме­ра, па­гляд, што, як свеч­ка, па­тух...

Цi шчас­лi­вы я, пы­та­еш, — не шчас­лi­вы... Бо та­бой не на­лю­бу­ю­ся нi­як, бо ня­ўмоль­ны лёс, а час iмк­лi­вы ха­раст­во тваё раскрадвае няўзнак...

Не стаў бы вя­лi­кiм нi­ко­лi, не стаў бы Га­ме­рам Га­мер, ка­лi б у са­бе не зня­во­лiў ён жарс­цi гра­хоў­ных хi­мер...

Цi шчас­лi­вы я, пы­та­еш, — не шчас­лi­вы... Бо на са­мым дне пе­рад­свi­таль­ных сноў я уба­чыў по­зiрк па­лах­лi­вы двух ма­iх асу­джа­ных сы­ноў...

Ка­лi б не ста­яў на кале­нях прад Сло­вам, тай­му­ю­чы страх, каб на­ват у сон­ца­за­цьмен­не свой шлях не згу­бiць у вя­ках.

19.01.2013

Гэ­та ж я, хоць гор­ка ў тое ве­рыць, гэ­та ж я, i толь­кi я адзiн iх пры­га­ва­рыў жыц­цём да смер­цi, да апош­нiх рос­пач­ных хвi­лiн...

9.01.2013

Не тры­май

Не ад­дзя­ляй... Не ад­дзя­ляй ся­бе ад Бо­га, з ма­лiт­вы слоў не вы­дзя­ляй, бо не­па­дзель­ная тры­во­га за ўлас­ны лёс i род­ны край. Не ад­дзя­ляй ся­бе ад не­ба, су­зор'i ў iм не вы­дзя­ляй, як не­па­дзель­ная па­трэ­ба — ма­лiц­ца, а не на­маў­ляць.

Не тры­май мя­не моц­на, не трэ­ба... Хi­ба ве­цер маг­чы­ма ўтры­маць, ка­лi вет­ру за­хо­чац­ца ў не­ба, як яму за­кар­цiць па­ля­таць? Не тры­май мя­не, лю­бая, чу­еш, ка­лi кры­лы мне му­ля­юць спаць... Бо паэ­ты не з жон­кай на­чу­юць, Бог да­зво­лiў iм з Му­за­мi спаць... Не тры­май мя­не, род­ная, бо­лей за жыц­цё не­маг­чы­ма ўтры­маць. Я ця­бе не па­кi­ну нi­ко­лi — на­ву­чы­ся са мною ля­таць...

19.01.2013

паэзія 49

48

Iкар-па­эт Мi­ко­лу Куп­рэ­е­ву Ка­лi ад­па­да­юць но­гi ад бо­лю цi ад жур­бы, не ва­бiць ду­шу да­ро­га i мы­лi­цай — цень вяр­бы...

Ска­жу не ў да­кор ка­мен­ням, што цэ­лi­лi май­стру ў скронь, — бы­вае ду­ха­заць­мен­не, як Бо­га за­цьмiць Агонь.

1.02.2013

Алi­ва

У пту­шак ня­ма ма­гi­лаў...

I да­дзе­на так не ўсiм — ка­лi ад­па­да­юць но­гi, та­ды вы­рас­тае нiмб...

Вы ў ду­шу мне за­па­лi спе­вам, хоць я ве­даю нель­га так. Вы алi­ва — свя­тое дрэ­ва, што на­ле­жыць чу­жым вят­рам...

Ка­лi ад­па­да­юць но­гi на са­май кру­той з вяр­шынь, та­ды да­зва­ля­юць бо­гi стаць Ду­хам свя­тым вы­шынь.

Вы уцек­лi ка­лiсь з Эдэ­ма, рай-жан­чы­нам Эдэм — аст­рог... Вы алi­ва — свя­тое дрэ­ва, а свя­тое ства­рае Бог...

Бо што там якi­ясь но­гi, ка­лi ты та­кi Па­эт, што д'я­бал, сха­ваў­шы ро­гi, лье ў чар­ку та­бе Су­свет...

Вы з Гас­под­ня­га вый­шлi гне­ва, з га­лу­бi­ных уз­нiк­лi слёз... Вы алi­ва — свя­тое дрэ­ва, нам гай­дац­ца у такт — не лёс...

21.02.2013

На са­мым краю да­ро­гi, дзе во­ляй за­вец­ца свет, та­бе не па­трэб­ны но­гi, ка­лi ты Iкар-па­эт...

22.01.2013

Да Вiн­чы Ад пэнд­зля — агню агры­зак... Ма­лю­юць аг­нём не ўсе, а тыя, хто Мо­ну Лi­зу у сэр­цы, як Знiч, ня­се... Хто кро­чыць да сон­ца пеш­кi па воб­ла­ках, як Iкар, хто ў тай­ну чу­жой усмеш­кi уклаў свой ня­бёс­ны дар...

Ад­крыц­цё У час нач­но­га аза­рэ­ння, ка­лi ду­ша трым­цiць, як лiст, я пе­рад Сло­вам на ка­ле­нях стаю, як Марк Еван­ге­лiст. Стаю, ды­хан­не за­та­iў­шы, пе­рад на­бе­гам за­вi­рух... Гля­джу, як Сло­ва, кры­лы ўзвiў­шы, пе­ра­тва­ра­ец­ца у Дух.

19.01.2013

паэзія 51

На пе­ра­ло­ме Не­да­сяж­ная На шля­ху ты ня­ўзнак з'я­вi­ла­ся, як анё­лак, з ня­бёс вы­шы­няў, а жыц­ця ўжо па­ра бру­i­ла­ся, ка­лi скро­нi кра­нуў iней. Я ж за сло­ва­мi ўсё ха­ваў­ся ад са­мо­ты сва­ёй ня­ўме­ла, да тва­ёй ду­шы пры­хi­ляў­ся, ад­чу­ва­ю­чы сэр­ца зба­ле­лае. Поз­на ўве­ча­ры i на зол­ку пад сля­пы ва­да­спад за­ра­нак, я ма­лiў­ся ад­но на анёл­ка, што па­слаў мне Гас­подзь не­ча­ка­на. Ба­чыў — ра­зам ўзля­цець не­маг­чы­ма, бо мiж на­мi — без­да­нi про­сiнь!

I ба­наль­най бы­ла пры­чы­на: ты — вяс­на толь­кi, я ўжо — во­сень!.. З-за ця­бе свет кры­вiў вус­ны, па­вяр­таў­ся ня­рэд­ка спi­най, ды ад­чуў я, быц­цам пра­чнуў­ся, не ўзля­цець — зна­чыць за­гi­нуць!

Алесь Гi­бок-Гiб­коў­скi па­эт, пуб­лi­цыст. Аў­тар кнi­гi паэ­зii «На­са­мрэч» (2007 г.). Лаў­рэ­ат прэ­мii Бе­ла­рус­ка­га са­юз­ а жур­на­лiс­таў «За­ла­тое пя­ро» (1999 г.), Фе­дэ­ра­цыi праф­са­юзаў Бе­ла­ру­сi (2001 г.). На­ра­дзiў­ся ў 1952 го­дзе ў вёс­цы Ру­пей­кi на Ваў­ка­вы­шчы­не. Жы­ве ў Мiн­ску.

Дык маг­чы­ма i ёсць вый­сце з гэ­тай веч­най як свет ды­ле­мы?.. Бо, зда­ец­ца, стра­чаў я ка­лiсь­цi тва­iх дзiў­ных ва­чэй це­мень...

Поў­нае сэр­ца Як ты моц­на мя­не ска­ла­ну­ла, маё сэр­ца пад но­гi шпур­ну­ла, по­тым доў­га яго тап­та­ла, i бы­ло та­бе гэ­та­га ма­ла!

паэзія 53

52 Я не меў у той мiг ра­тун­ку нi ў га­ра­чым тва­iм па­ца­лун­ку, нi ў пя­шчот­ных тва­iх сло­вах, што ка­за­ла мне ад­мыс­ло­ва. Мо­жа быць, мне ра­тун­ку нi­ко­лi ўжо й не бу­дзе па Бо­жай во­лi... Але сэр­ца шэп­ча ўсё роў­на: «Хоць i бi­тае я — ды поў­нае!..»

Са­пер­нiк На ву­лi­цы мi­нус пяць... Я ўвесь у аб­дым­ках ту­гi, як жа не хо­чац­ца знаць, што ў сэр­цы тва­iм быў дру­гi. Што дзве­ры яму ту­ды са­ма ад­чы­нi­ла ты, хоць ён ня­ўлоў­ны, як дым, ды й зу­сiм не свя­ты... Ён быў твой най­дзiў­ны зман, грэш­най спа­ку­сы ўрок! Як жа я ўчас твой стан не за­хi­нуў, не збя­рог ад той во­лi бла­гой, што нас iш­ла раз­лу­чыць? На­шай лю­бо­вi маг­ло прос­та бо­лей не быць! Што ж ты бы­ла ў iм знай­шла, сi­лы якой знак, ка­лi спа­лiць да­тла маг­ла мне сэр­ца ня­ўзнак?

За­поз­не­нае По­гляд твой не­ча­ка­на ха­лод­ны ўсё акрэс­лiў жорст­кай мя­жой,

ты бы­ла ма­ёй са­май род­най, — рап­там ста­ла зу­сiм чу­жой. Ты бы­ла... Дзея­слоў страш­ны!.. Але ж ты, без­умоў­на, ёсць! Толь­кi мiг я — той, са­мы важ­ны — не ад­чуў, i ў ду­шы — злосць на са­мо­га ся­бе — сля­по­га, не­бяс­пе­ка ж бы­ла вiд­на! Бо iш­ла твай­го сэр­ца аб­ло­га, i зма­га­ла­ся з ёй ты ад­на!

I пра­сi­ла мя­не слёз­на: «Ты мя­не яму не ад­да­вай!» Спа­ха­пiў­ся по­тым, ды поз­на... Ты сыш­ла ўжо ў чу­жы рай...

I ця­пер я ця­бе аша­ле­ла ў не­вы­нос­най за­ву жур­бе: «Ты вяр­нi­ся, i ўвесь свет бе­лы я пад но­гi кi­ну та­бе!»

Ру­бi­кон Гос­па­дзi, мя­не Ты ўра­зу­мi, на ма­iм су­ро­вым раз­да­рож­жы, дай ду­шы ма­ёй на­рэш­це мiр, пра якi та­ем­на ма­рыць кож­ны! У аб­ло­зе бо­лю i тры­вог, Дай свят­ла мне пром­нiк, хоць най­мен­шы, каб пе­ра­сту­пiць урэш­це змог я свой Ру­бi­кон — ў жыц­цi важ­ней­шы!

Раз­да­рож­жа Зноў да бо­лю пус­тое шмат­слоўе!.. А шу­каю я ад­на­го — аба­ро­ны тва­ёй лю­боўю ў пе­ра­лом­ны свой, цяж­кi год.

паэзія 55

54 Твая мi­ласць ужо ўра­та­ва­ла, ка­лi гру­ка­ла цем­ра ў акно, ду­ху й це­лу да­ла тры­ва­ласць, каб жыц­цё ша­на­ваць змог зноў. Ў бал­бат­нi ледзь зу­сiм не стра­цiў, твой каш­тоў­ны, як сон­ца, да­вер... Вi­даць, тра­пiў ад Бо­га я ў за­цень бо не ве­даю, як быць ця­пер!

Па­ра­зу­мен­не З тых сцiп­лых твор­чых уз­роў­няў, што Бог ўсё ж ад­крыў мне, да­рыў я рад­кi сэр­цам поў­ныя тым, хто ў бяз­душ­шы мар­неў! Гар­та­лi яны па­спеш­лi­ва уз­рос­лае ў му­ках свя­тых, ка­за­лi: «Пры­го­жыя вер­шы!», ды не ра­зу­ме­лi iх! Знаю, што чу­еш мя­не ты, хоць гам ста­iць на ўвесь свет! Бо ад­чуць сэр­ца паэ­та мо­жа толь­кi па­эт!

На пе­ра­ло­ме Не ма­ру больш зра­бiць адкрьццяў я i скар­бы ад­шу­каць ужо не пра­гну — бы­ла б ва­кол мя­не мая сям'я, i шлях ду­шы не вёў на­ўпрост у баг­ну.

I каб сяб­ры праз спра­ваў гвалт i шум ха­ця б раз на паў­го­да па­зва­нi­лi, спьгга­лi: Цi жы­вы? Пра што пi­шу?

I цi не над­та свет мне апа­сты­леў? О Гос­па­дзi! На пе­ра­лом да­рог пaшлi спа­кой мне з Тва­ёй веч­най вы­сi!

Каб сам да­плыць да бе­ра­га я змог i каб пе­рад чу­жым не сы­паў бicep!

паэзія 57

Зям­ное пры­цяг­нен­не 1. Язэп Лё­сiк Скрозь час уза­хлiп я ля­чу i ся­бе апя­рэдж­ваю, Як кi­ну­ты нож. Я на­ват у бо­тах з таў­шчэз­най тры­ва­лай па­дэ­шваю Ха­джу ба­са­нож. Я на­ват у фут­ры па­двой­ным, уз­дзе­тым на свi­та­ры, Гол нi­бы са­кол. Рас­тра­цяць сваё кра­са­моў­ства да­рэм­на пра­свi­та­ры, Што чэ­шуць свой кол. Па­ход­ня iх све­цiц­ца но­вай уз­нёс­лаю ве­раю, Да шчас­ця вя­дзе. Ды ба­чыц­ца гэ­тая ве­ра мне но­вай хi­ме­раю, А край — у бя­дзе. Як пу­гай, я се­ча­ны крыў­дай ды ву­ча­ны здра­даю. Та­го не за­быць. Не збiць мя­не з тро­пу пад­ступ­най ма­ной i паў­праў­даю — Дык му­сяць за­бiць.

2. Бра­ты Луц­ке­вi­чы

Фе­лiкс Ба­то­рын па­эт. Аў­тар кнiг паэ­зii: «Ра­нi­ца» (1981 г.), «Зя­лё­ны тра­лей­бус» (1986 г.), «Я дрэ­ва па­са­дзiў» (1991 г.), «Па­гля­дам акiд­ваю шлях» (2002 г.), «На ву­лi­цы Баг­да­но­вi­ча» (2007 г.), да­ку­мен­таль­най апо­вес­цi «Чор­ны год» (2011 г.). На­ра­дзiў­ся ў 1946 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў Мiн­ску.

Бе­ла­рус­кiя Ма­ка­веi, За­мя­лi ва­шы сцеж­кi за­веi, Па­глы­нуў ва­шу ве­ру кас­цёр. Ста­лi iск­ра­мi ва­шы над­зеi. Па-над кра­ем па­бо­ле­ла зор.

3. Ака­дэ­мiк Iг­на­тоў­скi Цем­ра­шал на ам­бо­не — не Бог яшчэ, Яго сi­ла ў бяс­сiл­лi лю­дзей. Пе­рад Ва­мi — Джар­да­на­ва вог­нi­шча. «Вы­ра­кай­ся!» — кры­чыць лi­ха­дзей. А на­ўко­ла цяс­няц­ца шмат­лi­кiя: Хто з па­ле­нам прый­шоў, хто з гал­лём.

паэзія 59

58 Вы, пра­мо­вiў­шы: «Sancta simplicitas...»1 — Уз­ня­лi­ся свят­лом над аг­нём.

4. Мак­сiм Га­рэц­кi Да­лё­ка ад род­най зям­лi I з мо­ваю род­най у сэр­цы — Што ж, мно­гiя гэ­так жы­лi Су­поль­нi­кi-адзi­на­вер­цы. Ды перш, чым па до­ле зям­ным Раз­ве­ец­ца прах твой вят­ра­мi, Хай дум­кi твае ўсе i сны На ар­ку­шы ўста­нуць рад­ка­мi. З-за кра­таў спец­схо­ваў рад­кi Пра­рвуц­ца ў аб­ся­гi ра­дзi­мы — Ня­хай праз га­ды, як вя­кi, Ня­праў­ды спа­вi­тыя ды­мам, Праз хi­жых чу­жын­цаў выц­цё, Праз лё­кай­скай здра­ды шы­пен­не.

I доў­гiм iх бу­дзе жыц­цё, Што не­пад­улад­нае тлен­ню.

5. ***

Доб­ра ве­да­юць Ку­ра­па­ты: Зброя ка­та — на­ган ды ла­па­та, I абач­лi­вых бо­язь дры­гот­кая, I ня­ўдзяч­ных па­мяць ка­рот­кая.

2012

Га­рэ­ла ва­да Га­рэ­ла ва­да, і ка­мен­не цяк­ло, І па­рай ра­бі­ла­ся кроў. І з гэ­тай кры­ві ап'я­не­лае зло Лю­дзей абяр­та­ла ў звя­роў.

1 Святая пра­ста­та (лац.).

Бы­ло так не раз, і не два, і не тры, Зга­са­ла ні­бы на­заўж­ды, А ў сэр­цах не-не — дый пра­чнуц­ца звя­ры — І ды­мам па­цяг­не з ва­ды. Змар­ноў­вае ўмель­ства сваё ча­ла­век На цвік для сва­ёй жа тру­ны... Не, Твор­ца ў Эдэ­ме ства­раў не ка­лек: Ка­ле­чац­ца са­мі яны.

2012

***

Пра­дон­ны й без­бя­рэж­ны не­ба­схіл Ёсць ра­дас­най пра­сто­рай для па­лё­ту. Ня­ма ў ім ні ку­точ­ка для ма­гіл І оду­му з жа­лоб­наю мар­ко­тай. На гэ­та ёсць зям­ны жві­ро­вы дол, Шчым­лі­вае зям­ное пры­цяг­нен­не, Пры­ту­лак наш ча­со­вы й веч­ны дом, Па­лі, дзе рас­ся­ва­ем мы на­сен­не.

2012

проза63

По­куль зор­ка Ве­не­ра ўсмi­ха­ец­ца...

На­стас­ся Грук пра­за­iк. Ву­ча­нi­ца 11 кла­са Вя­ля­цiц­кай СШ. Дру­ка­ва­ла­ся ў ча­со­пi­сах «Дзея­слоў», «Бя­роз­ка», «Ма­ла­досць». На­ра­дзi­ла­ся ў 1996 го­дзе ў вёс­цы Вя­ля­цi­чы на Ба­ры­саў­шчы­не. Жы­ве ў Вя­ля­цi­чах.

Мi­ну­лае ле­та за­пом­нi­ла­ся мне шэ­рай па­хмур­нас­цю, сы­рас­цю, iм­жыс­тым дож­джы­кам-га­рэ­зам, не­вы­лаз­най сло­тай i бяс­кон­ца-доў­гi­мi дня­мi. Быц­цам не ле­та, а во­сень ней­кая, са сва­iм сва­воль­ным, абы­яка­ва-зайз­дрос­лi­вым ха­рак­ та­рам. I што ра­бiць у та­кiя ча­сi­ны, апа­на­ва­ныя вог­лым на­двор'­ем?.. Па­ду­ маў­шы не­каль­кi хвi­лiн, я па­ды­шла да па­лi­чкi з кнi­га­мi. Пе­ра­да мной паў­стаў не­звы­чай­на цi­ка­вы i ма­ляў­нi­чы свет роз­на­ка­ля­ро­вых кнiж­ных вок­ла­дак. Аж во­чы раз­бя­га­юц­ца! Ува­гу пры­цяг­ну­ла з вы­гля­ду са­мая звы­чай­ная: зе­ле­на­ва­ тая, з чыр­во­на-сi­нiм, аб­пле­це­ным па кра­ях вян­ком, кнi­жач­ка — «Вя­нок» Мак­ сi­ма Баг­да­но­вi­ча ... Не разгортва­ючы, уха­пi­ла яе i па­бег­ла без па­ра­со­нi­ка ў аль­тан­ку. Звы­чай­ на я чы­таю ў поў­най адзi­но­це, а тут мне скла­лi кам­па­нiю лi­вень, якi толь­кi што рас­па­чаў­ся, i кот, што вы­мак з лап да га­ла­вы. Кот пры­ту­лiў­ся да мя­не i па­чаў слу­хаць. З ней­кай за­ча­ра­ва­най не­вя­до­мас­цю разгарну­ла кнi­гу — i на iм­гнен­не мне зда­ло­ся, што я ад­чы­нi­ла чы­ёсь­цi жыц­цё. I, нi­бы­та, усе па­чуц­цi i пе­ра­жы­ван­нi «вы­бi­ты» вер­ша­ва­ны­мi фар­ба­мi на па­жоў­клай ад ча­су па­пе­ры. З за­хап­лен­нем чы­та­ла i чы­та­ла, пры­слу­хоў­ва­ю­чы­ся да кож­на­га вер­ша, кож­ на­га ра­доч­ка, кож­на­га сло­ва. Скла­ла­ся ўра­жан­не, што раз­маў­ляю з муд­рым ванд­роў­нi­кам, якi па­ба­чыў ужо жыц­ця i мо­жа рас­ка­заць — на­ву­чыць ча­му-не­ будзь:»кры­ла­мi ўзмах­нуць» за­клi­кае; «зёр­ны над­зеi» ў ду­шы па­кi­дае. I праў­да, так i хо­чац­ца яр­ка, сва­бод­на пра­жыць — «Ўсё кру­гом на ма­мэнт асьвя­цiць»... Сха­мя­ну­ла­ся та­ды толь­кi, як па­ды­шоў да мя­не муж­чы­на, вы­со­ка­га рос­ту, ху­ды, як вяр­ба, са злёг­ку вiх­ра­ва­ты­мi, нi­бы чар­на­мор­скiя хва­лi, цём­ны­мi ва­ла­ са­мi i гус­ты­мi, быц­цам жы­та, ву­са­мi. У по­гля­дзе яго шэ­рых ва­чэй бы­ла стро­ гасць, якая па­сту­по­ва змя­ня­ла­ся ла­год­нас­цю i за­то­е­ным смут­кам. Ён лас­ка­ва пры­вi­таў­ся i па­пра­сiў да­зво­лу пры­сес­цi; рас­ка­заў, што за­блу­каў i аж па­мi­рае ад сма­гi. Дзiў­на, бо толь­кi што лiў дождж, а за­раз со­ней­ка ро­бiць сваю пра­цу, ды так спраў­на, што аж пя­чэ. Я па­да­ла не­зна­ё­ма­му кух­лiк з са­лод­кай ва­дой. Ён па­пiў i на­зваў­ся Мак­сi­мам Кнiж­нi­кам. Мы раз­маў­ля­лi аб усiм i нi аб чым. На ду­шы быў спа­кой i да­вер. Зда­ва­ла­ся, што я ве­даю Мак­сi­ма ўсё сваё жыц­цё i быц­цам ён не той да­рос­лы i стро­гi муж­ чы­на, а пад­ле­так, та­кi ж, як i я. I за­хап­лен­нi ў нас так­са­ма па­доб­ныя: абод­ва лю­бiм ванд­ра­ваць, чы­таць, гля­дзець у нач­ное не­ба, аб­сы­па­нае мiль­яр­да­мi свет­ляч­коў, i склад­ваць з iх сло­вы. На­ша га­вор­ка бы­ла на­столь­кi цi­ка­вай, што мы не за­ўва­жы­лi, як на­ды­шоў ве­чар, на­ды­шоў час рас­ста­ван­ня. Я бы­ла вель­ мi за­да­во­ле­на, што знай­шла су­раз­моў­цу (цi ён мя­не знай­шоў), што ёсць ча­ла­ век, з якiм мы па­ра­зу­ме­лi­ся, як ка­жуць, «на ад­ной хва­лi». Мак­сiм пад­ня­ўся, ус­кi­нуў на пле­чы пла­шчык i са­браў­ся сы­хо­дзiць, але я яго аклік­ну­ла. Ён па­вяр­нуў­ся i, уба­чыў­шы на ма­iх ва­чах слё­зы, зноў па­ды­шоў,

64 узяў мя­не за ру­ку, за­зiр­нуў пя­шчот­на ў мае во­чы i ска­заў, што яму час iс­цi, а яшчэ па­пра­сiў, каб я за­пом­нi­ла не­каль­кi рад­коў: Ў кра­i­не свет­лай, дзе я ўмi­раю, У бе­лым до­ме ля сi­няй бух­ты, Я не са­мот­ны, я кнi­гу маю З дру­кар­нi па­на Мар­цi­на Кух­ты. Ад­пус­цiў­шы маю ру­ку, Кнiж­нiк вый­шаў з аль­тан­кi, але я кi­ну­ла­ся за iм. Мне бы­ло не­зра­зу­ме­ла, аб чым ён толь­кi што га­ва­рыў, што ўсё гэ­та зна­чыць. Я спы­та­ла ў Мак­сi­ма, але ён ад­ка­заў, што ка­лi-не­будзь я са­ма ўсё зра­зу­мею. ...Кот, якi спаў у мя­не на ка­ле­нях, рэз­ка са­ско­чыў i за­шы­пеў, ад гэ­та­га ...я i пра­чну­ла­ся. У ду­шу моц­на за­па­лi рад­кi Мак­сi­ма Кнiж­нi­ка, як зрэш­ты, i воб­раз са­мо­га са­мот­на­га ванд­роў­нi­ка. Роз­ду­мы не да­ва­лi мне спа­кою: «А мо­жа, ён?.. Ды не... Гэ­та­га ж быць не мо­жа. Ну, а мо­жа, усё ж та­кi ён?.. Трэ­ба па­цвер­дзiць.» Я бы­ла ўпэў­не­на, што гэ­та ён, але дум­кi: «Ча­му ме­на­вi­та я? Ча­му да мя­не ён прый­шоў?.. Ды хто — ЁН, а хто — я!» ...Сха­пiў­шы «Вя­нок», па­бег­ла да­ха­ты, каб зай­сцi ў iн­тэр­нэт. Усё паў­та­ра­ла i паў­та­ра­ла ра­доч­кi, каб не за­быц­ца ж нi­вод­на­га сло­ва з вер­ша. Ка­лi пе­ра­да мной ад­крыў­ся фо­та­зды­мак, я зноў уба­чы­ла зна­ё­ма­га мне ча­ла­ве­ка, та­го, ка­ го ба­чы­ла ў сне, праў­да, зва­лi яго не Мак­сiм Кнiж­нiк, а Мак­сiм Баг­да­но­вiч. Мне ўсё ста­ла зра­зу­ме­ла. Гэ­та ўсё той жа ча­ла­век са стро­гiм по­зiр­кам i юнац­кi­мi дум­ка­мi. Гэ­та наш кла­сiк! За­раз, ка­лi гля­джу я на зор­кi, ду­маю пра ЯГО, не­звы­чай­на­га, за­гад­ка­ва­га i та­ко­га прос­та­га май­го Мак­сi­ма. ...Вунь толь­кi што пра­ля­це­ла знiч­ка, але я не па­спе­ла за­га­даць жа­дан­не... Што?.. Быць не мо­жа! Вы не па­ве­ры­це, але ў не­бе вы­раз­на на­пi­са­на: «ПРЫ­ ВI­ТАН­НЕ АД КНIЖ­НI­КА!». Цу­ды бы­ва­юць, толь­кi трэ­ба ў iх ве­рыць! Вер, Мак­сiм, твой на­род да­ча­ка­ец­ца За­ла­цiс­та­га, яс­на­га дня, По­куль Зор­ка Ве­не­ра ўсмi­ха­ец­ца, I хва­лю­ец­ца сэр­ца што­дня...

Ажы­на­вае ва­рэн­не Ня­ма нi­чо­га леп­ша­га, як раз­мо­ва з пры­ем­ным ча­ла­ве­кам у не­звы­чай­на цу­ доў­ным мес­цы. Да­рэ­чы, знай­сцi сур'­ёз­на­га i ад­на­ча­со­ва вя­сё­ла­га су­раз­моў­цу амаль не­маг­чы­ма. Але мне па­шан­ца­ва­ла ў жыц­цi, бо ў мя­не са­мы леп­шы дзя­ ду­ля ва ўсiм све­це... пiсь­мен­нiк Якуб Ко­лас. Мы з iм вель­мi час­та ха­дзi­лi па бе­ра­зе дзi­вос­на­га Нё­ма­на, якi спа­кой­на i па­ воль­на плыў i бру­iў­ся срэб­рам, нi­бы го­лас дзя­ду­лi. Ён рас­па­вя­даў пра ра­ней­

проза65 шае, не­вя­до­мае мне жыц­цё, пра тое, як ства­раў тво­ры, як ма­ля­ваў воб­ра­зы ге­ро­яў. Але нас заў­сё­ды пад­слу­хоў­ва­лi. Хто — не маг­ла зра­зу­мець ... За­раз я жы­ву ў iн­шым мес­цы i ў iн­шым ча­се, а Баць­ку-Нё­ма­на ма­гу ба­чыць толь­кi на фо­та­здым­ках. Роў­на год та­му мне вель­мi за­ха­це­ла­ся на той бе­раг, дзе бы­лi мы з дзя­ду­лем. Я ўзя­ла з са­бою сяб­роў­ку Ма­рыль­ку, i мы ад­пра­вi­лi­ся ў па­да­рож­жа. Да­ро­га вы­да­ла­ся доў­гая. Пры­еха­лi на мес­ца.За­трым­це­ла, за­шап­та­ла сэр­ ца... Ха­та з бяр­вен­няў...па­шэрх­лая та­по­ля...са­праўд­ная бус­лян­ка. Мая Ма­ рыль­ка нi­ко­лi не ба­чы­ла гэ­та­га. У Мiн­ску жы­ве. У ха­це, як i звы­чай­на, рас­чы­ не­ны вок­ны. Пад стра­хой усё гэ­так жа ля­жаць па­се­ча­ныя дзя­ду­лем дро­вы, на пло­це —глi­ня­ныя зба­ны. А сцеж­ка вя­ла пра­ма ў ха­ту.

— Ба­чыш вунь тыя ду­бы? — спы­та­ла я ў Ма­рыль­кi.

— Ба­чу.

— А ха­ту ба­чыш пад ду­ба­мi?

— Ка­неш­не. Гэ­та ха­та, у якой на­ра­дзiў­ся сла­ву­ты пiсь­мен­нiк Якуб Ко­лас. ...За ха­тай — ду­бо­вы гай, у якiм мы з дзя­ду­лем збi­ра­лi ба­ра­вi­кi, кра­мя­ныя чор­на­га­ло­вi­кi. Во­сен­ню ён асаб­лi­ва пры­го­жы: звi­лiс­тая за­ла­цiс­та-мед­ная сцеж­ка, блi­жэй да ха­ты — ру­ча­ёк, жэў­жык-пяс­тун. Я, не ча­ка­ю­чы сяб­роў­ку, па­бег­ла на зна­ё­мы бе­раг ра­кi. Хут­чэй за ўсё вы не па­ве­ры­це, але гэ­та бы­ло так. Я се­ла на са­мы аб­рыў — i... зня­чэў­ку па­чу­ла го­лас дзя­ду­лi. Гэ­та шап­та­лi­ся ве­ка­веч­ныя ста­ра­дрэ­вi­ ны-хвоi, якiя ста­я­лi по­бач са мной. «Ну, вось сак­рэт i рас­кры­ты», — па­ду­ма­ла я. У гэ­ты час пад­бег­ла Ма­рыль­ка: — Ча­му ты так хут­ка па­бег­ла?

— Сваё па­чу­ла, род­нае...

— Дык рас­ка­жы.

— Ну, слу­хай. Бы­ло гэ­та ле­там. Су­крыс­тыя воб­ла­кi гой­са­лi па не­бе, со­ней­ ка пры­пя­ка­ла. Ва­кол усё жы­ло.Ся­дзе­лi мы з дзя­ду­лем на гэ­тым са­мым мес­ цы... Ён мне рас­каз­ваў, як пi­саў тры­ло­гiю «На ро­ста­нях».

— Ча­кай, дык твой дзя­ду­ля...

— Ён са­мы.

— Ого! Як цi­ка­ва. Ну, рас­каз­вай жа.

I я па­ча­ла... Ка­жа ён мне, што пi­саў амаль усё жыц­цё, ха­дзiў па ле­се, вяр­таў­ся да­до­му, ад­па­чы­ваў на па­на­двор­ку пад хво­я­мi. Ту­паў ка­ля до­му, агля­даў сад, по­тым са­дзiў­ся на ла­ву пад вя­зам. Яго це­шы­ла, што гэ­та дрэ­ва раз­рас­та­ла­ся, i да­ва­ ла цень у спё­ку, i ха­ва­ла ад даж­джу.Тут аб­дум­ва­лi­ся да­лей­шыя ста­рон­кi «На ро­ста­нях». Мне, ка­лю­чай Яд­вiсь­цы,бы­ло так пры­ем­на слу­хаць i ўяў­ляць.Толь­кi вось я дзi­вi­ла­ся: як мож­на сес­цi i на­пi­саць усё да кан­ца. Але дзя­ду­ля рас­крыў сак­рэт:

66 «Пе­ра­пы­няць пi­сан­не трэ­ба на са­мым цi­ка­вым мес­цы, каб са­мо­му кар­це­ла да­ве­дац­ца: а што ж бу­дзе да­лей». За рас­по­ве­дам дзя­ду­ля пiў чай, а я ўсё пра­ сi­ла рас­ка­заць, як пi­шуц­ца тво­ры, хоць бы пра адзiн эпi­зод якi.

— Ну, слу­хай. Мой ге­рой Ла­ба­но­вiч iшоў борз­да (трэ­ба не­як пад­ра­бяз­ней раз­ма­ля­ваць гэ­ты эпi­зод). На­прык­лад, так: яму бы­ло лёг­ка, прос­та ха­це­ла­ся бег­чы, га­няц­ца за гэ­ты­мi бе­лы­мi пу­шын­ка­мi, нi­бы яны бы­лi жы­вы­мi або ён сам быў яшчэ дзi­ця... Ро­бiц­ца яшчэ коль­кi штры­хоў — i кар­цi­на ажы­вае.

— Ну, ты прос­та ча­раў­нiк! Я та­бой за­хап­ля­ю­ся. Ён па­вяр­нуў га­ла­ву ў бок праз­рыс­та­га Нё­ма­на, дзе з-за кус­тоўя вiд­неў­ся за­хад сон­ца. Я аж за­плю­шчы­ла во­чы ад та­ко­га ха­раст­ва. Тут не­маг­чы­ма не пi­саць. А з та­кiм та­лен­там, як у май­го дзя­ду­лi, не­маг­чы­ма не быць са­мым зна­ ка­мi­тым пiсь­мен­нi­кам. А ён у гэ­ты мо­мант не­як хiт­ра­ва­та па­гля­дзеў на мя­не, нi­бы­та зра­зу­меў, аб чым я ду­маю, i ска­заў: — А пой­дзем, унуч­ка, у ха­ту. У мя­не смач­нае ва­рэн­не з ажы­ны ёсць...

— Слу­хай, а ча­му ты ра­ней мя­не сю­ды не пры­вез­ла? — спы­та­ла Ма­рыль­ ка.

— Ча­су не бы­ло не­як...

— Ну, ця­пер мы на кож­ных ка­нi­ку­лах сю­ды бу­дзем пры­яз­джаць i кнiж­кi твай­ го дзя­ду­лi чы­таць.

— Згод­на! Яму бы­ло б пры­ем­на. Ён вель­мi лю­бiў пры­маць гас­цей.

проза69

По­пел на ве­цер

Уршу­ля Шубз­да пра­за­iк. Сту­дэнт­ка бе­ла­рус­кай фi­ла­ло­гii ўнi­вер­сi­тэ­та ў Бе­ла­сто­ку. Пе­ра­мож­ца XV агуль­на­поль­ска­га кон­кур­су бе­ла­рус­кай паэ­зii i про­зы за 2012 год. На­ра­дзi­ла­ся ў 1989 го­дзе. Жы­ве ў вёс­цы Ха­да­роў­ка на Бе­ла­сточ­чы­не.

Як­раз Ве­ра су­шы­ла на шну­ры свае ка­ля­ро­выя хус­ты. Не­ка­то­рыя ўраж­ва­лi шмат­лi­кас­цю ко­ле­раў i ўзо­раў. Найп­ры­га­жэй­шая, свет­лая, з дроб­нень­кi­мi бла­ кiт­ны­мi квет­ка­мi, лёг­ка лу­на­ла на лiс­та­па­даў­скiм вет­ры. Я маг­ла са­бе ўя­вiць, у якой хус­це Ве­ра хо­дзiць у бу­дзень, а якую на­дзя­вае ў час свя­та цi ў ня­дзе­лю. Вель­мi сум­на вы­гля­да­лi чор­ныя хус­ты, якiх так­са­ма не­каль­кi вi­се­ла на шну­ры. На­па­мi­на­лi пра тое, што i та­кiя трэ­ба бу­дзе яшчэ на­дзець. Са­ма Ве­ра нi­чым не ад­роз­нi­ва­ла­ся ад iн­шых жан­чын у яе ўзрос­це. Не­вя­ лi­кая, дроб­нень­кая ба­бу­ля, тро­хi пры­горб­ле­ная, але не моц­на. Вы­гля­да­ла больш так, як бы на­хi­ля­ла­ся, каб лепш па­чуць дру­гую асо­бу. Ха­ця бы­ла ад­на рэч, якая пры­цяг­ва­ла ўва­гу, а на­ват вы­клi­ка­ла не­спа­кой — ме­на­вi­та во­чы. Ве­ра рас­каз­ва­ла пра сваю хва­ро­бу.

— На­ват вы не ве­да­е­це, як мя­не лю­дзi на­па­ло­ха­лi: ка­за­лi, што ў мя­не рак во­ка! Ку­ды я не ез­дзi­ла, — i ў Пар­ца­ва, i ў Ор­лю, дзесь­цi ў Ча­ром­се быў якiсь ча­ла­век, што ля­чыў. Ме­ла я апе­ра­цыю на абод­ва во­кi. Я доў­га ля­чы­ла­ся i ма­ ла што маг­ла ўба­чыць... Мне, ад­нак, зда­ва­ла­ся, што Ве­ра гля­дзiць на ча­ла­ве­ка i ба­чыць больш, чым iн­шыя лю­дзi.

— Я толь­кi ве­цер ка­чаць умею, — пры­зна­ла­ся Ве­ра без нi­я­кай штуч­най сцiп­лас­цi. Гэ­тыя сло­вы вы­клi­ка­лi ўра­жан­не, што гэ­та са­праў­ды прос­тая спра­ва. Праз хвi­лi­ну кож­ны мог бы па­ду­маць, што сам умее ка­чаць ве­цер i зна­хо­дзiц­ца ў якiмсь­цi ча­роў­ным све­це. У са­праўд­нас­цi гэ­та не ка­зач­ны свет, толь­кi шап­ту­ха з Са­коль­шчы­ны i што­дзён­ны свет бе­ла­ру­саў! Ве­ра ад­чы­нi­ла дзве­ры ад пры­бу­доў­кi. У ку­це ста­я­ла не­вя­лi­кая печ, сця­на за ёю бы­ла аб­ве­ша­на роз­ны­мi пры­ла­да­мi. Бы­лi там рэ­ша­та, ка­ця­лок, два сяр­ пы пе­ра­вя­за­ныя бе­лаю ану­чай, якiя ўжо, на­пэў­на, даў­но не ба­чы­лi за­ла­то­га ка­лос­ся.

— У на­шай кух­нi ра­монт ра­бi­лi, а я гэ­та ўсё па­збi­ра­ла i сю­ды пры­нес­ла. Пад печ­чу ста­яў пад­рых­та­ва­ны па­ке­цiк по­пе­лу: — Ка­лi хтось­цi пры­е­дзе хво­ры, та­ды ка­рыс­та­ю­ся iм. Ён ле­чыць хут­ка i доб­ ра. Лю­дзi пры­яз­джа­юць на­ват з Бе­ла­сто­ка... Ве­ра па­ча­ла шу­каць сло­iч­ка, якiм заў­сё­ды ка­чае. Браз­га­ла дзвер­ца­мi ад ста­рой по­суд­най ша­фы: — За­раз я да­ста­ну мае пры­ла­ды, ужо я i па­мя­цi доб­рай не маю, доб­ры та­кi сло­i­чак, ку­ды ён дзеў­ся?.. За­раз я яго знай­ду. За­гля­да­ю­чы ва ўсе ку­ты пры­бу­доў­кi, Ве­ра рас­каз­ва­ла, як па­ча­ла ля­чыць по­пе­лам.

— Му­сi­ла на­ву­чыц­ца, ма­лыя дзе­цi бы­лi. Мы ка­лiсь пе­рад ха­тай цер­лi лён. А мой сын яшчэ зу­сiм ма­лень­кi быў, усё ска­каў, ска­каў, а по­тым так стаў пла­каць

проза71

70 i ўпаў на ка­ле­нi. На­ват да ха­ты не мог сам дай­сцi. А тут лён мне трэ­ба цер­цi!.. Я ўсё ж тое кi­ну­ла i за­бра­ла ма­ло­га, ка­жу: што я та­бе ра­бiць бу­ду?.. Мо­жа... ве­цер? Ну, праў­да. Я ўзя­ла сло­i­чак цёп­ла­га по­пе­лу i ка­ча­ла па ма­лым. Па­маг­ ло! — Ве­ра кi­ну­ла по­шу­кi свай­го сло­iч­ка i ўзя­ла якiсь­цi ку­бак. Не спя­ша­ю­чы­ся, па­воль­ны­мi ру­ха­мi рас­па­ка­ва­ла тор­бач­ку, з якой на­бра­ла ку­хон­най лыж­кай по­пе­лу. Верх куб­ка на­кры­ла бе­лай ану­чай: — Ка­лi ве­цер, а сло­i­чак поў­ны по­ пе­лу, та­ды ён у iм па­трэс­кае, а ка­лi ня­ма вет­ру, та­ды нi­чо­га ня­ма, — Ве­ра не тлу­ма­чы­ла дэ­та­лё­ва — гэ­та ж бы­ло для яе звы­чай­най спра­вай. Мя­не цi­ка­вi­ла, ад­куль узяў­ся звы­чай ля­чэн­ня по­пе­лам. Жы­вуць роз­ныя зна­хар­кi, што ле­чаць зел­лем, ёсць i та­кiя, што ма­юць не­зям­ную сi­лу ў ру­ках. Ве­ры па­трэб­ны бы­лi толь­кi по­пел i ве­цер.

— А як бу­дзе­це ля­чыць? Ве­ра па­гля­дзе­ла на мя­не са здзiў­лен­нем: — Так вы­кач­ва­юць, зда­вён, i мя­не так ля­чы­лi. Не­вя­до­ма, ча­му вы­кач­ван­не да­па­ма­гае. Цi га­лоў­най пры­чы­най гэ­та­га ёсць по­пел, цi шап­тан­не, а, мо­жа, гэ­ты са­мы ве­цер?.. На­пэў­на, ёсць у гэ­тым на­род­ ная муд­расць... Мне зда­ло­ся, што Ве­ра ўга­ну­ла мае дум­кi.

— Я i «Ой­ча наш» га­ва­ру, вы­кач­ва­ю­чы. Ма­лiт­ва так­са­ма па­трэб­на... Мне зда­ва­ла­ся, што ў жыц­цi Ве­ры мя­ша­юц­ца два све­ты: свет, у якiм ёй прый­шло­ся жыць, якi не зу­сiм яе ра­зу­мее, i свет прод­каў, iх аб­ра­даў, ве­ры ў ма­гут­насць сон­ца, аг­ню цi ўлас­на вет­ру! Ве­ра ў ня­дзе­лю не вы­кач­вае: — Мне зда­ец­ца, што брыд­ка гэ­та ра­бiць пры свя­це. Не так даў­но бы­ло, прый­шоў да мя­не су­сед i ка­жа: «Ка­чай­це, што хо­ча­це ра­бi­це, ба­дай па­мру!». Яму так спi­на ба­ле­ла. Я па­ка­ча­ла i ка­жу: «Прый­дзi пас­ля за­хо­ду сон­ца, заўт­ра ня­дзе­ля, та­ды не пры­ходзь». Усю­ды служ­бы ад­праў­ла­юць, цi ў пра­ва­слаў­ных, цi ў ка­то­лi­каў. Не ха­чу! — Ве­ра здры­га­ну­ла­ся ад са­мой дум­кi пра гэ­та. Сха­ва­ ла да­ло­нi ў ру­ка­вы швэд­ра. З пры­бу­доў­кi бы­ло доб­ра вi­даць пад­во­рак су­сед­кi. Ве­ра штур­ха­ну­ла мя­не пад бок i шап­ну­ла са сме­хам: — О, гля­дзi, ужо Ва­ля пай­шла. Пэў­на, цi­ка­вiц­ца, аб чым га­во­рым! Су­сед­ка за­гля­ну­ла праз плот i знiк­ла за гор­бай па­лен.

— Мне гро­шы да­юць. Я не бя­ру, та­му што ня­мож­на. Толь­кi ка­жу: хай вам па­ма­гае. За­раз ска­жуць — «ба­га­це­еш». Не ве­да­еш, як на вёс­цы?! Я не ха­чу гро­шай. За што? Але то ша­ка­лад­ку, то ка­роб­ку цу­кер­каў па­кла­дуць... Ве­ра ста­ял­ а пры пе­чы i лёг­ка ка­лы­ха­ла­ся на на­гах. На круж­ках ля­жа­ла не­ каль­кi све­чак: — Гэ­та грам­нi­цы. Пры­яз­джа­лi та­кiя. Ужо ця­пер не так, але ра­ней адзiн за ад­ным еха­лi. Ад­на­му да­па­мо­жа, та­ды той зноў на­ка­жа ка­му-не­будзь, i так едуць... Коль­кi я дзя­цей пры­ма­ла! Дай Бо­жа, каб усе зда­ро­выя бы­лi. Звя­роў дзе­цi ба­яц­ца. Мяс­то­выя за­едуць на вёс­ку, то бык, то ка­ро­ва, авеч­ка ма­лое на­ па­ло­хае. Пры­еха­ла ня­даў­на жан­чы­на з та­кiм хлоп­чы­кам, а ён та­кi пе­ра­по­ло­

ха­ны быў! Не гля­дзеў на­ват на мя­не, толь­кi за­сла­няў­ся ру­ка­мi. Я ўзя­ла лыж­ку, па­кла­ла тры ка­ва­лач­кi грам­нi­цы, о та­кiя ма­лень­кiя, — Ве­ра па­ка­за­ла кон­чык паль­ца, — i тры­ма­ла над яго га­ла­вою. Толь­кi трэ­ба па­клас­цi ануч­ку, каб не кап­ну­ла на ва­ла­сы. Дзя­цей трэ­ба ша­на­ваць. Гэ­та не ста­ро­му, але i ста­ро­му трэ­ба на­крыць, каб га­ра­чы воск на га­ла­ву не ўпаў. По­тым у мiс­ку з ха­лод­най ва­дой гэ­ты воск трэ­ба вы­лiць: i вы­хо­дзiць якiсь­цi звер, што спа­ло­хаў дзi­ця. Гэ­та так­са­ма да­па­ма­гае i ста­рэй­шым лю­дзям. Кож­ны, хто пры­яз­джае, по­тым удзяч­ны за да­па­мо­гу. Мо­жа так Бог дае мне, каб лю­дзям да­па­ма­гаць. Кож­ны мо­жа вы­кач­ваць, але ад­на­му да­па­мо­жа, а iн­ша­му не. На­ват ка­лiсь сю­ды пры­ еха­ла та­кая ка­бе­та, якой док­тар ска­заў, каб да ба­бак еха­ла! Ве­ра ўсмiх­ну­ла­ся да мя­не i ра­шы­ла, што рас­ка­за­ла ўжо пра ўсё. За­чы­нi­ла дзве­ры ад пры­бу­доў­кi. Ад­вя­ла мя­не да форт­кi, на­па­мi­на­ю­чы, каб пры­яз­джаць, ка­лi пач­не неш­та ба­лець. Быў цёп­лы лiс­та­па­даў­скi дзень. Дзьмуў лёг­кi ве­цер.

Ле­ген­да з Ка­мя­нi­цы У ча­сы, ка­лi ўсё яшчэ ме­ла свой лад i па­ра­дак, ка­лi сон­ца ўста­ва­ла над На­вад­вор­скай пу­шчай, а за­хо­дзi­ла на да­ху ха­ты Вiк­та­ра з Куп­лiс­ка, жы­ха­ры Ка­мя­нi­цы вя­лi сваю спа­кой­ную ся­лян­скую жыт­ку. На не­каль­кi дзя­сят­каў мет­ раў ад вёс­кi рас­па­сцi­ра­ла­ся не­абсяж­ная пу­шча. З яе ба­гац­ця лю­дзi чэр­па­лi ад па­чат­каў iс­на­ва­ня ў гэ­тым ку­точ­ку зям­лi. А са­ма па­чы­на­ла­ся цёп­лая во­сень. Па­лi, з якiх ужо ўсё пры­бра­лi, па­воль­на на­бi­ра­лi цём­на-ку­ча­ра­вых ко­ле­раў. Ба­бi­нае ле­та зi­ха­це­ла ў пра­мен­нях блед­на­га ў гэ­тую па­ру го­да сон­ца. Та­кi края­вiд спры­яе роз­ду­мам i дум­кам, якiя амаль усе су­пра­ва­джа­лi­ся да пу­шчы. Гля­нуў­шы на яе, лю­дзi не маг­лi за­быць бед­на­га То­лi­ка, якi вый­шаў­шы лi­пень­ скiм днём, да сён­ня не вяр­нуў­ся да­ха­ты. На­блi­жаў­ся час вя­чэ­ры, а гэ­та нi­ко­лi не зда­ра­ла­ся, каб хлоп­цы не вяр­ну­лi­ся да сё­май га­дзi­ны з пу­шчы, у якой вы­раб­ля­лi дзё­гаць. Вя­чэ­ра бы­ла смач­най як ма­ла ка­лi. У чы­гун­ным гарш­ку Лё­дзя на­ва­ры­ла ма­ла­дой буль­бы, якая ўжо на­рас­ла ў ага­род­чы­ку. Ка­лi Вi­таль увай­шоў у ха­ту, на ста­ле ўжо ста­я­лi мiс­кi поў­ныя смач­най стра­вы, з якой па­ды­ма­ла­ся гус­тая па­ра­вi­на. Не па­спеў доб­ра пад'­ес­цi, ка­лi з пад­вор­ка да­ло­ся па­чуць кры­кi: «Вi­таль, Вi­таль!» Ад­нак Вi­таль або не чуў, або не ха­цеў па­чуць го­ла­су, якi мог бы пе­ра­шко­дзiць яму па­вя­чэ­ раць. Лыж­кай узяў кры­ху буль­бы, аб­мак­ва­ю­чы ў кiс­лае ма­ла­ко. У гэ­ты мо­мант у ха­ту ўва­лi­ла­ся ста­рая Шчэр­бi­ха. «Што ты, аглух!? Дзе наш То­лiк?» — спы­ та­ла­ся з па­ро­га. Вi­таль, не ма­ю­чы ах­во­ты на даў­жэй­шую гу­тар­ку, ад­ка­заў, што за­стаў­ся ў ле­се. Па­глы­нуў­шы чар­го­вую лыж­ку буль­бы з кiс­лым ма­ла­ком да­даў, што за­стаў­ся ён з дзяў­чы­най. Шчэр­бi­ху раз­зла­ва­ла гэ­тая на­вi­на. «Якая дзяў­чы­на ва­ло­чыц­ца ў та­кую па­ру па ле­се?!» — злос­на вы­гук­ну­ла ста­рая су­ сед­ка. Вi­таль, пад'­еў­шы, устаў ад ста­ла: — «Не су­муй­це, Шчэр­бi­ха, пры­го­жая

72 бы­ла, ня­ма та­кой у вёс­цы нi ў Куп­лiс­ку, нi ў Хва­шчэ­ве». Вi­таль, сха­пiў­шы шап­ ку, вый­шаў на пад­во­рак. Шчэр­бi­ха вы­ля­це­ла за iм: «Ка­лi яна та­кая пры­го­жая, ча­му сам не за­стаў­ся?!» Але Вi­таль ужо пра­паў за гум­ном . Ма­ла хто ве­даў, што Вi­таль, яко­му бы­ло пад пяць­дзя­сят га­доў, ужо даў­но ад­мо­вiў­ся ад усiх спа­кус, якiя маг­ла даць яму дзяў­чы­на ўза­мен за даў­га­веч­ насць. Хто яму пад­ка­заў гэ­та­кi спо­саб на тое, каб ад­клас­цi смерць — не­вя­до­ма. Бяс­спрэч­ным фак­там, ад­нак, з'яў­ля­ец­ца тое, што Вi­таль да­жыў ста га­доў. Шчэр­бi­ха па­пра­вi­ла хуст­ку i пай­шла да ся­бе. Iду­чы збi­тай жвi­роў­кай праз вёс­ку, па­ду­ма­ла, што То­лiк, маг­чы­ма, ужо ся­дзiць у ха­це i ча­кае, раз­зла­ва­ны, што яшчэ ня­ма вя­чэ­ры на ста­ле. Шчэр­бi­ха, су­це­ша­ная та­кой перс­пек­ты­вай, пад­ня­ла кры­ху доў­гую спад­нi­цу, якая пе­ра­шка­джа­ла бег­чы. Да­па­ўшы да дзвя­ рэй, якiя бы­лi за­кры­тыя на ключ, зра­зу­ме­ла, што ня­ма нi­ко­га ў ха­це, а ключ, яко­га мес­ца ве­да­ла толь­кi яна i То­лiк, спа­кой­на ля­жаў па­мiж бэль­ка­мi ха­ты. Шчэр­бi­ха за­кру­цi­ла­ся, пе­ра­хрыс­цi­ла­ся не­каль­кi ра­зоў, па­гля­дзе­ла на сон­ца, якое ўжо амаль ха­ва­ла­ся за ха­ту Вiк­та­ра з Куп­лiс­ка i зра­зу­ме­ла, што яе сын адзiн за­стаў­ся ў пу­шчы. У пу­шчы, якая днём так мно­га да­ва­ла для лю­дзей, якая з'яў­ля­ла­ся даб­ра­дзей­ствам. Ноч­чу пу­шча зу­сiм змя­ня­ла аб­лiч­ча. Шчэр­бi­ ха па­бег­ла на за­гу­мен­не. Згэ­туль да­во­лi бы­ло крык­нуць уго­лас, а рэ­ха нес­ла сло­вы па цэ­лай На­вад­вор­скай пу­шчы. Ад­нак Шчэр­бi­ха гэ­та­га не лю­бi­ла. — А хто знае, цi ня­ма ў гэ­тым ней­кiх чар­тоў­скiх шту­чак? — па­ду­ма­ла. Яшчэ больш раз­зла­ва­ная вяр­ну­ла­ся на ву­лi­цу i па­ча­ла пла­каць i за­клi­каць лю­дзей, каб ра­ та­ва­лi яе сы­на ад ру­сал­чы­ных пад­ма­наў. То­лi­ка Шчэр­бу не знай­шлi. Ха­ця жы­ха­ры Ка­мя­нi­цы яшчэ ў той ве­чар пай­ шлi ў пу­шчу шу­каць ма­ла­до­га хлоп­ца. Нi­хто ўжо не ве­рыў у тое, што То­лiк зной­дзец­ца. Лю­дзi га­ва­ры­лi, што з гэ­тай па­ры пу­шча змя­нi­ла­ся. У бяз­вет­ра­ны во­сень­скi дзень маў­ча­ла, як за­кля­тая. Не бы­ло чу­ваць нi­вод­най жы­вё­лы, нi шо­ла­ху лiс­ця, толь­кi роў­ны гру­кат ся­ке­ры нёс­ся па ўсёй ва­ко­лi­цы. Як быц­цам уся пу­шча ра­зам з на­ды­хо­дам во­се­нi па­мi­ра­ла, ства­ра­юч­ ы мес­ца для на­ро­дзi­ наў лi­ха, якое па­чы­на­ла дзей­нi­чаць на ба­ло­тах ве­ка­во­га ле­су. Ян­ка Ка­зёл да Хва­шчэ­ва ад­даў дач­ку за хлоп­ца, якi не быў ба­га­ты на той час, але меў атры­маць яшчэ па сва­iм дзядзь­ку дзве мор­гi зям­лi. Апра­ча та­го лю­бiў Ксе­нiю i ша­на­ваў яе. На­ра­дзiў­ся iм сын i як­раз та­му Ян­ка Ка­зёл з жон­кай вы­ бра­лi­ся на хрэсь­бi­ны ў Хва­шчэ­ва. Пас­ля доў­гiх во­сень­скiх даж­джоў да­ро­га праз пу­шчу бы­ла амаль не­пра­ез­джая для лю­дзей, што доб­ра не ве­да­лi гэ­тых ба­лот. Ян­ка Ка­зёл не ба­яў­ся да­ро­гi. Што­дзень бы­ваў у пу­шчы. А то па дрэ­ва, а то па дзё­гаць. Ад­нак заў­сё­ды ста­ра­ўся вяр­нуц­ца да­ха­ты пе­рад змро­кам. Ян­ка Ка­зёл з жон­кай кры­ху за­ся­дзе­лi­ся ў дач­кi на хрэсь­бi­нах i вы­еха­лi ад яе ўжо пас­ля дзя­вя­ тай га­дзi­ны. А ў гэ­тую па­ру го­да ўжо бы­ло цём­на, ад­нак ста­ры Ка­зёл, за­хмя­ле­лы ад га­рэл­кi з хрэсь­бiн, не ба­яў­ся на­ват i та­го. Жва­ва ўзяў лей­цы ў ру­кi i па­гнаў­ся ў на­прам­ку пу­шчы. Ужо на­блi­жа­ла­ся поў­нач, ка­лi ста­ры Ка­зёл уба­чыў ней­кую по­стаць на да­ро­зе. Не­зна­ём ­ ы пры­вi­таў­ся з Каз­лом i за­пра­па­на­ваў ехаць iн­шай да­ро­гай чым заў­сё­ды. — Але тут ба­ло­та! — ад­ка­заў здзiў­ле­ны Ка­зёл. — Дзе!

проза73 Па кос­тач­кi ва­ды нi­ко­лi не бы­ло! — гэ­тае ска­заў­шы, не­зна­ё­мы ча­ла­век пай­шоў да­ро­гай, якой пра­па­на­ваў ехаць па­да­рож­нi­кам. Ка­зёл, па­гля­дзеў­шы, што на­ват бо­ты дзiў­на­га ча­ла­ве­ка не граз­нуць у ба­ло­це — зна­чыць, су­хая да­ро­га, за­вяр­ нуў­шы ка­ня, пус­цiў­ся за не­зна­ём­цам. Не пра­ехаў­шы i ста мет­раў, ко­лы во­за за­па­лi­ся ў ба­ло­та. Конь стаг­наў i не мог зру­шыц­ца на­пе­рад на­ват на крок. Ста­ ры Ка­зёл пра­клi­наў не­зна­ё­ма­га, злез з во­за i, сха­пiў­шы за за­днюю руч­ку, па­чаў пхаць да­пе­ра­ду. У моц­ным во­зе, якi зра­бiў яшчэ яго баць­ка, штось­цi трэс­ну­ла, а ста­ры Ка­зёл упаў у ба­ло­та. Вы­ла­ма­ла­ся руч­ка. У гэ­ты мо­мант ста­ры Ка­зёл не вы­тры­маў. Устаў з ба­ло­та, вы­цер ру­ка­вом твар i па­чаў уго­лас пра­клi­наць не­зна­ ё­ма­га, ма­ха­ю­чы вы­ла­ма­най руч­кай. Хут­ка за­моўк, i па­чуў­шы, што рэ­ха не ня­се так як заў­сё­ды слоў, толь­кi ня­люд­скi смех. Так бы­ло заў­сё­ды, ка­лi хтось­цi не па­спеў вяр­нуц­ца з пу­шчы пе­рад два­нац­ ца­тай га­дзi­най но­чы. Ней­кае лi­ха му­сi­ла на ча­ла­ве­ка най­сцi. Ка­го гэ­та су­стрэ­ ла, той доў­га па­мя­таў смех, якi ўнут­ры пе­ра­цi­наў ча­ла­ве­ка. Лю­дзi ка­за­лi, што ма­быць То­лi­ка­ва ду­ша блу­кае па ба­ло­тах, шу­ка­юч­ ы да­ па­мо­гi. А там, дзе згуб­ле­на ду­ша, там i чэр­цi вы­праў­ля­юць свае гар­цы. Та­кiм чы­нам, сам сол­тыс Ка­мя­нi­цы за­нёс да кас­цё­ла ў Яна­ве на iм­шу за ма­ла­до­га То­лi­ка. Ксёндз на­ват асвя­цiў крыж, якi лю­дзi па­ве­сi­лi на ро­ста­нi да­рог у пу­шчы. Як­раз тое мес­ца бы­ло пра­кля­тым, i там чэр­цi най­час­цей му­чы­лi лю­дзей. Крыж пры­бi­лi да ма­гут­на­га ду­ба, што ста­iць тут ужо не­каль­кi ста­год­дзяў. Ад гэ­тай па­ры не бы­ло чу­ваць, каб хтось­цi спаз­наў ней­кую бя­ду ў пу­шчы. У той жа час у Яна­ве жы­ло мно­га габ­рэ­яў. Лю­дзi з Ка­мя­нi­цы не заў­сё­ды ме­ лi час i маг­чы­масць, каб па­ехаць у Яна­ва цi Сiд­ру на ры­нак па па­куп­кi. Габ­рэi ве­да­лi аб гэ­тым i час­та са­мi пры­яз­джа­лi цi пры­хо­дзi­лi пяш­ком на вёс­ку пра­ да­ваць пры­ла­ды, без якiх цяж­ка бы­ло абы­сцi­ся. Габ­рэi з Яна­ва куп­ля­лi так­ са­ма мно­га драў­нi­ны з На­вад­вор­скай пу­шчы. А ка­вал­кам пу­шчы, якая ля­жа­ла пры Ка­мя­нi­цы, ва­ло­даў не­йкi Хвяць­ко. Ня­гле­дзя­чы на гiс­то­рыю ста­ро­га ду­ба, на якiм вi­сеў крыж, яго ма­гут­насць i кра­су, Хвяць­ко за­га­даў зрэ­заць яго. Быў упэў­не­ны ў тым, што габ­рэi за­пла­цяць яму за дуб шмат гро­шай. Хвяць­ко на­няў лю­дзей, якiя не­каль­кi дзён рэ­за­лi дуб. Жы­ха­ры Ка­мя­нi­цы не ме­лi маг­чы­мас­цi не­да­пус­цiць гэ­та­га зла­чын­ства. Ха­дзi­лi i пры­гля­да­лi­ся, коль­кi ўжо зрэ­за­лi i тур­ ба­ва­лi­ся, што ўсё кеп­скае вер­нец­ца ў пу­шчу. У гэ­ты дзень габ­рэй як што­ты­дзень пры­ехаў на ган­даль у Ка­мя­нi­цу. Яшчэ не па­спеў уе­хаць у вёс­ку, а ўжо мож­на бы­ло па­чуць яго кры­кi: «Ану­чы з-пад ку­чы, шмат­кi з-пад лаў­кi! Да­вай­це ту­тай!» Лю­дзi вы­хо­дзi­лi на­тоў­пам. Лю­бi­лi су­стрэ­ чы з габ­рэ­ем не толь­кi та­му, што меў мно­га цi­ка­вых на­вю­сень­кiх рэ­чаў, але пе­рад­усiм ве­даў, што чу­ваць у ва­ко­лi­цы. I так ля во­за габ­рэя па­ста­ва­лi лю­дзi, агля­да­лi рэ­чы, якiх шмат ля­жа­ла на во­зе. У мо­мант, ка­лi Вi­таль ду­маў, цi ку­ пiць но­вую ся­ке­ру, та­му што ста­рая зу­сiм сту­пi­ла­ся, з пу­шчы па­чу­ла­ся жах­лi­ вая гры­мота. Не­ка­то­рыя з мес­ца па­бег­лi да­ро­гай у пу­шчу, каб да­ве­дац­ца, што зда­ры­ла­ся. Габ­рэй, ня­гле­дзя­чы на па­куп­нi­коў, сха­пiў за лей­цы i па­гнаў­ся ў пу­шчу. Лю­дзi ўжо зда­лёк ве­да­лi, што зрэ­за­лi дуб. Не бы­ло вi­даць ка­ро­ны, якая

74 рас­па­сцi­ра­ла­ся па-над iн­шы­мi дрэ­ва­мi. На ро­ста­нi да­рог лю­дзi, якiя пра­ца­ва­лi на ле­са­па­ва­ле, па­па­да­лi на ка­ле­нi. З ма­лiт­вай на вус­нах бра­лi ў ру­кi пi­ла­вiн­не, якое толь­кi за­ста­ло­ся па вя­лiз­ным ду­бе. Усе пла­ка­лi, па­ды­ма­лi ру­кi ў не­ба, каб Бог пра­ба­чыў iм iх­нюю праг­насць. «Што вы зра­бi­лi? — спы­таў­ся ста­ры габ­рэй, зы­хо­дзя­чы з во­за. — То ж вы зруй­на­ва­лi ха­ту ва­ша­га Бо­га!» Усе зра­зу­ме­лi, што дуб упаў на да­ро­гу, але пас­ля яго за­ста­лi­ся толь­кi гэ­тыя трэс­кi i крыж. Да сён­ня на ста­рой са­сне ля мес­ца, дзе ста­яў дуб, вi­сiць цу­доў­на аца­ле­ны крыж, якi на­гад­вае ча­сы ру­са­лак i чар­тоў­скiх гар­цаў. Лю­дзi, якiя яшчэ па­мя­та­юць тыя ча­сы, за­дум­ва­юц­ца, ча­му пра­па­лi ўсе пры­ вi­ды, зда­нi i чэр­цi. За­дум­ва­юц­ца: цi гэ­та ўсё iс­на­ва­ла? Та­му што яны i даў­ней бы­лi больш ба­га­бо­яз­ны­мi i да­ста­ва­лi мно­га зна­каў пра тое, што з'яў­ля­ец­ца да­бром, а што лi­хам.

проза75

проза77

Двое

Аляк­сей Па­ла­чан­скi пра­за­iк, па­эт. Сту­дэнт 5 кур­са фа­куль­тэ­та ра­дыё­фi­зi­кi i элект­ро­нi­кi БДУ. Дру­ка­ваў­ся ў «Ве­рас­нi» i аль­ма­на­ху «Па­сей­дон». На­ра­дзiў­ся ў 1992 го­дзе ў Мiн­ску. Жы­ве ў Мiн­ску.

Яны ля­жа­лi ў ха­лод­ным па­коi пад ска­вы­тан­не вет­ру i кры­кi на­гляд­чы­ка. Ра­ нi­цай нех­та му­сiў па­мер­цi. Свят­ло з ка­лi­до­ра пра­бi­ва­ла­ся праз дзве­ры. Там увесь час чу­лi­ся кро­кi, браз­гат iр­жа­вых кра­таў, гуд­кi сi­рэ­ны. Зда­ва­ла­ся, што вось-вось дзве­ры ад­чы­ няц­ца, i ня­сцер­п­нае свят­ло за­лье па­кой. А там...

— Коль­кi ўжо ча­су?

— Яшчэ не хут­ка. Па­кiнь.

— Мне ўзга­да­ла­ся ма­цi. Ка­лi ўзiм­ку трэ­ба бы­ло вы­хо­дзiць з до­му, устаць з лож­ка бы­ло, як устаць на стра­ту. А ма­цi ха­дзi­ла па кух­нi, пры свят­ле...

— Я ве­даю. На­гляд­чык за­гру­ка­таў у дзве­ры: «Цi­ха!» Ён пай­шоў i сеў за пiсь­мо­вы стол. Да­стаў ар­куш i ало­вак.

— Ён заў­сё­ды адзiн.

— Ка­неш­не. Та­му i жы­ве. Шэп­ты кру­цi­лi­ся ў па­вет­ры, як кол­цы ды­му. За акном пай­шоў дождж. Дрэ­вы за­пах­лi. На­гляд­чык па­ды­шоў да акна i пры­хi­лiў­ся iл­бом да шы­бы. Яго ад­люст­ра­ван­ не змроч­на гля­дзе­ла праз буй­ныя кроп­лi на ха­лод­ным шкле. Ён вяр­нуў­ся за стол i на­пi­саў: «Я не мог больш...» Ён спы­нiў­ся, зла­маў ало­вак i з'еў ар­куш. З шуф­ля­ды вы­цяг­нуў ча­со­пiс.

— Ты па­мя­та­еш?

— Я ўсё па­мя­таю.

— Ня­ўжо ў нас не бу­дзе больш апош­няй раз­мо­вы? На­гляд­чык здры­га­нуў­ся. За шы­бай раз­гар­ну­ла­ся ма­лан­ка. Ён нi­чо­га не па­ чуў. У ха­лод­ны па­кой за­но­сi­ла кроп­лi даж­джу, i вет­рам зры­ва­ла лiс­це i квет­кi ча­ром­хi.

— Пры­го­жая ноч.

— Вiд­нее. Апош­нiя сло­вы за­глу­шыў гром. Мож­на бы­ло амаль кры­чаць.

— Коль­кi ў нас яшчэ за­ста­ло­ся? Га­дзi­на? Ка­лi га­дзi­на, то ня­хай яна бу­дзе, як год!

— Ка­лi дзе­сяць хвi­лiн, то ня­хай iх хо­пiць на дзе­сяць жыц­цяў!

— Ка­лi ў нас за­ста­ло­ся iм­гнен­не... На­гляд­чык па­вяр­нуў ключ i ад­чы­нiў дзве­ры. Па­ся­род ка­ме­ры за­ста­ва­лi­ся толь­кi два ня­пэў­ных це­нi, якiя ад­ра­зу здзьму­ла вет­рам.

— На вы­хад! — кры­чаў ён ча­ты­ром сце­нам у на­ста­лай цi­шы. — На вы­ хад!

2012 г.

78

У гас­цях — Хлоп­цы, ну на­рэш­це! Пра­ходзь­це, ка­лi лас­ка, не са­ро­мей­це­ся. За­ча­каў­ ся я вас ужо. Ну да­вай­це, не стой­це. Во сю­ды, зды­май, пра­вiль­на.

— Дзень доб­ры.

— Дзя­куй. Гас­па­дар нi­бы­та ве­даў усiх ужо вель­мi даў­но i на­ват не прос­та ве­даў, але быц­цам бы­лi яны яго лепшымі сяб­ра­мi, з якi­мi ў свой час на­еў­ся со­лi ўдо­сталь. Мiж тым яны ба­чы­лi яго ўпер­шы­ню i та­кi не­ча­ка­ны пры­ём тро­хi збян­тэ­жыў iх.

— За­ходзь­це, — гас­па­дар пляс­нуў пер­ша­га гос­ця, якi ўсё яшчэ ста­яў на па­ ро­зе, па пля­чы i сам па­чаў зды­маць з яго па­лi­то.

— Не трэ­ба, я сам... — зу­сiм су­меў­ся пер­шы i па­чаў рас­шпiль­ваць гу­зi­кi, а гас­па­дар за­ня­ўся на­ступ­ным гос­цем. Гас­цей бы­ло трое. Пер­шы — якi быў у па­лi­то — быў з iх ста­рэй­шы. Ён на­сiў аку­ля­ры, ву­сы i ску­ра­ны парт­фель i вы­гля­даў так, быц­цам быў ва ўсiм упэў­не­ны. Дру­гi госць быў больш па­доб­ны да сту­дэн­та — не да су­час­на­га, а да ра­ней­ша­га, не­iс­ну­ю­ча­га — з ру­дым шча­цiн­нем на за­па­лых шчо­ках, кру­га­мi пад ва­чы­ма ад бяс­сон­ных вы­шу­каў, са ску­ла­мi, рас­ка­ра­ча­ны­мi ўба­кi, як дру­ гiя лок­цi; ён за­кла­по­ча­на на­зi­раў за тым, што ад­бы­ва­ец­ца, збо­ку, са свай­го пад­поль­на­га вы­мя­рэн­ня. Трэ­цi госць — або апош­нi — спа­чат­ку ўво­гу­ле не ха­цеў ува­хо­дзiць. Ён упар­цiў­ся i ка­заў, што не трэ­ба кло­па­таў, але гас­па­дар ка­неш­не за­цяг­нуў яго да ся­бе. Але, увай­шоў­шы, госць стаў зла­дзе­яв­ а­та азi­ рац­ца i крыў­ляц­ца. Ён вы­гля­даў да­во­лi па­да­зро­на i бы­ло дзiў­на, як гас­па­дар мог за­пра­сiць та­ко­га гос­ця да ся­бе, тым больш, вi­даць, уво­гу­ле не ве­да­ю­чы яго. Пер­шы госць ха­цеў за­ўва­жыць гэ­та гас­па­да­ру, але сам быў толь­кi гос­цем, та­му вы­ра­шыў пра­маў­чаць, каб не тра­пiць у ня­ём­кае ста­но­вi­шча. Апош­нi госць курт­ку зды­маць ад­мо­вiў­ся, ска­заў, што ён тут не­на­доў­га i не хо­ча нi­ко­га не­па­ко­iць. Ён за­пы­таў, дзе ў гас­па­да­ра ван­ная, каб па­мыць ру­кi, i пра­цяг­нуў упе­рад па­трэс­ка­ныя да­ло­нi. Гас­па­дар ад­вёў яго i за­па­лiў свят­ло, але госць ад­вяр­нуў кран i доў­га не­да­вер­лi­ва гля­дзеў на мы­ла. Ча­мусь­цi ён не мог да яго да­кра­нуц­ца. Ва­да за­ва­роч­ва­ла­ся ў сцё­ку i не­пры­ем­на бур­ка­та­ла. Сцёк быў па­кры­ты дроб­ны­мi трэ­шчын­ка­мi, а ван­ная пах­ла хлор­кай. У люс­тэр­ ку, што вi­се­ла над кра­нам, нi­ко­га не бы­ло. Гос­цю па­ча­ло зда­вац­ца, што яго са­мо­га ўкруч­вае ра­зам з ва­дой, i ў га­ла­ве ўсё па­плы­ло. «Па­цяк­лi...» У дзве­ры за­гру­ка­та­лi, i госць здры­га­нуў­ся. Ён сха­пiў­ся за мы­ла, каб утры­ маць раў­на­ва­гу, але ад­ра­зу ж з агi­дай ад­кi­нуў яго прэч, па­слiз­нуў­ся i вы­цяў на­гу. Ха­па­ю­чы­ся за глад­кiя сце­ны, госць па­чаў уз­нi­мац­ца. Уся ван­ная за­гру­ка­ та­ла: каф­ля, праль­ная ма­шы­на, зуб­ная шчот­ка са­мот­на ска­ка­ла ў шклян­цы.

— Вы­ходзь­це. Вы­ходзь­це! — кры­чаў звон­ку пер­шы госць. З ван­най чу­лi­ся не­акрэс­ле­ныя гу­кi.

— Што ён там... — пра­мо­вiў сту­дэнт.

проза79 — Вы­ходзь, ты, чу­еш? Ку­ды ты яго пад­зеў?! На­рэш­це дзверы адчыніліся i, вы­ра­чыў­шы здзiў­ле­ныя во­чы, вы­паўз апош­нi госць.

— Пра што вы ка­за­лi? — спы­таў ён, за­ста­ю­чы­ся на ка­рач­ках.

— Устань, што ты... Апош­нi спа­ло­ха­на за­мат­ляў га­ла­вой i па­спра­ба­ваў за­бiц­ца ў кут, але пер­ шы сха­пiў яго за каў­нер i пры­су­нуў но­сам да ся­бе.

— Гас­па­дар знiк. Апы­ну­ла­ся, што нi­хто не ба­чыў гас­па­да­ра з та­го ча­су, як ён па­вёў гос­ця ў ван­ную. Пер­шы госць i сту­дэнт ста­я­лi ў вi­таль­нi, а по­тым па­ча­лi шу­каць яго па ўсёй ква­тэ­ры. Яны ста­лi гру­каць у ван­ную, але апош­нi доў­га не ад­каз­ваў. Ка­лi ён вый­шаў, яны пра­ве­ры­лi ван­ную, але нi­чо­га па­да­зро­на­га не за­ўва­жы­лi. Апош­нi цiш­кам пад­аў­ся па ка­лi­до­ры. Ён збi­раў­ся сы­хо­дзiць. Даб­ра­ўшы­ся да вi­таль­нi, ён па­чаў лi­ха­ман­ка­ва азi­рац­ца, а по­тым цi­ха за­ску­го­лiў. Ён за­ку­сiў ку­лак i за­лы­паў ва­чы­ма.

— Ты па­куль па­ча­кай, — нi то зыч­лi­ва, нi то па­гроз­лi­ва ска­заў пер­шы i па­ клаў ру­ку яму на пля­чо. — Тут трэ­ба ва ўсiм ра­за­брац­ца. Апош­нi спа­ло­ха­на гля­нуў на яго i пра­шап­таў: — Мы не мо­жам сыс­цi. Тут ня­ма дзвя­рэй...

— Што ты вяр­зеш? Вось жа дзве­ры, пе­рад та­бой.

— Гэ­та не дзве­ры! Сту­дэнт на­хму­рыў­ся i зай­шоў за спi­ну пер­ша­му. Той пра­цяг­ваў неш­та да­ каз­ваць, а апош­нi гля­дзеў на дзве­ры, на­ма­га­ю­чы­ся вы­ву­дзiць неш­та з па­ мя­цi.

— Коль­кi ча­су? — за­пы­таў ён ад­хi­ле­на.

— Я не ве­даю, — ска­заў сту­дэнт, а пер­шы па­лез у кi­шэ­ню: — Без дзе­ся­цi тры.

— Гэ­та зна­чыць, што я быў у ван­най...

— Амаль ча­ты­ры га­дзi­ны. Яны пе­ра­гля­ну­лi­ся, а сту­дэнт па­хi­таў га­ла­вой: — Ча­мусь­цi мне зда­ец­ца, што мы тут хут­чэй дзень i ча­ты­ры га­дзi­ны. Так доў­га...

— Не мо­жа быць. Нi­як, — ад­рэ­заў пер­шы. — Мы ча­ка­лi спа­да­ра з ван­най ча­ты­ры га­дзi­ны, за гэ­ты час гас­па­дар ку­дысь­цi знiк.

— Не дзень мы тут. I не два, — пра­гу­дзеў са свай­го ку­та апош­нi. — А на­ шмат даў­жэй. Мы з ва­мi тут, па­но­ве, заў­сё­ды... Пер­шы толь­кi пляс­нуў ру­ка­мi i ўзяў­ся ха­дзiць па вi­таль­нi. Сту­дэнт жа асця­ рож­на на­хi­лiў­ся i спы­таў у апош­ня­га, што ён мае на ўва­зе. Той за­плю­шчыў во­чы i ка­заў, нi­бы­та пля­ваў­ся: — На­прык­лад, вы. Ну, на­прык­лад, вы па­мя­та­е­це, што бы­ло пе­рад тым, як вы прый­шлi сю­ды? Кiм вы бы­лi, на­прык­лад?

— Я па­мя­таю, — вы­сту­пiў на­пе­рад пер­шы — Ка­неш­не, я па­мя­таю, кiм я быў.

80 Ён рас­чы­нiў свой парт­фель i стаў вы­цяг­ваць яго змес­цi­ва.

— Вось я. I вось я. Гэ­та ўсё я. Тут на­пi­са­на, што я — iн­жы­нер...

— Ну а вы? Вы так­са­ма па­мя­та­е­це? — звяр­нуў­ся апош­нi да сту­дэн­та.

— Я быў... хi­ба сту­дэн­там. Так, сту­дэн­там!

— Як усё не­да­рэ­чна. Я так ста­мiў­ся. Ну ка­неш­не, i ва­шае ад­бiц­цё на сце­нах i ў люс­тэр­ках бу­дзе ка­заць вам тое са­мае. Апош­нi схi­лiў га­ла­ву ўбок i па­чаў за­сы­наць, як iн­жы­нер ска­ла­нуў га­ла­вой i па­вёў усiх у па­кой, каб там «ра­за­брац­ца як след». Па­кой быў амаль пус­ты: адзiн фа­тэль, ка­на­па, ма­лень­кi сто­лiк ды па­лi­ца з кнi­га­мi, наз­вы якiх яны не маг­лi ра­за­браць. I акно, за якiм нi­чо­га не бы­ло бач­на. Iн­жы­нер сеў у фа­тэль i па­чаў раз­ва­жаць уго­лас. Сту­дэнт па­ды­шоў да акна.

— Што мы ма­ем... — iн­жы­нер за­пi­наў­ся, гля­дзеў на ас­тат­нiх, зноў па­чы­наў га­ва­рыць, зноў змаў­каў. — Та­кiм чы­нам, што мы ма­ем... Муж­чы­ны па­су­ра­ве­лi. Апош­нi ся­дзеў у ку­це за ка­на­пай усё яшчэ ў сва­ёй не­ пры­ем­най сi­няй курт­цы i кры­ва гля­дзеў на сту­дэн­та. Той па­ды­шоў да кнiж­най па­лi­цы i стаў шмаль­ца­ваць ста­рыя па­жоў­клыя вок­лад­кi. Iн­жы­нер гля­нуў на га­дзiн­нiк i, на­хму­рыў­шы­ся, сха­ваў у кi­шэ­нi.

— Я ўво­гу­ле не па­мя­таю, ча­му я тут. Хто-не­будзь штось­цi ра­зу­мее? Мо­жа быць, вам ён ка­заў неш­та?

— Я так­са­ма не ве­даю, — ад­гук­нуў­ся сту­дэнт, гар­та­ю­чы ней­кi тоў­сты фа­лi­ янт з па­чар­не­лы­мi ста­рон­ка­мi. — Якi сэнс? Апош­нi ска­ла­нуў­ся i ўзвёў уго­ру мок­рыя во­чы.

— А ты там што маў­чыш? — на­хi­лiў­ся да яго iн­жы­нер. Ён уз­ня­ўся з фа­тэ­ля i прай­шоў­ся ад акна да ка­на­пы. По­тым спы­таў, цi хо­ча хто гар­ба­ты i пай­шоў на кух­ню. Хвi­лiн праз дзе­сяць ён вяр­нуў­ся з дву­ма куб­ка­ мi. Апус­цiў­ся ў фа­тэль i за­па­лiў. Сту­дэнт узяў сваю гар­ба­ту i ад­крыў акно. Усе зiр­ну­лi ту­ды, але так i не зра­зу­ме­лi, цi бы­ло што за акном, цi не.

— Мо­жа, гэ­та экс­пе­ры­мент, — зда­га­даў­ся сту­дэнт. — Ча­мусь­цi ў мя­не та­ кое па­чуц­цё, што мы штось­цi зра­бi­лi не так.

— Не ве­даю, як вы, па­но­ве, — ад­ка­заў iн­жы­нер, — а я за­раз да­п'ю i пай­ду. Шчы­ра ка­жу­чы, я на­ват не па­мя­таю ўжо, ча­му я тут...

— Ды не мо­жам мы сыс­цi! — за­пла­каў у сва­iм ку­це апош­нi. — Не мо­жам, мы тут, у гас­цях, а тое, ад­куль мы прый­шлi... я ўво­гу­ле не па­мя­таю, ад­куль я прый­шоў.

— Ды хто ты? — крык­нуў яму iн­жы­нер — Ча­му не па­мя­та­еш нi­чо­га, п'я­ны хi­ба?

— Ну так, не па­мя­таю. Не п'я­ны я. Не па­мя­таю.

— Як мож­на та­кое не па­мя­таць? Га­ва­рыць не хо­чаш? Што, мо­жа, за­бiў ка­ го?

— А мо­жа i за­бiў. Мо­жа i яшчэ горш. Толь­кi нi­чо­га ў мя­не не за­ста­ло­ся з та­го, пус­тэ­ча ад­на. Як ба­ба на ба­за­ры з вёд­ра­мi, з жы­ва­том пус­тым, ха­лод­ ным...

проза81 Яму ўзга­да­ла­ся ха­лод­ная слiз­кая ван­ная i лiп­кае мы­ла. Трэ­ба бы­ло на­ма­ зац­ца iм, уклю­чыць ва­ду, са­драць з ся­бе ўсё... Iн­жы­нер пiль­на, амаль дзi­ка, гля­дзеў на яго, по­тым стра­ся­нуў га­ла­вой, нi­бы ад­га­ня­ю­чы ба­чан­не.

— Ну так я ад­ра­зу i ба­чу, што зла­чы­нец ней­кi. Во кам­па­нiю знай­шоў! Ну доб­ра, трэ­ба iс­цi.

— Ну ку­ды вы пай­дзе­це, ну ку­ды?!

— Ну як жа, — пра­цяг­нуў iн­жы­нер i па­цяг­нуў­ся за парт­фе­лем: — Ну вось, вось. Ку­ды я пай­ду! Вось ку­ды, вось! Ён па чар­зе трос роз­ны­мi па­пе­ра­мi, iн­шы­мi рэ­ча­мi, пры­зна­чэн­не якiх ра­ бi­ла­ся ўжо ўшчэнт не­зра­зу­ме­лым. Ён вы­вер­нуў змес­цi­ва парт­фе­ля на стол i за­пус­цiў у яго ру­кi. Укi­нуў не­да­па­лак у гар­ба­ту i па­ста­вiў ку­бак на пад­ло­гу, а по­тым стаў раз­бi­раць свае рэ­чы i склад­ваць iх на ста­ле.

— Што вы ро­бi­це? — за­сы­чэў апош­нi. — Ня­ўжо ду­ма­е­це, што гэ­та да­па­ мо­жа?

— Вось што, — зноў уз­ня­ўся iн­жы­нер. — Ты ка­жаш, ня­ма дзвя­рэй. Ха­дзем, я да­ка­жу та­бе. Ён ра­шу­ча па­кро­чыў у вi­таль­ню, сха­пiў­ся за руч­ку, па­вяр­нуў за­шчап­ку i ад­ чы­нiў дзве­ры. У пра­ёме быў бач­ны звы­чай­ны лес­вiч­ны пра­лёт, зя­лё­ныя па­ трэс­ка­ныя сце­ны, iн­шыя дзве­ры.

— Усё ёсць, ба­чыш? За­ха­чу — прэч пай­ду, за­ха­чу — тут за­ста­ну­ся!.. Ён за­моўк, а апош­нi спа­ло­ха­на гля­дзеў на яго. Iн­жы­нер сам су­меў­ся i нi­бы­ та ўба­чыў ся­бе з бо­ку. Ён ста­яў у вi­таль­нi, тры­ма­ю­чы за руч­ку дзвя­рэй, дру­гой ру­кой па­каз­ва­ю­чы на ка­лi­дор. Упэў­не­ны, маж­ны муж­чы­на, у яко­га ўсё на сва­iм мес­цы. Якi сам на сва­iм мес­цы.

— А я... а я не па­мя­таю, што... — ён ад­вёў по­зiрк, каб не гля­дзець на пры­цiс­ ну­та­га да пад­ло­гi апош­ня­га. — Я не па­мя­таю, што тут быў хтось­цi яшчэ. Пас­ля гэ­та­га яму ста­ла пра­сцей гаварыць i го­лас упэў­не­на гру­беў з кож­ным сло­вам.

— Ня­ўжо вы не па­мя­та­е­це на­ша­га гас­па­да­ра? — за­ныў апош­нi. — Гэ­та ж ён за­пра­сiў нас сю­ды! Вы ж са­мi шу­ка­лi яго, ня­ўжо не па­мя­та­е­це?

— Дзе ён? — iн­жы­нер на­хi­лiў­ся i цi­ха паў­та­рыў: — Дзе? Ча­му я яго не ба­чу? Вось што я ска­жу та­бе: са­праўд­ныя гас­па­да­ры тут — гэ­та мы! Але якi з ця­бе гас­па­дар, — да­даў ён, гле­дзя­чы, як апош­нi вы­нюх­вае неш­та на пад­ло­зе i ма­ тляе га­ла­вой: «Не... не...» Ён вяр­нуў­ся у свой фа­тэль, да­стаў ад­не­куль пляш­ку кань­я­ку, глы­нуў i вы­ цяг­нуў но­гi. Пе­рад iм на ста­ле бы­лi рас­кла­дзе­ныя сто­сы па­пе­ры, блiс­ку­чыя асад­кi i iн­шыя пры­ла­ды. Iн­жы­нер за­ся­ро­джа­на пе­ра­соў­ваў iх з мес­ца на мес­ ца. Апош­нi пры­поўз сле­дам i, вы­гi­на­ю­чы­ся, за­зiр­нуў яму ў во­чы: — А ён жа быў та­кi доб­ры, та­кi вет­лi­вы. Гас­па­дар наш, ну? Ня­ўжо не па­мя­ та­ец­ е? Гэ­та ж не ва­ша ква­тэ­ра. Вы за­бы­лi, што мы — гос­цi...

— Гэ­та вы гос­цi. Кож­ны сам вы­зна­чае, кiм яму быць. А я сам гас­па­дар са­бе — ба­чыш, коль­кi ў мя­не ўся­го? За­ха­чу — вый­ду вон­кi, за­ха­чу — тут за­ста­ну­ся.

82 — А вы б ха­це­лi... на­ват ка­лi не па­мя­та­е­це, ха­це­лi б, каб ён вяр­нуў­ся? Гас­ па­дар наш?

Iн­жы­нер па­маў­чаў i цi­ха паў­та­рыў: — За­ха­чу — вый­ду, за­ха­чу — за­ста­ну­ся...

— Вы не мо­жа­це вый­сцi. Вам ня­ма ку­ды iс­цi. Тое, што вы рас­кла­лi пе­рад са­бой — гэ­та вы ўсё iл­жэ­це! Вас ня­ма та­ко­га. Па­спра­буй­це вый­сцi ад­сюль — у вас не атры­ма­ец­ца! Апош­нi па­чы­наў ужо ў рос­па­чы кры­чаць, а iн­жы­нер уз­ды­маў­ся з фа­тэ­ля, каб ад­ка­заць яму, але тут сту­дэнт, якi ўвесь гэ­ты час пе­ра­бi­раў кнi­гi на па­лi­цы, па­ды­шоў да iх, тры­ма­ю­чы ад­ну ў ру­ках. Ён мярц­веў i хва­ля­ваў­ся.

— Цi быў гас­па­дар, цi не бы­ло?! Я не ве­даю, i нi­хто не ве­дае. Не­маг­чы­ма ска­ заць дак­лад­на, не­маг­чы­ма вы­зна­чыць, дзе мы з ва­мi за­раз i дзе бы­лi ра­ней. Усе до­ка­зы — лух­та, i ва­шыя рэ­чы, i мае ўспа­мi­ны! Нi­чо­га нi­ко­лi нель­га ска­заць i та­ му мы, ня­шчас­ныя, мо­жам толь­кi ся­дзець i спа­дзя­вац­ца на чы­юсь­цi лi­тасць, — ён за­пнуў­ся i пра­цяг­ваў: — А мож­на пра­ве­рыць, што там звон­ку, цi за­ста­вац­ца тут i ўяў­ляць ся­бе ўсе­ма­гут­ным гас­па­да­ром! Але што, ка­лi мы вый­дзем праз дзве­ры i толь­кi тра­пiм у iн­шы па­кой? I там так­са­ма ся­дзяць ня­шчас­ныя, i пла­ чуць, i мо­ляц­ца! Што мы iм ска­жам? I што мы са­мi бу­дзем па­мя­таць? Мо­жа, мы са­мi веч­на хо­дзiм з па­коя ў па­кой i веч­на шу­ка­ем, сва­рым­ся, ча­ка­ем гас­па­да­роў! А iм толь­кi гэ­та­га i трэ­ба, так яны i за­ду­ма­лi! Або i са­мi яны — та­кiя ж як мы, пад­ суд­ныя, — Ён спах­мур­неў i рэз­ка кi­нуў: — Але я вы­ра­шу ўсё раз i на­заў­сё­ды, бо ёсць яшчэ адзiн вы­хад, пра якi вы не хо­ча­це ду­маць! Сту­дэнт ады­шоў убок i стаў, раз­гой­два­ю­чы­ся, ка­ля рас­чы­не­на­га вак­на.

— Ад­но з двух... ад­но з двух. Над пус­ты­мi зем­ля­мi ко­ле­ру пе­ра­пра­ца­ва­най наф­ты кру­цiў­ся вы­цвi­лы ве­ цер. Усё кру­цi­ла­ся ў гэ­тых кра­ях. На пус­тых зем­лях гру­вас­цi­лi­ся пус­тыя па­бу­ до­вы, у якiх кру­цi­лi­ся пус­тыя мя­хi. Зрэд­ку рэ­ха раз­но­сi­ла гук стрэ­лу або плач i браз­гат па­бi­та­га шкла. У рэш­це рэшт усё кру­цi­ла­ся не па ко­ле, а па спi­ра­лi. Нех­та ўвесь час кро­чыў па па­верх­нi з кан­ца ў ка­нец, за­зi­ра­ю­чы ў вок­ны, мар­мы­чу­чы пад нос неш­та не­зра­зу­ме­лае. Ста­ра­жы­лы, якiх ужо даў­но не бы­ ло, маг­лi б рас­па­вес­цi, што гэ­та — па­стух — дзi­вак, якi брын­да­е днём i ноч­чу, шу­кае неш­та i нi­ко­га не пры­знае. Мя­нуш­ку сваю ён атры­маў за тое, што ха­дзiў у доў­гай бе­лай ка­шу­лi, аба­пi­ра­ю­чы­ся на кiй. I ха­дзiў ён так, коль­кi яны ся­бе па­мя­та­лi, ад са­ма­га iх на­ра­джэн­ня. Ха­це­лi бы­лi яго ў ля­кар­ню здаць, але не­як не атры­ма­ла­ся, а по­тым не да та­го бы­ло, за­бы­лi, а по­тым i не за­ўва­жаў яго нi­хто. Пер­шы госць ля­жаў у сва­iм фа­тэ­лi, па­клаў­шы но­гi на стол, i гля­дзеў пе­рад са­бой. Ён быў за­да­во­ле­ны: сён­ня быў у гу­мо­ры, шмат жар­та­ваў, па­зна­ём ­ iў­ся з су­пра­цоў­нi­цай, по­тым ку­пiў кi­ла­грам сар­дэ­лек, а за­раз ад­па­чы­ваў. На пра­ цы абя­ца­лi пад­вы­шэн­не. Ча­сам ён гля­дзеў тэ­ле­вi­зар у iн­шым кан­цы па­коя. Ка­лi па­каз­ва­лi неш­та смеш­нае, ён ве­се­ла хмы­каў або ты­каў у эк­ран паль­цам i звяр­таў­ся да ка­гось­цi за пля­чом:

проза83 — Не, ты ба­чыў?! Ну дае, а? Дру­гi госць ста­яў у акон­ным пра­ёме i ба­лан­са­ваў на ра­ме. Дум­кi апя­рэдж­ ва­лi ад­на ад­ну, нес­лi­ся на­пе­рад, за­хра­са­лi ў ту­пi­ку, а зза­ду на­пi­ра­лi на­ступ­ ныя, ду­ша­чы i зай­ма­ю­чы iх мес­ца. Не­каль­кi ра­зоў госць не стры­маў­ся — i зва­нi­та­ваў — то па адзiн бок ад акна, то па другі. Ча­сам ён ха­паў­ся за чар­го­ вую кнiж­ку, гар­таў яе i па­чы­наў хi­лiц­ца ў той цi iн­шы бок. Але пас­ля на­ступ­най кнiж­кi ён зноў вяр­таў раў­на­ва­гу цi на­ват на­хi­ляў­ся на­зад. Урэш­це ён стаў дзя­лiць кнi­гi на дзве стол­кi i пры­вяз­ваў iх да ся­бе та­кiм чы­ нам, каб ад­на цяг­ну­ла ў адзiн бок, дру­гая — у дру­гi. Ён змог па­дзя­лiць усе кнi­гi, акра­мя ад­ной. Апош­нi госць вы­паўз з-за ка­на­пы i па­ва­лок­ся па ка­лi­до­ры. Скрозь слё­зы пра­сту­па­лi ня­пэў­ныя пля­мы, сце­ны пе­ра­ка­сi­лi­ся i вы­сту­па­лi вост­ры­мi вуг­ла­мi. Ён асця­рож­на абы­хо­дзiў iх бо­кам, каб не па­ра­нiц­ца. Ка­лi­дор зву­зiў­ся i вы­цяг­ нуў­ся так, што не бы­ло бач­на кан­ца, пад­ло­га вы­хо­дзi­ла з-пад ног. У га­ла­ве бы­ло пус­та, i ду­ша за­мi­ра­ла i за­хлы­на­ла­ся ча­кан­нем. Госць ува­лiў­ся ў ван­ную i за­мкнуў дзве­ры. Ад­крыў ва­ду i па­лез пад душ, не зды­ма­ю­чы сваю сi­нюю курт­ку. Ён сха­пiў ка­ва­лак мы­ла i дры­гот­кi­мi вус­на­мi стаў аб­лiз­ваць яго, ца­ла­ваць. Вя­хот­кай ён лю­та ша­ра­ваў па сва­iм адзен­нi. Яно раз­мок­ла i не ха­це­ла зла­зiць, толь­кi рас­паў­за­ла­ся па ўсiм це­ле. Госць па­чаў за­ды­хац­ца. Ён у па­нi­цы iр­ваў адзен­не зу­ба­мi i скуб па­зног­ця­мi. Па­слiз­ нуў­шы­ся, ён упаў i аба­драў за­па­ве­су. За ёй ста­яў гас­па­дар. Ён вы­цяг­нуў це­ла свай­го апош­ня­га гос­ця i вы­зва­лiў яго ад адзен­ня. Ру­кi мёрт­ва ўпа­лi, га­ла­ва за­кi­ну­ла­ся на­зад. По­тым ён зноў апус­цiў гос­ця ў ван­ную i аб­мыў уся­го све­жай ва­дой. Ён па­са­дзiў яго на крэс­ла, да­стаў цэ­бар i асоб­на вы­мыў но­гi, i вы­цер на­су­ха. Ка­лi госць ачу­няў, гас­па­дар пра­цяг­нуў яму су­хое адзен­не: бя­лiз­ну, ка­шу­лю i шта­ны.

— Гэ­та маё, яно чыс­тае. Госць сха­пiў яго i па­чаў апра­на­цца. Ён дры­жаў i яшчэ не мог цал­кам нар­ маль­на ды­хаць, але па­кры­се су­па­кой­ваў­ся. Ён пад­няў во­чы на гас­па­да­ра i спы­таў: — А за­раз што?

— За­раз? Што хо­чаш. Пра­па­ную па­вя­чэ­раць.

2012

проза85

Пачуцці, як і людзі... Добры дзень! Доб­ры дзень! Улет­ку сон­ца па­ва­дзi­ла­ся за­бi­рац­ца ў ру­кi твае. Ра­дас­на яму там ха­вац­ца. Све­цiць, нi­бы ўсмi­ха­ец­ца. Вi­таю ця­бе, Ча­раў­нiк! Мой сон­ны пры­ пы­нак скон­ча­ны. Што­дня пра­чы­на­ю­ся i ду­маю пра ця­бе. Што ты ёсць. Што по­бач ру­кi твае, якiя тры­ма­юць зям­лю, а на ўскрай­ку iх жы­ве сон­ца пра­мень.

I я на гэ­тай зям­лi ў свя­точ­най су­кен­цы. У вя­сель­най. Нi­бы­та пла­не­та сыш­ла на мя­не па­гля­дзець. Та­му я не сплю. Ла­шчу во­кам сва­iм ру­кi твае, на якiх я жы­ву. Так хо­ра­ша мне. З та­бою по­бач. Ты ж ве­да­еш, што я ма­лень­кая. Але яшчэ пад­рас­ту. Ус­пом­нiш та­ды i ска­жаш, цi доб­ра бы­ло та­бе тры­маць у ру­ках ма­лую дзяў­чын­ку, якая вель­мi лю­бiць ця­бе, нi­бы­та да­рос­лая.

24 каст­рыч­нi­ка 2011 г., Мiнск.

Зоры хавацца ўздумалі

Ма­ры­на Яў­сей­чык пра­за­iк, жур­на­лiст. Лаў­рэ­ат прэ­мii ча­со­пi­са «Дзея­слоў» у на­мi­на­цыi «Дэ­бют» (за 2012 г.). Пе­ра­мож­ца лi­та­ра­тур­на­га кон­кур­су га­зе­ты «Звяз­да» на леп­шае апа­вя­дан­не 2012 го­да. На­ра­дзi­ла­ся ў 1988 го­дзе ў Бра­гi­не на Го­мель­шчы­не. Жы­ве ў Мiн­ску.

Зо­ры ха­вац­ца ўзду­ма­лi. Ад нас. Не ў час. Па­кры­се раз­вiд­нее, i яны са­мi ўба­чаць нас. Двух лю­дзей. Звы­чай­ных i сцiп­лых. Якiя по­бач ля­жаць. Ру­ка ў ру­цэ. Сэр­ца да сэр­ца. Це­шым­ся тым, што да­стаць не мо­жам ня­бес­ны Коўш, Жы­ра­фа i Дра­ко­на. Зо­ры ха­ва­юц­ца. Iм ча­сам ста­но­вiц­ца со­рам­на, што на iх гля­дзяць, ка­лi яны та­кiя без­аба­рон­ныя. Ка­лi зу­сiм цнат­лi­выя i на­iў­ныя. Све­ цяць з вы­шынь сва­iх ды на зям­лю. Мы не з па­лах­лi­вых. Па­каз­ва­ем iм ся­бе. Зо­ры, гля­дзi­це, на нас ня­ма той цно­ты, што на вас. А ўсё роў­на мы све­цiм­ся. Не зга­са­ем. Свят­ло — гэ­та ка­хан­не. Для ча­ла­ве­ка. Для муж­чын i жан­чын. Зо­ ры, уяў­ля­е­це, коль­кi та­кiх лiх­та­роў па ўсёй пла­не­це! Гля­дзi­це-гля­дзi­це, а то ад зай­драс­цi згас­не­це вы. Вы пер­шыя. Вы леп­шыя. Увы­шы­нi. Хо­ра­ша вам граць му­зы­ку све­ту. Гор­шыя мы. Але ж цi мож­на пры­маць за грэх тое, што стра­цi­лi цно­ту сваю Адам з Еваю? Пе­ра­па­лох. Пе­ра­трус. У сэр­цы. Без звыч­кi мы час­та страч­ва­ем за­па­ве­ты, якiя на­пi­са­ны ў Бiб­лii. Ней­ма­вер­ная сто­ма стра­сае быль­ нёг з ча­ла­ве­чай ду­шы. I мы, як знiч­кi, ад­ры­ва­ем­ся, ля­цiм, гра­ем у па­вет­ры, так i не да­ве­даў­шы­ся, што зям­ля, да якой так iмк­лi­ва не­сём­ся мы, уся­го толь­кi ад­ люст­ра­ван­не та­го дрэ­ва, з яко­га ўпаў яб­лык у да­лонь Евы. Свя­до­масць, пра­ва вы­ба­ру — гэ­та i ёсць той грэх, якi аб­ра­лi лю­дзi, на­ўздагад ткнуў­шы паль­цам у не­ба: рап­там неш­та бу­дзе. Каб не спаць, не пад­па­рад­коў­вац­ца. Ства­раць, за­хоў­ваць свой Дар, Бо­гам да­дзе­ны. Мы — не пом­нi­кi! Мы лю­дзi! Ма­рым, ду­ ма­ем, пла­ну­ем. Кож­ны з нас. Та­кiя як мы. Ля­жаць пад зо­ра­мi i воб­ра­зы ства­ ра­юць. Са­мi са­бе. Ма­лю­юць. Пi­сан­кай па дрэ­ве, на якiм вi­сiць яб­лык спе­лы. Пра­ва вы­ба­ру сва­бо­ду вы­бi­рае. Зо­ры, нам не со­рам­на цнат­лi­вы­мi не быць. Мы знiч­кi, бо ка­ха­ем. Мы лю­дзi. I не мо­жам веч­на жыць.

27 каст­рыч­нi­ка 2011 г., Чыр­ка­вi­чы.

проза87

86

Ты браў сваё Ты браў сваё, а я гля­дзе­ла ў не­ба. У не­ба не ва­чэй тва­iх — ня­бё­саў. Ня­ бё­саў, што до­лу збо­чы­лi, з пра­сто­ры, дзе вы­га­да­ваў нас Гас­подзь. Ты браў сваё: мае вус­ны i гру­дзi. I па­глы­наў, i пад­мi­наў iх. Лан­цу­жок твой — спа­ку­са. Лан­цуж­ком мя­не ты тры­маў. А я гля­дзе­ла ў не­ба без ду­мак. Без абу­рэн­няў. Клiч­нi­каў, пы­таль­ных зна­каў i злуч­нi­каў не бы­ло. Маў­чан­не. Толь­кi маў­чан­не. Як за­слан­нё. Ад уся­го све­ту. А я гля­дзе­ла ў не­ба, ка­лi ты браў сваё.

15 каст­рыч­нi­ка 2011 г., Мiнск.

Толькі кубачак кавы — З ча­го зроб­ле­ны ку­ба­чак твой? Ку­бак, з яко­га ты п'еш.

— З акi­я­на. Акi­я­на ва­чэй тва­iх, ка­ха­ны мой. Ку­бак дае цяп­ло да­ло­ням ма­iм, якiя мерз­нуць, нi­бы iх пра­кля­лi. I агонь, што ў гру­дзях, не рас­то­пiць лёд той, якi ў да­ло­нях жы­ве. Плы­нi — па­лон­кi — ва­да­ва­ро­ты — жа­дан­нi — iм­пэ­ты — па­чуц­цi. Усё тваё. Усё маё. Ле­та бы­ло на два­iх. Тваё — мар­ское. Маё — акi­ян­скае. I абод­ва ля­жа­лi на гру­дзях зям­лi. I абод­ва па­гля­да­лi ў без­ дань ва­чэй мар­скiх — акi­ян­скiх. Тва­iх — ма­iх. Сон­ца рас­та­ла на мя­жы не­да­ хо­паў ка­хан­ня. Я за та­бой iш­ла. Ця­пер ты за мной. Чую го­лас твой з без­да­нi ма­ёй акi­ян­скай. Па­ца­лу­нак та­бе ў ня­го­ле­ную шча­ку. Бусь! Ты ад­чуў цяп­ло, мой лю­бы-ка­ха­ны? На ўскрай­ку. Мя­жы. Са­ма­ад­дан­не. Да­лё­ка ты. Ня­блiз­ка я. Толь­кi ку­ба­чак ка­вы злу­чае нас. Ка­лi ра­зам п'ём. Ты там. Я на ка­на­пе. На чу­жы­не ты, на Ра­дзi­ме я. Вяр­ну­ла­ся, ты ж з'е­хаў. Вось мя­жа. Тая са­мая. На­ша­га акi­я­на.

13 каст­рыч­нi­ка 2011 г., Мiнск.

На мове дзікіх сабак Iм­гнен­не поў­нiц­ца выц­цём са­бак. Мi­ну­та — ныц­цём ча­ла­ве­ка. Што агуль­ на­га тут, ка­лi ча­са­выя пра­сто­ры не су­па­да­юць i не мо­гуць з дак­лад­нас­цю ска­ заць, хто i як жыц­цё сваё пра­жы­вае. Са­ба­кi ра­нi­цу маю су­стра­ка­юць. Гаў­кан­ нем, ла­ян­кай. Поў­нiц­ца гу­кам тым увесь мiк­ра­ра­ён за­гру­ва­шча­на­га го­ра­да. Поў­нiц­ца гу­кам тым кож­ны пад'­езд ту­ман­на­га го­ра­да. Прад­ба­чы­ла­ся ўба­ча­ нае мною шмат дзён та­му. Ка­лi на ўскрай­ку да­ро­гi ля­жаў дуб. Во­лат-асi­лак. Ска­наў ча­ла­век. Па­мер­ла дрэ­ва яго. Цень стаў ту­ма­ном, што з уз­гор­ка ко­цiц­ца ў го­рад, апан­та­на аб­ды­мае шмат­па­вяр­хо­вi­кi, якiя ле­зуць у не­ба. Та­му не су­ стрэ­нуц­ца нi­як з'я­ва пры­ро­ды i пра­ява ча­ла­ве­ка. Не ў лад iдуць спра­вы. Раз'­ яд­нан­не: «Гаў-гаў! Та­му не дам!» — га­во­рыць ча­ла­век з ча­ла­ве­кам на мо­ве дзi­кiх са­бак.

1 снеж­ня 2011 г., Мiнск.

Ты хочаш паклікаць мяне Ты хо­чаш мя­не па­клi­каць. Ад­чу­ваю гэ­та. Вы­гук­нi ўслых маё iмя. Я ад­ка­жу та­бе ўза­ем­нас­цю. Та­му што ка­хан­не ёсць та­кая сi­ла, якая руй­нуе, раз­бу­рае, у ма­гi­лу га­то­ва за­гнаць. Але ж ка­хан­не ёсць та­кая сi­ла, якая ад­бу­доў­вае. Кры­лы дае, каб ля­таць. Ты прос­та ба­iш­ся. Я прос­та ўдзяч­ная. Не скла­да­насць — лёг­ касць быц­ця. На­ват ка­лi ня­ўда­ча ства­рае ся­бе са­ма. У нас быў трып­цiх — тры спат­кан­нi. I кож­ная су­стрэ­ча — нi­бы­та зна­ём­ства. I кож­ная су­стрэ­ча — нi­бы­та раз­вi­тан­не. Нас ча­кае ве­чар, рог ме­ся­ца. П'яў­кай бе­раг вi­сiць да­га­ры. Так у ва­дзе ён мес­цiц­ца ад­бiт­кам сва­iм. Ты ча­ка­еш. Адзiн. Ты хо­чаш па­клi­каць. Вы­ гук­нi. Толь­кi мац­ней.

3 лiс­та­па­да 2011 г., Мiнск.

Дурні гуляюць у каханне Спрад­веч­насць та­ям­нiц ства­рае до­свiт­кi лi­хiя. Ты не спiш. I мы ад­ны. Ча­ка­ ем су­квец­цi сноў. Су­квец­цi за­ла­тыя. Ка­лi ўжо прый­дуць i да нас яны. За­па­ляць свеч­ку i — ў лю­лю. Па­клi­чуць як дзя­цей ма­лых. Па­ды­меш ты мя­не — i па­ня­ сеш. На ру­ках сва­iх. Да лож­ка. Па­са­дзiш на яго. А сам на ўко­лен­цы. Пе­ра­да мною. Нi­бы­та хо­чаш пра­сiць пра­ба­чэн­ня. Але мне яно не трэ­ба. Над­та до­ра­га каш­туе. Не маю срод­каў, каб яго ку­пiць. Та­ды на спi­ну ля­жаш. На пад­ло­зе. Абы са мною по­бач быць. Маг­чы­ма, лю­дзi, якiя пад­гля­да­юць у шчы­лi­ны фi­ра­ нак, ду­ма­юць, што мы ней­кiя не­звы­чай­ныя дур­нi, ка­лi ў па­ла­це ну­мар шэсць не па­мi­ра­ем. Уся­го толь­кi... гу­ля­ем у ка­хан­не.

16 траў­ня 2012 г., Мiнск.

Чарканёмся ілбамі!

Прый­шоў час на­но­ва ства­раць ам­бi­цы­ёз­ны план дзе­ян­няў. Грае Ке­лiх Ко­ ла. Да­вай­це чар­ка­нём­ся адзiн аб ад­на­го! Iл­ба­мi! Каб жы­ло­ся друж­на, на­ват ка­лi па­кры­се сi­ня­кi па­вы­рас­та­юць. За сяб­роў­ства п'ем!

22 каст­рыч­нi­ка 2011 г., Мiнск.

Чалавек адзін Вярб­люд iдзе праз пус­ты­ню за сва­ёй ка­ха­най. Бу­сел ля­цiць праз усю вёс­ку да бус­лi­хi сва­ёй. I ўсе муж­чы­ны: жы­вё­лы i птуш­кi, хо­чуць за­браць ка­хан­не з са­бой. Ча­ла­век не гля­дзiць у не­ба. I ўда­леч ён не гля­дзiць. Ка­лi хо­чаш iс­цi хут­ ка — iдзi адзiн. Ча­ла­век iдзе.

16 траў­ня 2012 г., Мiнск.

Як на рагу неба

Ве­цер слiз­га­нуў па ўскрай­ку да­ло­нi. На ра­гу не­ба гэ­так жа ўтуль­на.

16 траў­ня 2012 г., Мiнск.

88

Пачуцці, як і людзі Па­чуц­цi, як i лю­дзi, ча­сам здзяйс­ня­юць са­ма­губ­ства.

13 каст­рыч­нi­ка 2011 г., Мiнск

Да цябе моцна хочацца

Дождж па зям­лi iдзе. Я кро­чу за iм на­пе­рад. З зям­лi поў­ня рас­це. Та­кая як у не­бе. А цi быў ты на сi­вой га­ры? Цi раз­маў­ляў ты з Не­бам? I толь­кi чут­кай пра­нес­лi­ся сло­вы мае да ця­бе. Да ця­бе мне вель­мi хо­чац­ца. Да­ро­га каш­туе до­ра­га.

31 лi­пе­ня 2012 г., Чыр­ка­вi­чы.

Анархісту За­ца­лую ця­бе, мой анар­хiст! Ру­кi мае, як лi­я­ны. Аб­вi­лi шыю тваю. Га­ла­ва мая на тва­iм пра­вым пля­чы. Мне чут­но, пра што ты ма­рыш. Ду­ма­еш пра нас два­iх. Я та­бе не ад­маў­ляю, хоць ты i анар­хiст.

3 са­ка­вi­ка 2012 г., Мiнск.

Выберы! Ча­го маў­чыш, стра­са­ю­чы з га­лi­нак сум? Ты за­блу­каў у зна­ём ­ ым мес­цы. Парк Ча­люс­кiн­цаў пад­аў­ся та­бе пры­го­жай ня­вес­тай. Ад­ной. Дрэ­вы-сос­ны. Хiс­ та­юць сва­iм ста­нам. Ты ма­лы яшчэ. Каб быць для iх во­ла­там. Ты ўся­го толь­ кi — ча­ла­век. I ру­кi твае не да­цяг­нуц­ца да вер­ша­лiн гэ­тых дрэў. За­ста­неш­ся без ня­вес­ты. Бо ўсё роў­на не мо­жаш склас­цi воб­раз сва­ёй адзi­най. У све­це без­лiч дрэў. I столь­кi ж пар­каў. Дрэ­вы та­бе — як на­па­мiн пра тое, што ў сло­вах ка­хан­ня не мо­жа быць шмат­воб­раз­нас­цi ды па­мяр­коў­нас­цi. Вы­ра­шаль­ным ста­но­вiц­ца сло­ва. Ты адзiн. Дык вы­бе­ры!

19 са­ка­вi­ка 2012 г., Мiнск.

Love history

Ка­ла­ва­рот. Ад ва­рот да ва­рот. Хва­ля твая да ма­ёй хва­лi. Пры­ста­лi. Як мок­ рае апа­лае лiс­це да ас­фаль­ту. Гэ­та я. Пры­ста­лi. Як звы­чай­на пры­стае муж­ чы­на да жан­чы­ны. Гэ­та ты. Гiс­то­рыя ка­хан­ня та­кая скла­да­ная. Шка­да, што твая hisroty скла­да­ец­ца з хлус­нi. А мая паэ­ма — без ге­роя. Пра­спа­лi. Як на гру­дзях спiць ма­лое. Гэ­та я. Пра­спа­лi. Як да­рос­лы муж­чы­на спiць уаб­дым­ку з ма­не­ке­нам. Гэ­та ты. Хто да ка­го пры­стаў? I хто ка­го пры­спаў? Ад­ка­зы — для ця­бе толь­кi згад­кi. Маў­чыш. Мне ду­маць ах­во­та. За два­iх. I за трэ­цяю. Што па­мiж на­мi. Рас­ся­кае су­зор'i яна. Яна — не я. Яна — твая ка­ха­ная. Зна­чыць, трэц­яя тут я, але не ве­рыц­ца. Праў­да ня­праў­дай мо­жа стаць, ка­лi за­кры­юц­ ца-ад­кры­юц­ца дзве­ры. Клю­чык у ця­бе. На гру­дзях тва­iх све­цiц­ца. Вы­бе­ры ўжо

проза89 ты, па­мiж дзвю­ма ве­ра­мi. Жан­чы­ны — ве­раць. Та­бе i ў ця­бе. Толь­кi пом­нiк твой — твой улас­ны не­да­вер. Руй­нуй яго. Ты сам не свой. Свой — не твой. Я твая — дык не свая. Ад­на — але з та­бой. Дру­гая твая, цi трэцяя я — не вар­та роз­ду­му. Жыць. Ка­хаць. Лю­бiць.

13 кас­тыч­нi­ка 2011 г., Мiнск.

проза91

Леанід Год 1466-ы.

Сяр­гей Бе­ла­яр пра­за­iк. Дру­ка­ваў­ся ў ча­со­пi­сах «Ве­ра­сень» i «Ма­ла­досць», тыд­нё­вi­ку «ЛiМ», аль­ма­на­ху «Своя стихия». На­ра­дзiў­ся ў 1978 го­дзе ў Брэс­це. Жы­ве ў Брэс­це.

З'яз­джаць у чу­жыя краi вель­мi не ха­це­ла­ся. Шка­да бы­ло рас­ста­вац­ца з род­ най зям­лёй — ля­са­мi, па­ля­мi, рэ­ка­мi, не­вы­нос­на цяж­ка па­кi­даць баць­коў­скае гняз­до, раз­вiт­вац­ца з сяб­ра­мi i та­ва­ры­ша­мi, кi­даць ка­ха­ную, сы­хо­дзiць у по­ шу­ках леп­шай до­лi. Але нi­чо­га iн­ша­га прос­та не за­ста­ва­ла­ся... Што ра­бiць, ка­лi дзяр­жа­ва не ра­зу­мее i не пры­мае ця­бе? Як тры­маць ся­бе ў ру­ках, ка­лi дзяр­жаў­цы — сель­скi войт, ста­рас­та па­вя­то­вы, рэ­фе­рэн­да­рый, канц­лер вя­лi­ кi — гля­дзяць на ця­бе як на вар'­я­та? Як быць, ка­лi тваё iмк­нен­не да­па­маг­чы Княст­ву i Ка­ро­не не зна­хо­дзiць вод­гу­ку, ка­лi твая лю­боў да Ай­чы­ны за­ста­ец­ца без ад­ка­зу? Як не за­выць ад бяс­сiл­ля, ра­зу­ме­ю­чы, што абысцi пра­кля­тыя за­ ба­бо­ны, пе­ра­маг­чы грэб­лi­вае стаў­лен­не вы­шэй­шых са­слоў­яў да прад­стаў­нi­ка аколь­нi­чай шлях­ты не­маг­чы­ма? Як не ўпа­сцi ў рос­пач ад бес­пра­свет­нас­цi? Бы­ло гор­ка i крыўд­на ўсве­дам­ляць не­вуц­тва дзяр­жаў­цаў. Тое, што яны не пры­ня­лi кар­цi­ны i на­кi­ды, яшчэ мож­на бы­ло не­як зра­зу­мець. Не ўсе раз­бi­ра­ юц­ца ў мас­тац­тве. Але тое, што дзяр­жаў­цы ад­мо­вi­лi­ся ад чар­ця­жоў, прос­та не ўклад­ва­ла­ся ў га­ла­ве. Ма­шы­ны для вя­дзен­ня вой­наў, штур­му крэ­пас­ных сцен, ары­гi­наль­ныя вi­ды зброi ў ця­пе­раш­нi смут­ны час да­лi б вой­ску Княст­ва i Ка­ро­ны пе­ра­ва­гу на по­лi бою... Но­вым iдэ­ям не ўда­ло­ся пе­ра­маг­чы кос­насць i не­даль­на­бач­насць. I войт, i ста­рас­та, i рэ­фе­рэн­да­рый толь­кi смя­я­лi­ся, ка­лi Ле­а­нiд рас­па­вя­даў iм пра перс­пек­ты­вы, што ад­кры­ва­лi­ся пе­рад кра­i­най, дзя­лiў­ся сва­i­мi пла­на­мi. Дзяр­ жаў­цы на­зы­ва­лi хлоп­ца ле­ту­цен­нi­кам, ра­i­лi менш ду­маць, а па­больш зай­мац­ ца спра­вай. Канц­лер уво­гу­ле ра­за­рваў чар­ця­жы, а за­тым кi­нуў шмац­цё ў твар Вiн­чу­ку, пры­стра­шыў­шы па­ка­раць за не­па­ва­гу да Гос­па­да. Пра якую не­па­ва­гу да Бо­га мо­жа iс­цi га­вор­ка, ка­лi Ле­а­нiд толь­кi ха­цеў зра­бiць свет лепш?.. Па­гро­за тра­пiць у аст­рог бы­ла зу­сiм не эфе­мер­най. Тым не менш, Вiн­чук усё ж ра­шыў­ся су­стрэц­ца з Вя­лi­кiм кня­зем Лi­тоў­скiм i Ка­ра­лём Поль­скiм. Пры­ клаў да гэ­та­га ўсе на­ма­ган­нi. Але на­дзе­ям на аў­ды­ен­цыю ў Ка­зi­мi­ра не на­ка­ на­ва­на бы­ло спраў­дзiц­ца. Да сы­на Ягай­лы хлоп­ца прос­та не пус­цi­лi, спа­слаў­ шы­ся на тое, што ня­доб­ра кi­раў­нi­ку кра­i­ны вы­слу­хоў­ваць вар'­яц­кiя iдэi ней­ка­га бед­на­га шлях­цi­ца... У Ка­ра­ля i Вя­лi­ка­га кня­зя ха­пае кло­па­таў i без та­го. Не трэ­ба яму за­бi­ваць га­ла­ву ней­кай лух­той! Атры­маў­шы ад­каз, Ле­а­нiд за­пла­каў. Ён зу­сiм па-iн­ша­му ўяў­ляў са­бе бу­ду­ чы­ню сва­iх ра­бот. Удар ака­заў­ся вель­мi моц­ным, ад­нак пад­ка­сiць хлоп­ца ўсё ж не змог. Пас­ля пра­цяг­лай унут­ра­най ба­раць­бы ён зра­бiў вы­бар. Даб­ра­ўшы­ ся да ха­ты, Вiн­чук са­браў рэ­чы, па­зы­чыў у баць­кi тро­хi гро­шай, раз­вi­таў­ся з род­ны­мi i вы­ра­шыў пад­ацца да Фла­рэн­цыi.

92 Не­мi­ла­гуч­нае лiцвiн­скае iмя аколь­нi­чы шлях­цiц на­ду­маў па­мя­няць. Ця­пер ён бу­дзе звац­ца не Ле­а­нi­дам Вiн­чу­ком, а Ле­а­нар­да. Ле­а­нар­да да Вiн­чы...

Прагрэсар Пры­том­насць вяр­ну­ла­ся яр­кiм ня­сцерп­ным вы­блiс­кам. Ча­ла­век ту­за­нуў­ся як пас­ля ўда­ру то­кам. Рас­плю­шчыў во­чы, але не ўба­чыў нi­чо­га, акра­мя чар­ нiль­най цем­ры. «Аслеп...» Дум­ка апа­лi­ла. Пры­му­сi­ла сэр­ца зва­лiц­ца ку­дысь­цi ў бездань. Не­каль­кi iм­ гнен­няў ча­ла­век быў не ў ста­не ду­маць нi пра што, толь­кi бяс­сiль­на скры­га­таў зу­ба­мi. Ад­нак пра­стра­цыя доў­жы­ла­ся ня­доў­га — цем­ра ака­за­ла­ся не­аб­са­лют­ най. Ад­куль­сьцi звер­ху па­да­ла сла­бое свят­ло. Па ме­ры та­го, як во­чы па­тро­ху пры­вы­ка­лi да змро­ку, злосць сла­бе­ла. Тым не менш, кан­чат­ко­ва не знiк­ла. Ста­i­ла­ся не­дзе ў не­трах пад­свя­до­мас­цi ў ча­кан­нi спры­яль­на­га мо­ман­ту для контр­ата­кi. Жа­да­на­га па­ляг­чэн­ня ча­ла­век не да­ча­каў­ся. Ра­зам з пры­том­нас­цю вяр­ну­лi­ся i бо­ле­выя раз­драж­нен­нi. Рап­тоў­ны па­рак­ сiзм страш­на­га, вы­ва­роч­ва­ю­ча­га бо­лю дзя­вя­тым ва­лам на­крыў мозг. Це­ла за­ка­ло­ла дзя­сят­ка­мi, сот­ня­мi, ты­ся­ча­мi рас­па­ле­ных iго­лак. Па ску­ры нi­бы пра­ вя­лi буй­на­зяр­нiс­тым на­жда­ком. Пас­ля прый­шла чар­га со­лi. Зда­ва­ла­ся, ба­лю­ чы­мi ад­чу­ван­ня­мi бы­ла на­поў­не­на кож­ная ма­ле­ку­ла, кож­ны атам. Усё це­ла з'яў­ля­ла­ся бо­лем. I ён пуль­сi­ра­ваў. На се­кун­ду сла­беў толь­кi для та­го, каб зноў аб­ры­нуц­ца на ро­зум, раз­ду­шыць, рас­пляс­каць, ад­даць агню, рас­сек­чы.

I ад гэ­та­га ма­гут­на­га на­цiс­ку не бы­ло па­ра­тун­ку. Ха­це­ла­ся выць, вось толь­кi звяз­кi на­ад­рэз ад­маў­ля­лi­ся на­ра­джаць хоць якi гук, акра­мя звя­ры­на­га мы­чан­ ня. Язык стаў ка­лю­чым ка­мя­ком, якi за­мi­наў не толь­кi вы­рваць з ся­бе крык, але i ўпус­цiць у лёг­кiя па­вет­ра. Язык зда­ваў­ся не­аду­шаў­лё­ным прад­ме­там. А гэ­та пу­жа­ла. Пры­му­ша­ла дум­кi ў па­нi­цы на­скок­ваць ад­на на ад­ну. Праз не­ка­то­ры час зрок пры­вык­нуў да цем­ры на­столь­кi, што ча­ла­век змог рас­па­знаць на­вi­саў­шае над iм скля­пен­не, што скла­да­ла­ся з мност­ва роз­на­па­ мер­ных, гру­ба аб­ча­са­ных ка­мя­нёў. Сце­ны «упры­гож­ва­лi» бруд­ныя па­ця­чы i шчыль­ныя «аст­раў­кi» мо­ху. Аб вы­шы­нi сто­лi за­ста­ва­ла­ся толь­кi зда­гад­вац­ца. Як i пра пры­зна­чэн­не са­мо­га па­мяш­кан­ня. Ча­ла­век слiз­гаў ка­ла­мут­ным по­гля­дам па му­ра­ва­ным мяш­ку, бес­па­спя­хо­ва спра­бу­ю­чы зра­зу­мець, дзе зна­хо­дзiц­ца. Цем­ра i ка­мень. Цяж­кае скля­пен­не цiс­ну­ла на га­то­вы «вы­бух­нуць» ад не­па­сiль­на­га на­пру­жан­ня мозг. Ука­лоч­ва­ ла ў яго гi­ганц­кiя ста­лё­выя мы­лi­цы. Шу­ме­ла ў ву­шах, пе­рад ва­чы­ма мiль­га­лi роз­на­ка­ля­ро­выя iск­ры. Ад бяс­кон­ца­га мiль­га­цен­ня аг­нёў кру­жы­ла­ся га­ла­ва, а да гор­ла пад­сту­па­ла млос­насць. Ва­нi­та­выя спаз­мы iш­лi адзiн за ад­ным, пры­ му­ша­лi цяг­лi­цы жы­ва­та су­тар­га­ва ска­ра­чац­ца. I кож­ны но­вы пры­ступ толь­кi

проза93 да­да­ваў бо­лю. Але якi­мi б моц­ны­мi i не­вы­нос­ны­мi не зда­ва­лi­ся бо­ле­выя раз­ драж­нен­нi, не­ўза­ба­ве боль уда­ло­ся ла­ка­лi­за­ваць — «га­рэ­лi» ру­кi i но­гi, ла­ма­ ла шыю, шчы­меў па­зва­ноч­ны слуп ды яшчэ на­гад­ваў пра са­бе анус... Усве­дам­лен­не та­го, што бо­ле­выя раз­драж­нен­нi кан­цэнт­ру­юц­ца толь­кi ў не­ каль­кiх мес­цах, да­зво­лi­ла пры­мен­шыць боль. З рэз­ка­га i вы­ва­роч­ва­ю­ча­га ён стаў ту­пым i нуд­ным. Вось толь­кi на тое, каб тры­ваць яго на­ват та­кiм, сы­хо­ дзi­ла рэш­та сiл. Зра­бiў­шы не­каль­кi спроб зра­зу­мець, дзе зна­хо­дзiц­ца, ча­ла­век быў вы­му­ ша­ны ка­пi­ту­ля­ваць. На­груз­ка на мозг ака­за­ла­ся за­над­та вя­лi­кай. Шум у га­ ла­ве стаў прос­та не­вы­нос­ным, а ка­неч­нас­цi нi­бы аку­ну­лi ў вад­кi азот. Сэр­ца ша­лё­на ка­ла­цi­ла­ся аб рэ­бры, як бы­цам збi­ра­ла­ся пра­ла­маць груд­ную клет­ку. Па­вет­ра з цяж­кас­цю зна­хо­дзi­ла шлях у лёг­кiя. Вы­ра­шыў­шы па­кi­нуць спро­бы за­ры­ен­та­вац­ца на по­тым, ча­ла­век за­ся­ро­ дзiў­ся на тым, каб ус­пом­нiць хоць бы сваё iмя. Не­каль­кi бяс­кон­ца доў­гiх iм­ гнен­няў ад­ка­зам быў толь­кi нуд­ны звон у ву­шах, агуль­ная сла­басць i га­ла­ва­ кру­жэн­не, а за­тым у маз­гу па­ча­ла фар­мi­ра­вац­ца дум­ка. Ня­сме­лая, га­то­вая знiк­нуць пры пер­шых пры­кме­тах не­бяс­пе­кi. Ча­ла­век iн­стынк­тыў­на, нi­бы ба­ю­ чы­ся спу­дзiць яе, за­та­iў ды­хан­не. Цярп­лi­ва ча­каў, ка­лi дум­ка на­бя­рэц­ца сiл. Ча­кан­не да­ло вы­нiк: праз хвi­лi­ну цi тры, цi пяць, цi дзе­сяць — меркаваць бы­ло цяж­ка — дум­ка аду­жэ­ла. На­столь­кi, што ў маз­гу ўсплы­лi два сло­вы. Тры­хат Ра­тэн­гут. Муж­чы­на пра ся­бе паў­та­рыў сло­вы. За­тым яшчэ раз. I яшчэ... Два сло­вы да­ры­лi цяп­ло, вi­да­воч­на бы­лi зна­ё­мыя. Праз iм­гнен­не ўсплы­ла пад­каз­ка: iмя i проз­вi­шча. Акры­ле­ны пер­шым пос­пе­хам, ча­ла­век зноў па­спра­ ба­ваў зра­зу­мець, дзе зна­хо­дзiц­ца. Ка­мен­ныя сце­ны, скля­пен­не, што губ­ля­ ла­ся ў вы­шы­нi, ха­лод­ная пад­ло­га... На­пру­га на­ра­дзi­ла боль. Да­вя­ло­ся ўзяць тайм-аўт. На дзве цi тры хвi­лi­ны цал­кам ад­клю­чыц­ца ад рэ­аль­нас­цi. Да­па­маг­ ло. Бо­ле­выя ад­чу­ван­нi ад­сту­пi­лi. У тым, што яны яшчэ не ад­ной­чы на­га­да­юць пра ся­бе, су­мня­вац­ца не да­во­дзi­ла­ся. Глы­бо­ка ўдых­нуў­шы (на­коль­кi гэ­та да­зва­ля­лi рэ­бры), Ра­тэн­гут тро­хi па­ вяр­нуў га­ла­ву. да сва­iх ад­чу­ван­няў. Лёг­кае раз­драж­нен­не i не больш. Асмя­ леў­шы, Тры­хат па­вя­лi­чыў кут на­хi­лу. Хрус­ну­лi кост­кi. Цяг­лi­цы звя­ло кур­чай. Ад­нак ад­пус­цi­ла ўжо праз се­кун­ду. Дзя­ку­ю­чы па­ва­ро­ту га­ла­вы Тры­хат здо­леў па­вя­лi­чыць бач­ную зо­ну. Пры­блiз­на ў двух мет­рах ад Ра­тэн­гу­та вы­сi­ла­ся ка­ мен­ная сця­на. Тры­хат асця­рож­на па­вяр­нуў га­ла­ву ў дру­гi бок. Тая ж кар­цi­на. Яс­нас­цi нi­ коль­кi не да­да­ло­ся. Па­гля­дзець на­зад не­маг­чы­ма. Не ўстаць. А вось пры­пад­ няць га­ла­ву, гля­нуць на тое, што зна­хо­дзiц­ца пе­рад iм, Ра­тэн­гут мог. Кош­ там ней­ма­вер­ных на­ма­ган­няў муж­чы­на ажыц­ця­вiў за­ду­ма­нае. Сця­на... Доў­га ўтрым­лi­ваць га­ла­ву на ва­зе Тры­хат быў не ў ста­не. Апус­цiў яе на пад­ло­гу, са спаз­нен­нем зра­зу­меў, што ад­чу­вае хо­лад. I не толь­кi га­ла­вой, але i ўсiм це­ лам. На­су­пе­рак ча­кан­ням, хо­лад не раз­драж­няў, а на­ад­ва­рот — пры­глу­шаў боль. Пры­му­шаў мозг пра­ца­ваць хут­чэй. Ка­мен­ны мех, зем­ля­ны дол. Ча­ла­век

94 не­ча­ка­на зла­вiў ся­бе на дум­цы пра тое, што яму зна­ё­ма па­доб­нае спа­лу­чэн­ не. У га­ла­ве па­чаў плес­цi­ся аса­цы­я­тыў­ны лан­цу­жок: ка­мень-зям­ля-цем­равол­касць... Вяз­нi­ца! Раз­гад­ка да­ста­ла­ся да­ра­гой ца­ной — па ро­зу­му нi­бы­та сце­ба­ ну­лi бi­зу­ном. На мо­мант ад рэз­ка­га бо­лю Ра­тэн­гут на­ват стра­цiў ары­ен­та­ цыю, але вы­тры­маў, не стра­цiў пры­том­нас­цi. Да­ча­каў­шы­ся, ка­лi бо­ле­выя раз­драж­нен­нi асла­бе­юць, Тры­хат па­чаў па­тро­ху рас­круч­ваць клу­бок Ары­яд­ ны. Тур­ма. Па­ка­ран­не за зла­чын­ства. Пра­вi­на. Але якая? Хто i за што кi­нуў Ра­тэн­гу­та ў ка­мен­ны мя­шок, па­пя­рэд­не пад­верг­нуў­шы яго доў­гiм ка­та­ван­ ням?.. Зня­мо­га i боль. Жу­дас­ны. Ня­люд­скi. У па­раў­на­ннi з якiм ця­пе­раш­нiя яго па­ку­ты — лёг­кае не­да­ма­ган­не. Пу­ты. Цьмя­на ад­роз­ны го­лас свя­та­ра, якi пра­ во­дзiць до­пыт. Па­тра­буе... Што? Па­мяць здрад­лi­ва маў­ча­ла. Муж­чы­на зра­бiў яшчэ адзiн глы­бо­кi ўдых, да­зво­лiў­шы сэр­цу пра­гнаць кiс­ла­ род па ар­тэ­ры­ях i ве­нах. Ра­тэн­гут па­вi­нен ус­пом­нiць, знай­сцi ад­каз. Гэ­та вель­мi важ­на. Ска­заць ча­му Тры­хат не мог. Ад­чу­ваў... Муж­чы­на са­браў­ся з дум­ка­мi, па­спра­ба­ваў вы­ву­дзiць з па­мя­цi па­дзеi апош­нiх га­дзiн. Да­рэм­на. Ро­зум на­ад­ рэз ад­маў­ляў­ся скла­даць асоб­ныя эле­мен­ты ма­за­i­кi. Пад­кiд­ваў толь­кi раз­роз­ не­ныя ўспа­мi­ны. Але зда­вац­ца Ра­тэн­гут не збi­раў­ся. Сам не ве­да­ю­чы ча­му, быў упэў­не­ны ў тым, што гэ­та не ў яго пра­вi­лах. Што мог па­тра­ба­ваць свя­тар? Што на­огул па­тра­бу­юць тыя, хто пра­во­дзiць до­пыт?.. Пры­знан­не! Дум­ка бы­ла па­доб­ная на вы­блiск ма­лан­кi. Ну, вя­до­ма, ж — пры­знан­не вi­ны! А, ка­лi до­пыт вёў свя­тар, зна­чыць, па­тра­ба­ва­ла­ся пры­знан­не ў гра­ху або вi­не ера­сi. Гра­хоў за са­бой Тры­хат, як нi на­ма­гаў­ся, пры­га­даць не мог, а вось ерась... Гле­дзя­чы што ра­зу­мець пад ёй. Для не­ка­то­рых ерась — гэ­та ад­ступ­нiц­тва, для iн­шых — жа­дан­не вы­пра­вiць даг­ма­ты, зра­бiць свет лепшым... Дум­кi ва­ро­ча­лi­ся нi­бы ма­сiў­ныя, даў­но не зма­за­ныя шас­цяр­нi. Бо­ле­выя раз­драж­нен­нi не да­зва­ля­лi муж­чы­не цал­кам за­дзей­нi­чаць па­тэн­цы­ял моз­гу. Да­вя­ло­ся за­да­воль­вац­ца ма­лым. Крок за кро­кам спра­ба­ваць на­ма­цаць вер­ ны шлях. Ерась. Аб­вi­на­ва­ча­ны ў ера­сi. Нi­як­ iх су­мне­ваў быць не мо­жа. Бо за грэх на вог­нi­шча не ад­праў­ля­юць. Тры­хат ура­зiў­ся пад­кi­ну­тай пад­свя­до­мас­ цю дум­цы. Пры­суд вы­не­се­ны. З та­го мо­ман­ту мi­ну­ла ня­ма­ла ча­су. Вог­нi­шча. Усё­па­жы­раль­нае по­лы­мя па­ло­ха­ла да iкаў­кi, пры­му­ша­ла ру­кi i но­гi дроб­на пад­рыг­ваць, а скi­вi­цы сту­каць ад­на аб ад­ну. Пры­том­насць, што зна­хо­дзі­ла­ ся на краi пра­ва­лу, ледзь не па­ва­лi­ла­ся ў яго. Муж­чы­ну аха­пi­ла тра­пя­тан­не. По­тым бы­ло толь­кi ад­чу­ван­не быц­ця. Без ду­мак i па­чуц­цяў. I гэ­та цяг­ну­ла­ся бяс­кон­ца доў­га... Тры­хат ачу­няў ад гру­ка­ту ўлас­на­га сэр­ца. Рап­там на­ка­цiў жах. Не­каль­кi бяс­кон­ца доў­гiх iм­гнен­няў Ра­тэн­гут iмк­нуў­ся ўсвя­до­мiць, што ж з iм ўсё ж та­ кi ад­бы­ло­ся. Па­гар­джа­ю­чы бо­лем i шу­мам у га­ла­ве, усё глы­бей апус­каў­ся ў пад­свя­до­масць. Зной­дзе­нае ў ёй спа­ло­ха­ла яшчэ больш.

проза95 Пра­цяг­лыя зня­сiль­ва­ю­чыя ка­та­ван­нi. Па­тра­ба­ван­не пры­знаць вi­ну. Бяс­ сiл­ле i рас­ча­ра­ван­не ў са­бе. Тры­хат ака­заў­ся сла­бы. Не вы­тры­маў здзе­каў. Пры­знаў­ся ва ўсiм. На­ват у тым, ча­го не ра­бiў i пра што не ду­маў. А як не пры­знац­ца, ка­лi та­бе рас­цяг­ва­юць жы­лы на прэн­гу, са­дзяць на «iс­пан­ска­ га асла», дроб­няць кост­кi прэ­сам для ка­неч­нас­цяў, раз­дзi­ра­юць анус «гру­ шай»... Ча­ра­да ўспа­мi­наў вы­клi­ка­ла эфект да­мi­но. На раз­га­ра­ча­ны мозг нi­бы­та вы­ плюх­ну­лi вяд­ро ха­лод­най ва­ды. Яна iм­гнен­на пра­цве­ра­зi­ла ро­зум i пры­му­сi­ла яго пра­ца­ваць. I ад­ра­зу ж муж­чы­на пры­га­даў свя­та­ра, сак­ра­та­ра, га­рад­ско­га га­ла­ву, бюр­ге­раў. Для суд­дзi ўсё бы­ло зра­зу­ме­ла i без «доб­ра­ах­вот­на­га» пры­ знан­ня Тры­ха­та, але за­кон па­тра­ба­ваў вы­ка­наць усе юры­дыч­ныя фар­маль­ нас­цi. I пры­знан­не вi­на­ва­та­га бы­ло ад­ным з кра­е­ву­голь­ных ка­мя­нёў су­до­ва­га пра­цэ­су. Свя­то­му ад­дзе­лу рас­сле­да­ван­няў ерэ­тыч­най гра­хоў­нас­цi па­тра­ба­ ва­ла­ся вяр­тан­не «заб­луд­най авеч­кi» ва ўлон­не Царк­вы... Вяр­тан­не на­ват праз аў­та­да­фэ. Ад ад­ной толь­кi дум­кi пра смерць муж­чы­ну па­чы­на­ла ка­ла­цiць. Не столь­кi ад стра­ху, коль­кi ад абу­рэн­ня. Па­ду­маць толь­кi — убо­гiя гна­я­выя чар­вя­кi ка­ ра­юць смер­цю звыш­iс­то­ту! Тры­хат пры­га­даў усё... Рап­там за­ха­це­ла­ся зноў па­гру­зiц­ца ў не­пры­том­насць. Па­чаць усё з чыс­та­га ар­ку­ша. На жаль, мi­ну­ла­га не вяр­нуць. Па­мыл­ку не вы­пра­вiць. Мi­сiя пра­ва­лi­ ла­ся. Коль­кi ча­су i пра­цы вы­дат­ка­ва­на мар­на. Як шмат ма­раў i пла­наў раз­бi­ ла­ся аб ма­на­лiт рэ­аль­нас­цi. Ты­ся­чы свет­ла­вых га­доў вы­кi­ну­тыя на смет­нiк. Горш за ўсё бы­ло тое, што па­мер­ла на­дзея пад­цяг­нуць бра­тоў па ро­зу­ме, якiя зна­хо­дзi­лi­ся ў змроч­ным Ся­рэд­ня­веч­чы, да ўзроў­ню вы­шэй­шай цы­вi­лi­ за­цыi... Ско­ку не ад­бы­ло­ся. Пра­кля­тая чэрнь не зра­зу­ме­ла доб­рых на­ме­раў, па­грэбва­ла но­вы­мi ве­да­мi, на­пля­ва­ла на бу­ду­чы­ню. Лю­дзi Зям­лi ака­за­лi­ся не га­то­выя пры­няць но­вы, на­поў­не­ны яр­кi­мi фар­ ба­мi свет. Ад­крыць сэр­ца i ду­шу па­слан­цу доб­рай во­лi, пры­няць як роў­на­га прад­стаў­нi­ка вы­со­ка­раз­вi­тай цы­вi­лi­за­цыi, якая апя­рэ­дзi­ла ча­ла­ве­чую ра­су ў раз­вiц­цi на мно­гiя ты­ся­чы, ка­лi не мiль­ё­ны га­доў. Зям­ля­не ад­мо­вi­лi­ся ад шан­ цу вы­брац­ца з баг­ны... Усве­дам­лен­не па­ра­зы на­паў­ня­ла сэр­ца Тры­ха­та го­рыч­чу. Ня­ўмоль­ная цвёр­дасць свя­та­ра, якi ўпi­ваў­ся ўлас­най ула­дай, жорст­кая па­гар­да су­да Iн­квi­ зi­цыi, не­па­хiс­ная ра­шу­часць вяр­нуць гра­мад­ству яго сяб­ра... Лю­дзi на­ват не зра­зу­ме­лi, з кiм ме­лi спра­ву. Для iх Ра­тэн­гут быў не iн­ша­ пла­не­ця­нi­нам, а ўся­го толь­кi апан­та­ным Д'яб­лам адзi­на­пля­мен­цам. Вар­тым жа­лю, не зна­ё­мым з аса­бiс­тай гi­гi­е­най ту­быль­цам... Пе­рад ва­чы­ма Тры­ха­та пра­не­сла­ся ча­ра­да ма­люн­каў. За­ла па­ся­джэн­няў Арэ­а­па­га ра­зум­ных све­таў. Прад­стаў­нi­кi дзя­сят­каў рас. На па­рад­ку дня толь­кi ад­но пы­тан­не: лёс на­ся­ляў­шай пла­не­ту Зям­ля гу­ма­но­iд­най фор­мы жыц­ця. Ра­зум­най, але той, што спы­нi­ла­ся ў сва­iм раз­вiц­цi. Пра­цяг­лыя спрэч­кi па пы­

96 тан­нi на­конт бу­ду­чы­нi ча­ла­вец­тва. Кан­чат­ко­вы вер­дыкт, вы­не­се­ны боль­шас­ цю га­ла­соў: да­па­маг­чы лю­дзям да­лу­чыц­ца да Ка­ал­ i­цыi ра­зум­ных све­таў. Ар­ га­нi­за­цыя мiж­зор­ка­вай экс­пе­ды­цыi. Доў­гi, стом­ны па­лёт да Зям­лi. Па­сад­ка на пла­не­ту i пер­шы кан­такт... Ра­тэн­гут дак­лад­на след­ваў iн­струк­цы­ям, ад­нак рэ­ак­цыя зям­лян ака­за­ла­ся зу­сiм не та­кой, якой ад iх ча­ка­лi. Чэрнь не пра­нiк­ла­ся важ­нас­цю зор­най мi­сii Тры­ха­та. За­мест та­го, каб аба­гаў­ляць па­слан­ца Ка­а­лi­цыi, лю­дзi па­лi­чы­лi яго слу­гой Д'яб­ла. За­над­та моц­на над ся­ля­на­мi да­мi­на­ва­лi мяс­цо­выя пры­мi­тыў­ ныя рэ­лi­гiй­ныя ве­ра­ван­нi. Чэрнь на­кi­ну­ла­ся на Ра­тэн­гу­та i па-звер­ску збi­ла яго. Раз­гра­мi­ла бот i знi­шчы­ла па­да­рун­кi. Тры­ха­та ад­вез­лi ў блi­жэй­шы го­рад i пе­рад­алi Свя­той Iн­квi­зi­цыi... Ня­ўда­ча са­дзей­нi­чан­ня гiс­та­рыч­на­му пра­грэ­су. Па­лон. Па­гро­за смер­цi. Тры­ хат нi­як не ча­каў, што ўсё так па­вер­нец­ца. Нi­хто i не ка­заў, што бу­дзе лёг­ка, але каб вось так... Бы­ло ад ча­го знер­ва­вац­ца i ў­па­сцi ў за­сму­чэн­не. Са­мым дрэн­ным ака­за­ла­ся тое, што ў Ра­тэн­гу­та ад­сут­нi­ча­ла маг­чы­масць па­ве­да­мiць пра свой лёс та­ва­ры­шам. Пе­ра­дат­чык быў знi­шча­ны ра­зам з бо­там. Тры­ха­та хо­пяц­ца толь­кi праз трое су­так, ка­лi ён пра­пус­цiць за­пла­на­ва­ны се­анс су­вя­зi. Пач­нуць шу­каць па пе­лен­гу ма­я­ка, пры­ма­ца­ва­на­га да воп­рат­кi. Бя­да ў тым, што ка­ты ада­бра­лi ў муж­чы­ны кам­бi­не­зон. Уза­мен да­лi бруд­нае, смяр­дзю­чае рыз­зё... Пра­кля­тая чэрнь! I на­вош­та толь­кi аст­ра­наўт па­га­дзiў­ся ля­цець да Зям­лi?.. Ся­дзеў бы лепш на род­най пла­не­це. Са­ма­ўдас­ка­наль­ваў­ся. Дык не ж. За­ха­це­ ла­ся ад­чуць ся­бе ге­ро­ем, якi ня­се свят­ло i пра­грэс дзi­ку­нам... Лёг­кi шум пры­цяг­нуў ува­гу Ра­тэн­гу­та. Муж­чы­на сха­мя­нуў­ся. Аб­вёў по­зiр­кам скля­пен­не i сце­ны. Ня­гле­дзя­чы на тое, што во­чы пры­звы­ча­iл­ i­ся да змро­ку, знай­сцi кры­нi­цу шу­му не атры­ма­ла­ся. Не­вя­до­масць пу­жа­ла. Пры­му­ша­ла це­ла па­кры­ва­цца ха­лод­ным лiп­кiм по­там. Гук паў­та­рыў­ся. На гэ­ты раз блi­жэй. Тры­хат пры­ўзняў га­ла­ву, не­каль­кi iм­ гнен­няў угля­даў­ся ў цем­ру. На­рэш­це за­ўва­жыў у ней­кiм мет­ры ад ся­бе чор­ны ка­мяк. Доў­гi хвост, ма­лень­кiя ла­пы i ву­шы. Па­цук... Да слы­ху аст­ра­наў­та да­нес­лi­ся ша­ма­цен­не i пiск. Не­дзе зле­ва. Ра­тэн­гут па­вяр­нуў га­ла­ву. З дзiр­кi ў ку­це цям­нi­цы з'я­вiў­ся яшчэ адзiн па­цук. Ён па­вёў га­ла­вой, аб­нюх­ва­ю­чы па­вет­ра, за­тым зра­бiў не­каль­кi ма­лень­кiх кро­каў. За­ мёр. Ва­чэй пачвары муж­чы­на ба­чыць не мог, але нi­коль­кi не су­мня­ваў­ся, што па­цук вы­та­рэ­шчыў­ся на яго. Тры­хат з цяж­кас­цю зглы­нуў, ад­чу­ва­ю­чы, як страх раз­лi­ва­ец­ца па це­ле. Як ака­за­ла­ся, два мон­стры бы­лi толь­кi аван­гар­дам. Праз не­каль­кi iм­гнен­няў з дзiр­кi з'я­вi­ла­ся яшчэ ад­на тва­ры­на. За ёй — яшчэ. I яшчэ...

Iс­тот ста­на­вi­ла­ся ўсё больш. Бес­пар­дон­ныя звяр­кi пi­шча­лi, бi­лi хвас­та­мi i ту­па­лi ла­па­мi па зям­лi, пры­му­ша­ю­чы Ра­тэн­гу­та ўздрыг­ваць ад жа­ху i агi­ды. Тры­хат па­спра­ба­ваў па­ва­ру­шыць ка­неч­нас­ця­мi, каб уз­няц­ца, ад­нак нi ру­кi, нi но­гi не ад­гук­ну­лi­ся. Па­доб­на на тое, што ка­ты пе­ра­ста­ра­лi­ся...

проза97 Без­да­па­мож­насць на­ра­джа­ла без­вы­ход­насць. Аст­ра­наўт нi­як не мог узяць ся­бе ў ру­кi. Блiз­кае су­сед­ства кан­ку­рэн­таў у ба­раць­бе за вы­жы­ван­не пры­ му­ша­ла тра­пя­таць, ус­па­мi­наць пер­ша­быт­ныя стра­хi, кляс­цi той дзень, ка­лi Ра­тэн­гут даў зго­ду на ўдзел у мi­сii. Аст­ра­наўт прад­ста­вiў са­бе, як веч­на га­ лод­ныя мон­стры на­кi­нуц­ца на яго, ста­нуць драць плоць вост­ры­мi, як брыт­вы, зу­ба­мi, пiць кроў, атрым­лi­ваць аса­ло­ду ад яго па­кут... Жах Тры­ха­та ма­ла чым ад­роз­нi­ваў­ся ад жа­ху ды­на­заў­раў, уся бра­нi­ра­ван­ ная моц i тоў­сты пан­цыр якiх не ра­та­ва­лi ад на­хаб­най пра­жэр­лi­вас­цi па­цу­коў. Ця­пер ужо i смерць ад рук ту­быль­цаў зда­ва­ла­ся аст­ра­наў­ту не та­кой зне­ва­ жаль­най. Чор­ная ма­са, нi­бы ад­чуў­шы страх ча­ла­ве­ка, ус­ка­лых­ну­ла­ся. За­вi­ра­ва­ла i на­кi­ну­ла­ся на аст­ра­наў­та. Ра­тэн­гут за­ен­чыў...

проза99

Без чы­та­чоў

Тац­ця­на Ба­ры­сiк пра­за­iк. Аў­тар сам­вы­да­таў­ска­га збор­нi­ка «Гарк­ну ў блiс­ку­чы ма­цю­галь­нiк» (2003 г.). Тво­ры дру­ка­ва­лi­ся ў ча­со­пi­сах «Пер­ша­цвет», «ARCHE», га­зе­тах «На­ша Нi­ва», «На­вiн­кi» і iнш. На­ра­дзi­ла­ся ў 1977 го­дзе ў Ма­гi­лё­ве. Жы­ве ў Ма­гi­лё­ве.

— Люб­лю я Ама­ра Ха­я­ма, яго ру­баi! «Уж луч­ше го­ло­дать, чем что по­па­ло есть...» — на­тхнё­на пра­маў­ляў хры­па­ ты го­лас па­ся­род вяс­ко­вай ву­лi­цы. На хвi­лi­ну мне па­да­ло­ся, нi­бы я зна­хо­джу­ся на па­ся­джэн­нi лi­таб'­яд­нан­ня цi на лек­цыi па за­меж­най лi­та­ра­ту­ры. Але п'ян­кi пах бэ­зу ды па­ва­ле­ны плот на­су­праць iм­гнен­на вяр­ну­лi да рэ­ча­iс­нас­цi. Не гэ­та не ўнi­вер­сi­тэт i не кар­па­ра­ тыў у рэ­дак­цыi. Мы сён­ня на на­шых сот­ках та­ла­кой буль­бу са­дзi­лi. По­тым,як на­ле­жыць, пi­лi ма­га­рыч. Па­па­лiць i ад­па­чыць ад мi­нi-бан­ке­ту вый­шлi на све­ жае па­вет­ра. I пры­хiль­нiк Ама­ра Хая­ма не спi­ты вы­клад­чык-фi­ло­лаг, не па­за­ штат­ны аў­тар ра­ён­кi, а адзiн з на­шых даб­ра­ах­вот­ных па­моч­нi­каў Мi­ша — цi-то буль­да­зе­рыст, цi-то трак­та­рыст па спе­цы­яль­нас­цi, май­стар з за­ла­ты­мi ру­ка­мi i гэт­кай жа ду­шой — апош­няя на­дзея пен­сi­я­не­раў. У ма­ла­до­сцi падчас вай­ско­вай служ­бы, або мо на ца­лi­ну з'е­хаў­шы, ён апы­ нуў­ся ў Ка­зах­ста­не. Пас­ля вяр­нуў­ся на баць­каў­шчы­ну. За­раз сям'i сва­ёй не мае, жы­ве на цёт­чы­ным ле­цi­шчы без ста­лай пра­цы, з ка­зах­скiм гра­ма­дзян­ ствам i ды­яг­на­зам — су­хо­ты. П'е, па­лiць i чы­фi­рыць. З го­ра­да да яго шчэ дзядзь­ка пры­яз­джае чыр­ва­на­тва­ры зда­ра­вец з на­бо­рам гэт­кiх жа шкод­ных звы­чак, але зу­сiм ад­роз­ным ха­рак­та­рам. Мi­ша пра­ца­вi­ты i чу­лы, дзядзь­ка — гуль­та­я­ва­ты i на­хаб­ны ама­тар дар­маў­шчы­ны. Цёт­ка звы­чай­на пе­рад­ае са­ла цi мас­ла. Але ўвесь харч iм­гнен­на пра­да­ец­ца i пра­пi­ва­ец­ца. Да та­го ж хiт­ры дзядзь­ка мае звыч­ку ця­гац­ца за пля­мен­нi­кам па за­роб­ках бы бяс­плат­ны да­да­ так. Кры­ху глы­нуў­шы для на­строю, Мi­ша йдзе пра­ца­ваць. Дзядзь­ка ж час­ця­ ком спа­сы­ла­ец­ца на кеп­скае са­ма­ад­чу­ван­не iмк­нец­ца, пры­лег­чы i праз якую хвi­лi­ну хра­пе, як пша­нiч­ку пра­даў­шы! Не, вы ж ха­ця не па­ду­май­це! На­шыя мяс­цi­ны сла­ву­тыя не толь­кi Мi­шам i яго­ным сва­я­ком. У вёс­кi ба­га­тая па­дзея­мi мi­нуў­шчы­на, спрад­веч­ныя тра­ды­ цыi, вось толь­кi лю­дзей амаль ня­ма. Уся­го во­сем-шас­нац­цаць ча­ла­век у за­ леж­нас­цi ад се­зо­ну. Ся­род iх ёсць, ка­неш­не, i бы­лыя на­стаў­нi­кi, заа­тэх­нi­кi, удар­нi­кi пра­цы, але ўсiм iм пад во­сем­дзясят цi за во­сем­дзясят. Мi­ша ж тут не толь­кi са­мы ма­ла­ды (ня­ма й пя­цi­дзе­ся­цi ), але й са­мы ад­мет­ны. Ну, ска­жы­це, хто ж яшчэ здат­ны дзяб­нуць ко­наў­ку бра­гi, з за­па­ле­най па­пя­ рос­кай у зу­бах за­лез­цi на тэ­ле­граф­ны слуп, па­стро­iць лiх­тар i гэт­кiм жа чы­нам спус­цiц­ца до­лу, не вы­кi­нуў­шы з зу­боў па­пя­рос­кi? У чыс­тым по­лi во­сен­ню ра­ зам з су­се­дам усю ноч вар­та­ваць вы­ка­па­ную ў ка­а­пе­ра­ты­ве буль­бу, ка­то­рую су­сед не па­тра­пiў за­вез­цi да­ха­ты. Сваю ж улас­ную ка­ро­ву ад­ной­чы за­быць на ву­лi­цы, не за­гнаў­шы ў хлеў. На шчас­це, бед­ную жы­вё­лу не ўкра­лi. Не бы­ло ка­му. Але мя­не за­хап­ля­лi, най­перш, на­ват не гэ­тыя не­ар­ды­нар­ныя ў ра­зу­мен­нi ся­рэд­не­ста­тыс­тыч­най асо­бы ўчын­кi. А Мi­ша­ва пры­хiль­насць да Ама­ра Хай­я­

проза101

100 ма, яго­ны па­да­ру­нак сяб­ру — бы­ло­му на­стаў­нi­ку — кнi­га «Ула­дзi­мiр Вы­соц­кi. Вы­бра­нае», пiль­ная ўва­га да ўнi­вер­сi­тэц­ка­га паэ­тыч­на­га збор­нi­ка. Што ўжо ка­заць пра Мi­ха­сё­вы раз­мо­вы на бя­се­дах! Люд­ская га­ма­на даў­но ўжо пе­ра­ тва­ры­ла­ся ў пе­ра­да­чу ма­ла­цi­ка­вай iн­фар­ма­цыi пра асаб­лi­вас­цi ўлас­на­га по­ бы­ту.

— Бу­ра­коў дроб­ных на­ва­ры­ла, пад'­ела. От, смач­на!...

— Мой унук па­сту­пiў на за­воч­нае, на плат­нае, дру­гi курс ужо, на се­сiю па­ ехаў. Дык я ўжо ся­джу, ду­маю ха­ця ж бы ён здаў эк­за­ме­ны тыя...

— Я та­кая чыс­цё­ха! Люб­лю па­ра­дак у ха­це. Як ма­ла­дзей­шая бы­ла, усё па­вы­мы­ваю, па­вы­чы­шчаю, фi­ран­кi на­крух­ма­лю, мост па­шкра­бу, пыл з фi­ку­са ануч­кай вы­це­ру... Вось так бы­вае ся­дзiш слу­ха­еш i маў­чыш, ля­но­та язык аб зу­бы бiць. Бо смак бу­ра­коў не змя­ня­ец­ца год ад го­да, ба­бу­лiн унук аба­вяз­ко­ва вы­ву­чыц­ца, ула­дкуецца i шчэ па­па­п'е люд­ское кры­вi. Бо ка­лi, пра­жыў­шы жыц­цё, та­бе ня­ма ча­го рас­па­вес­цi на­шчад­кам апроч пры­бi­ран­ня ў ха­це дык пэў­на не хва­лiц­ца, а га­ла­сiць вар­та. Мi­хась жа ў гу­тар­ках не кра­наў тэ­ле­се­ры­я­лаў, не ўзвя­лiч­ваў ся­бе, па­хва­ля­ ю­чы­ся што­дзён­ны­мi кло­па­та­мi. I тут спра­ва, ба­дай, не ў ад­сут­нас­цi тэ­ле­вi­за­ра ды на­ла­джа­на­га по­бы­ту, прос­та для гу­та­рак зна­хо­дзi­ла­ся неш­та цi­ка­вей­шае, больш важ­нае.Так ад­на­го ра­зу ён пры­знаў­ся, што не толь­кi чы­тае чу­жыя вер­ шы, але й мае свае ўлас­ныя: — У мя­не iх ба­га­та. Я iх пi­шу i пад ло­жак кi­даю! Ле­бедзь, рак i шчу­пак — у пе­рай­ман­не Кры­ло­ва — аб­вес­цiў Мi­ша наз­ву ўлас­на­га тво­ра i па­чаў чы­таць. Твар яго­ны ад­ра­зу па­свят­леў, бы на iм­шы, але го­лас... Го­лас хры­пеў i зры­ ваў­ся. Каб ра­за­браць праз хрып i сi­пен­не тэкст змоў­клi ўсе, хто ся­дзеў по­бач. Тое, што ўда­ло­ся па­чуць, мо i не з'яў­ля­ла­ся скар­бам су­свет­най лi­та­ра­ту­ры, але бы­ло ку­ды леп­шым за скля­па­ныя на­спех шэ­дэў­ры зо­рак ра­ён­кi. Дый за­ кан­чэн­не бай­кi атры­ма­ла­ся цал­кам су­час­ным. Ге­роi Кры­ло­ва цяг­ну­лi воз у роз­ныя ба­кi, пер­са­на­жы Мi­ха­ся ўво­гу­ле ад­мо­вi­лi­ся брац­ца за пра­цу. На жаль, го­лас паэ­та я та­ды чу­ла ў апош­нi раз. Ней­кi час су­стрэц­ца не вы­ па­да­ла. Ка­за­лi нi­бы Мi­ша быў бы не су­праць на­дру­ка­вац­ца ха­ця б на ста­рон­ ках мяс­цо­вай прэ­сы. Але ў хут­кiм ча­се яму ста­ла не да вер­шаў. Ура­чы вы­явi­лi апроч су­хо­таў яшчэ й ан­ка­ло­гiю. Не­ка­то­рыя ў вёс­цы iмк­ну­лi­ся не сты­кац­ца з Мi­шам, каб хва­ро­ба на iх не пе­рай­шла. Ён за­вi­таў да нас на­пя­рэ­дад­нi дзя­вя­та­га траў­ня. Зна­кам па­пра­сiў у мя­не асад­ку з па­пе­раю. Па­вiн­ша­ваў ста­рых са свя­там. Я ў ад­каз па­жа­да­ла яму зда­ роўя.

— Мне за­ста­ло­ся год цi паў­та­ра, — пра­чы­та­ла я на ар­ку­шы сшыт­ка. Вось так i скон­чы­ла­ся на­ша гу­тар­ка-лiс­та­ван­не. Ча­ка­е­це тра­гiч­на­га фi­на­лу? А трас­цу ў бок! Ста­ры, якi на­пя­рэ­дад­нi дня Пе­ ра­мо­гi зба­яў­ся па­цiс­нуць Мi­шу ру­ку, не­ча­ка­на пе­ра­ку­лiў­ся праз ты­дзень з не­ вя­до­май пры­чы­ны. Мi­ша­ва­га дзядзь­кi-зда­раў­ца не ста­ла праз год. А Мi­ха­сю

зра­бi­лi апе­ра­цыю. Ён акры­яў, на­ват звыч­кi вы­пi­ваць не кi­нуў. Праў­да, свой го­ лас па­эт стра­цiў на­заўж­ды. Да­лi iн­ва­лiд­насць. У вёс­цы ён не з'яў­ляў­ся. Цёт­ка пра­да­ла ле­цi­шча. Бо­лей з Мi­ха­сём я не ба­чы­ла­ся, у дру­ку яго­ныя вер­шы так i не з'я­вi­лi­ся, ды i на­ўрад цi ён пра­цяг­вае iх пi­саць. На­вош­та? Уго­лас iх чы­таць ня­ма як, а на­пi­са­нае ад ру­кi, хто ж ця­пе­раш­нiм све­там раз­бi­раць бу­дзе. Не­ка­ то­рыя толь­кi дру­ка­ва­ны­мi лi­та­ра­мi чы­таць уме­юць. Ну, й та­кое бя­ды! Ад­ным гра­фа­ма­нам ме­ней — пра­бур­чыць нех­та. I бу­дзе мець ра­цыю. На­шай квiт­не­ю­чай кра­i­не па­трэб­ны гра­фа­ма­ны iн­ша­га кшта­лу — ма­ла­дыя зда­ро­выя, без шкод­ных звы­чак, каб ска­пы­цi­лi­ся не хут­ка, ам­бiт­ныя, усю­ды­iс­ныя, аду­ка­ва­ныя на­столь­кi, што аж жах бя­рэ i, га­лоў­нае, з аб­са­лют­най ня­здат­нас­цю шпур­нуць чар­го­вы твор пад ло­жак, цы­та­ваць ус­ход­нiх паэ­таў без уз­гад­нен­ня i пiль­най на тое па­трэ­бы. Толь­кi цi ўслу­хоў­ва­ец­ца хто-не­будзь коль­ве­чы ў iх­няе гуч­нае, бы ма­цю­галь­нiк да ву­ха пры­кла­лi, дэк­ла­ма­ван­не, як услу­хоў­ва­лi­ся мы та­ды ў знi­ка­ю­чы го­лас вяс­ко­ва­га паэ­та Мi­ха­ся, хво­ра­га на су­хо­ты i ан­ка­ло­гiю гра­ма­дзя­нi­на Ка­зах­ста­на. I ха­ця ён нi­ко­лi не меў сва­iх чы­та­ чоў, але ўсе яго­ныя не­шмат­лi­кiя слу­ха­чы, што па­куль шчэ не ады­шлi ў леп­шы свет, да­сюль па­мя­та­юць i са­мо­га паэ­та, i наз­ву яго са­ма­га вя­до­ма­га тво­ра —«Ле­бедзь, рак i шчу­пак». У пе­рай­ман­не Кры­ло­ва...

Ня­ўда­лы пра­рок Ма­ла­дзё­нам Паў­ла на­зваць бы­ло цяж­ка: — пер­шая сi­вiз­на кра­ну­ла скро­нi, дзе­цi яго­ныя ўжо ў шко­лу бе­га­лi. Але сам Паў­лiк лi­чыў iнакш. I да­сюль па­чу­ ваў­ся юна­ком, ледзь­ве не пад­лет­кам, асо­бай твор­чай, па­куль ма­ла­вя­до­май, але з вя­лi­кай бу­ду­чы­няй i ўсе­агуль­ным пры­знан­нем у перс­пек­ты­ве. Не­здар­ма ж з ма­лен­ства чуў ад баць­кi: «Мой Паў­лiк нас на ўвесь свет пра­ сла­вiць!» У школь­ныя га­ды хло­пец на­вед­ваў i мас­тац­кую сту­дыю, i му­зыч­ную шко­лу i ў хо­ры спя­ваць спра­ба­ваў. Ды толь­кi нi­дзе на­доў­га не за­тры­маў­ся. А ка­лi дзя­ся­ты клас за­кан­чваў, дык вы­ле­пiў на ле­цi­шчы са­ба­ку Рэ­кса з глi­ны — ну, як жы­вы! Абя­цаў шчэ i ка­та Мур­зi­ка зра­бiць. Вось, на­гле­дзеў­шы­ся на та­го са­ба­ку баць­кi, i вы­ра­шы­лi — сын му­сiць па­сту­паць у ву­чэль­ню, дзе на скульп­ та­ра ву­чаць. Iн­сты­тут ма­ла­до­му та­лен­ту не свя­цiў усё роў­на — ад­ны тра­як­ i ў атэс­та­це. Але ж, як ка­жуць, — не лёс. На адзiн эк­за­мен Паў­лiк пра­спаў, на дру­гi — за­быў­ся. Па во­се­нi ў вой­ска за­бра­лi. Ад­слу­жыў, вяр­нуў­ся да­до­му. Па­гу­ляць ха­це­ла­ся, глуз­ды за­сох­лi. Кар'­ер­ны рост спы­нiў­ся, так i не па­чаў­шы­ ся. А тут Ла­ры­са Маць­ве­ен­ка з пер­ша­га пад'­ез­да — во­чы бла­кiт­ныя, ва­ла­сы бя­ля­выя, баць­кi заў­сё­ды на ле­цi­шчы... А гро­шай ня­ма! Вось та­ды i ўзга­даў Паў­лiк пра сi­лу мас­тац­тва ды свае му­зыч­ныя здоль­нас­цi. Па­зы­чыў гi­та­ру ў су­се­да — i да Ла­ры­сы. Што­ве­чар пры­хо­дзiў i ўсё граў, граў, па­куль тая Ла­ры­ са не за­ця­жа­ры­ла. Што ра­бiць, ажа­нiў­ся, баць­ка ўлад­ка­ваў на за­вод вуч­нем сле­са­ра. Па­цяг­ну­ла­ся шэ­рая бу­дзён­насць. Тут ужо не да му­зы­кi!

102 — Дрынь­кан­нем гэ­тым сы­ты не бу­дзеш,— бур­чэ­ла це­шча.

— Пес­нi твае мне заўж­ды да лям­пач­кi бы­лi, за­муж ха­це­ла­ся, дур­нi­цы, вось i слу­ха­ла — пры­зна­ла­ся Ла­ры­са. Але твор­чы па­ча­так упар­та не да­ваў ся­бе за­бiць. Унi­ка­ю­чы ад хат­нiх кло­ па­таў, пры­ах­во­цiў­ся Паў­лiк ця­гац­ца ў iн­тэр­нат да сяб­ра Ва­сi, ха­лас­ця­ка i шы­ ро­кай ду­шы ча­ла­ве­ка. У яко­га та­ды маг­нi­та­фон зла­маў­ся, а сяб­роў i вы­пiў­ кi — быў поў­ны па­кой. Паў­лi­ка­вы спе­вы i гран­не там ша­на­ва­лi! На ад­ной з бя­се­даў па­зна­ё­мiў­ся му­зы­ка з Ва­се­вай сяб­роў­кай Ма­ры­най. Ма­ры­на пра­ца­ ва­ла вы­клад­чы­цай у ПТВ i, у ад­роз­нен­не ад пра­да­вач­кi Ла­ры­сы, уме­ла ца­нiць мас­тац­тва, а га­лоў­нае са­мо­га Паў­ла. Ця­пер, iду­чы да ка­хан­кi, Паў­лiк заўж­ды ця­гаў з са­бою гi­та­ру, вы­дум­ля­ю­чы не­iс­ну­ю­чыя рэ­пе­ты­цыi са­ма­дзей­на­га ар­кест­ра, гаст­ро­лi на ра­ён­ е. Ла­ры­са не крыў­да­ва­ла i на­ват, зда­ец­ца, бы­ла за­да­во­ле­ная, не п'е, у ха­це не дрынь­кае — што яшчэ трэ­ба! А вось ся­бар Ва­ся за­да­во­ле­ны не быў. Пры­раў­на­ваў­шы Ма­ ры­ну, ён па­тэ­ле­фа­на­ваў Паў­ла­вай жон­цы ды рас­па­вёў пра яго­ныя «му­зыч­ ныя за­хап­лен­нi». Ла­ры­са вы­пер­ла му­жа з ха­ты, з Ма­ры­най так­са­ма неш­та раз­ла­дзi­ла­ся. Абедзь­ве па­да­лi на алi­мен­ты. Да­вя­ло­ся да баць­коў вяр­тац­ца. «Та­кi хло­пец, та­кi хло­пец, а вось з жон­ка­мi не шан­цуе», — уз­ды­ха­ла ма­цi. На пра­цы Паў­лiк па­сва­рыў­ся з май­страм i зволь­нiў­ся. Спа­чат­ку па­ту­жыў тро­хi, а по­тым зра­зу­меў — не так-то яно i бла­га! Та­лер­ка су­пу заўж­ды ёсць, алi­мен­ ты баць­ка з пен­сii пло­цiць, каб сы­на не па­са­дзi­лi. Дзе­цi га­ду­юц­ца са­мi са­бою. Воль­на­га ча­су шмат — а гэ­та важ­на для твор­ча­га ча­ла­ве­ка. Узяў­ся ней­кiя кi­тай­скiя таб­лет­кi для па­ху­дзен­ня рас­паў­сюдж­ваць, за­ро­бак абы-што, але на кi­шэн­ныя рас­хо­ды ха­пае. Гро­шы ж у жыц­цi не га­лоў­нае. На жаль пес­нi яго­ныя ў iн­тэр­на­це ўсiм аб­рыд­лi, ды i з Ва­сем па­сва­ры­лi­ся, а гi­та­ру скраў нех­та. Та­ды Па­вел па­чаў цi­ка­вiц­ца мiс­тыч­ны­мi ву­чэн­ня­мi i пi­саць вер­шы.Толь­кi баць­ка ўжо не па­хва­ляў­ся та­ле­на­вi­тым сы­нам, а ўсё час­цей на­ра­каў на яго­нае раз­дзяў­ бай­ства i ля­но­ту ды аб­ця­жар­ваў зем­ля­роб­чы­мi кло­па­та­мi. Вось i сён­ня пры­ му­сiў ехаць да ба­бы Ва­лi ка­паць буль­бу, па­пя­рэ­дзiў­шы: «Бу­дуць усе, дзядзь­ка Ва­ле­ра з сям'­ёй пры­е­дзе, толь­кi па­спра­буй пра­спаць!» I Паў­лiк па­га­дзiў­ся, бо меў на­конт гэ­тых да­ко­пак та­ем­ны на­мер. Не так даў­но ён на­пi­саў даў­жэз­ную паэ­му на ўвесь сшы­так. Як вя­до­ма, ду­ша паэ­та па­тра­буе пры­знан­ня. Вось ён i вы­ра­шыў, што кам­па­нiя сва­я­коў за ста­лом мо­жа стац­ца уда­лай ауды­то­ры­яй для лi­та­ра­ту­на­га дэ­бю­ту. На ба­бi­ных сот­ках па­чы­на­ю­чы лi­та­ра­тар не ду­жа каб шчы­ра­ваў, але мяш­ кi з буль­баю па­ця­гаць усё ж да­вя­ло­ся, ку­ды ж ты па­дзе­неш­ся. А ўжо се­лi за стол, яго нi­бы пра­рва­ла. Га­ма­нiў без пе­ра­пын­ку, нi­хто сло­ва ўста­вiць не мог. Спа­чат­ку буб­неў пра ней­кiя звыш­ча­ла­ве­чыя здоль­нас­цi, па­ра­лель­ны свет i акуль­тызм. Сва­я­кi рэ­ага­ва­лi па-роз­на­му. Ба­ба Ва­ля праз сло­ва пе­ра­пыт­ва­ ла: — Га, уну­чак? Стры­еч­ная сяст­ра з цёт­кай цiш­ком па­смi­ха­лi­ся, пры­гад­ва­ ю­чы ко­лiш­нiя баць­ка­вы сло­вы: «Да, пра­сла­вiў баць­ку з мат­кай, дык пра­сла­ ва­iў — на­ра­бiў дзя­цей па ўсiм све­це!» «Якой ха­ле­ры ты тут вы­дзел­ва­еш­ся? У

проза103 ця­бе ж на­ват ПТВ за пля­чы­ма ня­ма!» — пра­мо­вiў уго­лас дзядзь­ка Ва­ле­ра, не вы­тры­маў­шы пля­мен­нi­ка­ва­га ма­на­ло­гу. Да­лей маў­чаць пра паэ­му не бы­ло як. «Трэ­ба не­ад­клад­на ра­та­ваць свой го­нар», — па­ду­маў Паў­лiк, вы­пiў чар­ку i ўра­чыс­та аб­вес­цiў: — Я вось кнi­гу на­пi­саў!

— Ну, i пра што? — за­пы­таў­ся дзядзь­ка дзе­ля пры­лi­ку.

— Пра маё жыц­цё.

—Ты што, Ле­нiн хi­ба? Чым тваё жыц­цё зна­ка­мi­тае? — зада­ўшы ры­та­рыч­ нае пы­тан­не, дзядзь­ка па­вяр­нуў­ся i пай­шоў ва­лю­ха­ю­чы­ся да ка­на­пы. Стра­таю ад­на­го слу­ха­ча Паў­лiк асаб­лi­ва не ­за­сму­цiў­ся, але дар­ма. Ха­ця й быў аба­зна­ны ў мiс­ты­цы, iн­ту­i­цыя яго­ная па­кi­да­ла жа­даць леп­ша­га. Не змог прад­ба­чыць, што слу­ха­чоў не за­ста­нец­ца ўво­гу­ле лi­та­раль­на праз не­каль­кi хвi­лiн.Чы­таць на­пi­са­нае глу­хой ба­бе Ва­лi не ме­ла сэн­су. Ма­цi паэ­зi­яй не цi­ ка­вi­ла­ся, за­тое ўме­ла доб­ра за­кат­ваць па­мi­до­ры, i са школь­ных га­доў мо i лi­та­ры па­за­бы­ва­ла, бо з кнiж­кай яе нi­хто нi­ко­лi не ба­чыў. Баць­ка бурк­нуў: — Ачар­цеў ты мне са сва­i­мi вер­ша­мi, — i ўта­ро­пiў­ся ў тэ­ле­вi­зар. Цёт­ка па­бег­ла на па­ра­ту­нак дзядзь­ку, той зва­лiў­ся з ка­на­пы i нi­як не мог ус­ка­рас­кац­ца на­зад. А сяст­ра на­столь­кi за­ма­ры­ла­ся, па­куль ка­па­ла буль­бу, гата­ва­ла па­час­ту­нак, па­да­ва­ла кож­на­му то лыж­ку, то гу­рок са сло­i­ка, што ў кан­цы бя­се­ды стра­цi­ла маг­чы­масць ус­пры­маць на­ва­коль­ны свет на­огул, а ўжо пра Паў­лi­ка­вы вер­шы дык ня­ма ча­го й ка­заць. Ха­цеў не­пры­зна­ны па­эт у рос­па­чы узяць рэш­ту паў­ лiт­ры i пай­сцi да су­се­дзяў з паэ­маю, але дзядзь­ка Ва­ле­ра ўсё вы­жлук­цiў. А ку­ды ты з пус­ты­мi ру­ка­мi пой­дзеш. Та­ды Паў­лiк, мар­мыт­нуў­шы неш­та пра ней­ка­га пра­ро­ка ў сва­ёй ай­чы­не, са злос­цю шпур­нуў сшы­так у груб­ку. А, за­сы­на­ю­чы, пры­га­даў ка­та Мур­зi­ка, яко­га ў юнац­тве так i не вы­ле­пiў, ха­ця i абя­цаў. Цi вар­тай бы­ла паэ­ма? Гэ­та­га мы ўжо нi­ко­лi не ўве­да­ем — ру­ка­пiс зга­рэў да­шчэн­ту.

проза105

Чар­тоў­скае пiт­во

Мi­ра Лук­ша пра­за­iк, па­эт, пуб­лi­цыст. Аў­тар кнiг про­зы: «Дзi­кi птах ве­ра­бей», «Вы­спа»; паэ­зii: «За­мо­ва», «Ёсць» i iнш. На­ра­дзi­ла­ся ў 1958 го­дзе ў Гай­наў­цы на Бе­ла­сточ­чы­не. Жы­ве ў Бе­ла­сто­ку.

Па абод­вух ба­ках па­ля­вой да­ро­гi ка­лы­ха­лi­ся на чэр­вень­скiм вет­ры вы­со­кiя тра­вы, па­пя­рэ­шча­ныя квец­цем. Аў­та­ма­шы­на аб'­яз­ной кра­мы гай­да­ла­ся i пад­ скок­ва­ла на вы­бо­i­нах, а ў са­ло­не мак­рэў рас­чыр­ва­не­лы Крас­ны Ры­гор. Ры­гор змах­нуў са свай­го пу­ка­та­га з за­лы­сi­на­мi iл­ба тое, што маг­ло быць крап­лiс­тым по­там, ка­лi б бы­ло, спра­ца­ва­на­га ча­ла­ве­ка ў по­лу­дзень у лет­нюю па­ру. Кроп­лi ад­да­лi пе­ра­га­рам. За­пах­ла не спа­ле­ным, ды га­ру­чым. З бо­ку да­ро­гi з раз­на­траўя шу­га­нуў чор­ны кот. Кот на­ват не зiр­нуў на ўзды­ ма­ю­чы пыл «люб­лiн». Не цi­ка­вiў яго нi Ры­гор, нi та­вар, якi той вёз у гэ­тым «люб­лi­не», а на­ват i драб­нi­ца, што гу­дзе­ла ў тра­ве. Што там якая мыш цi маш­ка­ра! Кот Ва­сiль Шарс­цюк не па­ля­ваў сён­ня. Яго ў пры­по­ле пры­нес­ла ба­ба Жэнь­ка, што сха­ва­ла сваю гар­ба­цень­кую по­стаць ся­род зе­ля­нi­ны. Ба­ба Жэнь­ка цi­ка­ва­ла ўжо здаў­на за Крас­ным Ры­го­рам, хоць па пры­ез­дзе «люб­лi­ на» мож­на бы­ло звя­раць га­дзiн­нi­кi. Ды ба­ба Жэнь­ка прый­шла сю­ды не па па­ куп­кi, хоць у яе вя­лi­кай аб­вiс­лай кi­шэ­нi курт­кi пу­ка­цiў­ся ка­ша­лёк. Ба­ба Жэнь­ка пры­нес­ла Ва­сю Шарс­цю­ка, каб пус­цiць яго пе­рад «люб­лi­нам». Ба­ба Жэнь­ка шка­да­ва­ла сваю вёс­ку Хва­ё­вае, у якой жы­ла ўжо 97 га­доў. За­сце­ра­га­ла яе ад роз­най чар­тоў­шчы­ны яшчэ зда­вай­ны. Ра­та­ва­ла ся­ло ад уся­ля­кiх ака­но­ маў, ад­на­вi­це­ляў, ка­му­нiс­тых i ан­ты­ка­му­нiс­тых, га­ланд­скiх ка­роў, брой­ле­раў i штуч­ных квак­тух, ад гра­ду, за­леў i ўсуш­ша. А Ва­ся Шарс­цюк, у яе ўжо сям­ нац­ца­ты, да­па­ма­гаў ёй у гэ­тым усiм, як мог. Зу­сiм не па прось­бе цi па лас­цы. Прос­та ве­даў сваё чар­на­шэрс­нае за­дан­не i вёс­ка Хва­ё­вае спа­кой­на чы­пе­ла па­ся­род лу­гоў i пу­шчан­скiх уз­лес­каў. Да­ро­га ў апош­нi час iш­ла ў адзiн бок з гэ­та­га, з Хва­ё­ва­га. Вяр­таў­ся сю­ды ма­ла хто. У апош­нi час за­час­цi­лi гос­цi, якiм да­спа­до­бы бы­ло са­лод­кае i кiс­лае ма­ла­ко ды сыр ту­тэй­шых не­па­ро­дзiс­тых ка­роў, яй­кi ад шэ­ра­пё­рых ня­су­шак, а ба­ба Жэнь­ка аса­цы­я­ва­ла­ся iм толь­кi з ха­ро­шы­мi на­стой­ка­мi на тра­вах. А ка­та Ва­сю Шарс­цю­ка-Сям­нац­ца­та­га на­ват не пры­кмя­ча­лi. Больш да­пыт­лi­выя жур­на­лiс­ты, ка­лi тра­пi­лi ў гэ­тае ста­рон­не, лi­чы­лi ко­ней, аве­чак i ка­роў на паль­цах сва­ёй ад­ной ру­кi, а звы­чай­ныя ту­ рыс­ты цi­ка­ва­лi за леп­шы­мi ха­та­мi, у боль­шас­цi ўлас­нас­цю жы­ха­роў су­час­ных ма­гi­лак, укве­ча­ных штуч­ны­мi пяк­но­та­мi.

— Не пай­ду! — у гэ­ты раз Ва­ся Шарс­цюк уз­бун­та­ваў­ся. — Без асе­кур-р-рра­цыi не па­ле­зу на р-р-р-ра­жон. Ды вы­ха­ду не бы­ло, ба­ба Жэнь­ка ўха­пi­ла Ва­сю за кар­шэнь i шпур­ну­ла на да­ро­гу. Ва­ся дзы­га­нуў без агляд­кi на пыл да­ро­гi i аж за­чхаў­ся. Ад­чуў на сва­ёй вы­гi­бас­тай спi­не штось­цi як пя­ку­чы стрэл. Гэ­та спа­чы­ла на ёй у ад­ну дра­бi­ну се­кун­ды зя­лё­нае во­ка Крас­на­га Ры­го­ра. Ва­ся ўсёй сва­ёй ка­шэ­чай мо­цай ад­бiў пра­мень зло­га во­ка, ушча­пе­рыў­ся кiп­ця­мi за спе­ча­ную зям­лю. Ух, пай­шлоо-о-о! З-пад па­ду­ша­чак Ва­се­вых паль­цаў за­ды­мi­ла­ся. Быц­цам пе­ру­но­вым то­кам сце­ба­ну­ла Шарс­цю­ка, убi­ла яго ў гле­бу. Стра­пя­нуў­ся, здры­га­нуў­ся, i

106 ледзь ачо­маў­ся. У га­ла­ве мiль­га­ну­ла ад­но: «Як най­хут­чэй да­ха­ты!» У склеп за­лез­цi, у цем­ру! I ад Крас­на­га ўця­чы, i ад ба­бы Жэнь­кi, каб не га­ня­ла па сва­iх ча­ра­дзей­скiх спра­вах. А то з ка­гось­цi ляк вы­га­няе: «Iдзi, ляк, на чор­ны лес, дзе птуш­кi не пя­юць i звя­ры не хо­дзяць!» — а там Ва­ся ча­гось­цi як­раз шу­кае!.. I той ляк на­ля­тае i мiж су­хi­мi дрэ­ва­мi су­не­цца, i ў ка­цi­ную ду­шу, што ў iм жы­ве, уцiс­нец­ца! А по­тым шу­кай ты, ба­ба Жэнь­ка, свай­го бед­на­га чор­на­га сям­нац­ ца­та­га ка­та!.. Ба­ба Жэнь­ка пе­ра­жаг­на­ла­ся, сплю­ну­ла праз ле­вае пля­чо i амаль на ка­ рач­ках па­су­ну­ла­ся да мя­жы, на якой ста­ял­ а ста­рая iг­ру­ша. Вось гэ­тая iг­ру­ша бы­ла ста­рэй­шая i за ба­бу Жэнь­ку. Крас­ны Ры­гор вёз у вёс­ку атру­ту. З яе меў гро­шы, каб за iх на­быць яе яшчэ больш, ды не са­май леп­шай. Атру­та, ка­лi яе пiць, па­тра­буе за кож­ ным ра­зам усё боль­шай до­зы, не­аба­вяз­ко­ва леп­шай якас­цi. Атру­ту ме­ра­лi па аб'­ёме, не ўзваж­ва­ю­чы яе на ша­лях. Атру­та бы­ла вад­ка­сцю, так, як i боль­шасць рэ­чы­ваў, з якiх склад­ва­ец­ца ма­тэ­ры­яль­нае це­ла ча­ла­ве­ка, ды на­зы­ва­лi яе ча­мусь­цi ду­хоў­на: «Спi­ры­тус»! Хоць i з чыс­тым спiр­там ме­ла яна не­вя­лi­кае да­чы­нен­не.

— Цьфу, ня­чыс­тая сi­ла! — ба­ба Жэнь­ка нюх­ну­ла па­вет­ра. Ся­род дух­мя­ нас­цей чэр­вень­ска­га ле­та ўчу­ла пе­ра­гар, якi бiў ад по­ста­цi Крас­на­га Ры­го­ра, не толь­кi з яго ро­та­вай по­лас­цi, з якой не спус­каў сва­ёй ухмыл­кi за­жы­тач­на­га гас­па­да­ра. — Яшчэ б Ва­сю не па­шко­дзiў! Ко­цiк спра­вiў­ся i з не­сум­лен­ны­мi зем­ля­ме­ра­мi, i са стар­шы­нёй кал­га­са, i з сы­шчы­ка­мi якiх хо­чаш па­лi­цый. Толь­кi ў пар­ты­за­нах не вель­мi раз­бi­раў­ ся, як i са­ма ба­ба Жэнь­ка. Цi то «чыр­во­ныя», цi «зя­лё­ныя», цi «чор­ныя», цi «ра­быя», — нi­ко­лi не бы­ло ча­су ў iх пы­тац­ца, ад­куль яны i ча­го хо­чуць. А ха­це­лi толь­кi ад­на­го: узяць не сваё. Да­сi цi не да­сi, лепш да­ваць дра­ла ў лес са­мо­му. Кож­на­му важ­ней­шая ўлас­ная скур­ка! Ка­лi жы­веш на мя­жы, азi­рай­ся па ба­ках. А тут той Крас­ны Ры­гор вя­зе атру­ту па па­меж­жы. I ве­дае, у ка­го за па­ва­ ро­там у са­смяг­лую глот­ку ўлi­ец­ца тая атру­та, як у прор­ву. Па­глы­не ча­ла­век атру­ту, i атру­та па­глы­не ча­ла­ве­ка, спа­лiць яго дум­кi, ду­шу i це­ла. I ста­не ча­ла­век, як гэ­тыя вы­пет­ра­ныя па­скi зям­лi шос­та­га кла­са, дзе нi­што не хо­ча вы­рас­цi. Дзе не ўтры­мац­ца рас­лi­не, каб за­пус­цiць ка­рэн­не ў глы­бiн­ныя не­ тры зям­лi. А ту­ды да­ста­нец­ца не кож­ны! Якi трэ­ба мець моц­ны ко­рань, каб тры­мац­ца зям­лi! Ба­ба Жэнь­ка, стом­ле­ная ад дзе­ян­няў, якiя чы­нi­ла ўжо трое су­так, па­чаў­шы ад мод­лаў на Бе­лым ка­ме­нi зве­ча­ра, як па­чаў­ся Дзень пер­шы, пры­се­ла пад дзi­ван­на­мi. Вы­цер­ла ўпа­це­лае пе­ра­ара­нае мар­шчы­на­мi ча­ло хус­тач­кай. Дзi­ ван­ны-дзiў­ныя пан­ны схi­лi­лi ў здзi­ве свае за­ла­тыя га­ло­вы: на хус­тач­цы ба­бы Жэнь­кi за­чыр­ва­неў мак! Рас­кла­ла ба­ба Жэнь­ка хус­тач­ку на тра­ве: з яе ўзi­раў­ ся пля­мiс­ты твар, зу­сiм як у ста­рым вер­шы­ку: кроп­ка, кроп­ка i вы­клiч­нiк — вось i вый­шаў га­на­вiч­нiк! Зу­сiм не сiм­па­тыч­нае аб­лiч­ча!

проза107 Ба­бе Жэнь­цы ста­ла бла­га. Уклен­чы­ла пад дзi­ван­на­мi, з тор­бач­кi да­ста­ла бу­тэль­ку з-пад ко­ка-ко­лы з на­па­рам. Ад­вi­ну­ла сла­бе­ю­чай ру­кою гор­леч­ка, глы­ну­ла цу­да­дзей­на­га на­пою. З гор­ла бу­тэль­кi ўзвi­ла­ся хма­ра па­ры.

— Па­ра, па­ра, iдзi ўга­ру, упа­дзi гор­кай кроп­ляй на ня­ўрад­лi­вую зям­лю, дзе чэр­вя ня­ма, i скуль ка­мен­не на­ват не на­ра­джа­ец­ца. Ды злы­дух не ўзвiў­ся вы­шэй, а рас­сна­ваў­ся ва­кол ба­бы Жэнь­кi i ўдуш­лi­ва стаў уцiс­кац­ца ў яе дых.

— Ва­ся, Ва­ся! — ледзь пра­шап­та­ла ба­бу­ля, ды кот учуў яе стогн. За­ва­ ру­шы­лi­ся тра­вы i квет­кi, вы­дзыг­нуў ад­туль Ва­ся i са злос­ным вур­ка­тан­нем i шы­пен­нем кi­нуў­ся на страш­ную па­ру. — Кыш! Кыш! Кыш! — за­ве­ра­шчаў па­ гроз­лi­ва Ва­ся i стаў бiць па­вет­ра ашча­пе­ра­най ла­пай. — Ай! З хмар­кi па ка­шэ­чых ла­пах ста­лi бiць iск­ры ма­ла­нак. Усё сцiх­ла. Ва­ся лёг по­бач з ба­бай Жэнь­кай, што па­ка­цi­ла­ся на му­ра­ву, пры­мяў­шы сва­iм кво­лым це­лам ку­коль, ле­бя­ду i ва­лош­кi. Абое за­плю­шчы­лi во­чы.

— Меў бы я пра­па­но­ву, — мяўк­нуў Ва­ся. — Мо хо­пiць нам зма­гац­ца з ня­ чыс­цi­ка­мi? Не ўра­ту­еш та­го, хто ра­та­вац­ца не хо­ча.

— Мо­жа i го­дзе, — уз­дых­ну­ла ба­ба Жэнь­ка. — Але ж праў­ну­каў шко­да, зям­лi шко­да.

— А коль­кi нам зям­лi тае трэ­ба! А iм, вi­даць, зу­сiм! А Ры­гор атру­цiць усю рэш­ту ту­тэй­шых. Што там нам, ка­там!.. Вер­нем­ся ў дзi­кае ста­но­вi­шча. А яны... Лю­дзi... Ча­му ад­да­юць сваё?.. Тру­цяц­ца — ну i хай!

I так над пры­мя­тай тра­вi­цай пе­ра­кi­да­лi­ся сло­вам ста­рэ­чы­мi га­ла­са­мi ба­ба Жэнь­ка i кот Ва­сiль. I не ве­да­лi, што Крас­ны Ры­гор не жа­дае па­кi­нуць iх ды iх­нiх дзе­ян­няў без на­леж­най ува­гi. I так ужо на­пса­ва­лi яму кры­вi сва­i­мi дур­ны­мi ча­ра­дзей­ства­мi! Не, не на та­ко­га тра­пi­лi! Спы­нiў ганд­ляр атру­тай свой «люб­лiн» у сад­ку за ста­до­лай на бы­лой гас­па­дар­цы Нi­чы­па­ра Ду­лi, а сам пеш­шу звяр­нуў на па­ле­так, дзе ад­па­чы­ва­лi яго­ныя пра­цiў­нi­кi. У ру­цэ тры­маў бу­тэль­ку з хiт­рай на­клей­кай «Чыс­тая», ды ў шкле боў­та­ла­ся мi­ла-ру­жо­вая вад­касць. У Ры­го­ра­ вай кi­шэ­нi па­ко­iў­ся ка­ва­ла­чак ця­ля­чай каў­ба­сы, а ў дру­гой — тор­бач­ка ша­ка­ лад­ных цу­ке­рак «Белорусские». Ба­ба Жэнь­ка рас­плю­шчы­ла свае свет­ла-бла­кiт­ныя во­чы i абы­яка­ва гля­ну­ ла на пры­сеў­ша­га по­бач Ры­го­ра.

— О, сам чорт за­вi­таў на наш род­ны за­гон! — крэк­ну­ла ды се­ла. — I чым ты нас спа­ку­сiш?

— Не та­кiх я... спа­ку­шаў, — ухмыль­нуў­ся Ры­гор. — Час­туй­ся, Жэ­ня, i ты, Ва­сiль, вазь­мi на зу­бок... Чорт па­клаў свой час­ту­нак на рас­кла­дзе­ную хуст­ку, якую вы­цяг­нуў з ру­ ка­ва.

— Ча­го та­бе трэ­ба? Нi­я­кай атру­ты з тва­iх рук браць не бу­дзем! — ус­хва­ля­ ва­ны Ва­ся стаў бiць ся­бе хвас­том па ба­ках.

108 Ды ба­ба Жэнь­ка на­лi­ла са­бе ру­жо­ва­га на­пою ў шклян­ку, якую чорт да­стаў з дру­го­га ру­ка­ва.

— Ну, поў­ны сер­вiз, i не з муш­тар­доў­кi, i не з пласт­ма­сы! — за­дзi­вi­ла­ся ста­ рая. — I смак ко­ка-ко­лы! Цi хоць «ляйт» яна?

— Вя­до­ма. Я да вас, Жэ­ня, маю прось­бу. Не мя­шай­це мне ў iн­та­рэ­сах. Хо­ пiць з вас гэ­тых смеш­ных ча­ра­дзей­стваў.

— Цi ты му­сiш гэ­тым «люб­лi­нам» ва­зiць тую атру­ту? Ся­дзiш у тэ­ле­вi­за­ры, i ў кам­п'ю­та­ры, i ў га­зе­це, i гэ­та­га та­бе ма­ла? Коль­кi та­бе ўся­го трэ­ба? I так на­мя­шаў у маз­гах!

— Му­шу па­ра­дак зра­бiць з ге­на­ты­пам. Ка­лi поў­нас­цю змя­ню ге­ном, якi даў Гос­пад бе­ла­ру­сам, вось та­ды бу­ду ра­ды. I ўба­чыць Гос­пад, што яны яму не ўда­лi­ся!

— А што — мо ўда­лi­ся? — пырх­нуў кот. — Гос­па­ду ўда­лi­ся толь­кi мы!

— I ка­лi бу­дзе раз­мна­жац­ца мой па­пса­ва­ны пра­ект, дык урэш­це да­ка­жу Яму!

— Раз­мна­жац­ца? Дык як гэ­та пла­ну­еш? Як жа ж яны пла­дзiц­ца бу­дуць, па-твой­му?

— Нар­маль­на: атру­ча­ны му­жык з атру­ча­най ба­бай... Тут ба­ба Жэнь­ка аж па­пярх­ну­ла­ся «Чыс­тай»: — Ну, Ры­гор, гэ­та быц­цам бы ты сам мне пра­па­на­ваў! А ад­куль му­жы­кi баб возь­муць?!

— Вас жа ж бу­дзе ў ва­ко­лi­цы ка­ля паў­сот­нi!

— Ну i што?

— А ка­ва­ле­раў столь­кi ж?!.

— От, ста­ры чор­це, та­бе ў веч­ных лi­ках тое-сёе па­блы­та­ла­ся. Ба­бам жа ўсiм жы­вым пад дзе­вя­нос­та бу­дзе, а ка­ва­ле­рам — не­дзе пад со­рак...

— Ну, i што? — Ры­гор сам куль­нуў шклян­ку.

— Дык як гэ­та ўяў­ля­еш? Мо ў пра­бiр­цы, та­кой як твая бу­тэ­леч­ка, бу­дзеш май­стра­ваць свой ге­на­тып? — i ба­ба Жэнь­ка па­кла­ла ў штуч­на-бе­ла­зу­бы бе­ ла­рус­кi рот бе­ла­рус­кую цу­кер­ку. Ва­ся пры­жму­рыў во­чы з за­да­валь­нен­нем: чорт ад злос­цi ляс­нуў пляш­каю ў зям­лю, аж ад­па­ла дон­ца.

— Да­рэм­ная мiт­рэн­га, Ры­гор! Ня­ма ча­го гнаць аб'­яз­ную кра­му на гэ­тыя пяс­ кi. Дар­ма сю­ды хо­дзiш, дар­ма нож­кi б'еш! На чор­та та­бе гэ­та, гэ­ты дур­ны ге­не­ тыч­ны пра­ект! З Гос­па­дам зма­га­еш­ся ўжо ты­ся­чы га­доў. Гэ­та та­бе не яб­лыч­ак даць уку­сiць Еў­цы! Раз та­бе ўда­ло­ся. А на бе­ла­ру­саў ня­ма ча­го вы­цяг­ваць та­кiя гар­ма­ты! Гм... а цу­кер­кi «Белорусские» зу­сiм ня­кеп­скiя. Столь­кi ад iх мо­ цы я ад­чу­ла ў сва­iх чле­нах!

I ста­рая бе­ла­рус­кая ведзь­ма ўха­пi­ла чор­та ў свае ху­дар­ля­выя аб­дым­ кi. Спра­ба­ваў Ры­гор вы­рвац­ца, ды цёт­ка куль­ну­ла яго ў ма­ла­дое жы­та. Не каш­та­ва­ла ж чыс­тай атру­ты, якую чорт ва­зiў па ту­тэй­шых вёс­ках. А цу­кер­кi, вы­раб­ле­ныя ў «Ка­му­нар­цы» ў Мiн­ску, не на еў­раз­вя­за­вых штуч­ных кам­па­не­ нтах, — ма­ца­ту да­юць ма­гут­ную!

проза109 Ва­ся за­ня­ўся каў­бас­кай, зроб­ле­най у Бе­рас­та­вi­цы, та­му i смач­най, i ка­рыс­ най. Пас­ля па­бег у са­док i па­пра­бi­ваў кiп­цем шы­ны ў чар­тоў­скiм «люб­лi­не». I пад вiнт кож­най бу­тэль­кi за­пус­цiў свой ста­лё­вы па­зур. Ця­пер тая атру­та, ка­лi вы­ды­ха­ец­ца, бу­дзе менш шкод­най, чым пра­дзi­раў­ле­ны кан­дом.

проза111

Па­ву­чок

Га­лi­на Кар­жа­неў­ская па­эт, пра­за­iк, дра­ма­тург, кры­тык. Аў­тар кнiг: «На мо­ве шчас­ця», «Мой сад», «Жы­ла-бы­ла», «На што па­доб­на аб­ла­чын­ка?», «Веч­ны вод­гук», «Не­вы­моў­нае» i iнш. На­ра­дзi­ла­ся ў 1950 го­дзе ў вёс­цы Ля­сi­шча на Случ­чы­не. Жы­ве ў Мiн­ску.

Па­ся­лiў­ся ў ад­ным до­ме па­ву­чок. Не важ­на, дзе — у вёс­цы цi ў го­ра­дзе. Бо на­ват у са­май чыс­тай, да­гле­джа­най га­рад­ской ква­тэ­ры дзе-не­будзь у ку­точ­ку мо­жа за­вес­цi­ся — не­вя­до­ма ад­куль — дзiў­нае ства­рэн­не. Яно па­доб­на на ша­ рык хлеб­на­га мя­кi­ша, а па ба­ках лап­кi-дуж­кi пры­чэп­ле­ны. Дык вось, з'я­вiў­ся са­бе па­ву­чок, пад­рас­тае, нi­ко­му не за­мi­нае, на люд­скiя во­чы ста­ра­ец­ца не трап­ляць. Сплёў па­ву­цiн­ку за ноч i сам па­ра­да­ваў­ся: моц­ная, тры­ва­лая. Бо што за па­вук без па­ву­цi­ны? Ка­лi ўжо да­дзе­на ад ро­ду та­кое ўмен­не — з ся­бе вы­цяг­ваць нi­тач­ку i плес­цi, — дык трэ­ба iм ка­рыс­ тац­ца. Сплёў, па­лю­ба­ваў­ся — i не ве­дае, што яму ра­бiць да­лей. Ну па­гай­даў­ся трош­кi, па­гуш­каў­ся... Ну па­дра­маў. По­тым гуль­ню пры­ду­маў, у хо­ван­кi. Сам ад ся­бе ха­ва­ец­ца, сам шу­кае. Ды як за­лез у шчы­лi­ну — ледзь­ве вы­браў­ся. Дур­ная гуль­ня. Не­бяс­печ­ная.

I вы­ра­шыў па­ву­чок агле­дзець на­ва­кол­ле. У раз­вед­ку, зна­чыц­ца, пад­аў­ся. Пад лож­кам, дзе ён жыў, нi­чо­га цi­ка­ва­га не ака­за­ла­ся. Да­лей пай­шла мяк­кая пу­шыс­тая да­рож­ка. Ледзь не за­блы­таў­ся ў ёй, але ўсё ж пе­ра­поўз. Па­куль азi­ раў­ся, ку­ды да­лей скi­ра­ваць, па­блi­зу штось за­шор­ха­ла: «Шусь, шусь, шусь...» Гэ­та гас­па­ды­ня пад­мя­та­ла пад­ло­гу. Чыс­цю­ля, на­пэў­на, бо змуд­ры­ла­ся ма­ле­ чу вы­гле­дзець.

— Ты ад­куль? — пы­та­ец­ца.— Ня­даў­на пры­бi­ра­ла, нi­ко­га не бы­ло. Па­ву­чок аж­но лап­кi пад­кур­чыў, не­жы­вым пры­тва­рыў­ся.

— Не трэ­ба нам ква­та­ран­таў, — ра­шу­ча за­явi­ла гас­па­ды­ня i па­да­бра­ла ня­ про­ша­на­га гос­ця на мят­лу. У смет­нi­цу за­раз па­ня­се... Але тут на да­па­мо­гу прый­шла да­чуш­ка гас­па­ды­нi — пры­клад­на та­го ж уз­ рос­ту, што i сам па­ву­чок. (Па ча­ла­ве­чых мер­ках, вы ж ра­зу­ме­е­це.)

— Ой, бед­нень­кi! — па­шка­да­ва­ла яна па­вуч­ка. I па­пра­сi­ла: — Не вы­кiд­вай, ма­ма! Не змо­жа ён жыць у смет­нi­цы. Сме­лая бы­ла! Узя­ла «ква­та­ран­та» на да­лонь­ку, раз­гле­дзе­ла ўваж­лi­ва. Iмк­ ну­ла­ся на­ват у воч­кi за­зiр­нуць, але па­ву­чок ад стра­ху iх за­плюў­шчыў.Усё ча­ каў: вось-вось згра­буць i вы­кi­нуць... Ма­цi мiж тым даб­ра­ла­ся мят­лой да па­ву­цi­ны. Пад­чыс­цi­ла, як не бы­ло, на­ ват сле­ду не за­ста­ло­ся. Дзяў­чын­ка трош­кi па­раз­маў­ля­ла з па­вуч­ком, па­за­баў­ля­ла­ся, а по­тым пай­ шла на бал­кон, каб вы­пус­цiць. Па­верх iх­нi, на шчас­це, быў не­вы­со­кiм, па­ра яшчэ не ха­лод­ная — толь­кi во­сень па­ча­ла­ся, днi ста­я­лi со­неч­ныя, цёп­лыя. Вы­пус­цi­ла яна па­вуч­ка з рук, услед яму па­ма­ха­ла... Доб­рай да­ро­гi, як ён зра­ зу­меў, па­жа­да­ла. I па­нес­ла яго вет­рам у но­вае жыц­цё. Ве­цер — iс­то­та пе­ра­мен­лi­вая. Мог за­нес­цi ку­ды хо­чаш: i на су­сед­скi бал­кон, i на ас­фальт ма­шы­нам пад ко­лы, i на тра­ву ва­ро­не ў дзю­бу. Але на гэ­ты раз

112 злi­та­ваў­ся: па­са­дзiў на­па­ло­ха­на­га па­вуч­ка пра­ма на дрэ­ва. Ня­хай ачо­ма­ец­ца, а там па­гля­дзiм. Та­кi ён, ве­цер, не­сур'­ёз­ны. Бы­вае, што i дрэ­вы па­ва­ляе-па­ло­мiць, i дах мо­ жа знес­цi з ха­ты, а на­заўт­ра — ла­год­ны, доб­ра­нькi, як нi ў чым не бы­ва­ла. I да­ра­ван­ня на­ват не па­про­сiць. Як яго сум­лен­не не му­чае? Па­ву­чок, мо­жа, i не ду­маў пра ўсё гэ­та, бо мас­цiў­ся на га­лi­не, пе­ра­во­дзя­ чы дух. Су­па­ко­iў­ся i да­вай азi­рац­ца — ку­ды яго за­нес­ла. Ого, як вы­са­ка... До­лу не вi­даць. Акра­мя та­го, на дрэ­ве ён ака­заў­ся не адзiн. Не­па­да­лё­ку ся­дзеў не­вя­лi­ кi шэ­рань­кi ка­ток. Ад са­ба­кi ўця­каў, зня­нац­ку на дрэ­ва за­ско­чыў, а на­зад, га­ла­вой унiз па ства­ле — бо­яз­на. Мяў­кае на ўсю ва­ко­лi­цу: зды­май­це, ра­ туй­це! Пры­ля­це­лi два ве­раб'i, але зу­сiм не ко­цi­ка ра­та­ваць. Гвалт мiж са­бой пад­ ня­лi, неш­та не па­дзя­лi­лi. Па­вуч­ка, праў­да, не за­ўва­жы­лi, пырх­ну­лi i пра­па­лi з воч. На ка­цi­ны го­лас зрэ­а­га­ва­лi дзве са­ро­кi: кру­цi­лi­ся по­бач з не­вя­до­мы­мi на­ме­ра­мi i да­баў­ля­лi кат­ку стра­ху. Гу­ля­лi ка­ля до­ма дзе­цi. Гас­па­да­ры вы­гуль­ва­лi са­бак — хто зда­ра­вен­ных, а хто нi­зень­кiх, ка­рот­ка­ла­пых. Па­блi­зу сна­ва­лi аў­та­ма­бi­лi роз­ных па­ме­раў i ко­ле­раў. Уво­гу­ле на ву­лi­цы бы­ло цi­ка­ва. Каб толь­кi ве­даць, чым скон­чыц­ца не­ча­ка­ная во­ля... За­ве­ча­рэ­ла­ся, без сон­ца ад­ра­зу па­хад­не­ла. На­па­ло­ха­на­га ко­цi­ка зня­лi з дрэ­ва два хлап­чу­кi i па­нес­лi ў цёп­лую ква­тэ­ру. За­свя­цi­лi­ся зор­кi ў зе­ле­на­ва­ тым не­бе. Па­ву­чок ад­чуў ся­бе та­кiм адзi­но­кiм, та­кiм бес­пры­туль­ным, што, каб умеў — за­пла­каў бы, так шка­да бы­ло ся­бе са­мо­га. Ён яшчэ не ве­даў, што ся­бе шка­да­ваць — апош­няя спра­ва, толь­кi сi­лу дар­ма тра­цiш. А сi­ла нам па­трэб­на, каб з усiм спраў­ляц­ца.

— Дзе мой дом? — ду­маў па­ву­чок. — Дзе мой пры­ту­лак? Яму ўспом­нiў­ся цi­хi за­ку­ток, дзе нi­хто не тры­во­жыў. У та­кiх са­мых пры­ха­ва­ ных ад воч ку­точ­ках жы­лi ўсе яго­ныя ро­дзi­чы i сва­я­кi. Адзiн пра ад­на­го нi­чо­га не ве­да­лi, на­вi­на­мi не аб­мень­ва­лi­ся, бо па­ву­чы­най пош­ты яшчэ не пры­ду­ма­лi, а тэ­ле­фо­на тым больш. Тка­лi се­раб­рыс­тую сваю па­ву­цi­ну — кож­ны як мi­нiфаб­ры­ка — i ма­ры­лi, што ў гэ­тую сет­ку за­ля­цiць зда­бы­ча. Зрэш­ты, наш ге­рой нi­вод­най му­хi зла­вiць не па­спеў. Не ба­чыў на­ват. Дый ча­го ця­пер ду­маць пра ней­кiх мух, ка­лi спаць па­ра? Па­ву­чок за­шыў­ся пад лiс­ток, склаў лап­кi i со­лад­ка за­снуў. А ран­кам, ка­лi пры­грэ­ла со­ней­ка, ад­на за ад­ной па­ля­це­лi ў па­вет­ры ве­сень­скiя па­ву­цiн­кi. Гэ­ та бы­лi не хат­нiя, а iн­шыя — пе­ра­лёт­ныя, мож­на ска­заць, па­вуч­кi. Па­да­рож­нi­ ча­лi на ўлас­ным па­вет­ра­ным транс­пар­це. Адзiн з iх за га­лiн­ку за­ча­пiў­ся, уба­чыў свай­го са­мот­на­га та­ва­ры­ша i ка­жа: «Што ты тут ро­бiш? Па­ля­це­лi ра­зам. Мой па­ра­шу­цiк вы­тры­мае.» Па­ву­чок, доў­га не ду­ма­ю­чы, асяд­лаў чу­жую па­ву­цiн­ку — i па­нес­лi­ся яны ўдвух. Над вул­ка­мi, да­ма­мi, скве­ра­мi...Аж дух зай­ма­ла!

проза113 Так iм­чыц­ца лiс­цiк на плы­нi ра­кi. Так iм­чыц­ца хмар­ка ў вы­со­кiм не­бе. I ка­лi ад­кры­лi­ся пе­рад iм пра­сто­ры ня­ме­ра­ныя, ка­лi па­ву­чок злiў­ся з вет­рам, з ру­ хам, з усiм, што трап­ля­ла­ся на яго шля­ху, та­ды ён зра­зу­меў: яго­ны дом — не змроч­ны за­пы­ле­ны кут. Яго­ны дом — цэ­лы свет.

пераклады117

Вы­куй го­лас, як звон, ка­ва­лю! ***

Ся­гон­ня ўсе ка­ты за­пла­ка­лi, мя­няц­ца ўзду­ма­ла на­двор'е.

I па­мiж iмi, не­ба­ра­ка­мi, бы по­шасць — пра Ме­сiю мроя. А я ўжо ве­даю: ад хо­ла­ду Ка­цi­ны бог не аба­ро­нiць, за­сып­ле мес­та бе­лым зо­ла­там i вар­тай чор­най аб­ва­ро­нiць...

***

Аба­бра­ная за­ба­ро­на­мi па най­выш­няй ту­гой стру­не йдзе ду­ша мая за ва­ро­на­мi — за ва­ро­та­мi толь­кi снег. Не па­iла яе пры­ва­ро­та­мi, толь­кi рвец­ца ду­ша на­ўслед, за ва­ро­на­мi кры­ва­ро­ты­мi, за ва­ро­на­мi ў бе­лы свет.

Ле­ся Моў­чун па­эт­ка, пра­за­iк, фi­ло­лаг, пе­ра­клад­чык. Па­ста­ян­ны аў­тар руб­ры­кi «Наш скарб — род­на­я м ­ о­ва» ў ча­со­пi­се для дзя­цей «Бар­вi­нок», аў­тар і вя­доў­ца ра­дыё­пе­ра­да­чы «За­гад­кi мо­вы». Аў­тар не­каль­кiх паэ­тыч­ных збор­нi­каў, у тым лi­ку для дзя­цей: «Не­слух­мя­ныя яб­лыч­кi» (1997 г.), «Ча­пу­рыц­ца ча­ра­па­ха» (1999 г.), «Усё пад­рас­тае» (2010 г.), «Ар­фа для па­вуч­ка» (2011 г.) i iнш. На­ра­дзi­ла­ся ў 1969 го­дзе ў Кi­ев ­ е. Жы­ве ў Кi­е­ве.

За­губ­лю­ся мiж хма­раў кро­на­мi, дзе пя­рын­кi трым­цяць, як лес. За ва­ро­на­мi, за ва­ро­на­мi... Бог не вы­дасць, а свет не з'есць.

***

Па­са­дзi­лi штан­дар на па­лю — ну якой яму бо­лей ка­ры? Вы­куй го­лас, як звон, ка­ва­лю,— мо­жа, вы­бе­ру­ся з ата­ры. Бо з паў­го­ла­су жыць не­да­рэ­чна, бо паў­сло­ва гу­чыць зла­чын­на... Спа­ка­ва­ла паў­краю рэ­чы i па­кi­ну­ла нам Укра­i­ну,

пераклады119

118 Каб на ней­кiм глу­хiм кар­до­не аб­тру­сiц­ца ад род­на­га пы­лу... ...А ў на­паў­апус­це­лым до­ле цэ­лыя толь­кi баць­коў ма­гi­лы.

***

Дождж Не вя­сё­лы i не са­мот­ны. Дзень за­ча­пiў­ся За мок­ры стаў­бур. Дождж Ад су­бо­ты I да су­бо­ты. Зноў ад ся­бе я У дождж Бя­гу. Клён пад­стаў­ляе Пад дож­джык лап­кi. Я пры­ту­ляю Да iх шча­ку... А у кi­шэ­нi пра­мок­лы ар­куш — Сля­пыя сло­вы да паль­цаў мкнуць...

***

А па­чуц­цяў па­рэ­нчы — Для ду­шы — не­да­рэ­чнасць. Бо сцю­дзё­на у снеж­нi, Я у сне­зе па пле­чы... Квет­ка сум­най усмеш­кi — Як пры­вiд ся­род до­му... Мне б дай­сцi ту­ды — пеш­кi, Ды... смя­рот­ная сто­ма.

***

снег за­кi­пае свет хо­ладам ма­ла­дым я вы­пi­ваю дым

не па­ру­шаю цно­ты на­ват на до­лю но­ты не­ру­шам сты­лых рыфм кро­чу па бе­лым по­лi

***

А ноч, як нож, Па­ра­нi­ла свят­ло. Та­ды ча­го ж — Ба­лiць ду­шы — бы­ло. Шка­да, што «цiк» Не зро­бiц­ца «цвi­ком». ... Як ма­ла­дзiк Не ста­не ма­я­ком. *** Ад­ной­чы ста­рэй я ста­ну, I во­сень з ня­сцерп­ным бо­лем Па­до­рыць мне сум рас­тан­ня На­ве­кi з са­мой са­бою.

I там, на па­ро­зе раю, У цес­ным сi­ле спа­ку­сы Апош­няе, што зга­даю — Твае за­ла­тыя вус­ны. З укра­iн­скай мо­вы пе­ра­клаў Эду­ард Аку­лiн

пераклады121

Кватэра з вокнамі на Лаўру

Вiк­тар Ба­ра­наў па­эт, пра­за­iк, пе­ра­клад­чык. Стар­шы­ня На­цы­я­наль­най спiл­кi пiсь­мен­нi­каў Укра­i­ны, га­лоў­ны рэ­дак­тар лi­та­ра­тур­на­га ча­со­пi­са «Кi­еў». Аў­тар кнiг паэ­зii: «На­ра­джэн­не по­лы­мя», «У се­ра­ду ра­на», «Вяр­гi­нi ў ма­мi­ным са­дзе», «Па­ва­ра­жы на ра­нiш­няй за­ры», «Ха­та сi­ня­во­кая»; про­зы: «Пе­ра­сту­па­юч­ ы па­рог», «Сму­га бе­лая, сму­га чор­ная» i iнш. На­ра­дзiў­ся ў 1950 го­дзе ў вёс­цы Кры­ву­шы на Пал­таў­шчы­не. Жы­ве ў Кi­е­ве.

Прэм'­ер па­даў эфект­на — як у кi­но. Ён ледзь сту­пiў на зям­лю з пад­нож­кi шы­ коў­на­га спец­аў­то­бу­са, як нех­та з на­тоў­пу, са­бра­на­га цi са­гна­на­га для су­стрэ­чы кан­ды­да­та ў Прэ­зi­дэн­ты, кi­нуў у вы­со­ка­га гос­ця (i па­цэ­лiў!) ней­кiм прад­ме­там, што апы­нуў­ся сы­рым ку­ры­ным яй­кам, i яно, раз­бiў­шы­ся i рас­цёк­шы­ся па ма­ гут­ных прэм'­ер­скiх гру­дзях, вы­клi­ка­ла ў ча­ла­ве­ка па­нiч­ную збян­тэ­жа­насць — у яго аж­но пад­ка­сi­лi­ся но­гi, i ён, зня­мо­жа­ны, па­чаў ася­даць на­зад, як пад­стрэ­ле­ ны ў скач­ку лось, прад­бач­лi­ва рас­кiд­ва­ю­чы ру­кi i ве­да­ю­чы, што iх не­ад­клад­на пад­хо­пяць вер­на­пад­да­ныя су­пра­ва­джаль­нi­кi, слу­гi з не­злi­чо­най свi­ты амаль ка­ра­на­ва­най асо­бы, якой да тро­на за­ста­ло­ся не­каль­кi фар­маль­ных кро­каў. Слу­гi са­праў­ды кi­ну­лi­ся ра­та­ваць па­тро­на з ня­штат­най сi­ту­а­цыi, на шчас­це не спаз­нi­лi­ся i ге­нi­яль­на свое­ча­со­ва пад­ха­пi­лi ве­лi­чэз­ны зма­ло­ча­ны сноп, да яго як­раз быў па­доб­ны кан­ды­дат у Прэ­зi­дэн­ты, дзей­ны кi­раў­нiк ура­да, чый усмеш­ лi­вы твар, раз­лi­ча­ны на не­ад­мен­ны да­вер ша­ра­го­ва­га вы­бар­шчы­ка, на­вi­саў рас­ты­ра­жа­ва­ны­мi рэ­клам­ны­мi шчы­та­мi (жар­таў­нi­кi ахрыс­цi­лi iх «бiг-мор­да­мi») над цэ­лай кра­i­най — ку­ды нi пай­дзi i ў якi бок нi глянь. Доў­галь яшчэ ней­кi час, як пры­кле­е­ны, ся­дзеў пе­рад тэ­ле­вi­за­рам, па­куль зга­даў, што на кух­нi даў­но ча­кае яго ры­ту­аль­ная гар­ба­та. У iх сям'i ча­я­ван­не гэ­тым вя­чэр­нiм ча­сам са­праў­ды бы­ло ры­ту­а­лам, не­вя­до­ма ка­лi i не­вя­до­ ма кiм уве­дзе­ным. Мо­жа, ака­дэ­мi­кам-баць­кам, а мо, ака­дэ­мi­кам-дзе­дам цi ака­дэ­мi­кам-пра­дзе­дам... Вось яны — на парт­рэ­тах i фо­та­здым­ках, у та­мах эн­цык­ла­пе­дый i на­пi­са­ных iмi ма­на­гра­фi­ях i кнi­гах, у шмат­лi­кiх ад­зна­ках i ўзна­га­ро­дах, на­рэш­це — у гэ­тай ака­дэ­мiч­най ква­тэ­ры ў гiс­та­рыч­ным цэнт­ры го­ра­да, якая ўжо са­ма з'яў­ля­ец­ца пом­нi­кам не­каль­кiм па­ка­лен­ням Доў­га­ляў, i ён, Анi­сiм Юр'­е­вiч, iх­нi ўдзяч­ны на­шча­дак з гар­чын­кай вi­ны ў ду­шы пе­рад вя­лi­кi­мi сва­i­мi па­пя­рэд­нi­ка­мi. Ака­дэ­мiч­ная тра­ды­цыя спы­нi­ла­ся на баць­ку, Ге­ор­гiю Iг­на­та­вi­чу; сям'я Доў­га­ляў спы­нiц­ца на iм, Анi­сi­му, як за­раз ка­жуць да па­трэ­бы i без па­трэ­бы, звы­чай­ным, прос­тым ча­ла­ве­ку без нi­як­ iх схiль­ нас­цяў да на­ву­кi, без Гi­ме­не­е­вых пу­таў на ру­ках i сэр­цы — та­му i без не­на­ ро­джа­ных Анi­сi­ма­вi­чаў, якiя пра­цяг­ну­лi б род. I ён тут — дак­лад­нень­ка як у фiль­ме: адзiн до­ма. З па­коя, дзе тэ­ле­вi­зар, на кух­ню, дзе чай­нiк на плi­це, — ня­блiз­кi свет, як па ця­пе­раш­нiх мер­ках стан­дарт­ных га­рад­скiх ква­тэр. Па­куль дай­шоў, не ад­ра­зу i па­чуў, што нех­та да­ма­га­ец­ца гас­па­да­ра, зво­ня­чы ў дзве­ры. Доў­галь нi­ко­га не ча­каў, да яго даў­но нi­хто не пры­хо­дзiў, хi­ба час ад ча­су на­вед­ва­ла­ся паш­тар­ка з тра­ды­цый­най пра­па­но­вай пад­пi­сац­ца на ней­кую га­зе­ту ад­ра­зу ў яе, а не ў паш­ то­вым ад­дзя­лен­нi (ёй у та­кiм вы­пад­ку iдзе ней­кая да­пла­та) — але ж паш­тар­ка та­кiм поз­нiм ча­сам, ма­быць жа, пе­рай­ма­ец­ца iн­шы­мi кло­па­та­мi. Та­кая ма­ла­дая i па-вядзь­мар­ску пры­го­жая ў iх паш­тар­ка — i ча­го яна на той по­шце губ­ляе га­ды свае ма­ла­дыя i пры­га­жосць... Ка­лiсь­цi Доў­галь быў у та­кую за­ка­ха­ны...

122 Зва­нок у дзве­ры гу­чаў усё больш не­цярп­лi­ва — ну дык ня­хай гар­ба­та па­ ча­кае. Ад­чы­нiў дзве­ры — ста­яць два хлоп­цы, атэс­та­ваць якiх па iх знеш­нас­цi сын i ўнук ака­дэ­мi­ка ад­ра­зу не на­ва­жыў­ся. Яны па той бок па­ро­га — доб­ра ўкорм­ле­ныя, па-спар­тыў­на­му «на­ка­ча­ныя», з вы­клi­кам апра­ну­тыя ва ўсё да­ра­гое, упэў­не­ныя ў са­бе. Ён па гэ­ты бок — у за­мы­тым ха­ла­це па­верх цёп­лай спод­няй бя­лiз­ны, змя­няць якую з та­го ча­су, як у пунк­тах праль­ных па­слуг за­гну­лi цэ­ны прос­та за­воб­лач­ныя, ён не­як спраў­ ля­ец­ца са­ма­стой­на. Не­ча­ка­ныя гос­цi ня­ўда­ла вы­да­ва­лi ся­бе за пры­стой­ных, але i Доў­галь, раз­гу­бiў­шы­ся ў тры­вож­ным прад­чу­ван­нi, спы­таў па-дур­но­му: — Вы да мя­не?

— А к ко­му же еще! — на­хаб­на­ва­та ра­гат­нуў адзiн за па­ро­гам.

— I... чым аба­вя­за­ны? Хлоп­цы пе­ра­гля­ну­лi­ся, нi­бы бы­лi iн­ша­пла­не­ця­не, якiя не ра­зу­ме­юць мо­вы ту­быль­цаў.

— Ты, слышь... — па­чаў адзiн, ды Доў­галь яго мяк­ка, але ра­шу­ча аба­рваў: — Пра­шу мне не ты­каць. Май­го дзе­да яшчэ iм­пе­ра­тар гу­зi­ка­мi аб­ты­каў, ка­лi той слу­жыў. Та­му па­вод­зьце ся­бе пры­стой­на, па­но­ве. Нi­бы па­са­ро­меў­шы­ся ўлас­най сме­лас­цi, гас­па­дар апус­цiў во­чы, пра­са­чыў, каб з-пад кры­са ха­ла­та не вы­гля­ну­ла ка­ле­на, аб­цяг­ну­тае злi­ня­лы­мi каль­со­ на­мi. Ма­ла­дзё­ны ад здзiў­лен­ня аж­но раз­гу­бi­лi­ся, але толь­кi на хвi­лiн­ку.

— Ты, слышь, это... Де­ло есть!

— Я — з ва­мi — нi­я­кай — спра­вы — мець — не ха­чу!

I за­чы­нiў дзве­ры, iм­гнен­на шчоўк­нуў­шы дву­ма на­дзей­ны­мi зам­ка­мi. ...Ля­жаў, i зда­ва­ла­ся, быц­цам у ван­най з кра­на ка­пае ва­да. Пад­ня­ўся, пай­ шоў i па­гля­дзеў — не, не ка­пае, гэ­та толь­кi зда­ло­ся. За­пiў прос­та з чай­нi­ка дзве таб­лет­кi ва­ляр'­ян­кi, па­во­лi су­па­ко­iў­ся i за­снуў. Пра­чнуў­ся ад зван­ка ў дзве­ры. Га­дзiн­нiк па­каз­ваў чвэрць вось­май ра­нi­цы. Ад­чы­нiў — за па­ро­гам ста­ яў Юр­ко.

— За ка­го бу­дзем га­ла­са­ваць? — за­мест «доб­рай ра­нi­цы» спы­таў госць, яшчэ i па­ро­га не пе­ра­сту­пiў­шы. Пэў­на, штось­цi вя­лi­кае ў ле­се здох­ла.

— I дзе­ля гэ­та­га ты пры­ва­лок­ся i не даў мне вы­спац­ца? Вi­даць, усю ноч ва­чэй не змру­жыў, фi­ла­соф­скую праб­ле­му вы­ра­шаў... За­ходзь. Юр­ку, як i гас­па­да­ру, iшоў сем­дзя­сят дру­гi, але ён так i за­стаў­ся для ўсiх Юр­ком — не­пры­ка­ян­ ай ду­шой, з ня­ўда­лым ка­лiсь­цi ха­джэн­нем у пры­мы да ге­ не­раль­скай дач­кi, з якой пры­жы­лi дзяў­чын­ку, i тая дзяў­чын­ка вы­рас­ла i ашчас­ лi­вi­ла Юр­ка ўну­кам Ген­кам, якi зрэд­час за­бя­гаў да дзе­да — са­мот­на­га пен­сi­я­ не­ра, да яко­га нi­ко­му ня­ма спра­вы i якiх на­лiч­ва­ец­ца па ўсёй кра­iн­ е проць­ма. Юр­ко на­вед­ваў Доў­га­ля спан­тан­на, пе­ра­важ­на та­ды, ка­лi ў па­ста­ян­ных сва­iх роз­ду­мах-раз­ва­гах пра су­свет i жыц­цё за­хо­дзiў у ту­пiк, а як­раз гэ­та­га ён не лю­ бiў най­бо­лей, бо, яшчэ са сту­дэнц­кiх ча­соў пра­зва­ны Спi­но­зам, склаў для са­бе ўлас­нае ўяў­лен­не аб све­та­бу­до­ве, дзе ўсё тры­ма­ла­ся на ла­гiч­ных су­вя­зях.

пераклады123 Да­гэ­туль апош­нiм ту­пi­ком для яго бы­ла вы­чы­та­ная ў ней­кай га­зе­це iн­фар­ма­ цыя пра не­адзiн­ка­выя вы­пад­кi зме­ны людзь­мi по­лу: з муж­чын­ска­га на жа­но­чы i на­ад­ва­рот, хто як па­жа­дае. Та­ды Доў­галь доў­га ад­пой­ваў Юр­ка гар­ба­тай, i ўсё роў­на той пай­шоў да­до­му з вя­лi­кiм су­мне­вам ад­нос­на пра­вiль­нас­цi све­ту i рэ­чаў у iм, ка­лi Гас­подзь ужо бла­сла­вiў та­кiя экс­пе­ры­мен­ты з людзь­мi. Што за­вя­ло Юр­ка ў ту­пiк гэ­тым ра­зам?.. Доў­галь умеў за­па­рваць гар­ба­ту; гэ­та бы­ло цi не адзi­нае, у чым ён па­спя­ хо­ва пра­цяг­ваў ся­мей­ную тра­ды­цыю. Даў на­пою на­леж­ную вы­трым­ку, раз­лiў у два куб­кi, пра якiя за­раз ска­за­лi б, што яны ў сты­лi рэт­ра, сеў за ста­лом на­ су­праць Юр­ка з вы­гля­дам са­ма­га ўваж­лi­ва­га слу­ха­ча.

— Рас­тлу­мач, — сёрб­нуў Юр­ко з куб­ка, — як та­кое мо­жа быць у двац­цаць пер­шым ста­год­дзi, у зе­нi­це роск­вi­ту цы­вi­лi­за­цыi...

— Пра­бач, хто та­бе ска­заў, што ча­ла­ве­чая цы­вi­лi­за­цыя да­сяг­ну­ла зе­нi­ту раз­вiц­ця?

— Ну, не раз­водзь ан­ты­мо­нii, — з пры­крас­цю i не­цяр­пен­нем ад­на­ча­со­ва скры­вiў­ся госць. — Блi­жэй да сут­нас­цi. Дык вось, ся­род бе­ла­га дня ў рэ­дак­ цыю га­зе­ты рап­там за­яў­ля­юц­ца дзя­бё­лыя хлоп­цы i ка­жуць га­лоў­на­му рэ­дак­ та­ру, што ён тут больш не пра­цуе. Нi ён аса­бiс­та, нi хто-не­будзь iн­шы з ра­бот­ нi­каў. I што па­мяш­кан­не па­вiн­на быць вы­зва­ле­на праз дзве га­дзi­ны, бо праз тры га­дзi­ны сю­ды ўсе­лiц­ца но­вы «тру­до­вой коллектив», якi i бу­дзе вы­да­ваць га­зе­ту да­лей. У рэ­дак­та­ра во­чы на лоб: «Як? Хто вы та­кiя? Што гэ­та зна­чыць? А дзе ж мы на хлеб за­раб­ляць­мем? — «На хлеб?» — пе­ра­пыт­ва­юць ма­ла­ дзё­ны. — Вось вам пад'­ём­ныя. Па дзе­сяць «кус­коў» на кож­на­га хо­пiць?» — I кла­дуць на стол пач­кi да­ля­раў. «Уво­гу­ле га­вор­ка iдзе не пра гро­шы...» — на­ ма­га­ец­ца неш­та рас­тлу­ма­чыць хлоп­цам рэ­дак­тар. А яны яму: «Ну, ты, ко­зел, не тре­пы­хай­ся, а бери, по­ка да­ют. И че­рез два ча­са, чтоб ду­ху ва­ше­го здесь не бы­ло!» Ты са­бе мо­жаш та­кое ўя­вiць? Доў­галь сёрб­нуў гар­ба­ты так­са­ма.

— Ад­куль ве­да­еш?

— Дык Ген­ка ж мой там пра­ца­ваў, унук! Учо­ра пры­бя­гае, во­чы аша­ле­лыя, двух слоў звя­заць не мо­жа... Вось ты, Анi­сi­ме, ска­жы, як жа гэ­та так — прый­ шлi ней­кiя бан­ды­ты i ка­ман­ду­юць: прэч ад­сюль? Дык цi ёсць у нас ула­да i за­кон, цi не? Я ў ця­бе пы­та­ю­ся... Ты ж з ака­дэ­мi­каў... На кух­нi бы­ло цёп­ла, ад­нак Юр­ко — ма­быць, па звыч­цы — ху­таў­ся ў бла­ гень­кi па­лi­тон­чык, з-пад яко­га вы­гля­даў гру­ба­га вя­зан­ня швэ­дар (Юр­ко яго зваў «ка­мi­зэль­кай»), зно­ша­ны i за­мы­ты, як i сам яго ўла­даль­нiк, i зва­ны Анi­сi­ мам гас­па­дар, якi ўжо раз па­шка­да­ваў ча­ла­ве­ка на­су­праць ся­бе за ку­хон­ным ста­лом, што вось яму iдзе вось­мы дзя­ся­так, а ён — Юр­ко. Не Юрый Дзмiт­ры­ е­вiч, як па паш­пар­це, а прос­та i без­аб­лiч­на: Юр­ко, Юр­ко i яшчэ раз Юр­ко. Для яго, Доў­га­ля, для су­се­дзяў, паш­тар­кi, ра­бот­нi­каў ЖЭ­Ка i ўся­го све­ту, на­ват най­мен­шай ло­гi­кi ўпа­рад­ка­ван­ня, яко­га той Юр­ко да­шук­ва­ец­ца ця­гам уся­го жыц­ця.

124 А сам ён, Анi­сiм, унук ака­дэ­мi­ка i сын ака­дэ­мi­ка, хi­ба не да­шук­ва­ец­ца i хi­ ба не за­хо­дзiць у ту­пi­кi? Свет ста­iць на краi прор­вы. Юр­ко апе­люе да ўла­ды i за­ко­ну — i што ж? Дбае аб iм ула­да, абе­ра­гае за­кон? Сту­кай, гу­кай, кры­чы, пра­сi ра­тун­ку — vox clamantis in deserto. Уся кра­i­на, ка­лi па­лi­чыць у ёй жы­выя, не­пра­даж­ныя, ня­спi­тыя i ня­спя­чыя ду­шы, — су­цэль­ная пус­ты­ня. За­кон — ма­ ры­ва, мi­раж, fata morgana. Ула­да — штось­цi та­кое, чым хi­ба не­па­слух­мя­ных дзя­цей па­ло­хаць на ноч. Юр­ко пы­тае па­ра­ды: знай­шоў у ка­го пы­тац­ца! Доў­ галь сам га­то­вы ў ка­го-не­будзь спы­тац­ца, што ж гэ­та ро­бiц­ца i да ча­го iдзе. Але не да даб­ра — гэ­та дак­лад­на.

— Што бы­ло — ба­чы­лi, што бу­дзе — па­ба­чым, — за­спа­кой­лi­ва для гос­ця i са­мо­га ся­бе мо­вiў Доў­галь i да­лiў у абод­ва куб­кi. Юр­ко яшчэ па­ся­дзеў тро­хi, по­тым та­роп­ка за­збi­раў­ся i пай­шоў. Доў­галь ста­яў у прой­ме дзвя­рэй, гля­дзеў, як той спус­ка­ец­ца па схо­дах, што ўтва­ра­юць пра­стор­ны квад­рат­ны ка­ло­дзеж уся­рэ­дзi­не пад'­ез­да (дом для ака­дэ­мi­каў, вя­до­ма!), i Юр­ко рап­там здаў­ся яму ста­рым, адзi­но­кiм, зня­ве­ра­ным Дыя­ге­нам, якi з лiх­та­ром у ру­цэ ру­шыў ся­род бе­ла­га дня на по­шу­кi ча­ла­ве­ка i сам най­больш су­мня­ва­ец­ца ў па­спя­хо­вым да­сяг­нен­нi гэ­тай мэ­ты. Толь­кi за­чы­нiў дзве­ры — за­брын­ькаў зва­нок. Ма­быць, Юр­ко вяр­нуў­ся, неш­та за­быў­ся. Але гэ­та быў не Юр­ко: за па­ро­гам ста­я­лi зна­ё­мыя ўжо ма­ла­дзё­ны.

— Значит, так! — без уся­ля­ка­га ўсту­пу з ме­та­лам у го­ла­се за­га­ва­рыў адзiн. — Есть че­ло­век, ему приглянулась твоя но­ра. Проси какие хошь бабки. В пре­де­лах ра­зум­но­го, ес­тест­вен­но. Доў­галь зра­зу­меў, пра што га­вор­ка: яму пра­па­ноў­ва­юць пра­даць ква­тэ­ру. Так хо­ча якiсь­цi там «че­ло­век». А ён, Анi­сiм Ге­ор­гi­е­вiч, атрым­лi­ва­ец­ца, не «че­ ло­век». Яго мер­ка­ван­не нi­чо­га не вар­та, яго нi пра што не пы­та­юць — толь­кi ста­вяць пе­рад фак­там. Але ж не, ша­ноў­ныя, па-ва­ша­му не бу­дзе!

— Пе­ра­дай­це ва­ша­му па­тро­ну, што ква­тэ­ра не пра­да­ец­ца. Та­му што яна не мая.

— Не по­нял! — на­бы­чыў­ся адзiн за па­ро­гам.

— Ты, дед, не мути! — да­даў дру­гi. — Мы навели справки, так что да­вай без ман­сов!

— Вы не зра­зу­ме­лi. Гэ­тая ква­тэ­ра — на­ша ся­мей­нае гняз­до. Тут жыў мой баць­ка, жыў мой дзед i пра­дзед. Гэ­та мая баць­каў­шчы­на i спад­чы­на. I я ад­ сюль нi­ку­ды не па­еду. Так i пе­ра­дай­це ва­ша­му «че­ло­ве­ку».

— Значит, так! Ты, дед, либо ту­го до­го­ня­ешь, либо уду­мал нас ло­хо­нуть. Времени у те­бя — до ве­че­ра, по­нял? И шевели мозгами! Мозгами, по­нял?! Ма­ла­дзё­ны, гуч­на гру­ка­ю­чы аб­ца­са­мi, ру­шы­лi ўнiз па лес­вi­цы. Браз­ну­лi ўва­ход­ныя дзве­ры ў пад'­ез­дзе. Рэ­ха ўзля­це­ла да верх­нiх па­вер­хаў — i сцiх­ла. Ледзь да­ля­таў з два­ра го­ман ахоп­ле­на­га мi­тус­нёй вя­лi­ка­га го­ра­да. Доў­галь вяр­нуў­ся ў ква­тэ­ру, ха­дзiў з па­коя ў па­кой, не зна­хо­дзя­чы са­бе мес­ца. Сту­ка­ла ў скро­нях. Па­клаў паль­цы ле­вай ру­кi на за­пяс­це пра­вай — пульс аж­но «за­ шкаль­вае». Дзесь­цi ў ап­тэч­цы быў анап­ры­лiн i кар­ва­лол...

пераклады125 Зi­мо­вы дзень пра­ля­цеў хут­ка, i ка­лi па кут­ках ужо ту­лiў­ся змрок, Доў­галь па­ ду­маў, што трэ­ба рых­та­вац­ца не­як су­стрэць на­да­куч­лi­вых ха­да­коў, бо ве­даў пэў­на — прый­дуць. I прый­шлi. Ка­лi яны з'я­вi­лi­ся на па­ро­зе — з брыд­кi­мi пы­са­мi буль­тэр'­е­раў за­мест звы­ чай­ных ча­ла­ве­чых аб­лiч­чаў i на­лi­ты­мi кры­вёю ва­чы­ма, — Доў­галь вый­шаў да iх, тры­ма­ю­чы пе­рад са­бой, нi­бы аб­раз пад­час хрос­на­га хо­ду, парт­рэт дзе­ да ў рам­цы пад шклом, зня­ты са сця­ны ў па­коi, якi не­ка­лi слу­жыў ка­бi­не­там ча­ла­ве­ку, вы­яў­ле­на­му на парт­рэ­це. Дзе­цю­кi, што вi­да­воч­на не спа­дзя­ва­лi­ся ўба­чыць та­кое тэ­ат­ра­лi­за­ва­нае дзей­ства, раз­гу­бi­лi­ся i не зна­хо­дзi­лi слоў, якiх, мо­жа, нi­ко­лi i не шу­ка­лi тол­кам, а ўжы­ва­лi, як сма­жа­ныя сем­кi сла­неч­нi­ку: вы­ плю­нуў ды за­быў­ся. Та­му Доў­галь ска­рыс­таў­ся гэ­тым i за­га­ва­рыў: — Хлоп­цы, я вас пра­шу... Iмем май­го дзе­да пра­шу: ад­сту­пi­це­ся. Вы ж ба­ чы­це — я не тар­гу­ю­ся. Не пра гро­шы га­вор­ка. Iдзi­це з Бо­гам! I так i ска­жы­це ва­ша­му за­каз­чы­ку... Буль­тэр'­ер­скiя пы­сы па­вяр­ну­лi­ся адзiн да ад­на­го, пе­ра­гля­ну­лi­ся i моўч­кi па­ да­лi­ся схо­да­мi ўнiз, не за­быў­шы­ся на вы­ха­дзе з пад'­ез­да гуч­ным браз­ган­нем раз­вi­тац­ца з дзвя­ры­ма. Доў­галь усе­ўся пе­рад тэ­ле­вi­за­рам, пе­ра­клю­чаў ка­на­лы — усю­ды ад­но i тое ж: па­лi­ты­ка, па­лi­ты­ка, рэ­кла­ма, зноў па­лi­ты­ка, зноў рэ­кла­ма, хтось­цi ка­гось­ цi вi­на­ва­цiць за жон­ку-аме­ры­кан­ку, хтось­цi хва­лiц­ца чыс­ты­мi ру­ка­мi, якiя не кра­лi, тут спя­ва­юць асан­ну прэм'­е­ру, якi ро­бiць па тры «ра­бо­чыя» па­езд­кi ў тры воб­лас­цi за адзiн дзень, там кан­ды­дат ад апа­зi­цыi, кiмсь­цi ня­ўме­ла атру­ ча­ны, ста­вiць да сця­ны дзей­ную ўла­ду... I скрозь — слоў­ны бруд, не­чыс­то­ты, што, зда­ец­ца, сця­ка­юць з эк­ра­на i на­паў­ня­юць усю ква­тэ­ру па­хам за­ста­я­лых па­мы­яў. Доў­галь мiж­во­лi здры­га­нуў­ся. А яшчэ праз iм­гнен­не да яго ву­ха да­ нес­лi­ся ад ува­ход­ных дзвя­рэй — ма­сiў­ных, па­двой­ных i, ка­лi ве­рыць рэ­кла­ ме, бра­нi­ра­ва­ных — глу­хiя ўда­ры, вы­раз­ныя i не­двух­сэн­соў­ныя ў сва­ёй мэ­ та­на­кi­ра­ва­нас­цi, бо ты­чы­лi­ся ме­на­вi­та яго, Доў­га­ля. Ён асця­рож­на i ра­зам з тым па­спеш­лi­ва па­ды­шоў да дзвя­рэй, вы­зiр­нуў у воч­ка. Тое, што ён уба­чыў, пры­му­сi­ла яго здры­га­нуц­ца не­вы­мер­на мац­ней, чым су­зi­ран­не тэ­ле­вi­зiй­ных сю­жэ­таў: зна­ё­мыя ўжо яму буль­тэр'­ер­скiя пы­сы, за­соп­шы­ся, сек­лi ма­сiў­ны­мi ся­ке­ра­мi-ка­лу­на­мi ме­та­лiч­нае па­лат­но дзвя­рэй. Гру­кат, на­пэў­на, чуў­ся на ўвесь пад'­езд, ад­нак нi­вод­най ду­шы да гэ­та­га не бы­ло нi­я­кай спра­вы: усе — па сва­iх но­рах. Ка­лi Доў­галь пе­ра­сi­лiў здранц­вен­не, пер­шай дум­каю бы­ло ка­мусь­цi па­тэ­ ле­фа­на­ваць. Вя­до­ма, ка­му ж яшчэ: Юр­ку. Па­чуў­шы жах­лi­вую на­вi­ну, Юр­ко не­ка­то­ры час маў­чаў (чар­го­вы ту­пiк!), неш­та там пе­ра­траў­лi­ваў, асэн­соў­ваў i на­рэш­це вы­дых­нуў: — У мя­не су­сед — вя­лi­кая шыш­ка ў мi­лi­цыi, са­праўд­ны ге­не­рал. Я та­бе пе­ра­тэ­ле­фа­ную. Доў­галь па­клаў слу­хаў­ку. Уда­ры ў дзве­ры гу­ча­лi з жу­дас­най ад­на­стай­нас­ цю, нi­бы пра­ца­ва­лi ма­гут­ныя ма­шы­ны, якiм не­вя­до­мая стом­ле­насць. Ён ста­яў

пераклады127

126 над тэ­ле­фон­ным апа­ра­там i гля­дзеў на яго на­ват не ўмоль­на, а асу­джа­на, бо толь­кi ад гэ­та­га прад­ме­та за­раз усё за­ле­жа­ла. Юр­ко ада­зваў­ся не­ад­клад­на: — Анi­сi­ме, су­па­кой­ся. Я на­зваў ге­не­ра­лу твой ад­рас. Ён на­ват ма­цюк­нуў­ся на та­кое бяс­чын­ства! Ска­заў — мi­лi­цыя пры­бу­дзе з хвi­лi­ны на хвi­лi­ну. Па­ве­ да­мi мне, што там i як. Як за­гiп­на­ты­за­ва­ны, Доў­галь па­ды­шоў да дзвя­рэй. У верх­няй iх част­цы, уз­доўж, ужо ба­чы­лi­ся шчы­лi­ны ў тоў­стым i, зда­ва­ла­ся, та­кiм на­дзей­ным ме­ та­лiч­ным па­лат­не, яны ўсё бо­лей шы­ры­лi­ся i паў­злi ўнiз. Абы толь­кi мi­лi­цыя пры­бы­ла ў час... Ад дзвя­рэй яго па­клi­каў тэ­ле­фон.

— Пра­бач, — па­чуў­ся ў слу­хаў­цы вi­на­ва­ты го­лас Юр­ка, — толь­кi пе­ра­тэ­ле­ фа­на­ваў ге­не­рал. Ска­заў — гэ­та вы­шэй за яго маг­чы­мас­цi. Але ты тры­май­ся! Я еду да ця­бе! ...Па­куль Юр­ко даб­ра­ўся, бы­ла пер­шая га­дзi­на но­чы. У дзве­ры зва­нiць не да­вя­ло­ся, бо тое, што ад iх за­ста­ло­ся, на­ўрад цi мож­на бы­ло на­зваць дзвя­ ры­ма... Знеш­няе па­лат­но на­во­дзi­ла жах iр­ва­ны­мi за­зуб­ры­на­мi на зня­ве­ча­ным ме­та­ле, унут­ра­нае па­цяр­пе­ла толь­кi ў не­каль­кiх мес­цах: як пас­ля Юр­ко да­ве­ даў­ся, гас­па­дар сам ад­чы­нiў дзве­ры i тым спы­нiў здзе­ка­ван­не з iх. Дак­лад­ ней — здаў­ся. А што ра­бiць? Ча­сам ча­ла­ве­кам кi­руе не ро­зум, а iн­стынкт са­ ма­за­ха­ван­ня. Доў­галь ся­дзеў у крэс­ле i ня­ўцям­на гля­дзеў на парт­рэ­ты на сця­не на­су­ праць. Юр­ко каш­ля­нуў, i гас­па­дар па­вяр­нуў да яго сi­вую, з рэд­кi­мi ва­ло­сi­ка­мi, па­доб­ны­мi на па­жоў­клую тра­вi­цу поз­няй во­се­нi, га­ла­ву. Во­чы Доў­га­ля бы­лi да кра­ёў за­топ­ле­ны слязь­мi, але слё­зы не вы­ця­ка­лi з ва­чэй, бо гэ­та ўсё ад­но не пры­нес­ла б па­лёг­кi змар­да­ва­на­му сы­ну i ўну­ку ака­дэ­мi­каў.

— Анi­сi­ме, — толь­кi i мо­вiў Юр­ко, — вазь­мi ся­бе ў ру­кi. Жыц­цё не скон­чы­ ла­ся.

— Не ве­даю ... — ва­рух­нуў су­хi­мi вус­на­мi Доў­галь. — Дзя­куй, што прый­шоў. Ка­лi хо­чаш, за­пар гар­ба­ту. Бо я не ма­гу.

***

Доў­галь са­праў­ды не тар­га­ваў­ся. Хва­ла Бо­гу, хлоп­цы ад «че­ло­ве­ка» i сам «че­ло­век» тра­пi­лi­ся пры­стой­ныя — спы­та­лi, дзе б ён ха­цеў жыць. «Ня­хай з вi­ дам на Лаў­ру», — ска­заў на гэ­та Доў­галь. I тыя ж са­мыя хлоп­цы, ужо зу­сiм не па­доб­ныя на брыд­кiх буль­тэр'­е­раў, пе­ра­вез­лi яго ў но­вае па­мяш­кан­не з дву­ма пра­стор­ны­мi па­ко­я­мi, па-су­час­на­му ад­ра­ман­та­ва­нае, ды яшчэ i з па­вер­хам уга­ да­лi — лю­бi­мы яго трэ­цi, не вы­со­ка i не нiз­ка. Яны ад­кры­лi яму ва­лют­ны дэ­па­зiт­ ны ра­ху­нак у бан­ку, на­ву­чы­лi, як iм ка­рыс­тац­ца, па­кi­ну­лi дыс­конт­ную карт­ку. На раз­вi­тан­не па­жа­да­лi змяс­тоў­на пра­во­дзiць воль­ны час i не хва­рэць. Доў­галь ха­цеў быў па­ве­сiць у но­вым жыт­ле да­ра­гiя яго сэр­цу парт­рэ­ты, але штось­цi быц­цам аба­рва­ла­ся ў ду­шы, i парт­рэ­ты за­ста­лi­ся не­рас­па­ка­ва­ныя. Пры­ яз­джаў Юр­ко i це­шыў­ся, якi фай­ны края­вiд ад­кры­ва­ец­ца з вок­наў ква­тэ­ры — ад

ад­ной толь­кi Лаў­ры так i стру­ме­нiць, так i на­кат­ва­ец­ца ма­гут­ная энер­ге­ты­ка. «Вось я б на тва­iм мес­цы аба­вяз­ко­ва знай­шоў са­бе ма­ла­дзiч­ку ў це­ле! Ду­ма­еш, гэ­та праб­ле­ма? На твой да­ста­так i двац­ца­цi­га­до­вая пры­ска­ча, толь­кi паль­цам кiў­нi!» — «Ну, хi­ба на да­ста­так... — вя­ла рэ­ага­ваў раз­ба­га­це­лы «жа­нiх». Час ад ча­су яму снiц­ца адзiн i той жа сон. Быц­цам ён жы­ве на ста­рым мес­ цы, i да яго пры­хо­дзяць у гос­цi баць­ка з дзе­дам. Пы­та­юц­ца, дзе ён пад­зеў iх парт­рэ­ты. Та­ды ён пра­чы­на­ец­ца з дры­гот­каю ва ўсiм це­ле, па­ды­хо­дзiць да акна i доў­га гля­дзiць на асвет­ле­ную нач­ны­мi пра­жэк­та­ра­мi Лаў­ру: яна i са­праў­ды мае даб­ра­дат­ную аў­ру, Доў­галь на­рэш­це су­нi­мае ця­лес­нае i ду­шэў­ нае трым­цен­не, зноў кла­дзец­ца i спа­кой­на за­сы­нае. Тым больш, што не­дзе ў кан­цы­ля­рыi но­ва­га Прэ­зi­дэн­та ля­жыць i ча­кае раз­гля­ду яго лiст, у якiм ён про­сiць вяр­нуць яго ў ся­мей­нае гняз­до. Гро­шы на бан­каў­скiм ра­хун­ку ён вер­не да ка­пей­кi, бо нi­вод­най так i не ўзяў.

Грэх не­да­ра­валь­ны Хто поз­на хо­дзiць — сам са­бе шко­дзiць. У гэ­тым Ся­мён Гi­рыч пе­ра­ка­наў­ся на ўлас­ным во­пы­це. Па­тэ­ле­фа­на­ваў ста­ры сяб­ра, даў­но не ба­чы­лi­ся, а ён цэ­лых два днi ў Кi­ е­ве, у ка­ман­дзi­роў­цы, увесь у спра­вах аж па са­мае ня­ма ку­ды, i ўжо сён­ня ад'­яз­джае, квiт­кi на двац­цаць ад­ну пят­нац­цаць, дык цi не мог бы Ся­мён пад­ ско­чыць у га­тэль — па­вя­чэ­ра­лi б на да­рож­ку i па­га­ма­нi­лi па-сяб­роў­ску. Ад­нак, як вы­свет­лi­ла­ся паз­ней, ка­ман­дзi­ра­ва­ны Яў­ген, яко­га жон­ка яшчэ з ча­соў яго ха­лас­ця­коў­ства i не­бес­па­спя­хо­вых да яе за­ля­цан­няў пе­ра­хрыс­цi­ла ў Ге­нi­ка, на­клi­каў у гос­цi мяс­цо­вых дзял­коў, з якi­мi ця­гам гэ­тых двух дзён меў бiз­нэсо­ вы кан­такт, дзял­кi ў прад­чу­ван­нi дар­ма­вой вы­пiў­кi i за­кус­кi не пры­му­сi­лi ся­бе доў­га ча­каць, i ка­лi Ся­мён увай­шоў у ну­мар, то воль­на­га крэс­ла для яго ўжо не за­ста­ло­ся, i ён сеў на тум­бач­ку. Лепш бы не ся­даў. Толь­кi вы­пi­лi па пер­шай i па­ча­лi сма­ка­ваць вэн­джа­на­га вуг­ра — ва­лын­скi да­лi­ка­тэс, што пра­да­юць на Бе­са­раб­цы за ша­лё­ныя гро­шы, якiх у Ся­мё­на нi­ко­лi не бы­ло, — як за спi­най у яго азваў­ся тэ­ле­фон: ста­яў на той жа тум­бач­цы, пры­хi­ну­ты да сця­ны з не­вя­ до­ма ка­лi на­кле­е­ны­мi шпа­ле­ра­мi, вы­цвi­лы­мi i вы­цер­ты­мi, з ру­ды­мi пля­ма­мi ад кла­поў, па­тоў­ча­ных ты­ся­ча­мi па­пя­рэд­нiх жы­ха­роў гэ­та­га гас­цi­нiч­на­га ну­ма­ра, раз­лi­ча­на­га на не­пе­ра­бор­лi­вых пры­хад­няў у ста­лi­цу, згод­ных пра­кан­та­вац­ца ноч­ку-дру­гую хоць дзе i хоць як, абы не на вак­заль­най лаў­цы. Тэ­ле­фон i не ду­маў змаў­каць, дык ка­му вы­па­да­ла ўзяць слу­хаў­ку, як не Ся­ мё­ну: гру­ка­таў жа на вер­се па­рож­няй тум­бач­кi як­раз зза­ду яго.

— Прон­то, — ска­заў Ся­мён, iмi­ту­ю­чы ней­ка­га ге­роя яко­гась­цi iталь­ян­ска­га фiль­ма, а яшчэ больш збы­ва­ю­чы ад­чу­ван­не са­мот­нас­цi ды iн­ша­род­нас­цi ў гэ­тай пра­сяк­ну­тай мер­кан­тыль­ны­мi iн­та­рэ­са­мi кам­па­нii: як iм толь­кi не аб­рыд­ не ўсё пра кош­ты, пра­цэн­ты, транс­пар­цi­роў­кi, тэр­мi­ны да­стаў­кi, рас­та­мож­кi,

128 ха­ба­ры рэ­ке­ту бан­дыц­ка­му ды дзяр­жаў­на­му, рын­ка­вую iнф­ра­струк­ту­ру i яшчэ чорт­ве­да­ма што! У про­цi­ва­гу гэ­тым за­над­та сур'­ёз­ным рэ­чам Ся­мён мо­вiў: «Прон­то».

— Доб­рый ве­чер, — ад­ка­заў яму мi­лы жа­но­чы го­лас. — Будь­те лю­без­ны, ко­то­рый час?

— За пяць сё­мая, — спа­кой­на зрэ­а­га­ваў на гэ­ты го­лас Ся­мён, на­зi­ра­ю­чы, як хут­ка ка­ра­цее на ста­ле яшчэ ня­даў­на даў­жэз­ны ву­гор, якi ад­рэ­за­ны­мi ка­ вал­ка­мi пе­ра­ка­чоў­вае ў за­мас­ле­ныя ру­кi ды ра­ты еда­коў, ча­го яны нi­коль­кi не са­ро­ме­лi­ся.

— Не по­ня­ла. Я по-украински пло­хо понимаю. Я из Ал­ма­ты, — па­даў го­лас над­звы­чай каш­тоў­ную iн­фар­ма­цыю аб асо­бе, якой на­ле­жаў.

— Без пяти семь ве­че­ра, — пе­ра­клаў Ся­мён.

— Бла­го­да­рю. Ге­нiк або схiт­ра­ваў, за­пра­ша­ю­чы Ся­мё­на для сяб­роў­скай бал­бат­нi, або не да кан­ца вы­ра­шыў з кi­еў­скi­мi дзял­ка­мi свае праб­ле­мы, або тыя дзял­кi за­над­та за­ха­пi­лi­ся эк­за­тыч­най за­кус­кай — сло­вам, Ся­мё­ну нi­як не ўда­ва­ла­ся ўста­вiць у ха­ат­ ыч­ны хор га­ла­соў за ста­лом улас­ныя «пяць ка­пе­ек». Ге­нiк апраў­даль­на гля­дзеў на яго, але ад чар­кi да чар­кi ра­дзей, ужо амаль без па­чуц­ця вi­ны пе­ рад ад­на­курс­нi­кам, з якiм бы­лi ка­лiсь­цi як злы­га­ныя, а ка­лi раз'­еха­лi­ся кож­ны па раз­мер­ка­ван­нi, у роз­ныя ба­кi ад Кi­е­ва, цёп­ла ад­гу­ка­лi­ся адзiн да ад­на­го, вы­шук­ва­лi ня­знач­ныя на­го­ды для су­стрэч, на­ўза­мен ахрыс­цi­лi сва­iх дзя­цей, хоць iх i пе­ра­сце­ра­га­лi, што ку­маў­ство «вяр­таць» не пры­ня­та. Што тыя за­ба­бо­ны, ка­лi — сяб­роў­ства да ма­гi­лы! Але ця­пер вы­паў та­кi мо­мант, ка­лi сяб­роў­ства па­вiн­на бы­ло са­сту­пiць Ге­ нi­ка­вай спра­ве. Ся­мён пра­сяк­нуў­ся ра­зу­мен­нем сi­ту­а­цыi та­ва­ры­ша, i ўсё ж на ду­шы бы­ло ня­ём­ка ад не­ча­ка­на­га дыс­кам­фор­ту. З па­чуц­ця, што ён тут лiш­нi, яго вы­веў тэ­ле­фон­ны зва­нок. Ён узяў слу­хаў­ку, зноў ска­заў «прон­то» i па­чуў той са­мы жа­но­чы го­лас: — Ты слу­чай­но не из Кишинева?

— А як вы ад­га­да­лi? — вы­ра­шыў не рас­ча­роў­ваць су­раз­моў­нi­цу Ся­мён.

— Ну, это твое «прон­то»... Ка­жет­ся, я слы­ша­ла его в Кишиневе. Кстати, мы могли там и встретиться.

— Ба­чы­це, не лёс. Дык я вас уваж­лi­ва слу­хаю.

— Где здесь мож­но до­стать спиртного?

— Ды дзе за­ўгод­на! На Хра­шча­цi­ку проць­ма ганд­лё­вых кро­пак.

— Да нет, я имею в виду — не вы­хо­дя из гостиницы.

— У кож­ным га­тэ­лi на дру­гiм i сё­мым па­вер­хах аба­вяз­ко­ва ёсць бу­фе­ты.

— Ты так ду­ма­ешь?

— Я прос­та ўпэў­не­ны!

— Ну, спасибо. Ка­нец су­вя­зi.

— З кiм гэ­та ты? — вы­лу­чыў хвi­лiн­ку ўва­гi сяб­ру Ге­нiк.

пераклады129 — Сэкс па тэ­ле­фо­не, — на­даў­шы тва­ру за­гад­ка­вас­цi, ска­заў Ся­мён. Ге­нi­ка­вы гос­цi пе­ра­ста­лi аб­лiз­вац­ца, апля­та­ю­чы вуг­ра, i на­сця­ро­жы­лi­ся. Ся­мён вы­ра­шыў iх ра­зы­граць i па­чаў на­во­дзiць ту­ма­ну: — Праз сем хвi­лiн зноў па­тэ­ле­фа­нуе. Мi­ну­ла не сем, а пяць хвi­лiн, i тэ­ле­фон за­дрын­чаў зноў, гуч­на рэ­за­нi­ру­ю­чы ў па­рож­нюю тум­бач­ку пад са­бой. Ся­мён, як са­праўд­ны iнт­ры­ган, па-воў­чы ўпэў­не­на i па­воль­на па­вяр­нуў­ся ўсiм ту­ла­вам, стаў над тум­бач­кай i пры­клаў да ву­ха слу­хаў­ку: — Прон­то!

— Это ты, из Кишинева?

— Я.

— Зна­ешь, мне так не хо­чет­ся рыс­кать по эта­жам... Шмат­знач­ная паў­за. Ся­мён, пра­явiў­шы на­леж­ную вы­трым­ку, спы­таў: — А на­вош­та та­бе спiрт­ное?

— Ну, как ска­зать... Расслабиться хо­чет­ся! С то­бой так не бы­ва­ет?

— Шчэ як бы­вае!

— Слу­шай, как те­бя зо­вут?

— Ся­мён.

— Се­ня, что ль? А я — Галина. Вот и познакомились. Ты в но­ме­ре один?

— Са­мот­ны, як са­ба­ка.

— Да­вай расслабимся вмес­те. У ме­ня очень приятные вспоминания о Кишиневе. И я мо­гу быть не­жной. Ну и как?..

— Ты ў якiм ну­ма­ры?

— В шесть­сот де­ся­том.

— Я пе­ра­тэ­ле­фа­ную, ка­лi бу­ду вы­хо­дзiць з свай­го. На Ся­мё­на бы­лi скi­ра­ва­ныя сем пар ва­чэй, i амаль ва ўсiх пра­чыт­ва­ла­ся зайз­драсць: так ча­ла­ве­ку шэн­цiць, дар­ма­вая лю­боў са­ма плы­ве ў ру­кi, хоць ён i паль­цам для гэ­та­га не ва­рух­нуў. Пе­ра­мiрг­нуў­шы­ся i вы­ра­шыў­шы атры­маць за­да­валь­нен­не ха­ця б на сло­ вах, кi­еў­скiя дзял­кi па­ча­лi адзiн пе­рад ад­ным пе­ра­каз­ваць гiс­то­рыi «пра баб», з якiх яны, аку­лы ся­рэд­ня­га бiз­нэ­су, па­ўста­ва­лi амаль ле­ген­дар­ны­мi дон­жу­а­ на­мi, якiя па­таў­клi столь­кi ма­ла­дых i га­ра­чых цел су­праць­лег­ла­га по­лу, што ка­лi б iх па­шых­та­ваць у ад­ну ча­ра­ду, дык чар­го­вай iх­няй пры­хiль­нi­цы, каб яна па­жа­да­ла ўда­сто­iц­ца iх­ня­га сэк­су­аль­на­га гi­ган­тыз­му, да­вя­ло­ся б за­бег­чы да­лё­ка за ме­жы Укра­i­ны i дзесь­цi там пры­стро­iц­ца ў са­мы хвост чар­гi. Ся­мён та­кой бал­бат­нi не лю­бiў. Тым больш, што яму трэ­ба бы­ло iг­раць ро­лю най­ноў­ ша­га Ка­за­но­вы, i ён ужо ўва­хо­дзiў у ро­лю. Абы­яка­ва, з пад­крэс­ле­най ня­ўва­гай, не зва­жа­ю­чы на ле­ген­ды i мi­фы ад ста­лiч­ных дзял­коў, якiя са­мi ся­бе ўзбу­джа­лi ўлас­ным мiс­ты­фi­ка­тар­ствам на тэ­мы лю­боў­ных пры­год i пе­ра­мог, па­цяг­нуў­ся ру­кой да аба­вяз­ко­ва­га ў кож­ным гас­цi­нiч­ным ну­ма­ры бук­ле­та з пры­мi­тыў­най iн­фар­ма­цы­яй аб па­слу­гах, якiя тут мож­на атры­маць.

130 Тых па­слуг — як мя­са з пру­са­коў, якi­мi аб­леп­ле­на ру­дая, даў­но не мы­тая i за­цух­мо­ле­ная каф­ля ў ка­мор­цы, дзе пла­нi­роў­шчы­кi гэ­тай нач­леж­кi пры­хiт­ ры­лi­ся раз­мяс­цiць ад­ра­зу ра­ка­вi­ну для мыц­ця, унi­таз, так зва­ны ста­я­чы душ, ко­шык для смец­ця, су­шыл­ку для руч­нi­коў цi, най­перш, для шкар­пэ­так па­ста­ яль­ца, якiя ён па­мые пе­рад сном i вiль­гот­ны­мi над­зе­не ра­нi­цай, бо ку­ды ж па­дзе­нец­ца пе­рад мо­цай ста­лiч­на-гас­цi­нiч­на­га сэр­вi­су. Бук­лет пад­ка­заў Ся­мё­ну, на якi тэ­ле­фон мож­на зва­нiць у шэсць­сот дзя­ ся­ты ну­мар. Вя­до­ма, ён i не збi­раў­ся ту­ды тэ­ле­фа­на­ваць; воб­раз Ка­за­но­вы ства­раў­ся iм вы­ключ­на для гэ­тых кi­еў­скiх сно­баў, каб як след iх па­драж­нiць, тон­ка ад­помс­цiў­шы не столь­кi за рас­ха­па­на­га iмi вуг­ра — на­пха­лi­ся iм, ма­ла­ дыя яшчэ ўкорм­ле­ныя тры­бу­хi, быц­цам бы пры­цяг­ну­лi­ся сю­ды з га­лод­на­га краю! — як за дур­ную праг­насць на дар­маў­шчы­ну, ды яшчэ ка­лi ўла­даль­нiк яе ў чымсь­цi ад iх за­ле­жаў. Ся­мён помс­цiў iм за Ге­нi­ка, бо ба­чыў, што ў та­го неш­та не кле­iц­ца, што бур­бал­ка ўда­ла­га бiз­нэс­ме­на, якую ён вы­дзi­мае пе­рад ста­лiч­ны­мi парт­нё­ра­мi, сла­ба змя­ня­ец­ца ў перс­пек­тыў­ныя фар­бы, i што Ге­нiк пла­вае мел­ка­ва­та, хоць тры­ма­ец­ца лi­ха. Вi­да­воч­на, Ге­нi­ка­вы кам­пань­ё­ны, ла­сыя на дар­ма­вую га­рэл­ку «Вi­че» (ад­на толь­кi трох­кут­ная, у вы­гля­дзе бу­дын­ка ста­ра­жыт­на­ўкра­iн­ска­га са­бо­ра бу­тэль­ ка-та­ра ча­го вар­тая — цуд шкляр­ска­га май­стэр­ства!) ды за­кус­кi, зда­гад­ва­лi­ся цi, мо­жа, i ве­да­лi пра яго цяж­кас­цi ў спра­вах, бо нi­чо­га тол­кам не абя­ца­лi, а толь­кi на­хваль­ва­лi да­ры ва­лын­ска­га краю, пры­топ­лi­ва­ю­чы ўхва­ла­мi Ге­нi­ка­вы спа­дзя­ван­нi да­чуць ней­кiя ка­вал­кi та­го, што не па­чуў на пра­ця­гу двух пе­ра­га­ вор­ных дзён. Ся­мён ужо не зла­ваў­ся на сяб­ра i толь­кi шка­да­ваў, што той за­пла­на­ваў су­ стрэ­чу з iм пад ка­нец сва­ёй ка­ман­дзi­роў­кi ў Кi­еў, а трэ­ба бы­ло — на па­ча­так. Гос­цi па­ча­лi па­зi­раць на да­ра­гiя свае га­дзiн­нi­кi на ру­ках, Ге­нiк пра­па­на­ваў на­лiць на да­рож­ку, ха­ця гэ­та яны па­вiн­ны бы­лi пра­па­на­ваць, бо да­лё­кая да­ ро­га ча­кае ме­на­вi­та яго, Ге­нi­ка, але ця­пер свет бiз­нэ­су пе­ра­вяр­нуў усё да­га­ры на­га­мi, дык хто пра­со­чыць за ло­гi­кай даў­нiх звы­ча­яў i хто яе свя­та пры­трым­ лi­ва­ец­ца; ды яшчэ ка­лi не за­ста­ло­ся нi­чо­га свя­то­га ў цар­стве ўла­ды i во­лi жоў­та­га д'яб­ла. Гос­цi друж­на ўста­лi, хтось­цi з iх пер­шым ус­ко­чыў у ка­мор­ку з умы­валь­нi­кам ад­мыць з рук сля­ды вэн­джа­на­га вуг­ра, ас­тат­нiя быц­цам бы ка­за­лi неш­та Ге­нi­ ку, але пры гэ­тым уваж­лi­ва пiль­на­ва­лi сваю чар­гу ў ка­мор­ку, i Ся­мён мiж­во­лi на­браў тэ­ле­фон­ны ну­мар гас­цi­нiч­на­га ну­ма­ра шэсць­сот дзе­сяць. На­лi­чыў неш­та з два­нац­цаць доў­гiх гуд­коў. На­рэш­це там узя­лi слу­хаў­ку. Коль­кi се­кун­даў Ся­мён чуў ней­кi не­зра­зу­ме­лы шум за­мест го­ла­су, да яко­га ўжо пры­звы­ча­iў­ся. Пры­слу­хоў­ваў­ся, ад­гад­ваў, што гэ­та мо­жа быць. I за iм­ гнен­не пе­рад тым, як Га­лi­на з Ал­ма­ты сло­вам за­свед­чы­ла сваю пры­сут­насць на тым кан­цы дро­та, блiс­ну­ла яму зда­гад­ка: душ! Там, у глы­бi­нi шэсць­сот дзя­ ся­та­га ну­ма­ра, шу­мiць ва­да ў та­кой са­май ка­мор­цы, ку­ды па ад­ным за­скок­ ва­юць Ге­нi­ка­вы гос­цi тут, каб хоць кры­ху па­зба­вiц­ца ед­ка­га па­ху вэн­джа­най

пераклады131 ры­бы, перш чым ру­шыць да­ха­ты, да сва­iх рас­пе­шча­ных жо­нак, звык­лых да шы­коў­най пар­фу­мы, якую яны за­слу­жы­лi ўжо хоць бы та­му, што ма­юць та­кiх здат­ных у бiз­нэ­се му­жоў. Ся­мён зра­зу­меў: Га­лi­на з Ал­ма­ты ча­кае яго, Се­ню з Кi­шы­нё­ва, i мiг­цiць iм не­чу­ва­ная ноч ша­лё­на­га ка­хан­ня, на пра­ця­гу якой Га­лi­на бяс­спрэч­на да­ка­жа, што мо­жа быць пя­шчот­най, не абы-як пя­шчот­най, стак­роць пя­шчот­най i та­кой, у я­кой да па­пя­рэд­нiх ус­па­мi­наў пра Кi­шы­нёў да­да­дуц­ца ўра­жан­нi свя­жэй­шыя, мац­ней­шыя, не­за­быў­ней­шыя...

— Се­ня, это ты? — за­ды­ха­ю­чы­ся, пы­та­ец­ца Га­лi­на i дае зра­зу­мець, што яна доў­га не чу­ла зван­ка i ме­ла бег­чы да тэ­ле­фо­на, ка­ля яко­га ста­iць го­лая, цал­кам го­лая, ва ўсёй паў­на­це сва­ёй ма­ла­дой пры­га­жос­цi, да­ючы Ся­мё­ну вы­ раз­на ўя­вiць, як ва­да сця­кае па яе без­да­кор­най фор­мы пля­чах, ру­ках, гру­дзях, па ту­гiм жы­ва­це i то­ча­ных на­гах, сця­кае з паль­цаў рук на слу­хаў­ку, i Га­лi­на пе­ра­кла­дае яе з да­ло­нi ў да­лонь, тым ча­сам стрэс­ва­ю­чы кроп­лi з воль­най ру­кi; як ёй ня­ўсцерп у прад­чу­ван­нi рас­слаб­ле­нас­цi на два га­ла­сы, на два фу­жэ­ры, на дзве па­ры вус­наў, на ча­ты­ры не­цярп­лi­выя i ня­стрым­на-сме­лыя ру­кi, на два це­лы, якiя ад­пус­цi­лi ў ша­лен­ства — на ка­хан­не Ал­ма­ты i Кi­шы­нё­ва.

— Я ўжо iду, — ка­жа Ся­мён.

— Дверь бу­дет не за­пер­та, — кла­дзе слу­хаў­ку Га­лi­на. Ге­нiк ужо са­бра­ны ў да­ро­гу, да ады­хо­ду цяг­нi­ка за­ста­ец­ца паў­га­дзi­ны, але коль­кi тут да­бi­рац­ца: тры пры­пын­кi на мят­ро. Яны вы­хо­дзяць, зда­юць клю­чы дзя­жур­най на па­вер­се i спус­ка­юц­ца лiф­там. На вак­зал з Ге­нi­кам едзе толь­кi Ся­мён, i гэ­та ла­гiч­на, бо ста­лiч­ныя дзял­кi не мо­гуць са­бе да­зво­лiць та­ко­га мар­на­траў­ства ча­су, бо та­ды iх бiз­нэ­су — поў­ная ха­на. На пе­ро­не Ге­нiк гля­дзiць на Ся­мё­на — на­рэш­це гля­дзiць зна­ё­мы­мi, род­ны­ мi ва­чы­ма! — i пы­та­ец­ца: — У ця­бе ўсё ў па­рад­ку?

— Усё доб­ра, — усмi­ха­ю­чы­ся, ка­жа Ся­мён, а ў ву­шах у яго бьец­ца шум ва­ ды з ду­ша ў гас­цi­нiч­ным ну­ма­ры шэсць­сот дзе­сяць. I ва­ру­шыц­ца пад сэр­цам чар­вя­чок да­ко­ру: не трэ­ба бы­ло ра­зы­гры­ваць ро­лю пе­рад жан­чы­най, якая яго, мо­жа, са­праў­ды вель­мi ча­ка­ла... Прой­дзе не­каль­кi ме­ся­цаў. Ад­ной­чы ўве­ча­ры, ка­лi муж i жон­ка Гi­ры­чы бу­дуць гля­дзець па тэ­ле­вi­за­ры iталь­ян­скi фiльм, у якiм ге­рой кож­ны раз, ка­лi бя­рэ слу­ хаў­ку, ка­жа «прон­то», Ся­мён пры­зна­ец­ца жон­цы ў сва­iм не­да­ра­валь­ным гра­ху пе­рад не­зна­ё­май жан­чы­най, якая та­ды ў га­тэ­лi так яго ча­ка­ла... Жон­ка, вы­слу­ хаў­шы, па­гля­дзiць на яго, як на мар­сi­я­нi­на, i па­кру­цiць паль­цам ля скро­нi.

— Ты iды­ёт. Не ве­да­еш, як у гас­цi­нi­цах ло­хаў чыс­цяць?.. Ка­лi б ты са­праў­ ды там жыў i пай­шоў да той з Ал­ма­ты, твой ну­мар тут жа аб­шма­на­лi б на­ скрозь. Ад­на хеў­ра, зра­зу­меў? Ся­мён слу­хаў i ду­маў: як доб­ра, што ў яго та­кая муд­рая жон­ка! З укра­iн­скай мо­вы пе­ра­клаў Юрась Кур'­ян­ о­вiч

крытыка публіцыстыка эсэ 135

«Па­та­ём­нае» На­тал­лi Ар­сен­не­вай 20-га ве­рас­ня споў­нiц­ца 110 га­доў з дня на­ра­джэн­ня На­тал­лi Ар­сен­ не­вай — зна­ка­мi­тай па­эт­кi ХХ-га ста­год­дзя, чыя твор­часць усё яшчэ не мо­жа воль­на вяр­нуц­ца ў Бе­ла­русь, так, як нi­ко­лi не вяр­ну­ла­ся са­ма аў­та­ рка. У лiс­це лi­та­ра­та­ра Ан­то­на Ада­мо­вi­ча да яе чы­та­ем: «Вы зу­сiм пра­ вiль­на пi­са­лi, што Вас бу­дуць чы­таць i ра­зу­мець па сьмер­цi. Гэ­та ж з паэ­та­мi час­та бы­вае, а з за­праўд­ны­мi — ба­дай заў­сё­ды». Час — чы­таць i ра­зу­мець па­эт­ку — хi­ба ж не прый­шоў?

Ала Пет­руш­ке­вiч па­эт­ка, кры­тык, лi­та­ра­ту­раз­наў­ца. Кан­ды­дат фi­ла­ла­гiч­ных на­вук. Аў­тар паэ­тыч­на­га збор­нi­ка «Пярс­цё­нак». Апуб­лi­ка­ва­ла звыш 200 на­ву­ко­вых пра­ц, ся­род якiх кнi­гi: «Iду па сля­дах: Лi­та­ра­ту­раз­наў­чыя ар­ты­ку­лы, эсэ» (1997 г.), «Пра тво­ры i твор­цаў: лi­та­ра­тур­на-кры­тыч­ныя ар­ты­ку­лы» (2002 г.), «Не­ка­то­рыя ста­рон­кi бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры па­чат­ку ХХ ста­год­дзя» (2010 г.) i iнш. На­ра­дзi­ла­ся ў 1960 го­дзе ў вёс­цы Шчо­на­ва на Гро­дзен­шчы­не. Жы­ве ў Га­род­нi.

Нi­што не веч­на. Усё та­ем­нае му­сiць стаць вя­до­мым. Паў­та­ра­ю­чы гэ­та, ча­ ла­век зай­шоў хi­ба за­над­та да­лё­ка, да­зва­ля­ю­чы са­бе лi­та­раль­на ўспры­маць гэ­тыя iс­цi­ны. Дак­лад­ней, збiў­ся са шля­ху. Да­зво­лiў са­бе абы­хо­дзiц­ца з тым, што вы­зна­ча­на яму, каб ча­ла­ве­кам за­стац­ца. Бо вы­ра­шыў пад­ка­рэк­та­ваць Твор­цу, ад­кi­нуць тое, што да­дзе­на, зда­ва­ла­ся б, ад­ной­чы i на­заў­сё­ды: пры­хо­ дзiць у свет муж­чы­на­мi i жан­чы­на­мi. Лю­дзi, ад­нак, у не­ка­то­рых кра­i­нах i гэ­та ўжо пе­ра­крэс­лi­лi, ад­кi­нуў­шы на­ват у да­ку­мен­тах па­зна­ку ро­ду. Тым больш, на дум­ку та­кiх, ужо вель­мi шмат­лi­кiх асо­баў, ра­ман­тыч­ныя ад­но­сi­ны мiж iм i ёю саста­рэ­лi. Але ж жы­вое яшчэ маё па­ка­лен­не. I тыя, што прый­шлi ў гэ­ты свет ра­ней за нас. I тыя з ма­ла­дзей­шых, хто бу­дуе сваё жыц­цё па­вод­ле спрад­веч­ ных за­ко­наў. Ме­на­вi­та та­кiх чы­та­чоў мо­жа за­цi­ка­вiць гэ­ты ар­ты­кул. Не­ад­ной­чы ў пра­цах, пры­све­ча­ных твор­час­цi На­тал­лi Ар­сен­не­вай па­зна­ча­ ец­ца: у яе паэ­тыч­най спад­чы­не абы­дзе­ны лю­боў­ныя ма­ты­вы. Уз­нi­кае пы­тан­ не — ча­му? Хi­ба маг­ла яна, па­эт­ка, над­звы­чай пры­го­жая жан­чы­на, чыё сэр­ца бы­ло ад­кры­та на­су­страч кра­се, не зве­даць гэ­тае па­чуц­цё? Хi­ба не да­дзе­на бы­ло ёй су­стрэць тых, хто абу­дзiць ду­шу дзе­ля вя­лi­ка­га шчас­ця — ка­хаць? Вi­да­воч­на, так не маг­ло быць. На­тал­ля Ар­сен­не­ва бы­ла асо­бай ад­мет­най, за­мкну­тай, скрыт­най, эма­цый­ ным iн­тра­вер­там, што вель­мi ашчад­на ста­вi­ла­ся да вы­яў­лен­ня iн­тым­ных па­ чуц­цяў. У аў­та­бiя­гра­фiч­ным на­ры­се па­эт­ка пi­са­ла пра гэ­тую асаб­лi­васць: «Я ме­ла ней­кую дзiў­ную на­ту­ру ад са­мо­га ма­лен­ства. Я не ўме­ла быць шчы­рай, не ўме­ла дзя­лiц­ца нi з кiм свай­мi пе­ра­жы­ван­ня­мi. Я це­шы­ла­ся, я цяр­пе­ла, я ха­це­ла та­го цi iн­ша­га, ... але ўсё гэ­та па­цi­ху, у са­бе. Нi­хто нi­ко­лi не ве­даў ма­iх ду­мак» [1, с. 463]. Ад са­ма­га па­чат­ку сва­ёй паэ­тыч­най твор­час­цi гэ­тая юная асо­ба не да­зва­ ля­ла са­бе вы­каз­ваць са­мае па­та­ём­нае, чым жы­ло сэр­ца ма­ла­дой дзяў­чы­ны.

I хi­ба ж не зра­зу­ме­ла, што толь­кi пе­ра­жы­тае цi не­па­срэд­на, цi апа­срод­ка­ва­на, праз уяў­лен­не, дае маг­чы­масць ад­люст­ра­ваць тое ў твор­час­цi. I На­тал­ля Ар­ сен­не­ва па­кi­ну­ла ў сва­ёй спад­чы­не не­каль­кi вер­шаў, у якiх i рас­па­вя­ла пра свае, як мне па­да­ец­ца, са­мыя свет­лыя ка­хан­нi. I зра­бi­ла тое ў ма­не­ры, ха­ рак­тэр­най ме­на­вi­та ёй, сха­ваў­шы гэ­тае па­чуц­цё глы­бо­ка, пе­ра­нёс­шы яго на свет пры­род­най кра­сы, дзе нi­хто i нi­што не па­ру­шыць ад­веч­ную та­ям­нi­цу. Гэ­та

136 два вер­шы па­чат­ку 20-ых га­доў i тво­ры знач­на паз­ней­ша­га ча­су, на­пi­са­ныя ў аку­па­ва­ным Мен­ску i ў Бер­лi­не ў са­ра­ка­вых га­дох. Ге­ро­я­мi вер­шаў-пры­свя­ чэн­няў бы­лi Мак­сiм Га­рэц­кi i Фран­цi­шак Ку­шаль. Адзiн — вя­до­мы пiсь­мен­нiк, вы­клад­чык бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры Вi­лен­скай бе­ла­рус­кай гiм­на­зii, дру­гi — ма­ ла­ды вай­ско­вец, якi i стаў му­жам па­эт­кi. Верш «У ле­се» пры­свя­чэн­нем мае iнi­цы­я­лы — Ф.К. Быў 1921 год, вы­ пуск­ны для юнай гiм­на­зiст­кi. У аў­та­бiя­гра­фiч­ным на­ры­се На­тал­ля Ар­сен­не­ ва вель­мi ску­па пi­ша пра Фран­цiш­ка Ку­ша­ля: «Удзень я ву­чы­ла ў шко­ле..., а па абе­дзе ха­дзi­ла на лек­цыi ў унi­вер­сi­тэт. Сю­ды ж пры­хо­дзiў i мой бу­ду­чы муж, з якiм я па­зна­ла­ся яшчэ бу­ду­чы гiм­на­зiст­кай на ад­ной з на­шых су­бот­нiх ве­ча­рын­каў. Хут­ка ста­ла­ся так, што, пра­слу­хаў­шы ад­ну цi дзве лек­цыi, мы апы­ня­лi­ся ў Бер­нар­дын­скiм са­дзе або на Зам­ка­вай га­ры» [1, с. 470]. Вi­да­ воч­на, лю­боў да Бе­ла­ру­сi так­са­ма аб'­яд­ноў­ва­ла ма­ла­дых лю­дзей, бо Фра­ нак з ма­лен­ства быў шчы­рым па­тры­ё­там. Да­лу­чыў­ся да бе­ла­рус­кас­цi яшчэ ў на­ша­нiў­скiя ча­сы. Фран­цi­шак Ку­шаль прой­дзе з На­тал­ляй Ар­сен­не­вай праз усе жыц­цё­выя вы­ пра­ба­ван­нi i тра­ге­дыi, най­вя­лiк­шай з якiх бу­дзе стра­та пер­шын­ца — сы­на Яра­ сла­ва ў 1942 го­дзе. Боль ад яе не па­кi­не па­эт­ку нi­ко­лi. З Фран­цiш­кам прой­дуць яны праз ро­ста­нi i эмiг­ра­цыi. Па-роз­на­му ацэнь­ва­юць роз­ныя лю­дзi гэ­та­га ча­ла­ве­ка, на яко­га шмат бру­ду вы­лi­та. I не толь­кi во­ра­га­мi бе­ла­ру­шчы­ны. «Па­ва­ро­ты яго жыц­цё­ва­га шля­ху да­гэ­туль зму­ша­юць гiс­то­ры­каў рас­па­чаць за­ця­тыя спрэч­кi» [2, с. 206]. Што да мя­не, то ве­ру най­перш на­шай вя­лi­кай паэ­тцы, ня­злом­най зма­гар­цы Ла­ры­се Ге­нi­юш, якая бы­ла зна­ё­ма з сям'­ёй Ку­ша­ляў, пры­пы­ня­ла­ся ў iх у ча­се свай­го пры­ез­ду ў аку­па­ва­ны нем­ца­мi Менск у 1944 го­дзе. У сва­ёй зна­ка­мi­тай «Спо­ ве­дзi» Ла­ры­са Ге­нi­юш пi­са­ла: «Ма­ла ў жыц­цi я су­стра­ка­ла такіх шля­хот­ных, бес­ка­рыс­ных па­тры­ё­таў, якiм быў Ку­шаль. Ён, як i Вi­туш­ка, жыў i ды­хаў, толь­кi тым, што мог неш­та ра­бiць для Бе­ла­ру­сi» [3, с. 88]. На­тал­ля Ар­сен­не­ва на­пi­ша бiя­гра­фiю му­жа, якая бу­дзе ўпер­шы­ню на­дру­ка­ ва­на ў 1999 го­дзе ў кнi­зе Фран­цiш­ка Ку­ша­ля «Спро­бы ства­рэн­ня бе­ла­рус­ка­га вой­ска», праз шмат га­доў пас­ля яго­на­га сы­хо­ду. I тут мы нi сло­ва не пра­чы­та­ ем пра яе па­чуц­цi. Ва ўспа­мi­нах пра су­стрэ­чу з па­эт­кай Ге­надзь Бу­раў­кiн за­ ўва­жыў, што пра му­жа «Ар­сен­не­ва ста­ра­ла­ся амаль не ўспа­мi­наць. Маг­чы­ма, не су­мня­ва­ла­ся, што тое-сёе са зла­слi­вых пуб­лi­ка­цый пра яго бы­ло вя­до­ма i мне, а хоць не­як апраўд­вац­ца не ў яе ха­рак­та­ры» [17, с. 541]. Але са­мае га­ лоў­нае тут, вi­да­воч­на, у тым, што па­эт­ка «мно­гае ха­ва­ла ў са­бе i не лю­бi­ла вы­пус­каць на лю­дзi. Пра свай­го абран­нi­ка яна ска­за­ла толь­кi, зноў жа па-ма­ ла­до­му ўсмiх­нуў­шы­ся: — Строй­ны быў, абы­ход­лi­вы, у пры­го­жай вай­ско­вай фор­ме. Ча­го ж бо­лей ха­цець дзяў­чы­не?..» [1, с. 541]. Па­эт­ка з дзя­цiн­ства вель­мi лю­бi­ла лес. Знач­на паз­ней пра жыц­цё ў пас­ ля­ва­ен­най За­ход­няй Ня­меч­чы­не, у ня­прос­тых ва­рун­ках ла­ге­роў для пе­ра­ся­

крытыка публіцыстыка эсэ 137 лен­цаў у дру­гой па­ло­ве 40-ых га­доў, яна на­пi­ша: «Кож­ную воль­ную хвi­лi­ну я пра­во­дзi­ла ў ля­сох. Каб не гэ­ты лес, не ве­даю, што ста­ла­ся б са мной за гэ­тыя га­ды жыц­ця ў ла­гер­най тур­ме. Лес ра­та­ваў мя­не» [1, с. 463].

I так бы­ло заў­сё­ды. Та­му не­вы­пад­ко­ва, што верш, у якiм па­эт­ка пры­ад­ кры­вае та­ям­нi­цу свай­го ка­хан­ня, мае наз­ву «У ле­се». Лес тут не толь­кi i не столь­кi дэ­ка­ра­цыя для лi­рыч­на­га дзе­ян­ня, а не­па­срэд­ны ге­рой. За­ка­ха­ным ад­кры­ва­ец­ца свет кра­сы i пя­шчо­ты. Усё ва­кол вi­тае iх па­чуц­цё. Усё спры­яе iм. Бо ка­хан­не — цуд, якi да­ру­ец­ца так рэд­ка i да­лё­ка не ўсiм. I не­да­рэм­на мес­цам су­стрэ­чы — лес. Гэ­та не тлум­ны свет на­тоў­пу. Гэ­та свет цi­шы­нi, ка­лi сло­вы страч­ва­юць сэнс, а за­мест мо­вы лю­дзей, так ма­ла дас­ка­на­лай у хвi­лi­ ну ўзру­шэн­ня, ка­лi па­трэб­на вы­ка­заць па­та­ем­нае, гу­чыць мо­ва­спеў пры­ро­ды. Ства­ра­ец­ца ўра­жан­не, што за­ка­ха­ныя ад­ны ва ўсiм све­це: Лес вi­таў нас ня­чут­ны­мi сло­ва­мi, нам смя­я­ла­ся не­ба праз­рыс­тае, а над на­мi, ўга­ры над дуб­ро­ваю, хмар­кi та­я­лi лёг­кiя, чыс­тыя [4, с. 20]. Ня­вiн­ны, пя­шчот­ны эро­тык уво­дзiць На­тал­ля Ар­сен­не­ва ў гэ­ты верш. Тут яна не пай­шла ўслед за сва­iм «улю­бё­ным паэ­там» Мак­сi­мам Баг­да­но­вi­чам, пер­ша­ад­кры­ва­льнi­кам эра­тыч­ных ма­ты­ваў у бе­ла­рус­кай паэ­зii. Цнат­лi­васць — га­лоў­ная ры­са яе лi­ры­кi. Жа­дан­нi не вы­каз­ва­юц­ца. Гэ­та шчас­лi­вае блу­кан­ не па све­це ка­хан­ня, дзе га­лоў­нае — ча­кан­не, по­шук ча­гось­цi не­ўсвя­дом­ле­ на­га, i ўрэш­це — злiц­цё ў ад­но, да поў­на­га рас­тва­рэн­ня ў iн­шым. Iз­ноў жа не з чымсь­цi, а з це­нем. I не чы­iмсь­цi, а со­неч­нымі ко­самі. Гэ­та мроя ка­хан­ня, а не яе вы­шэй­шы ўзлёт. Не­да­га­во­ра­насць пе­рад­аец­ца праз ня­пэў­нае — не­ча­га, ка­лi па­чуц­цё нель­га вы­ка­заць: Па уз­гор­ках, па тра­вах укве­ча­ных ко­сы сон­ца нiз­ко­га ту­ля­лi­ся, у ваў­сох за­пы­ня­лi­ся не­ча­га, ад­плы­ва­лi, iзь це­нем зьлi­ва­лi­ся... [4, с. 20] Лес уяў­ля­ец­ца ад­на­час­на i хра­мам, дзе ад­бы­ва­ец­ца ўра­чыс­тая та­ям­нi­ца да­лу­чэн­ня да ча­гось­цi вы­со­ка­га i свет­ла­га, i гэ­так жа мес­цам, дзе зво­дзяц­ца ў ад­но ду­шы i це­лы: «Штось шас­цеў лес... дуб­ро­вай зя­лё­наю // слаў iзь вет­ рам нам шэ­ля­хi звод­ныя» [3, с.20]. Лес па­сы­лае сваё бла­сла­вен­не, зво­дзiць ма­ла­дых лю­дзей. Мо­ва ка­хан­ня, на­ват па­чу­тая ўпер­шы­ню, зна­ё­ма кож­на­му, бо яна ад­па­чат­ку за­кла­дзе­на ў ча­ла­ве­чую ду­шу i толь­кi ча­кае той хвi­лi­ны, ка­ лi на­ды­дзе абу­джэн­не. Тыя цу­доў­ныя «шэ­ля­хi звод­ныя» як­раз i пра­маў­ля­лi на гэ­тай са­май унi­вер­саль­най мо­ве: «I зда­ва­ла­ся дзiў­на зна­ё­маю // мо­ва iх, i чу­жая, i род­ная...» [3, с.20]. Аў­та­рка час­та вы­ка­рыс­тоў­вае шмат­кроп'е — знак паэ­тыч­на­га ўмаў­чан­ня, што яшчэ раз пад­крэс­лi­вае не­да­га­во­ра­насць, не­пра­ моў­ле­насць. Верш «Кра­са­вiк», з пры­свя­чэн­нем — Мак­сi­му Га­рэц­ка­му, быў на­пi­са­ны зра­ зу­ме­ла ж, у кра­са­вi­ку, апош­няй гiм­на­зiч­най вяс­ной На­тал­лi Ар­сен­не­вай.

138 Ад­но­сi­ны мiж На­тал­ляй i яе ўлю­бё­ным на­стаў­нi­кам бы­лi вель­мi ня­прос­тыя. На­тал­ля ўспры­ма­ла Мак­сi­ма Га­рэц­ка­га най­перш праз прыз­му яго­най твор­час­ цi, якую доб­ра ве­да­ла яшчэ да зна­ём­ства, якой за­хап­ля­ла­ся. Як­раз пер­шай бе­ла­рус­кай кнi­гай, пра­чы­та­най бу­ду­чай па­эт­кай, i стаў збор­нiк апа­вя­дан­няў Мак­сi­ма Га­рэц­ка­га «Рунь». Ён для яе — аў­тар па­та­ём­на­га. Праз мно­га га­ доў, ужо на эмiг­ра­цыi, на­пi­ша пра яго На­тал­ля Ар­сен­не­ва ў сва­iх ус­па­мi­нах. «Як два чор­ныя знi­чы» — якое шы­коў­нае па­раў­на­нне! З чор­ны­мi знi­ча­мi яна па­раў­ноў­вае во­чы на­стаў­нi­ка. I як мно­га праз гэ­та ска­за­на! Знi­чы — зо­ры, а яшчэ — аг­нi. I нi тое, нi дру­гое на­са­мрэч не бы­вае чор­ным. А во­чы Мак­сi­ма Га­рэц­ка­га ва ўяў­лен­нi юнай гiм­на­зiст­кi чор­ны­мi бы­лi, бо ха­ва­лi за змроч­най за­ве­сай яр­кае по­лы­мя. У iх ба­чы­ла­ся На­тал­лi тая не­вы­каз­ная та­ям­нi­ца, да ад­крыц­ця якой ён на­блi­жаў на­ша пры­го­жае пiсь­мен­ства — та­ям­нi­ца ча­ла­ве­ чай ду­шы. I сам быў для дзяў­чы­ны гэт­кай жа та­ям­нi­цай: «По­стаць яго­ная з са­ма­га па­чат­ку бы­ла для мя­не ахi­не­ная ней­кiм ра­ман­тыз­мам. Аў­тар кнi­гi, што мне спа­да­ба­ла­ся, пiсь­мен­нiк... На­стаў­нiк лi­та­ра­ту­ры, якую я так лю­бi­ла... Як тут бы­ло за­стац­ца зу­сiм ха­лод­наю, абы­яка­ваю? На зме­ну Юлi­ям Цэ­за­рам i Ры­чар­дам Iль­вi­ным Сэр­цам прый­шоў, зу­сiм зра­зу­ме­ла, Га­рэц­кi, пер­шы жы­вы На­тал­ля Ар­сен­не­ва

крытыка публіцыстыка эсэ 139 ча­ла­век, якi мне па­да­баў­ся (а мне бы­ло ўжо та­ды 17 год!)» [1, с. 468]. Без­умоў­ на, нi­як не мож­на бы­ло за­стац­ца абы­яка­вай, не­маг­чы­ма бы­ло не за­ка­хац­ца ў гэ­та­га не­звы­чай­на­га ча­ла­ве­ка, но­ва­га ра­ман­тыч­на­га ге­роя, якi за­цьмiў усiх тых, што па­ўста­ва­лi з глы­бi­няў ча­су. На­тал­ля Ар­сен­не­ва ў гэ­тых ус­па­мi­нах (а пi­са­лi­ся яны праз дзясят­кi га­доў) мо ўпер­шы­ню пры­зна­ла­ся ў сва­iм па­чуц­цi. Але сло­ва «ка­хан­не» так i не пра­мо­вi­ла. Нi пра якую ўза­ем­насць раз­мо­ва iс­цi не маг­ла. Нi­хто нi­ко­лi i не раз­маў­ляў. Гэ­та бы­ла яе та­ям­нi­ца. Мак­сiм Га­рэц­кi ў тым ча­се, ня­даў­на ўзяў­шы шлюб з пры­га­жу­няй, ра­зум­нi­цай, пя­вун­няй, так­са­ма на­стаў­нi­цай, пiсь­мен­нi­цай Ле­а­нi­ лай Чар­няў­скай, пэў­на ж, быў шчас­лi­вым, за­ка­ха­ным. Не апош­нiм свед­чан­нем та­му — пры­свя­чэн­не са­май важ­най у той пе­ры­яд кнi­гi «Гiс­то­рыя бе­ла­рус­кай лi­та­ра­ту­ры» ёй — Ле­а­нi­ле Ус­цi­наў­не Чар­няў­скай. Цярп­лi­вая Лас­ка — гэ­так пя­шчот­на на­зы­ваў яе ў жыц­цi, та­кiя iм­ёны ме­лi i ге­ра­i­нi з яго­ных тво­раў жах­лi­ вых трыц­ца­тых га­доў, дзе пра­та­ты­пам iз­ноў жа — яна. Але та­ды, на па­чат­ку двац­ца­тых, са­мыя страш­ныя цяр­пен­нi бы­лi яшчэ на­пе­ра­дзе. Мак­сiм Га­рэц­кi быў стро­гiм, па­тра­ба­валь­ным кры­ты­кам пер­шых бе­ла­рус­кiх вер­шаў На­тал­лi Ар­сен­не­вай. Пра гэ­та мы так­са­ма ве­да­ем з яе ус­па­мi­наў, дзе вi­да­воч­ны на­ват цень даў­нiш­няй крыў­ды, якую пе­ра­жы­ла на са­мым па­чат­ку твор­час­цi юная па­эт­ка. Але гэ­та толь­кi не­вя­лi­кi цень, бо вя­лi­кай крыў­ды на Яго, твор­цу па­та­ём­на­га, цi маг­ла яна да­пус­цiць у сэр­ца, дзе па­на­ва­ла зу­сiм iн­шае па­чуц­цё. Зрэш­ты, На­тал­ля Ар­сен­не­ва не зу­сiм пас­ля­доў­ная тут: з ад­на­ го бо­ку яна пi­ша, што нi­ко­лi не хва­лiў яе вер­шаў, ад­сюль ледзь­ве не комп­лекс паэ­тыч­нае не­паў­на­вар­тас­цi, зжы­ты толь­кi праз дзясят­кi га­доў, ка­лi ўзя­ла ў ру­кi важ­кi том сва­ёй паэ­зii «Мiж бе­ра­га­мi» (1979). А а з дру­го­га — па­слу­ха­ем iз­ноў яе ўспа­мi­ны пра вя­лi­кую не­спа­дзеў­ку, якую зра­бiў на­стаў­нiк, пра­па­на­ваў­ шы гра­ма­дзе на шмат­люд­най ве­ча­ры­не ў гiм­на­зii яе вер­шы. Атры­маў iх толь­кi што, у той дзень пас­ля за­ня­ткаў. Пе­ра­жы­вем ра­зам з юнай па­эт­кай яе та­кi яр­кi, ура­чыс­ты дэ­бют: «Рап­там на эст­ра­ду вый­шаў Га­рэц­кi i па­пра­сiў сло­ва на па­ру хвi­лi­наў. Усе ду­ма­лi, што ён хо­ча зра­бiць якую за­ўва­гу вуч­ням, так ду­ма­ла i я. Але што са мной ста­а­ла­ся, ка­лi я па­чу­ла, у чым спра­ва. Га­рэц­кi звяр­нуў­ся да пуб­лi­кi так: «Я ха­чу вас сён­ня па­це­шыць, асаб­лi­ва тых, хто лю­бiць бе­ла­рус­кае сло­ва. Дай Бог, каб я не па­мы­лiў­ся, але мне зда­ец­ца, што ў нас сён­ня на­ра­дзi­ ла­ся па­эт­ка, боль­шая i за Цёт­ку, i за Буй­лян­ку» [1, с. 468]. Хi­ба маг­ла быць больш вы­со­кай ацэн­ка тво­раў юнай па­эт­кi, якая да та­го ж упер­шы­ню на­пi­са­ла вер­шы на бе­ла­рус­кай мо­ве? Ча­му Мак­сiм Га­рэц­кi па­раў­ наў на­пi­са­нае сва­ёй ву­ча­нi­цай з тво­ра­мi Цёт­кi i Буй­лян­кi. Мяр­кую, не толь­кi та­му, што гэ­та бы­лi са­мыя зна­ка­мi­тыя па­эт­кi на­ша­нiў­скай па­ры. А яшчэ i та­му, што Кан­стан­цыя Буй­ло — па­чы­наль­нi­ца бе­ла­рус­кай жа­но­чай (ка­лi больш дак­ лад­на — дзя­во­чай) паэ­зii, дзе ўпер­шы­ню ва ўсёй паў­на­це i шмат­гран­нас­цi ад­ люст­ра­ва­на па­чуц­цё ка­хан­ня. Вi­да­воч­на ён, пiсь­мен­нiк-псi­хо­лаг, тон­кi знаў­ца ча­ла­ве­чай ду­шы, ра­зу­меў, што сха­ва­на за быц­цам бы ад­сут­нас­цю iн­тым­ных ма­ты­ваў у твор­час­цi На­тал­лi Ар­сен­не­вай.

140 Верш «Кра­са­вiк», якi На­тал­ля Ар­сен­не­ва ах­вя­ра­ва­ла Мак­сi­му Га­рэц­ка­му, над­звы­чай свет­лы, пя­шчот­ны, са­праў­ды вяс­но­вы, якiм бы­ло i ра­ман­тыч­нае па­чуц­цё юнай па­эт­кi да та­го, ка­му ён быў пры­све­ча­ны. У вер­шы — бяз­меж­нае сi­няе не­ба, кво­лая кве­цень пра­лес­каў, срэб­ны пух лаз­ня­коў вы­свеч­ва­юц­ца праз тон­кiя зру­хi юнай ду­шы, здоль­най ад­гук­нуц­ца на шмат­га­ло­сы спеў цi­шы­ нi, здоль­най ад­чуць «во­дар са­лод­кi вяс­ны» — а гэ­та i ёсць сло­дыч ка­хан­ня. Бо вяс­на пры­хо­дзiць у ду­шу толь­кi та­ды, ка­лi там рас­квiт­нее па­чуц­цё, якое i асве­цiць сва­i­мi за­ла­ты­мi пром­ня­мi ўсё ва­кол, рас­кве­цiць усё са­мы­мi зi­хот­кi­мi, яр­кi­мi фар­ба­мi: Не­ба сi­няе, сi­няе, сi­няе... анi ме­жаў у iм , анi дна. На зям­лi ж пры­га­жу­няй-кня­гi­няю па­зi­рае мне ў во­чы вяс­на [4, с. 19]. Па­эт­ка пе­ра­но­сiць сваё па­чуц­цё на гэ­ты дзi­вос­ны свет, яе ка­хан­не як быц­ цам рас­тва­ра­ец­ца, раз­лi­ва­ец­ца ў бяз­межнай пра­сто­ры: I нi­чо­га мне ўжо не жа­да­ец­ца, Нi ка­хань­ня, нi свет­лых мi­нут, У ду­шы ма­ёй штось­цi зры­ва­ец­ца, Што ня­ўзнак ад­цьвi­тае... [4, с. 19] Штось­цi — гэ­та i ёсць ка­хан­не. На­тал­ля Ар­сен­не­ва ста­ран­на ўнi­кае гэ­та­га сло­ва. Яно ўжы­та па­эт­кай толь­кi дзе­ля та­го, каб за­свед­чыць: не жа­даю ка­ хан­ня. I гэ­та не ёсць адзi­най iс­цi­най, бо ўвесь верш — да­лi­кат­нае пры­знан­не ў ка­хан­нi, чыс­тым, свет­лым. Без над­зеi на ўза­ем­насць. Без нi­я­кiх прось­баў i па­тра­ба­ван­няў. Гэ­та ра­зу­мен­не та­го, што ка­хан­не ўжо са­мо па са­бе шчас­це, хай i без уза­ем­нас­цi. I ў гэ­ты мо­мант яно i са­праў­ды «зры­ва­ец­ца», па­дае з той не­да­сяж­най вы­шы­нi, ку­ды ўзне­се­на. Верш гу­чыць як бы на­ўзда­гон та­му па­чуц­цю, праз якое па­эт­кай бы­ло столь­кi пе­ра­жы­та. У кан­цы вер­ша ўзнi­кае ма­тыў сну. Вi­да­воч­на, не­вы­пад­ко­ва. Тое яе ка­хан­ не — гэ­та i ёсць сон, ча­роў­ны сон, на­ве­ян­ ы вяс­ной, «пры­га­жу­няй-кня­гi­няю», якая шчод­ра раз­лi­вае лю­боў­ны элек­сiр у ад­кры­тыя на­су­страч ка­хан­ню сэр­цы. Зга­да­ем воб­раз ма­цi Вяс­ны з цу­доў­най рус­кай каз­кi «Сня­гу­рач­ка». У вер­шы На­тал­лi Ар­сен­не­вай вяс­на — гэ­та i ёсць ва­ла­дар­ка ка­хан­ня, якая шчод­ра дзе­ лiц­ца iм з люд­скi­мi ду­ша­мi, жы­вы­мi, ня­стом­ны­мi ў сва­ёй пра­зе ка­хаць... Не­вя­до­ма, што пра­чы­таў ад­ра­сат у гэ­тым вер­шы, якi быў на­дру­ка­ва­ны ў тым жа кра­са­вi­ку 1921 го­да. А праз па­ру ме­ся­цаў на­ву­чан­не бы­ла скон­ча­ на. За­ха­ваў­ся цу­доў­ны фо­та­зды­мак пер­ша­га вы­пус­ку Вi­лен­скай бе­ла­рус­кай гiм­на­зii, гэ­тай зна­ка­мi­тай куз­нi­ бе­ла­рус­ка­га ду­ху. Якiя iм­ёны, якiя асо­бы i мiж вы­клад­чы­каў, i мiж вы­пуск­нi­коў! Усе дзяў­чын­кi ў да­лi­кат­ных бе­лых стро­ях. На­ тал­ля Ар­сен­не­ва ста­iць не­да­лё­ка ад свай­го ўлю­бё­на­га на­стаў­нi­ка. За­гля­нi­це ў эн­цык­ла­пе­дыю «Гiс­то­рыя Бе­ла­ру­сi», там зной­дзе­це гэ­ты зды­мак. Гэ­тыя дзве асо­бы — мiж са­мых зна­ка­мi­тых, хто меў да­чы­нен­не да пра­цы Вi­лен­скай бе­ла­рус­кай гiм­на­зii. Та­му не­вы­пад­ко­ва, што ў Вiль­нi на бу­дын­ку,

крытыка публіцыстыка эсэ 141 дзе мес­цi­ла­ся гэ­тая ўста­но­ва, бы­лi ад­кры­тыя ме­ма­ры­яль­ныя дош­кi ў го­нар На­тал­лi Ар­сен­не­вай i Мак­сi­ма Га­рэц­ка­га. Цi маг­ла ў сва­iх са­мых сме­лых мро­ ях уя­вiць гэ­та юная гiм­на­зiст­ка? Ме­на­вi­та з Мак­сi­мам Га­рэц­кiм па­раў­на­ла па­эт­ка та­го, хто ўска­лых­нуў яе сэр­ца ў ча­се, ка­лi пе­ра­жы­ва­ла­ся яе ся­гон­ня — твор­ча-ўздым­нае i ба­лес­натра­гiч­нае, у якiм блiс­ну­ла на­дзея на Ад­ра­джэн­не Краю, каб ураз жа за­хлы­ нуц­ца кры­вёю. Та­кое ж, юнае, да­лi­кат­нае i не­да­сяж­нае, на­ра­дзi­ла­ся ў сэр­цы жан­чы­ны, што прай­шла праз доў­гiя шля­хi-да­ро­гi, на якiх так час­та су­стра­ка­ла яе го­ра. Ка­хан­не i тут не ў апош­нюю чар­гу па­ўста­ва­ла з за­хап­лен­ня та­лен­там: «Ён, як не­ка­лi Га­рэц­кi, зда­ваў­ся мне не­чым вы­шэй­шым, ней­кiм жы­ха­ром Алiм­ пу, цi што» [1, с. 486]. Гэ­та быў Ан­тон Ада­мо­вiч, зна­ны лi­та­ра­тар, рэ­дак­тар «Бе­ла­рус­кай га­зе­ты». Пры­знан­не, што ба­я­ла­ся яго, пра­чыт­ва­ец­ца як страх пе­рад па­чуц­цём, яко­му нель­га бы­ло iс­цi на­су­страч. Але ў па­эт­кi ёсць на­дзей­ ны лек ад ду­шэў­ных па­ры­ван­няў — сло­ва, у якое пе­ра­но­сiц­ца па­чуц­цё, ка­лi яно пе­ра­паў­няе сэр­ца. Так, па­ну­юць вай­на, смерць i боль. Але ж i вяс­на не жа­дае зда­ваць свае пра­вы ва­ла­дар­кi. Вы­раз­ныя вод­гу­кi глы­бо­ка­га па­чуц­ця зна­хо­дзiм у вер­шах «Кры­гi», «Ня ўмею я ту­жыць», «Вяс­но­вае». Апош­нi вi­да­ воч­на пе­ра­пля­та­ец­ца з тым даў­нiм вер­шам-пры­свя­чэн­нем Мак­сi­му Га­рэц­ка­му i вяс­но­вай ко­ле­ра­вай па­лiт­рай, i ад­чу­ван­нем ня­стрым­на­га вяс­но­ва­га па­на­ван­ ня, што раз­на­сце­жы­ла жа­но­чае сэр­ца: Мне вяс­на ў га­ла­ве за­кру­цi­ла, я ся­гонь­ня п'я­ная вяс­ной. За­цьвi­тае вяс­но­вай цьвi­ляй у са­сонь­нi­ках сi­нi сон, сон­ца зо­ла­там ко­сы ча­ром­хаў пад­пля­тае, мiг­цiць у тра­ве, сянь­ня сэр­ца усё на­вон­ках, хоць зь вят­ра­мi вазь­мi, разь­вей! [4, с. 152] Пер­шая су­стрэ­ча па­эт­кi i яе бу­ду­ча­га кры­ты­ка так­са­ма на­гад­вае тое даў­ няе, вяс­но­вае, вi­лен­скае. Той яе паэ­тыч­ны дэ­бют. Яна гэ­так жа ба­я­ла­ся Ада­ мо­вi­ча, як ко­лiсь Га­рэц­ка­га. А ўжо ж бы­ла зна­най па­эт­кай, аў­та­ркай ад­ной вы­ да­дзе­най («Пад сi­нiм не­бам») i ад­ной ня­вы­да­дзе­най («Жоў­тая во­сень») кнi­гаў. «Днi два» збi­ра­ла­ся, каб на­рэш­це асме­лiц­ца i пай­сцi ў рэ­дак­цыю. «Сэр­ца маё моц­на бi­ла­ся, ка­лi я ўва­хо­дзi­ла ў цес­ны па­кой­чык... Я пе­рад­ала Ада­мо­вi­чу вер­шы. Ён пе­ра­гле­дзеў iх моўч­кi, а та­ды го­лас­на за­чы­таў...» [1, с. 486]. Яны пра­ца­ва­лi по­бач, по­бач у рэ­дак­цыi ста­я­лi iх ста­лы. I з iмi жы­ла iх та­ ям­нi­ца, што, вi­да­воч­на, так i за­ста­ла­ся не­да­сяж­най для чу­жых ва­чэй. А пас­ля прый­шло раз­вi­тан­не, якое i на­ра­дзi­ла шчы­рае лiс­та­ван­не, су­моўе блiз­кiх лю­ дзей, ка­лi так мно­га па­трэб­на бы­ло ска­заць пра роз­ныя спра­вы, што iх лу­чы­лi. На­тал­ляй i Але­гам Гар­дзi­ен­ка­мi пад­рых­та­ва­на пуб­лi­ка­цыя тых лiс­тоў. У прад­ мо­ве хi­ба ўпер­шы­ню пры­ад­кры­ва­ец­ца гэ­тая та­ям­нi­ца: «Пi­саў ёй шмат, пi­саў

крытыка публіцыстыка эсэ 143

142 ча­сам па не­каль­кi дзён адзiн лiст. Ча­му? За ча­сы пра­цы ў рэ­дак­цыi ў Мен­ску абое ад­чу­лi блiз­касьць сва­iх твор­чых i ча­ла­ве­чых па­мкнен­няў i па­чуць­цяў, але ня толь­кi... Ужо са­мыя пер­шыя лiс­ты ад­кры­ва­юць та­ям­нi­цу асаб­лi­ва­га стаў­ лень­ня Ан­то­на Ада­мо­вi­ча да па­эт­кi — ён быў за­ка­ха­ны ў яе яшчэ з ма­ла­дых га­доў... Па­чуць­цё юнац­кай за­ка­ха­нась­цi пе­ра­рас­ло з ча­сам у вя­лi­кую па­ва­гу, у ад­чу­вань­не ду­хоў­на­га сва­яц­тва, род­нась­цi твор­цаў...» [5, с. 113]. Лiс­ты пад­пiс­ва­лi­ся ня­змен­на: «Заў­сё­ды Ваш...» Ча­сам да­баў­ля­ла­ся iмя i проз­вi­шча. Час­цей за­ста­ва­ла­ся шмат­знач­нае шмат­кроп'е. Гэ­ты под­пiс, вi­да­ воч­на, шмат га­ва­рыў ад­ра­сат­цы, шмат га­во­рыць i сён­ня. Як i вы­гук­ну­тае ў па­ чат­ку пер­ша­га лiс­та ад­но сло­ва, вы­лу­ча­нае аж на цэ­лы аб­зац: «На­рэш­це!» — на­рэш­це да­ча­каў­ся Ва­ша­га лiс­та, на­рэш­це ён дай­шоў да мя­не не столь­кi праз да­лё­кiя вёрс­ты, коль­кi праз тыя шмат­лi­кiя пе­ра­шко­ды, якiя ство­ра­ныя вай­ною, людзь­мi. I та­му цал­кам зра­зу­ме­лае пры­знан­не: «Ва­шыя лiс­ты бы­лi най­ча­ка­ ней­шы­мi i ака­за­лi­ся най­цi­ка­вей­шы­мi» [6, с. 121]. Усё, што мае ад­но­сi­ны да яе, «да­ра­жэнь­кай сяб­роў­кi» (так аў­тар звяр­та­ец­ца да свае ад­ра­сат­кi) — у най­вы­ шэй­шай сту­пе­нi. Што да твор­чых ста­сун­каў, то Ан­тон Ада­мо­вiч звык­ла вы­сту­ пае ў якас­цi кры­ты­ка, сур'­ёз­на­га, удум­лi­ва­га, якi час­цей звяр­тае ўва­гу аў­та­ркi на моў­ныя не­да­хо­пы. Ча­сам вы­каз­вае не­пры­ха­ва­нае за­хап­лен­не: «Бу­ду­чы апош­нi раз (30.01) у Бэр­лi­не, ба­чыў кры­ху Ва­шых у «Бе­ла­рус­кай га­зе­це» — вель­мi спа­да­ба­лi­ся, мо яшчэ й та­му, што даў­но вер­шаў не чы­таў i асаб­лi­ ва Ва­шых» [6, с. 132]. Не­ка­то­рыя лiс­ты не­звы­чай­на доў­гiя: у «За­пi­сах...» на ста­рон­ках 121—142, 142—165, што ёсць свед­чан­нем за­цi­каў­ле­нас­цi шчы­рай раз­мо­вай. Вi­да­воч­на, лiс­та­ван­не, гэ­ты над­звы­чай iн­тым­ны сро­дак зно­сi­наў мiж людзь­ мi, да­па­ма­гаў iм па­зба­вiц­ца ад­чу­ван­ня ска­ва­нас­цi цi ня­ём­кас­цi, як гэ­та звы­ чай­на бы­вае з асо­ба­мi сцiп­лы­мi, вы­ха­ва­ны­мi, з ты­мi, што пры­вык­лi глы­бо­ка ха­ваць свае па­чуц­цi. «Доб­ра Вы на­пi­са­лi ..., пра што й мне не раз ду­ма­ла­ся: га­ва­рыць у лiс­тох лепш i ляг­чэй. Гэ­та й я ад­чу­ваю заў­сё­ды. Гэ­та сьвед­чыць, што мы з Ва­мi — та­кiя ўжо лi­та­ра­тур­ныя «пiсь­мен­ныя» лю­дзi, мо­жа на­ват — кнiж­ныя. Ну што ж, ня­хай i так» [6, с. 192]. Раз­ва­гi Ан­то­на Ада­мо­вi­ча пра асаб­ лi­вае ўспры­няц­це све­ту i ад­но­сiн мiж людзь­мi «кнiж­най куль­ту­ры» над­звы­чай цi­ка­выя, бо ён тут вы­каз­вае не прос­та сваё стаў­лен­не, а iдзе ўслед за раз­ва­га­ мi на гэ­тую тэ­му па­эт­кi, што яшчэ раз свед­чыць пра асаб­лi­вую род­насць iх ду­ шаў: «Для шмат ка­го сло­ва «кнiж­ны ча­ла­век» гу­чыць зьня­ва­гаю. Для мя­не ж — нi­ко­лi. Кнiж­ны сьвет — ку­ды леп­шы за той, што ў iм му­сiм жыць. Дык жы­ву­чы ў гэ­тым сьве­це, «акнiж­ваць» яго — цi ня зна­чыць — па­ляп­шаць? Ка­жуць, што «кнiж­ны ча­ла­век» па­збаў­ле­ны аса­ло­ды бес­па­ся­рэд­ня­га, па­чуць­цяў сьве­жых i ма­мэн­таль­ных. Цi праў­да? Мне зда­ец­ца — не. Усё гэ­та ёсьць, бы­вае, але апра­ ча та­го — i ней­кi плюс на­верх: бес­па­ся­рэд­няе, па­чуць­цi яшчэ й за­трым­ва­юц­ца, шлi­фу­юц­ца, за­ма­цоў­ва­юц­ца, мо­гуць быць паў­тор­на-пе­ра­жы­ты­мi» [6, с. 192]. Гэ­ та вы­ка­за­на ме­на­вi­та пра iх ад­но­сi­ны, бо яны i бы­лi та­кi­мi «кнiж­ны­мi людзь­мi», якiя за­ма­цоў­ва­лi, шлi­фа­ва­лi, на­ноў пе­ра­жы­ва­лi ў лiс­тох свае па­чуц­цi.

Но­вае спат­кан­не На­тал­лi Ар­сен­не­вай i Ан­то­на Ада­мо­вi­ча ад­бы­ло­ся ў Бер­ лi­не. З гэ­тых су­стрэ­чаў у тры­вож­ным 1945-ым го­дзе паў­стаў верш з та­кiм вы­ раз­ным на­зо­вам, за­клi­кам-прось­бай — «За­бу­дзем­ся»: У ноч­вах за­вул­каў ве­чар ма­роз­най iм­глы на­мя­сiў... Ца­луе ў твар мя­не ве­цер, згар­нуў­шы на бок ва­ла­сы [4, с. 170]. Гэ­та быў змроч­ны, страш­ны час, час сцю­жы i нач­ной цем­ры, ка­лi «со­чыць, як той ган­чак, // сьмерць на­шы сьля­ды i сьце­нi». У фi­на­ле вер­ша — ня­звыч­нае для лi­рыч­най ге­ра­i­нi па­эт­кi: ад­чай­ны па­рыў, бо так доў­га спе­лi­ла­ся ў ду­шы, i так доў­га ха­ва­ла­ся жы­вое, цёп­лае па­чуц­цё, якое так i про­сiц­ца вы­рвац­ца на во­лю: Да рук ма­iх ту­лiц­ца ве­цер, згар­тае на бок ва­ла­сы. Аб­вiй-жа мне шыю, вар­та да­ткнуць ма­iх цёп­лых губ. Хай бу­дзе, што бу­дзе заўт­ра — Да­п'ём наш п'я­ны ба­гун! [4, с. 171]. У «За­пi­сах БI­НiМ» зме­шча­ны фо­та­зды­мак Прэ­зi­ды­ю­му i Сак­ра­та­ры­я­ту Ра­ ды БНР (1957-ы год), дзе ў гур­це бе­ла­рус­кiх дзея­чаў ба­чым усё яшчэ па-вай­ ско­ва­му стром­ка­га Фран­цiш­ка Ку­ша­ля. Яны, На­тал­ля Ар­сен­не­ва i Ан­тон Ада­ мо­вiч, ся­дзяць по­бач. Ня­шмат та­ям­нi­цаў свай­го сэр­ца пры­ад­кры­ла нам На­тал­ля Ар­сен­не­ва. Пра­ чыт­ва­юц­ца яны сён­ня зу­сiм не як пi­кант­ныя пад­ра­бяз­нас­цi з жыц­ця па­эт­кi, а як свед­чан­нi яе пры­го­жай, свет­лай ду­шы, ад­кры­тай на­су­страч ка­хан­ню, але за­кры­тай для чу­жых. Лi­та­ра­ту­ра: 1. Ар­сен­не­ва, Н. Аў­та­бiя­гра­фiч­ны на­рыс // Н. Ар­сен­не­ва. Вы­бра­ныя тво­ры. — Мiнск: Бе­ла­ рус­кi кнi­га­збор, 2002. — С. 461—501.

2. Ар­лоў, У. Iм­ёны сва­бо­ды / У. Ар­лоў. — Ра­дыё Сва­бод­ная Эў­ро­па / Ра­дыё сва­бо­да, 2007. — 576 с.

3. Ге­нi­юш, Л. Спо­ведзь. / Л. Ге­нi­юш. — Мiнск: 199. — 271 с.

4. Ар­сень­не­ва, Н. Мiж бе­ра­га­мi. Вы­бар паэ­зii На­таль­лi Ар­сень­не­вай / Н. Ар­сень­не­ва. — НьюЙорк — Та­рон­та, 1979. — 350 с.

5. Гар­дзi­ен­ка, Н. Лiс­ты з ча­су стра­ча­ных на­дзе­яў: Ан­тон Ада­мо­вiч да На­таль­лi Ар­сень­не­вай / Н. Гар­дзi­ен­ка // За­пi­сы БI­НiМ. — 2010. — №33. — С. 111—120.

6. Ада­мо­вiч, А. Лiс­ты да На­таль­лi Ар­сень­не­вай / А. Ада­мо­вiч // За­пi­сы БI­НiМ. — 2010. — №33. — С. 121—216.

крытыка публіцыстыка эсэ 145

Яго ўзга­да­ва­ла бе­ла­рус­кая лi­та­ра­ту­ра... Вось ужо пяць­дзя­сят трэ­цi год Ма­рыя Гань­ко што­ты­дзень, а то i час­ цей, пры­яз­джае ў Бе­ла­рус­кi Рэ­лi­гiй­на-гра­мад­скi Цэнтр, што мес­цiц­ца на ву­лi­цы Сан Кла­рэнс Аве­ню,Та­рон­та. Тут усё зна­ё­мае да драб­нi­цаў i да­ ра­гое ей­най ду­шы — па­чы­на­ю­чы з лiс­та­па­да 1960 го­да, ка­лi яна па за­ пра­шэн­нi свай­го бра­та пры­еха­ла ў Ка­на­ду. Жон­ка вя­до­ма­га гра­мад­ска­га i па­лi­тыч­на­га дзея­ча Мi­ко­лы Гань­ка, якi ў роз­ныя га­ды ачоль­ваў Згур­ та­ван­не бе­ла­ру­саў Ка­на­ды i па­ра­фiю св.Кi­ры­лы Ту­раў­ска­га, яна ста­ла свое­асаб­лi­вай «жы­вой по­вяз­зю» па­ка­лен­няў — тых, хто ар­га­нi­зоў­ваў тут, у Ка­на­дзе, бе­ла­рус­кае жыц­цё, i тых, хто пас­ля рас­па­ду СССР i ка­ рот­кай дэ­ма­кра­тыч­най ад­лi­гi вы­ра­шыў не за­ста­вац­ца ў Бе­ла­ру­сi. Яна — аў­та­рка кнi­гi «Каб сьвед­чы­лi пра Бе­ла­русь» i за­сна­валь­нi­ца прэ­мii iмя Мi­ко­лы Гань­ка, лаў­рэ­а­та­мi якой ста­лi Воль­га Iпа­та­ва, Вi­я­ле­та Ка­ва­лёва, Згур­та­ван­не бе­ла­ру­саў све­ту «Баць­каў­шчы­на», а так­са­ма Зi­на­i­да Круп­ ская i Нi­на Са­ка­ва. Прэ­мiя ўпер­шы­ню бы­ла пры­мер­ка­ва­ная да 10-га­ до­вай га­да­вi­ны смер­цi Мi­ко­лы Гань­ка ў 1999 го­дзе i з та­го ча­су (г.зн з 2009 г.) пры­су­джа­ец­ца што­га­до­ва. Чы­та­чам ча­со­пi­са «Ве­ра­сень» мы пра­па­ноў­ва­ем гу­тар­ку са спа­да­ры­ няй Ма­ры­яй Гань­ко.

Ма­рыя Гань­ко лi­та­ра­тар­ка, гра­мад­ская дзя­яч­ка. Аў­тар кнi­гi «Каб свед­чы­лi пра Бе­ла­русь» (2005 г.). На­ра­дзi­ла­ся ў 1930 го­дзе ў вёс­цы Шчо­каў­шчы­на на Вi­лей­шчы­не. Жы­ве ў Та­рон­та.

В. — Спа­да­ры­ня Ма­рыя, у Iн­тэр­нэ­це мож­на знай­сцi шмат ма­тэ­ры­я­лаў i спа­сы­лак, якiя ты­чаць Ва­ша­га му­жа Мi­ко­лы Гань­ка. Гэ­та зна­чыць, што цi­ ка­васць да яго­най по­ста­цi з га­да­мi не змян­ша­ец­ца. Як Вы ду­ма­е­це, ча­му? М. Гань­ко. — Я ду­маю, што нам, бе­ла­ру­сам, трэ­ба па-са­праўд­на­му асэн­са­ ваць той во­пыт, якi на­бы­ла бе­ла­рус­кая эмiг­ра­цыя. Яна, пры­ехаў­шы ў чу­жыя кра­i­ны, не рас­тва­ры­ла­ся ся­род iн­шых на­ро­даў (маг­чы­ма, трэ­ба ска­заць гэ­та не пра ўсю эмiг­ра­цыю, а пра най­больш свя­до­мую яе част­ку). I гэ­та­му ёсць тлу­ма­чэн­не. Са­вец­кая пра­па­ган­да з усяе сi­лы ста­ра­ла­ся сха­ваць той па­ра­ дак­саль­ны факт, што пад­час вай­ны ў Бе­ла­ру­сi пра­ца­ва­лi бе­ла­рус­кiя шко­лы, а ка­ля ста ты­сяч ма­ла­дых лю­дзей усту­пi­лi ў шэ­ра­гi Са­ю­за Бе­ла­рус­кай Мо­ла­дзi (СБМ). Гэ­та быў пра­тэст су­праць баль­ша­вiц­кай ру­сi­фi­ка­цыi, су­праць жах­лi­вай ста­лiн­шчы­ны, што за­бi­ла мiль­ё­ны лю­дзей, толь­кi та­му, што яны бы­лi са­мыя пра­ца­вi­тыя i су­пра­цiў­ля­лi­ся ка­лек­ты­вi­за­цыi, бо ха­це­лi быць гас­па­да­ра­мi сва­ ёй зям­лi. Мi­ко­ла быў з тае ка­гор­ты, якiя доб­ра ўсве­дам­ля­лi не­бяс­пе­ку знi­шчэн­ ня на­шае на­цыi. Гэ­та­му ён пры­свя­цiў сваё жыц­цё i тут, у Ка­на­дзе. В. — Ад­нак жа ў iн­тэр­в'ю Ля­во­ну Юрэ­вi­чу («Вы­рва­ныя ба­чы­ны», 2001) ён ска­заў: «На­агул не люб­лю га­ва­рыць пра ва­ен­ны час. Гэ­та пе­ры­яд стра­ча­ най ма­ёй ма­ла­до­сцi. Па­чы­на­ю­чы ад 15 год, я ўжо быў ня до­ма. I да 24 год, па­куль не тра­пiў у Ка­на­ду, гэ­та бы­ло не жыць­цё, а iс­на­вань­не.»

146 М. Г. — I пра­цяг­ваў там жа: «Ка­лi б гэ­та не да­ты­чы­ла бе­ла­рус­кай спра­вы, я пра гэ­ты пе­ры­яд i не ўспа­мi­наў бы.» Вось гэ­та i ёсць, i бы­ло ў iм га­лоў­нае: бе­ла­рус­кая спра­ва. У драў­ля­ным су­ндуч­ку, з якiм ён пры­ехаў у Ка­на­ду, бы­ло што-коль­ве­чы з адзен­ня i паэ­ма «Сы­мон-му­зы­ка» Яку­ба Ко­ла­са (гэ­тая кнi­га i сён­ня са­мая да­ра­гая ў на­шай ха­це). Але i ў Аў­стрыi, дзе ён быў у ла­ге­ры пе­ра­ ме­шча­ных асо­баў, ён ра­зам з паэ­там Але­сем Са­лаў­ём, Ула­дзi­ме­рам Ду­дзiц­ кiм i Але­сем Гры­цу­ком ства­раў ча­со­пiс «Па­го­ня» са ста­рон­кай «З бе­ла­рус­ка­га жыць­ця». Быў там тэх­нiч­ным рэ­дак­та­рам, дру­ка­ром, зай­маў­ся каль­пар­та­жам. Гэ­та зна­чыць, што ён з са­ма­га юна­ча­га ўзрос­ту ра­зу­меў важ­насць бе­ла­рус­ка­ га сло­ва, бе­ла­рус­ка­га дру­ку. Ра­зу­меў, што ка­лi не ён — то хто? У Ка­на­ду ён пры­ехаў з ты­мi iдэа­ла­мi, якiя бы­лi за­кла­дзе­ныя ў iм на ра­дзi­ме баць­ка­мi — лю­бiць Бо­га, ша­на­ваць усё сваё род­нае, быць чэс­ным i спра­вяд­ лi­вым, да­па­магаць блiж­ня­му. Воль­га Гры­цук (Дуб­роў­ская), якая так­са­ма ўва­ хо­дзi­ла ў тэх­нiч­ны склад ча­со­пi­са «Па­го­ня» ў Аў­стрыi, пi­ша пра яго ў сва­iх ус­ па­мi­нах: «Мi­ко­ла не раз дзя­лiў­ся са сва­iм ­ i сяб­ра­мi ка­вал­кам хле­ба i апош­няй ка­шу­ляй. На Баць­каў­шчы­не Мi­ко­ла на­ле­жаў да Са­ю­за Бе­ла­рус­кай Мо­ла­дзi, якая на­ву­чы­ла яго дыс­цып­лi­не, вы­тры­ма­нась­цi, муж­нась­цi ў роз­ных сi­ту­ац­ ы­ ях у ча­се вай­ны й на чу­жы­не. Мi­ко­ла яшчэ ў ма­ла­дым ве­ку меў вя­лi­кi па­тэн­цы­ ял, каб стац­ца ў бу­ду­чы­нi бе­ла­рус­кiм гра­мадз­кiм дзея­чом.» В. — На жаль, гэ­ты па­тэн­цы­ял рас­крыў­ся ў iм толь­кi пад­час эмiг­ра­цыi. Пра гэ­та ду­ма­ец­ца з го­рыч­чу: коль­кi ма­ла­дых, на­тхнё­ных, та­ле­на­вi­тых лю­дзей зму­ша­ныя бы­лi па­кi­даць ра­дзi­му! Iх за­мя­шча­лi пры­хад­нi, якiя не ха­ це­лi ра­зу­мець мо­ву на­ро­да i пра­во­дзi­лi па­лi­ты­ку ру­сi­фi­ка­цыi, са­ве­ты­за­цыi i та­та­лi­тар­най свя­до­мас­цi ў Бе­ла­ру­сi, як, па сут­нас­цi, пра­во­дзiц­ца гэ­та i за­раз...Ня­гле­дзя­чы нi на што, Са­юз бе­ла­рус­кай мо­ла­дзi да­ваў ма­ла­дым ве­ды па са­праўд­най гiс­то­рыi Бе­ла­ру­сi, якая бы­ла амаль поў­нас­цю па­ха­ва­ная пад ру­сi­фi­ка­тар­скi­мi мi­фа­мi. Яго ства­рэн­не бы­ло знач­най па­дзе­яй для ма­ла­дых. Мi­ко­ла Гань­ко ад­зна­чыў яе ў сва­iм вы­ступ­лен­нi на пер­шым з'ез­дзе бе­ла­ру­ саў све­ту «Баць­каў­шчы­на»: «Па­мя­таю, у Ле­бе­дзеў­скай шко­ле 22 чэр­ве­ня 1943 го­да нас са­бра­лi ў за­лю, быў па­стаў­ле­ны ра­дыё­пры­ём­нiк i ўсе слу­ха­лi акт за­сна­ван­ня Са­ю­за бе­ла­рус­кай мо­ла­дзi. Не­каль­кi дзён паз­ней бы­ла ней­ кая чут­ка пра вы­бух у Мiн­скiм тэ­ат­ры i пра ах­вя­ры та­го вы­бу­ху.» Гэ­та пра той вы­бух, ар­га­нi­за­ва­ны пар­ты­за­на­мi, якi быў на­кi­ра­ва­ны не столь­кi су­праць нем­цаў, коль­кi су­праць той мо­ла­дзi, якая са­бра­ла­ся ў тэ­ат­ры, i дзе за­гi­нуў сын па­эт­кi На­тал­лi Ар­сен­не­вай...» М. Г. — Мi­ко­лу бы­ло цяж­ка ўзгад­ваць пра вай­ну. Яна раз­лу­чы­ла яго з сям'­ ёй, якую ён моц­на лю­бiў, пры­му­сi­ла па­кi­нуць ра­дзi­му i з цяж­кас­цю пры­жы­ вацца на чу­жой зям­лi. Яму да­вя­ло­ся, згод­на кант­рак­та, два га­ды ад­пра­ца­ваць на сель­ска­гас­па­дар­чай фер­ме ў 35 кi­ла­мет­рах ад Та­рон­та. Ад­нак пас­ля гэ­та­га ён пе­ра­браў­ся ў Та­рон­та, каб да­лу­чыц­ца да бе­ла­рус­ка­га гра­мад­ска­га жыц­ця, i 28 траў­ня 1949 го­да ўдзель­нi­чаў у Пер­шым агуль­ным з'ез­дзе Згур­та­ван­ня бе­ла­ру­саў Ка­на­ды. Там вы­ра­шы­лi дру­ка­ва­ным ор­га­нам ЗБК лi­чыць што­ме­

крытыка публіцыстыка эсэ 147

З мужам Міколам Ганьком сяч­нiк «Бе­ла­рус­кi эмiг­рант», якi го­дам ра­ней па­чаў вы­да­ваць Кас­тусь Аку­ла. Мi­ко­ла ўвай­шоў у склад рэд­ка­ле­гii, i з та­го ча­су па­ча­ла­ся яго за­фiк­са­ва­ная ў дру­ку больш чым пя­цi­дзе­ся­цi­га­до­вая, ня­стом­ная, ад­да­ная i шчы­рая пра­ца ў гра­мад­скiм жыц­цi бе­ла­ру­саў Ка­на­ды. Пра­ца гэ­тая аба­рва­ла­ся толь­кi з яго­най смер­цю ў 1999 го­дзе, але i ў са­мыя апош­нiя га­ды, ка­лi ён быў смя­рот­на хво­ры, ён пра­цяг­ваў вы­да­ваць iн­фар­ма­цый­ны бю­ле­тэнь IН­ФА-ЗБК пра роз­ныя па­дзеi бе­ла­рус­ка­га жыц­ця ў Ка­на­дзе. В. — Хо­чац­ца тут уз­га­даць i вя­лi­кую да­па­мо­гу, якую ака­за­ла ЗБК сва­iм су­ай­чын­нi­кам. У 1989 го­дзе Мi­ко­ла Гань­ко пры­вёз на ра­дзi­му са­бра­ныя бе­ ла­ру­са­мi i ка­над­ца­мi ме­ды­ка­мен­ты на не­каль­кi мiль­ё­наў да­ля­раў, якiя бы­лi раз­мер­ка­ва­ныя па шпi­та­лях Бе­ла­ру­сi. У та­га­час­ных га­зе­тах шмат свед­ чан­няў, на­коль­кi ў чар­но­быль­скай Бе­ла­ру­сi бы­лi па­трэб­ныя тыя ле­кi i ме­ ды­цын­скае аб­ста­ля­ван­не. Бы­лi ар­га­нi­за­ва­ныя i па­езд­кi бе­ла­рус­кiх дзя­цей, якiя жы­лi на азда­раў­лен­нi ў Ка­на­дзе. Але га­лоў­нае — бе­ла­ру­сы Ка­на­ды, як i iн­шыя бе­ла­рус­кiя ды­яс­па­ры, не да­ва­лi кан­чат­ко­ва зру­сi­фi­ка­ваць Бе­ла­русь. Яны пi­са­лi пра­тэс­ты ў мiж­на­род­ныя ар­га­нi­за­цыi, а так­са­ма да­бi­ва­лi­ся праз свае ўра­ды рэ­ага­ван­ня на эт­на­цыд у ад­но­сi­нах да сва­ёй ра­дзi­мы. I са­вец­кi ўрад вы­му­ша­ны быў лi­чыц­ца з гэ­ты­мi пра­тэс­та­мi, змян­шаць цiск так зва­ на­га «iн­тэр­на­цы­я­на­лiз­му» цi «злiц­цё на­цый», якi меў на ўва­зе да­мi­на­ван­не толь­кi ад­ной мо­вы i куль­ту­ры на тэ­ры­то­рыi Са­вец­ка­га Са­ю­за. М. Г. — Так, i мно­гiя ар­ты­ку­лы май­го му­жа бы­лi пра­тэс­там ме­на­вi­та су­праць ру­сi­фi­ка­цыi ў Бе­ла­ру­сi. Адзiн з апош­нiх яго лiс­тоў — пад­рых­та­ва­ны ад iмя ЗБК зва­рот да ам­ба­са­да­ра Рэс­пуб­лi­кi Бе­ла­русь у Ка­на­дзе Мi­ха­i­ла Хвас­то­ва, дзе вы­каз­ва­ла­ся вя­лi­кае абу­рэн­не i пра­тэст з на­го­ды па­пя­рэ­джан­ня га­зе­це «На­ша

148 Нi­ва» за тое, што рэ­дак­цыя ўжы­вае бе­ла­рус­кую гра­ма­ ты­ку i пра­ва­пiс, з якi­мi не па­ га­джа­юц­ца сён­няш­нiя ўла­ды Рэс­пуб­лi­кi Бе­ла­русь. У лiс­це бы­ло на­пi­са­на: «Пра­ва­пiс i гра­ма­ты­ка, якую ўжы­ва­юць га­зэ­ты, шко­лы, пiсь­мен­ства i «ўсе» ўста­но­вы ў Бе­ла­ру­сi, ёсць плё­нам па­лi­ты­кi ге­на­цы­ ду бе­ла­рус­ка­га на­ро­ду, што як­раз па­чы­наў­ся ў 1930-х га­дах, ка­лi быў вы­да­дзе­ны дэ­крэт нар­ка­ма­ту БССР у спра­ве за­ме­ны бе­ла­рус­кай гра­ма­ты­кi й пра­ва­пi­су «эр­ за­цам» бе­ла­рус­кай мо­вы, i да­сяг­нуў вы­шы­нi ў 1937 — 1940 г.г.» Мы так i не да­ча­ка­лi­ся ад­ка­зу з ам­ба­са­ды. Ды i што iм бы­ло га­ва­рыць у ад­ каз на фак­ты, якiя яны не маг­лi аб­верг­нуць? В. — Ад­куль у спа­да­ра Гань­ка бы­ла та­кая за­мi­ла­ва­насць да мо­вы? М. Г. — Яго ўзга­да­ва­ла бе­ла­рус­кая лi­та­ра­ту­ра, «на­цыя паэ­таў», як час­ та пi­шуць пра Бе­ла­русь. У на­шым до­ме заў­сё­ды гу­ча­ла паэ­зiя, за­хоў­ва­лi­ся ауды­ёс­туж­кi з пес­ня­мi, якiя Мi­ко­ла спя­ваў з асаб­лi­вай лю­боўю. Адзiн з апош­нiх У сяброўскай грамадзе

крытыка публіцыстыка эсэ 149 за­пi­саў — вы­ка­нан­не пес­нi «Сьпi пад Кур­га­нам Ге­ро­яў», якую ён спя­ваў пад ман­да­лi­ну. Яна на­пi­са­ная на сло­вы яго бра­та Мi­ха­ся, як i яшчэ ад­на вель­ мi вя­до­мая ў тыя га­ды пес­ня, якая па­ чы­на­ла­ся так: Як шы­ро­ка i да­лё­ка Бе­ла­рус­кая зям­ля — За­клi­кае вёс­ку, го­рад Клiч ма­гут­ны юна­ка. Вя­лi­кае ўра­жан­не зра­бi­ла на яго сяб­роў­ства з паэ­там Але­сем Са­лаў­ ём, з якiм ён па­зна­ё­мiў­ся ў Аў­стрыi i пра яко­га ён на­пi­саў: «Я Са­лаўя так лю­бiў, як Баг­да­но­вi­ча.» З Са­лаў­ём ён пе­ра­пiс­ваў­ся, да­па­ма­гаў гра­шы­ма, ка­лi той па­ехаў у Аў­стра­лiю, i заў­сё­ды шка­да­ваў, што той вы­браў ме­на­вi­та тую да­лё­кую кра­i­ну. Вось што ён ка­заў у iн­тэр­в'ю Ля­во­ну Юрэ­вi­чу: «Па­зна­ё­мiў­ шы­ся з Але­сем Са­лаў­ём, я па-но­ва­му ад­крыў для ся­бе бе­ла­рус­кую лi­та­ра­ту­ру й асаб­лi­ва паэ­зiю. Я зра­зу­меў пры­га­жосць паэ­зii, пры­га­жосць сло­ва, ка­лi яно на­пi­са­нае май­страм, та­ле­на­вi­тым май­страм. Га­ды, якiя мы пра­вя­лi з Але­сем Са­лаў­ём, бы­лi для яго най­больш твор­чыя, плён­ныя... Ён лю­бiў род­нае сло­ва, сло­ва, якое бы­ло зра­зу­ме­лае: нi­ко­лi не ўжы­ваў но­ва­тво­раў... У яго за­ста­ла­ся ве­ра, што праў­да дасць сва­бо­ду на­ша­му на­ро­ду.» В. — Праз усё сваё жыц­цё Вы пра­нес­лi ка­хан­не да свай­го му­жа, як i Вы, мяр­ку­ю­чы па яго­ных за­пi­сах, бы­лi яго адзi­ным, на ўсё жыц­цё, ка­хан­нем... Што б Вы ха­це­лi па­жа­даць на­шай мо­ла­дзi? М. Г. — З той пер­шай су­стрэ­чы ў на­шым Куль­тур­на-рэ­лi­гiй­ным Цэнт­ры, ка­лi я, толь­кi пры­ехаў­шы ў Ка­на­ду, су­стрэ­ла Мi­ко­лу, я ад­чу­ла, што Бог даў мне су­джа­на­га, пра яко­га я ма­ры­ла з ран­ня­га дзя­воц­тва. Якая ж дзяў­чы­на не ма­рыць пра свай­го су­джа­на­га? Мае ма­ры здзейс­нi­лi­ся тут, у Ка­на­дзе, i я пра­жы­ла жыц­цё з ча­ла­ве­кам, якi быў мне блiз­кi па ду­ху, з ча­ла­ве­кам рэд­кай ду­хоў­най чыс­цi­нi i ду­шэў­на­га свят­ла. Мы абое бы­лi з ся­лян­скiх сем'­яў, абое шчы­ра ве­ры­лi ў Бо­га i лю­бi­лi Бе­ла­русь. У нас нi­ко­лi не бы­ло раз­на­га­лос­сяў. На­ват за­раз, ка­лi я неш­та згуб­лю ў ха­це, то звяр­та­ю­ся да яго з прось­бай «Мi­ кол­ка, да­па­ма­жы!», i гэ­тая рэч хут­ка зна­хо­дзiц­ца. У мя­не ад­чу­ван­не, што ён з вы­шы­нi ня­бёс­най апя­кае мя­не, як апя­каў у жыц­цi зям­ным... Я жа­да­ла б ма­ла­дым та­ко­га ж шчас­ця.

Зi­на­i­да Бан­да­ры­на Твор­часць Зі­на­і­ды Бан­да­ры­най — ад­на з ці­ка­вых і па­куль што не­да­ацэ­не­ных ста­ро­нак бе­ла­рус­кай паэ­зіі. А між тым, у 20-я — 30-я га­ды мі­ну­ла­га ста­год­дзя вый­шла не так і шмат паэ­тыч­ных збор­ні­каў, на­пі­са­ных жан­чы­на­мі. На­ра­дзі­ла­ся па­эт­ка ў Га­род­ні, хут­чэй за ўсё ў 1910 го­дзе, у сям'і на­стаў­ні­цы і вай­скоў­ца. Пас­ля пе­ра­ез­ду сям'і ў Мінск у 1920 го­дзе ву­чы­ла­ся ў мін­скай пят­нац­ца­тай ся­мі­га­до­вай шко­ле. Пер­шыя вер­шы на­дру­ка­ва­ла ў на­сцен­най га­зе­це у 1923 го­дзе і па­ка­за­ла іх Ян­ку Ку­па­лу, з якім бы­лі зна­ё­мыя яе баць­кі. Пас­ля за­кан­чэн­ня ся­мі­год­кі два га­ды пра­ца­ва­ла за­гад­чы­цай дзі­ця­ча­га сад­ка ў мяс­тэч­ку Кой­да­на­ва, а ў 1925 го­дзе па­сту­пі­ла ў Мін­скі пе­да­га­гіч­ны тэх­ні­кум, дзе ву­чы­ла­ся на ад­ным кур­се з паэ­та­мі М. Лу­жа­ні­ным, Н. Віш­неў­скай, П. Глеб­кам, С. Да­рож­ным, В. Каз­лоў­скім. З 1926 го­да З. Бан­да­ры­на па­ча­ла дру­ка­вац­ца ў ча­со­пі­се «Ма­лад­няк», у тым жа го­дзе вы­пус­ці­ла су­мес­ны збор­нік з Н. Віш­неў­скай і Я. Пфляў­мба­ум «Вер­шы», у які ўвай­шлі сем яе тво­раў. У 1927 го­дзе па­эт­ка скон­чы­ла тэх­ні­кум і па­еха­ла ў Сі­бір, дзе пра­ца­ва­ла на­стаў­ні­цай. Вяр­ну­ла­ся на Бе­ла­русь у 1928 го­дзе хво­рая на су­хо­ты, пра­ца­ва­ла ў го­мель­скай га­зе­це «Па­лес­кая праў­да». На па­чат­ку 30-х га­доў З. Бан­да­ры­на па­еха­ла ву­чыц­ца на лі­та­ра­тур­на-сцэ­нар­ны фа­куль­тэт Ін­сты­ту­та кі­не­ма­та­гра­фіі ў Маск­ву, які скон­чы­ла ў 1933 го­дзе. У 1931 го­дзе вы­хо­дзіць збор­нік вер­шаў З. Бан­да­ры­най «Вес­нац­вет». На жаль, у хут­кім ча­се Зі­на­ід ­ а Бан­да­ры­на на­доў­га за­маў­ча­ла... За­гад­ва­ла сцэ­нар­ным ад­дзя­лен­нем Ві­цеб­ска­га кі­на­тэх­ні­ку­ма (1933—1934), пас­ля пе­ра­еха­ла ў Ле­нін­град. Там З. Бан­да­ры­на тры га­ды бы­ла ас­пі­рант­кай Дзяр­жаў­най Ака­дэ­міі мас­тац­тваў (скон­чы­ла ў 1937), по­тым пра­ца­ва­ла на кі­на­сту­ды­ях і ў тэ­ат­рах Маск­вы, у 1938 — 1939 гг. бы­ла рэ­жы­сё­рам Тэ­ат­ра юна­га гле­да­ча ў Ар­хан­гель­ску, да­лей да па­чат­ку вай­ны пра­ца­ва­ла ў Гор­кім. Ад па­чат­ку вай­ны даб­ра­ах­вот­на пай­шла сан­ін­струк­та­рам у Пан­фі­лаў­скую ды­ві­зію, бы­ла кан­ту­жа­на. У 1944 го­дзе Зі­на­і­да Бан­да­ры­на на­рэш­це вяр­ну­ла­ся на ра­дзі­му, пра­ца­ва­ла ў ча­со­пі­се «Бя­роз­ка», на Бе­ла­рус­кім ра­дыё (1945—1946), До­ме на­род­най твор­час­ці ў Га­род­ні. У 1948—1950 гг. бы­ла за­гад­чы­цай фі­лі­яла му­зея Ян­кі Ку­па­лы ў Вя­зын­цы, су­пра­цоў­ні­цай га­зет «Зор­ка», «Лі­та­ра­ту­ра і мас­тац­тва» (1950—1956). Хут­чэй за ўсё, ме­на­ві­та аса­біс­тае зна­ём­ства з Ян­кам Ку­па­лам і сяб­роў­ства з У.Ф. Лу­цэ­віч вы­зна­чы­ла жа­дан­не З. Бан­да­ры­най на­пі­саць апо­весць аб дзі­ця­чых і юнац­кіх га­дах паэ­та «Ой ра­на на Йва­на», якая вый­шла ў 1956 го­дзе. Зі­на­і­да Бан­да­ры­на на­пі­са­ла так­са­ма збор­нік апа­вя­дан­няў для дзя­цей «Ляс­ныя гос­ці» (1960), кні­гі «Дып­лом­ная ра­бо­та» (1953), «Га­лі­на Іль­і­на» (1959, апош­нія дзве — на рус­кай мо­ве). Бы­ла сяб­рам СП СССР (з 1957). Па­мер­ла 16 кра­са­ві­ка 1959 го­да, па­ха­ва­на на Ус­ход­ніх мо­гіл­ках у Мін­ску. Ак­са­на Да­ніль­чык, кан­ды­дат фі­ла­ла­гіч­ных на­вук

крытыка публіцыстыка эсэ 151

Маё сло­ва ў спрэч­ках... З не­да­лё­ка­га мi­ну­ла­га — лю­ты 1933 г. За­га­ва­ры­лi. З усiх ба­коў па­ля­це­лi скар­гi на ад­на­стай­насьць, па­доб­насьць на­шых вер­шаў. I са­праў­ды не па­зна­еш, цi то Ва­ле­ры Ма­ра­коў (г. «За­клiк» № 2), цi то мо­дэр­нi­за­ва­ны Ю. Таў­бiн, цi ?? — Iмя iм — ле­гi­ён! На па­лi­цах кнi­гар­няў паэ­тыч­ная за­вадзь, i нi­хто не хва­люе яе i яна нi­ко­га не хва­люе. Зрэд­ку хi­ба сва­ёй пя­рэс­тась­цю вок­лад­ка за­цi­ка­вiць, i ўсё... «А улица корчится без'­язы­кая, Ей не­чем кричать и разговаривать» (МА­Я­КОЎ­СКI). Но­вая якасьць у на­шай паэ­зii ў тым, што яна па­вiн­на гу­чэць «во весь го­лос», узь­нi­ма­ю­чы на най­вя­лiк­шую прын­цы­по­вую вы­шы­ню i пал­кую iдэ­ёв­ асьць — кож­ны апаэ­ты­за­ва­ны факт, кож­ную зья­ву вы­ка­рыс­таць у паэ­зii. Узь­ня­тасьць, ус­хва­лё­ва­насьць, пал­касьць — эма­цы­я­наль­ным згуст­кам ар­га­нi­зу­юць, на­кi­ роў­ва­юць ма­су, i паэ­зiя ня прос­та кан­ста­туе ды пе­ра­лi­чае фак­ты, яна дае эма­цы­я­наль­ную за­рад­ку. Гi­пэр­ба­лiч­насьць, не­ка­то­рая кась­мiч­насьць i мо­жа арэ­аль­насьць, тое што гу­чыць у Ма­я­коў­ска­га, як: «Ужас из же­ле­за вы­жал стон...», або «Верс­ты улиц взмахами ша­гов мну», а ў Лу­гаў­ско­га: «Мы по­вер­нем те­бя в по­ло­бо­ро­та, зем­ля, Мы по­вер­нем те­бя в три обо­ро­та, зем­ля, Пеп­лом и зёрнами по­сы­пая». Тое, што ў Есе­нi­на гу­чыць як: «Покатились гла­за собачьи Золотыми звездами в снег». У Шэл­лi: «Не­ко­ро­но­ван­ный ко­роль великих мас­со­вых стремлений». Гэ­тая сi­ла ўзьдзей­нi­чань­ня эк­вi­ва­лент­на та­ле­на­вi­тась­цi паэ­ты. У чым-жа вы­яў­ля­ец­ца та­ле­на­вi­тасьць? У гаст­ра­це i на­вiзь­не ўспрый­мань­ня i пе­ра­да­ чы, у ба­га­цей­шай эру­ды­цыi твор­цы. Бяз эру­ды­цыi, ба­за­ва­най на ве­дах, на жыць­цё­вай прак­ты­цы i на­ву­ко­вых да­ных i ня мо­жа быць у на­шыя днi са­ праўд­на­га паэ­ты са­цы­я­лiз­му. Унi­вэр­са­лiзм i ды­ле­тан­ства — яны мя­жу­юц­ца тут, але, унi­ка­ю­чы апош­ня­га, паэ­та сва­е­а­саб­лi­вась­цю сва­ёй нут­ра­ной струк­ ту­ры, сва­iх нэр­во­вых ды маз­га­вых ася­род­каў на пра­ця­гу ўся­го жыць­ця не су­зi­рае, а тво­рыць, заўж­ды са­бi­ра­ю­чы ды су­мi­ру­ю­чы ма­тэ­ры­ял для тво­раў.

152 I, мо­жа, гэ­та i ня зу­сiм па­су­ец­ца з тэ­о­ры­яй паэ­ты­кi, я лi­чу, што кож­ны паэ­та, асаб­лi­ва па­чы­на­ю­чы, па­вi­нен прай­сьцi праз пя­ву­чую ста­дыю ў сва­ёй твор­ чась­цi. Ста­дыю, ка­лi скла­да­ю­чы верш, ён пяе яго, а песь­ня па­тра­буе рыт­му, рыф­мы, гар­ма­нiч­нась­цi ў су­ладзь­дзi кож­на­га воб­ра­зу, сло­ва, эпi­тэ­та. Не, я ня зьбi­ра­ю­ся ад­ра­джаць ста­ры i вя­до­мы за­клiк — «Му­зы­ка, му­зы­ка преж­де все­го». На­ша эпо­ха дзе­ля нас — лi­ро-эпiч­на, а ня прос­та эпiч­на, у гэ­тым лом­ка ста­рых ка­но­наў, ста­рых тра­ды­цый гэ­так зва­ных апа­вя­даль­ных тво­раў, ад­ сюль най­боль­шае рас­паў­сю­джань­не лi­ро-паэ­мы, уза­ко­нень­не яе як но­ва­га жан­ру ў паэ­зii. На­шыя кры­ты­кi ня зу­сiм зра­зу­ме­лi гэ­та, дый на­огул трэ­ба шчы­ра пры­знац­ца, што ў на­шых умо­вах паэ­зiя да­сюль ня мае свай­го кры­ты­ ка. На­ват i ся­род паэ­таў за­мест дыс­ку­сi­ра­вань­ня, та­ва­рыс­ка­га аб­мер­ка­вань­ ня сва­iх тво­раў, чась­цей за ўсё спат­ка­еш гi­ро­нiю iл­жы­ва­га пад­хваль­вань­ня або поў­на­га ня­пры­знань­ня ад­ным ад­на­го. Ад­куль гэ­та, цi ства­рае гэ­та спры­ я­ю­чыя ўмо­вы разь­вiць­ця паэ­зii?! Ус­прый­мань­не i ра­зу­мень­не паэ­зii глы­бо­ка iн­ды­вi­ду­аль­ная рэч. Так, Ва­ле­ры Ма­ра­коў п'е «праг­ны­мi вус­на­мi ад кры­нiц Лер­ман­та­ва», шэ­раг паэ­таў бязь­лi­тас­на экс­плё­а­ту­юць Ма­я­коў­ска­га, кры­ху менш Уй­тмэ­на, Вер­ха­рна ды ра­сiй­скiх кан­струк­ты­вiс­тых. Вар­та мель­кам за­ зiр­нуць у не­да­лё­кiя ча­сы ды эпо­хi, каб пе­ра­ка­нац­ца, што i там у пэў­ныя пэ­ры­я­ды дэ­ба­ты­ра­ва­ла­ся твор­часьць Лер­ман­та­ва, а сам паэ­та за­лi­чаў­ся ў вы­ключ­на пла­гi­а­та­ра-аван­ту­рыс­та, або, ска­жам, ня­пры­знань­не за паэ­зiю вер­шаў Не­кра­са­ва, Над­со­на i дзе­сят­каў iн­шых. Але розь­нi­ца ў тым, што яны та­ды за­ва­ёў­ва­лi са­бе мэ­цэ­на­таў у асо­бах роз­ных рэ­дак­та­раў ды рэ­дак­цый i праз iх дру­ка­ва­лi­ся, аба­ра­ня­ю­чы пра­ва на твор­часьць. За­раз нам не па­трэб­ на гэ­та, бо мы ма­ем пра­ва па­тра­ба­ваць ад на­шае кры­ты­кi най­вы­шэй­шае аб'­ек­тыў­нась­цi. На­ша паэ­зiя — паэ­зiя ма­сы, i го­лас кры­ты­ка так­са­ма па­вi­нен быць го­ла­ сам ма­сы. У твор­чым фар­мi­ра­вань­нi кож­на­га — свой рост, свая пе­ра­бу­до­ва i па­вi­нен быць свой твар. У на­шы днi той, хто мае па­тэн­цыю быць са­праўд­ным паэ­там, ня мо­жа не ста­яць у аван­по­сьце кля­са­вай ба­раць­бы, ба­раць­бы за Ка­му­ну, але i ён ча­сам ня ўнi­кае ад пэў­ных па­мы­лак, ба­за­ва­ных на сьве­та­пог­ля­дзе (дзя­ка­ ваць спад­чы­не!). Дзе-ж той най­у­дас­ка­на­лей­шы ба­ро­мэтр, што дае паэ­ту ўяў­лень­не аб сва­iм по­сту­пе, сва­iм ухi­ле? — Гэ­та баль­ша­вiц­кая гра­мадз­ касьць, гра­мадз­касьць, якая ў боль­шась­цi ўспрый­мае паэ­ту праз друк, i за­да­ча дру­ку, ня­хай праз тры­бу­ну твор­чай дыс­ку­сii, даць маж­лi­васьць кож­на­му паэ­ту па­дзя­лiц­ца цяж­ка­сьця­мi свай­го рос­ту. Ня трэ­ба па ран­гах вы­лу­чаць леп­шых i гор­шых, твор­часьць кож­на­га са­ма за­ва­юе са­бе ад­па­ вед­нае мес­ца, i гэ­та нi за дзень, нi за ме­сяц, у гэ­тым — га­ды, у гэ­тым дыя­ лек­ты­ка. Трэ­ба зра­зу­мець, што сва­iм па­дзе­лам П. ГЛЕБ­КА зву­жае рам­кi на­ша­га разь­вiць­ця паэ­зii, зноў уста­наў­лi­ва­ю­чы, як дог­му, твор­часьць (на яго по­гляд!) вы­яў­ле­ных адзi­нак.

крытыка публіцыстыка эсэ 153 Ця­пер да воб­раз­нась­цi. Для мя­не не­ад­ступ­на гу­чыць: «У ног приютилась де­воч­ка сиреневая, и сле­зы, как рифмы, текли по щекам» (ШАР­ША­НЕ­ВIЧ). Або: «Оторви лос­ку­ток жалости от шуршащего платья любви» (Ад­туль-жа) Гэ­тыя воб­ра­зы чуж­дыя нам, яны ма­юць пэў­ную са­цы­яль­ную на­кi­ра­ва­ насьць, але па сва­ёй ары­гi­наль­нась­цi, су­лад­нась­цi (на мой по­гляд) зьяў­ля­ юц­ца ву­зо­ра­мi воб­раз­на­га май­стэр­ства, скульп­тур­нась­цю ў вер­шы, ад­на­го з не­аб­ход­ней­шых кам­па­нэн­таў паэ­зii. Ад­нак, я за­га­ва­ры­ла­ся i, на­пэў­на, не ад­ной­чы вы­клi­ка­ла вя­лi­чэз­нае абу­ рэнь­не на­шых кры­ты­каў, вы­ба­чай­це!? Але цi мо­жа жан­чы­на-па­эт­ка абый­ сьцi тэ­му злуч­нась­цi гра­мадз­кай i iн­тым­най лi­ры­кi?! Хi­ба мо­жа, аба­ра­ня­ ю­чы­ся, ня пры­га­даць вя­лi­ка­га Гай­нэ, гэ­та­га пя­шчот­на­га лi­ры­ка i гост­ра­га па­лi­тыч­на­га ба­раць­бi­та, якi ў сва­iх вер­шах i паэ­мах, апя­ва­ю­чы ка­хань­не i бi­чу­ю­чы кай­зэ­раў­скi ўрад, па­ка­заў ня­звы­чай­ную шы­ры­ню сва­ёй ге­нi­яль­ нась­цi. У нас у гэ­тай злуч­нась­цi но­вае а[д]цень­не — па­двой­насьць i вер­шы «для се­бя». Наш ма­са­вы друк па­тра­буе акрэсь­ле­най тэ­ма­ты­кi. Па­трэб­насьць га­ ва­рыць «во весь го­лос» са­ма дык­туе гэ­тую тэ­ма­ты­ку. Ад­нак, за­ста­ец­ца ня вы­ра­ша­нае сваё жа­но­чае, iн­тым­нае i яго на­паў­го­ла­сы, на­паў­то­ны. Але i яно па­тра­буе пра­ва на жыць­цё i пры­знань­не. Пры­нам­сi ка­лiсь­цi т. Двор­кi­на («Ма­лад­няк», № 9), кры­ты­ку­ю­чы мой «Вес­ наць­вет», аб­вi­на­вач­ва­ла мя­не ў ня­шчы­рась­цi, ба­зу­ю­чы­ся на ра­зы­хо­джань­нях у гэ­так зва­най гра­мадз­кай i аса­бiс­тай лi­ры­цы. Так i ця­пер — я пi­шу вер­шы па­лi­тыч­на ак­ту­аль­ныя i больш та­го, для «Ра­бот­нi­цы i кал­гась­нi­цы», ста­ран­на пра­цу­ю­чы над больш прос­тай i да­ступ­най фор­май, сты­мул дзе­ля iх — но­вы твор­чы дзень бу­даў­нiц­тва, пульс зьвя­за­ны з ма­iм пуль­сам. Мя­не глы­бо­ка хва­ люе кож­ная пе­ра­мо­га, i ў гэ­тым вя­лiз­нае ма­раль­нае за­да­валь­нень­не. Ад­нак, пэў­ныя твор­чыя ня­ўда­чы, вуз­ка аса­бiс­тыя пе­ра­жы­ва­ньнi жан­чы­ны так­са­ма на­ра­джа­юць лi­ры­ку, i мне цяж­ка вы­ра­шыць яе мас­тац­кую вар­тасьць. Та­ды пры­хо­дзiць па­трэ­ба ў кры­ты­цы гра­мадз­кась­цi i не­аб­ход­насьць дыс­ку­сiй­най тры­бу­ны. Лi­та­ра­ту­ра i мас­тац­тва. 1933. № 19 (9 лiп.) С. 3. Ар­ты­кул дру­ка­ваў­ся пад руб­ры­кай «Тры­бу­на твор­чай дыс­ку­сii», нi­жэй быў зме­шча­ны верш З.Бан­да­ры­най «Па­мя­цi Кла­ры Цэт­ кiн», да­та­ва­ны 22-VI-33 г.

Пуб­лi­ка­цыя Вiк­та­ра Жы­бу­ля

крытыка публіцыстыка эсэ 155

154

Зi­на­i­да Бан­да­ры­на З кнi­гi «Вер­шы» (1926)

Шэп­там дзiў­ным... Шэп­там дзiў­ным пра­сто­ры спа­вi­ты, За­вi­ло­ся ка­лос­се ў вя­нок.

I хва­лю­ец­ца ў по­ста­цi жы­та... Шэ­ры змрок за­гi­нуў даў­но. За­iс­ту­жа­на чыр­ван­ню не­ба, Чыр­вань хмар па­ляг­ла на ва­ду... Пра­звi­не­ла ды вод­гул­ле сле­дам,— Гэ­та жней­кi на пра­цу iдуць. Сон­ца па­лiць, пя­чэ, не шка­дуе, Пес­ня ймкнец­ца: «за­жа­лi—даж­нём». Гра­ма­ду пры­вi­тай ма­ла­дую, Што ва­юе на по­лi з сяр­пом. Пры­та­мi­лi­ся но­гi i ру­кi, Ды за­тое сна­пы, сна­пы... Па­вя­зуць iх пад го­ман i гру­кат На гум­но, дзе су­му­юць ца­пы.

На за­вод­зе Дык ча­го гля­дзiш так па­да­зро­на, Дык ча­го пы­та­еш, цi люб­лю? Ва­жым пе­ра­мо­гi мы на то­ны I вi­та­ем чор­ную рал­лю. За iм­шар­нi­кам, за жоў­тым ку­рас­ле­пам Ска­лы но­выя тар­фя­ныя рас­туць, Бе­ла­русь пе­рад усiм су­све­там Дэ­ман­струе моц сваю. Да­гнi­ва­юць шэ­рыя лап­цён­кi, По­пе­лам лу­чы­на да­га­рыць, За­ня­дба­ную ка­лiсь ста­рон­ку Да свят­ла кi­ру­юць ды­ма­ры.

Ў кож­ным сло­ве, у кож­ным рыт­ме — сi­ла, Ма­ла­до­сцi со­неч­най уз­дым, Я ка­лiсь­цi шнур па­лёў лю­бi­ла, А ся­гон­ня ва­бiць фаб­рык дым. («Чыр­во­ная зор­ка», 1929)

Ма­ла­досць Вет­рык, цi быў ты ка­лi ма­ла­дым, Сме­лым, ба­дзё­рым i свет­лым, як ран­не. Вет­рык, дзе леп­шыя хва­лi згу­бiў, Дзе на­пат­каў ад­цвi­тан­не?.. Лю­ба мне ба­чыць сваю ма­ла­досць, Дум­кай кры­ла­тай вi­та­цi зма­ган­не. Вет­рык, цi гэт­кiм ты быў ма­ла­ды Воль­ным ар­лом цi ху­па­ваю лан­ню? Вет­рык, мой вет­рык, на­вош­та маў­чыш. Мо i та­бе крыл­ле звя­за­ла ка­хан­не. Мо­жа та­му i не спiш уна­чы, Жаль­бы, ну­да ў за­вы­ван­нях. Вет­рык, цi быў ты ка­лi ма­ла­дым, Це­шыў­ся сон­цам i ран­нем. Ў не­бе бяз­дон­ным гор­ным ар­лом Заўж­ды зда­воль­ваў жа­дан­не.

Не ка­жы... Не ка­жы, што ад­ну ты ка­ха­еш, Не ка­жы, што я лю­ба твая. Зор­най ноч­кай з та­бою дру­гая, Я ж су­мую ад­на... Ад­на... Чу­ла пес­нi, спя­вае што ве­цер, Пра ця­бе там так­са­ма бы­ла; Лепш бы вет­ру мне не па­ве­рыць. Го­дзе сэр­цу па­лаць... Па­лаць...

крытыка публіцыстыка эсэ 157

156 Дый на­вош­та ту­гою ўспа­мi­наў, Як пярс­цён­кам ду­шу спа­вi­ваць. Дый на­вош­та, на­вош­та дзяў­чы­не Так ба­лю­ча ка­хаць... Ка­хаць... Бе­ла­рус­кiя нi­вы, азё­ры Не на здзек га­да­ва­лi мя­не. Эх, раз­бiць бы ка­хан­ня ўзо­ры... Не пад­дам­ся ну­дзе... Ну­дзе... Воль­най птуш­кай пад хма­ры ў па­лес­се,— За зма­ган­не жыц­ця — на зям­лю. Сму­так сэр­ца май­го не за­ве­сiць — Свет шы­ро­кi люб­лю... Люб­лю...

Мае CREDO Я зу­сiм не ба­ю­ся смер­цi Цi не та­кiм як я па­мi­раць?! Хто маю пу­ця­вi­ну зме­рыў Жыц­ця пал за­му­ра­ваў?! Прэч ад мя­не, ма­ла­ве­ры! Прэч, хто не ве­рыць у ся­бе, Экс­таз­нас­цю дзi­кiх прэ­ры­яў Ся­гон­няш­нi наш раз­бег. Сло­ва маё цi воб­раз Пры­му­сяць i жыць, i га­рэць, Знiк­не з да­ро­гi тор­маз, Толь­кi б куль­ту­ры перл. Ся­гон­ня, учо­ра i заўт­ра Ад­чы­няю «Но­выя Аме­ры­кi» I вiх­рас­тай жы­вой дзi­кар­кай Ва­чы­ма ў тэ­о­ры­ях бе­гаю. Гнiл­лю, смяц­цём за­кi­ну­тым — Сму­так, ту­га, без­да­рож. Бро­вы ўпарт­асцю ску­ты, У жы­лах пуль­суе кроў. Жы­ла я да­сюль, бы ў ле­се,

Зна­ла ад­но — Бе­ла­русь... А ся­гон­ня на­ша Па­лес­се Клi­ча ма­шын­ны гру­кат. Прэч ад мя­не, ма­ла­ве­ры! Прэч, хто не ве­рыць у ся­бе! Экс­таз­нас­цю дзi­кiх прэ­ры­яў Ся­гон­няш­нi наш раз­бег! (Маск­ва, 1929)

***

За­вi­лi­ся сло­вы Ў сi­нiя ту­ма­ны. Даў­нас­цю ста­ле­ццяў Даль звi­нiць, звi­нiць... За­вi­лi­ся сло­вы Ў сi­нiя ту­ма­ны, Ран­не ак­са­мiт­нае Пра­шап­та­ла: хо­чу жыць... Сон­ца за­ла­цiс­тае Ма­ла­дой вяс­ны, Ша­ляс­цен­нем вет­ры­ка Да­да­ло: Лю-бiць!.. За­вi­лi­ся сло­вы Ў сi­нiя ту­ма­ны. Даў­нас­цю ста­ле­ццяў Даль звi­нiць, звi­нiць... (Сi­бiр. Боль­нi­ца. 1928)

На­ву­чы На­ву­чы, зе­ле­на­ко­сы ве­цер. Як ска­заць лас­ка­вае люб­лю. За­смя­я­ла­ся асi­на сi­вым вец­цем, Пры­ту­лiў­ся лiст к лiс­ту. На­ву­чы, зе­ле­на­ко­сы ве­цер, Як ска­заць мне лас­ка­ва: люб­лю... Па­хi­лiў­ся дуб ста­ры ў ле­се, За­спя­ваў вi­хор у сваю ду­ду.

— Мно­га год жы­ву на све­це,

крытыка публіцыстыка эсэ 159

158 Пе­ра­жыў i ра­дасць i ту­гу. Толь­кi вось та­кiх не мог пры­кме­цiць, Каб жы­лi з лас­ка­ва­га: люб­лю... Знаю, знаю, лю­бы брат­ка ве­цер. Мо за­гi­ну, у по­лы­мi зга­ру? А лi­леi ў бя­ля­вай цве­це­нi За­цвi­туць на род­ным бе­ра­гу. Сон­ца кi­не дыя­мен­ты-ро­сы, Упры­го­жыць ча­ра­мi зям­лю, За­га­ло­сiць, бу­ра за­га­ло­сiць Я ска­жу апош­няе: люб­лю. (Менск. 30/1-27)

Бы­ла я... Бы­ла я ў ран­не зу­сiм шчас­лi­вай, Сi­не­лi ў жы­це ва­сiль­кi, I не­ча­ка­на на­ўкол уз­рас­лi вы Сi­выя тра­вы ма­ёй ту­гi...

Iду да­лё­ка, iду дрыг­вою, Ў пра­сто­рах воль­ных гу­каю ран­не, О дзе вы, дзе вы, кво­лыя сло­вы...

Iду ад­на я, ту­га ў ту­ма­не. Так... Усе жы­вём мы, не кож­ны лю­бiць, Ува ўсiх па-роз­на­му хва­рэ­юць ду­шы. А ве­цер вые ў вi­ху­раў тру­бы I хма­раў пра­жа ў зор­най вы­шы. Бы­ла я ў ран­не зу­сiм шчас­лi­вай, Сi­не­лi ў жы­це ва­сiль­кi, I не­ча­ка­на на­ўкол уз­рас­лi вы Сi­выя тра­вы ма­ёй ту­гi.

***

За­блiс­ка­лi зо­ры тры­вож­на, Шлях млеч­ны ўто­кам сраб­рыс­тым. Блiс­ку­чыя нi­цi над Со­жам Ва­да­спа­дам iмк­лi­вяц­ца з вы­сi. Апоў­на­чы мглiс­тай ру­сал­кi

У ту­нi­цы з пер­лi­наў-рос Стру­ме­ня­мi порст­кi­мi ска­чуць, Рас­кi­да­юць бя­ля­выя ко­сы. Маўк­лi­вы да­кор за­гуш­кае У вец­цi зя­лё­ным ве­цер, Ва­ро­жыць ру­сал­ка з краю — Цi шчас­це пу­цi­ну асве­цiць?

I цяг­нуц­ца бе­лыя ру­кi Ў не­ба, дзе зо­ры ззя­юць. Цi про­мень жа­дан­не зру­шыў, Цi мо гэ­та ве­ра губ­ля­ец­ца...

I бе­лыя срэб­ныя нi­цi Па­ло­шчуц­ца ў хва­лях люст­ра­ных, I хтось­цi ша­по­ча: за­снi­це... Мi­нуў­шчы­ны нiк­не пад­ан­не. (Го­мель. Ве­ра­сень, 1928) Пуб­лi­ка­цыя вер­шаў пад­рых­та­ва­на Iры­най Га­род­ка

крытыка публіцыстыка эсэ 161

Клят­ва на бе­ра­зе во­зе­ра Свi­цязь

Ле­а­нiд Дай­не­ка па­эт, пра­за­iк. Лаў­рэ­ат лi­та­ра­тур­най прэ­мii iмя Iва­на Ме­ле­жа i Дзяр­жаў­най прэ­мii Бе­ла­ру­сi iмя Кас­ту­ся Ка­лi­ноў­ска­га. Аў­тар кнiг: « Га­ла­сы», «Бе­раг ча­кан­ня», «Баць­ка­ва кры­нi­ца», «Фут­бол на за­мi­нi­ра­ва­ным по­лi», «Меч кня­зя Вяч­кi», «След ваў­ка­ла­ка», «Жа­лез­ныя жа­лу­ды», «Ча­ла­век з брыль­ян­та­вым сэр­цам» i iнш. На­ра­дзiў­ся ў 1940 го­дзе ў вёс­цы Змiт­раў­ка 2-я ў Клi­чаў­скiм ра­ё­не на Ма­гi­лёў­шчы­не. Жы­ве ў Мiн­ску.

Рым за­сна­ва­ны ў 753 го­дзе да н.э. А ў бе­ла­рус­кай вёс­цы Змiт­раў­ка-2 знай­ шлi аб­лом­кi ке­ра­мi­кi, якой лю­дзi ка­рыс­та­лi­ся яшчэ 4 ты­сячы га­доў на­зад, — ка­лi Ры­ма не бы­ло i ў па­мi­не. У свой час гэ­ты факт так ура­зiў ма­лень­ка­га змiт­раў­ча­нi­на Ля­во­на, што ця­пер мы ма­ем цу­доў­на­га пiсь­мен­нi­ка Ле­ан­ i­да Дай­не­ку, аў­та­ра дзеcяцi гiс­та­рыч­ных ра­ма­наў. Але пер­шая пра­за­iч­ная кнi­га Ле­а­нi­да Дай­не­кi — «Баць­ка­ва кры­нi­ца» — з'я­ вiц­ца толь­кi ў 1976 го­дзе. Па­чаў­ся ж ра­ма­нiст з вер­шаў... На пы­тан­не «Ча­му вы па­ча­лi пi­саць?» спа­дар Ле­а­нiд ад­ка­заў: «Не ве­даю. Мы ж не ве­да­ем, ад ча­го па­чы­на­ем ды­хаць, ха­дзiць, гля­дзець на не­ба.» Ад­каз слуш­ны. Тым не менш, усё мае свой па­ча­так. У дзя­цiн­стве Ля­вон, як яго на­зы­ ва­лi ад­на­вяс­коў­цы, вель­мi лю­бiў цi­ка­выя жыц­цё­выя гiс­то­рыi, а яшчэ больш — кнiж­кi. Чы­таць на­ву­чыў­ся ў ча­ты­ры га­ды. Да гэ­та­га слу­хаў вер­шы, якiя час­та чы­та­ла яму па па­мя­цi ма­цi: Не ся­дзiц­ца ў ха­це Хлоп­чы­ку ма­ло­му, Клi­ча яго рэч­ка, Цяг­нуць сан­кi з до­му... Паз­ней Ля­вон, ка­лi i сам па­чаў скла­даць вер­шы, пры­свя­цiў Яку­бу Ко­ла­су рад­кi: Ма­гут­ныя сло­вы над све­там гу­чаць, Сва­бо­ды, лю­бо­вi i праў­ды пя­чаць На iх свае пром­нi кi­дае, Iх нель­га зму­сiць па­кор­на маў­чаць, Iх нель­га ад прос­та­га лю­ду сха­ваць, Бо сi­ла ў iх ма­ла­дая. Баць­ка Ле­а­нi­да Дай­не­кi Мар­цiн Сця­па­на­вiч быў аду­ка­ва­ны ча­ла­век, ву­ чыў­ся ў Свiс­лац­кай се­мi­на­рыi. Дзед, Сця­пан Iва­на­вiч, слу­жыў вай­ско­вым пi­са­рам яшчэ ў цар­скiм вой­ску, пад­час Пер­шай су­свет­най вай­ны. На­пэў­на, лю­боў да кнi­гi пе­рад­ала­ся ме­на­вi­та ад яго, бо дзед чы­таў вель­мi мно­га, i ад­ной­чы даў уну­ку кнiж­ку Жу­ля Вер­на «Вя­лi­кi лес», дру­ка­ва­ную яшчэ да­рэ­ ва­лю­цый­ным пра­ва­пi­сам. Ля­вон яе «пра­глы­нуў» за ад­ну ноч. По­тым баць­ка пры­вёз з Баб­руй­ска кнiж­ку Ян­кi Маў­ра «У кра­i­не рай­скай птуш­кi». Для хлоп­ чы­ка, якi пра­гнуў пры­го­даў i но­вых ура­жан­няў, кнi­га ста­ла вя­лi­кiм уз­ру­шэн­ нем. На не­каль­кi дзён ён пе­ра­нёс­ся на вост­раў Но­вая Гвi­нея, у тро­пi­кi, ту­ды, дзе жы­лi i зма­га­лi­ся па­пу­а­сы з ка­ла­нi­за­та­ра­мi... I та­ды ўпер­шы­ню з'я­вi­ла­ся жа­дан­не так­са­ма пры­дум­ваць зай­маль­ныя гiс­то­рыi, каб пры­но­сiць лю­дзям та­кую ж ра­дасць.

I ў сем га­доў Ля­вон на­пi­саў пер­шы вер­шык. Дэ­бют­ны твор атры­маў­ся ў ду­ху той эпо­хi — iдэа­ла­гi­чна вы­тры­ма­ны i ба­дзё­ры:

162

Сям'я (у цэнт­ры баць­ка Мар­цін, па пра­вы бок ма­ці Тэк­ля) Нам не страш­на атам­ная бом­ба, На­шай гор­дас­цi сло­вы — за мiр! Упе­рад iдзем мы ня­стом­на, Бо з на­мi iдзе Пра­ва­дыр. Ня­цяж­ка зда­га­дац­ца, што ня­злом­ны Пра­ва­дыр — гэ­та Iо­сiф Ста­лiн. Пры­знан­не прый­шло ад­ра­зу ж: ды­рэк­тар шко­лы Ануф­рый Кан­дра­то­вiч сам, сва­ёю ру­кой, ды яшчэ i чыр­во­ным алоў­кам, пе­ра­пi­саў вер­шык у школь­ную на­ сцен­га­зе­ту «За вы­дат­ную ву­чо­бу». «Верш па­лi­ты­за­ва­ны, але мне за яго не со­рам­на анi крыш­ку: яго пi­саў хлап­ чук, зу­сiм дзi­ця, — тлу­ма­чыць Ле­а­нiд Мар­цi­на­вiч. — Якая ж та­ды бы­ла iн­фар­ ма­цыя? Ад­но чор­ны дыск ра­дыё на сця­не, кi­но раз на ты­дзень i ра­ён­ка. I ўсё на тым. Як ба­чы­це, сiс­тэ­ма пра­ца­ва­ла вы­дат­на: на­ват дзi­ця пi­ша свой пер­шы верш не пра зай­чы­каў-во­жы­каў, не пра ру­чаi, а пра Пра­ва­ды­ра». Ад­нак бы­ло б па­мыл­кай ду­маць, нi­бы­та ма­лы Ле­ан­ iд Дай­не­ка толь­кi i пi­саў пра ка­му­нiс­тыч­ныя подз­вi­гi, пя­цi­год­кi i ўдар­ную пра­цу. На­са­мрэч, зболь­ша­га хлоп­чык скла­даў гу­ма­рыс­тыч­ныя «куп­ле­ты», у якiх зна­хо­дзi­лi ад­люст­ра­ван­ не вяс­ко­выя па­дзеi, дзi­ця­чыя ўра­жан­нi, на­зi­ран­нi. Не­як раз у ад­ной з су­сед­ нiх вё­сак пра­хо­дзiў тра­ды­цый­ны кiр­маш. Дзе­ся­цi­га­до­вы Ля­вон у гу­лян­нях не ўдзель­нi­чаў — ды i ку­ды ма­ло­му на тан­цы? Але ён свай­го не ўпус­цiў: кры­ху па­на­зi­раў­шы за да­рос­лы­мi хлоп­ца­мi, склаў вер­шык: А на стан­цыi гу­лян­ка, За­лi­ва­ец­ца ба­ян,

крытыка публіцыстыка эсэ 163 Тут i Мi­ця, тут i Ян­ка, Са­ўка, Грыш­ка ды Iван. Сер­бi­ян­ка, сер­бi­ян­ка, Вальс, ля­во­нi­ха, га­пак, У кру­гу тан­цуе Ян­ка, Ста­iць Мi­ця, нi­бы грак. Аж па­рва­лi­ся ба­цiн­кi, — Ён тан­цуе, не гля­дзiць. Ве­ча­рын­ка, ве­ча­рын­ка, Без ця­бе не бу­ду жыць. Са­мае цi­ка­вае, што та­кiя пе­сен­кi вель­мi хут­ка ра­зы­хо­дзi­лi­ся па вёс­цы. Змiт­ раў­ча­не так i ка­за­лi: «А гэ­та Ля­вон Мар­цi­наў склаў». Не­ка­то­рыя «лi­рыч­ныя ге­роi» на­ват зла­ва­лi­ся на аў­та­ра. Але гэ­та не спы­ня­ла твор­чых па­мкнен­няў. Ля­вон пi­саў вер­шы­кi па­ста­ян­на. Да­рэ­чы, на рус­кай мо­ве так­са­ма, асаб­лi­ва, ка­лi быў пад ура­жан­нем ад ней­ка­га тво­ра пас­ля ўро­ка рус­кай лi­та­ра­ту­ры. Лю­ бi­мым рус­кiм паэ­там Дай­не­кi быў i за­ста­ец­ца Мi­ка­лай Ня­кра­саў. Пас­ля шко­лы Ле­а­нiд апы­нуў­ся ў Ра­сii: Ка­лi­нiнг­рад, ры­бац­кi флот, по­тым — шах­ты Дан­ба­са, на якiя не ўзя­лi пра­ца­ваць, бо хлоп­цу яшчэ не бы­ло 18 га­доў. Урэш­це ён тра­пiў на Урал, дзе i скон­чыў тэх­нiч­ную ву­чэль­ню, пас­ля якой Ле­а­ нi­да за­бра­лi ў вой­ска. Ме­на­вi­та з ча­соў вай­ско­вай служ­бы Ле­а­нiд Дай­не­ка вя­дзе ад­лiк сва­ёй твор­ чай бiя­гра­фii, ка­лi ў 1961 го­дзе ў га­зе­це Ураль­скай ва­ен­най акру­гi «Крас­ный бо­ец» быў на­дру­ка­ва­ны верш «Я слу­жу на Ура­ле». За яго паэ­ту ў па­го­нах да­сла­лi ве­лi­зар­ны для сал­да­та га­на­рар — 41 ру­бель. Звы­чай­на ж ра­да­вы атрым­лi­ваў у ме­сяц 3 руб­лi 80 ка­пе­ек. Чут­ка пра тое, што на ра­да­во­га Дай­не­ку зва­лi­ла­ся не­чу­ва­нае ба­гац­це, раз­ля­це­ла­ся во­ка­мгнен­на. Гро­шы па­зы­ча­лi ўсе, асаб­лi­ва сяр­жан­ты. Але гiс­то­рыя ме­ла сум­ныя на­ступ­ствы: свят­ка­ван­не паэ­ тыч­на­га пос­пе­ху са сва­i­мi са­слу­жыў­ца­мi скон­чы­ла­ся су­ро­вай вы­мо­вай.

I тут уз­нi­кае пы­тан­не: як уво­гу­ле маг­чы­ма пi­саць вер­шы ў вой­ску, дзе та­кая жорст­кая дыс­цып­лi­на? «Я ста­яў у ка­ра­ву­ле ля ра­кет­ных па­лi­го­наў, дзе ноч­чу лё­та­лi гi­ганц­кiя ра­ке­та­нос­цы. На iх гру­зi­лi ра­ке­ты — i тыя знi­ка­лi ў не­вя­до­мым на­кi­рун­ку. Ста­iш ты на вы­шцы дзве га­дзi­ны — пад даж­джом, сне­гам... Шу­мiць тай­га. Ве­цер. Ка­лi яс­на — зор­кi ў не­бе. Са­ба­кi брэ­шуць вар­та­выя. I па­чы­на­еш пi­саць вер­шы — без асад­кi, без па­пе­ры. Рад­кi вы­спя­ва­лi прос­та ў га­ла­ве. Паэ­ зiя ра­та­ва­ла ад су­ро­вай ар­мей­шчы­ны.» Так у вой­ску да­ве­да­лi­ся пра «схiль­нас­цi» ра­да­во­га Дай­не­кi. Паш­таль­ёняф­рэй­тар Вiк­тар Са­лаў­ёў, якi заўж­ды ез­дзiў па га­зе­ты, кры­чаў яшчэ зда­лёк: «Дай­не­ко, твои стихи опять опубликовали!» «Мы са­дзi­лi­ся ў ку­рыл­цы, па­лi­лi ты­тунь. I сал­да­ты ка­за­лi: «Ну, да­вай, читай свои стихи». Цi­ка­ва, што боль­шасць з iх бы­лi та­та­ры. Ка­лi я стаў сяр­жан­там, у ма­iм пад­на­ча­лен­нi апы­ну­ла­ся 10 ча­ла­век, з якiх быў адзiн бе­ла­рус, ас­тат­ нiя — та­та­ры. Цу­доў­ны на­род!»

164 Пас­ля служ­бы ўзнiк­ла пы­тан­не: ку­ды па­сту­паць? Ма­тэ­ма­ты­ку ма­ла­ ды па­эт не лю­бiў. Ва­бi­лi яго геа­гра­ фiя, гiс­то­рыя, лi­та­ра­ту­ра. Ча­мусь­цi — хi­мiя. Пэў­ны час Ле­а­нiд ва­гаў­ся мiж дву­ма ва­ры­ян­та­мi: юры­дыч­ны iн­сты­тут у Ека­це­рын­бур­зе цi жур­ фак у Мен­ску? I ўрэш­це ён вы­ра­ шыў ехаць у Бе­ла­русь. «Па­да­ваць да­ку­мен­ты пры­ехаў у вай­ско­вай фор­ме, а спя­ко­та ста­ я­ла не­вы­нос­ная. Так i ха­дзiў — у су­кон­ным га­лi­фэ, кi­це­лi, вель­мi па­ ку­та­ваў ад га­ра­чы­нi, але па ста­ту­ це за­ба­ра­ня­ла­ся рас­шпi­лiць на­ват адзiн гу­зiк.» Як толь­кi Ле­ан­ iд па­сту­пiў на жур­ Пер­шая кні­га паэ­та «Га­ла­сы»,1969 год фак БДУ i за­ся­лiў­ся ў сла­ву­ты iн­ тэр­нат на Свярд­ло­ва, ён ад­ра­зу ж апы­нуў­ся ў лi­та­ра­тур­ным жыц­цi: усё кi­пе­ла, вi­ра­ва­ла, па ка­лi­до­рах ха­дзi­лi звыш­на­тхнё­ныя паэ­ты, якiя чы­та­лi адзiн ад­но­му вер­шы, хва­лi­лi i кры­ты­ка­ва­лi адзiн ад­на­го. I ма­ла­до­му паэ­ту ўсё гэ­та стра­шэн­ на па­да­ба­ла­ся. Увесь воль­ны ад ву­чо­бы час ён пi­саў вер­шы. I ме­на­вi­та за на­ пi­сан­нем вер­ша па­зна­ё­мiў­ся з паэ­там Ана­то­лем Сер­бан­то­вi­чам — ма­ла­дым, яр­шыс­тым, тэм­пе­ра­мент­ным — якi на той час ужо ўваў­сю гры­меў. Ана­толь за­ўва­жыў ду­жа за­ня­та­га па­пер­ка­мi хлоп­ца i за­пы­таў­ся: — Што ты пi­шаш? Па­ка­жы. Па­ка­заў. Той пра­бег ва­ча­мi: — Пры­ходзь на лi­та­ра­тур­нае па­се­ джан­не ў «Чыр­во­ную зме­ну». На той час аб'­яд­нан­нем пры вы­ шэй­на­зва­най га­зе­це кi­ра­ваў Ула­дзi­ мiр Паў­лаў. Ужо ў снеж­нi 1963 го­да ў «Чыр­во­най зме­не» з'я­вiў­ся пер­шы бе­ ла­рус­ка­моў­ны верш Ле­а­нi­да Дай­не­кi «Пра­дзе­ды», якiм паз­ней ад­кры­ец­ца пер­шая кнi­га паэ­та «Га­ла­сы»: Якiя яны, мае пра­дзе­ды, Дняп­роў­скiя плы­та­го­ны? Яны ў на­валь­нi­цу ла­дзi­лi З на­по­рам хва­ляў ша­лё­ных. Пер­шая кні­га про­зы, 1976

крытыка публіцыстыка эсэ 165 Яны жар­та­ва­лi ня­ве­се­ла, Збя­га­лi з плы­тоў на пры­стань I мок­рыя лап­цi ве­ша­лi Над ця­пель­цам iск­рыс­тым. У вёд­рах кi­пе­ла ва­ры­ва, Цы­гар­кi друж­на ды­мi­лi... Аб чым мае пра­дзе­ды ма­ры­лi, Пра што ўсю ноч га­ва­ры­лi? На­пэў­на, пра лёс, пра на­двор'е I пра ся­лян­скую сцiп­ласць, Пра тое, што дзе­цi хво­рыя Ча­ка­юць баць­коў­скiх гас­цiн­цаў... Ве­цер лi­заў ву­гол­ле, Дзесь­цi кры­ча­лi пеў­нi... А тут га­ва­ры­лi пра во­лю — I ў сэр­цах ад­ва­га спе­ла. У дзядзь­коў ба­ра­да­тых Во­чы га­рэ­лi гнеў­на: — Хут­ка пад пан­скiя ха­ты Пус­цiм чыр­во­на­га пеў­ня! Пас­ля пуб­лi­ка­цыi хлоп­ца за­ўва­жы­лi на жур­фа­ку: «Го, дык ты, Дай­не­ка, пi­ шаш вер­шы!..» Ней­кi час Ле­а­нiд пра­цяг­ваў дру­ка­ваць бе­ла­рус­ка­моў­ныя тэкс­ ты, ад­нак «за­пас» скон­чыў­ся. I тут ён пры­га­даў пра тво­ры рус­ка­моў­ныя. Ха­ це­ла­ся як ма­га хут­чэй па­ба­чыць iх на ста­рон­ках га­зет, ча­со­пi­саў, па­чуць на ра­дыё... Ма­ла­дыя га­ды, ма­ла­дыя жа­дан­нi. Так Ле­а­нiд Дай­не­ка па­чаў на­вед­ вац­ца яшчэ i на лiт­па­се­джан­нi рус­ка­моў­най га­зе­ты «Зна­мя юности» пад кi­раў­ нiц­твам паэ­та Пят­ра Вал­ка­да­е­ва. I што цi­ка­ва: вель­мi хут­ка твор­чая мо­ладзь, у тым лi­ку i Ле­а­нiд, вяр­ну­ла­ся да бе­ла­рус­кай мо­вы. «Язык» па­чаў зда­вац­ца не­на­ту­раль­ным, чу­жым. На тыя ча­сы (1960 — 1970) лi­таб'­яд­нан­нi пры га­зе­тах з'яў­ля­лi­ся твор­чы­мi цэнт­ра­мi, дзе збi­ра­лi­ся лi­та­раль­на ўсе. За­пы­тай­це­ся лю­бо­га ста­ла­га пiсь­мен­ нi­ка — з ча­го вы па­чы­на­лi? — i ён вам ад­ка­жа: «Я ха­дзiў у аб'­яд­нан­не пры «Чыр­во­най зме­не». Зра­зу­ме­ла, што та­кiя су­стрэ­чы да­ва­лi ад­чу­ван­не знач­ нас­цi i за­па­тра­ба­ва­нас­цi сва­ёй твор­чай пра­цы, па­шы­ра­лi ко­ла зна­ём­стваў i — што, пэў­на, най­больш знач­на — ад­кры­ва­лi шлях да пуб­лi­ка­цый у рэс­пуб­лi­кан­ скiх га­зе­тах. Што це­шы­ла твор­чае са­ма­люб­ства i пры­но­сi­ла да­лё­ка не лiш­нюю ў сту­дэнц­кай кi­шэ­нi ка­пей­ку. «Ка­неш­не, нi ў якое па­раў­на­нне не iдзе сён­няш­нi мi­зэр­ны, жаб­рац­кi, зне­ва­ жаль­ны га­на­рар з тым, што бы­ло ра­ней. Пiсь­мен­нiк пе­ра­тва­рыў­ся ў iс­то­ту на­ ват не дру­го­га, а трэ­ця­га га­тун­ку. Ула­ды не пад­трым­лi­ва­юць твор­чых лю­дзей, ха­ця па­вiн­ны б бы­лi, бо ме­на­вi­та мы дба­ем пра бе­ла­рус­кую дзяр­жаў­насць, на­род, куль­ту­ру. Мы ж не ад­не­куль з Мар­са — мы з гэ­тых па­лёў i сце­жак. Ка­

166 лi я на­дру­ка­ваў пер­шую част­ку ра­ма­на «Меч кня­ зя Вяч­кi» ў ча­со­пi­се «Ма­ ла­досць» (лю­ты 1985 го­ да), праз ме­сяц атры­маў га­на­рар, на па­ло­ву яко­га ку­пiў бу­даў­нi­чых ма­тэ­ ры­я­лаў на цэ­лы дом — ле­цi­шча ва «Ўзгор'i-2». А ў 2010 го­дзе ў се­рыi «Школь­ная бiб­лi­ят­ э­ка» быў пе­ра­вы­да­дзе­ны мой ра­ман «Жа­лез­ныя жа­лу­ ды» на­кла­дам 21 ты­ся­ча эк­зэмп­ля­раў. За­пла­цi­лi два мiль­ё­ны сто ты­сяч руб­лёў. Прос­та здзек. Якi там дом! На гэ­ты га­на­рар ма­ёй так­се кор­му не ку­ пiш». На­пры­кан­цы ву­чо­бы Ле­а­нiд Мар­цi­на­вiч па­ зна­ём ­ iў­ся з бу­ду­чай жон­кай, сту­дэнт­кай бiя­фа­ка Зi­на­i­дай Мi­хай­лаў­най. Хут­ка пас­ля вя­сел­ля яго скi­ра­ва­лi па раз­мер­ка­ван­нi на Вi­цеб­скае тэ­ле­ба­чан­не, дзе спа­дар Ле­ан­ iд уз­на­ча­лiў дзi­ця­чую рэ­дак­цыю. Пра­цы ха­па­ла — i на­ват больш, ад­нак вер­шы пi­саць не па­кi­даў. I ўрэш­це «да­пi­саў­ся»: за­пра­сi­лi на рэс­пуб­лi­ кан­скую на­ра­ду ма­ла­дых пiсь­мен­нi­каў, што ад­бы­ла­ся ў чэр­ве­нi 1968 го­да на во­зе­ры Свi­цязь. «Коль­кi там са­бра­ла­ся цi­ка­вых паэ­таў! А вя­лi се­мi­на­ры сла­ву­тыя Ян­ка Брыль i Ула­дзi­мiр Ка­рат­ке­вiч. Ула­дзi­мiр Ся­мё­на­вiч — ма­ла­ды, энер­гiч­ны, увесь час вы­да­ваў хох­мы — быў ку­мi­рам мо­ла­дзi. Брыль жа быў муд­рым, спа­кой­ным. Гэт­кай фi­ла­соф­скаю глы­бай. Ён увесь час аса­джаў Ка­рат­ке­вi­ча: «Ну-ну, Ва­ло­дзя, не га­ра­чы­ся». То бы­лi жы­выя лю­дзi. Не тое што за­раз — та­ кiя ўжо «ге­нii» су­стра­ка­юц­ца... Мы жы­лi на бе­ра­зе ча­роў­на­га во­зе­ра Свi­цязь, увесь час гу­та­ры­лi, а ўве­ ча­ры — гу­ля­лi па бе­ра­зе, лю­ба­ва­лi­ся пры­га­жос­цю... Ра­ман­ты­ка! Ат­мас­фе­ра бы­ла ўзнёс­лая, лi­рыч­ная. I та­ды я цвёр­да вы­ра­шыў: пе­рай­ду на бе­ла­рус­кую мо­ву. Даў са­бе клят­ву. З та­го ча­су толь­кi бе­ла­рус­кае мо­вы i пры­трым­лi­ва­ю­ся. Я ра­ды, што знай­шоў пра­вiль­ную да­ро­гу. Бо вы­ка­заць сваю ду­шу, сваё сэр­ца мож­на толь­кi на род­най мо­ве!» На той час у вы­да­вец­тве «Бе­ла­русь» ужо ста­я­ла ў тэмп­ла­не пер­шая кнi­га вер­шаў ма­ла­до­га паэ­та Ле­а­нi­да Дай­не­кi. Праў­да, на ра­сiй­скай мо­ве. I вый­сцi

крытыка публіцыстыка эсэ 167 яна му­сi­ла пад наз­вай «Го­ло­са». Але пас­ля ду­шэў­на­га пе­ра­ло­му на Свi­ця­зi Ле­ан­ iд лi­та­раль­на за ме­сяц на­пi­саў но­вую кнi­гу — па-бе­ла­рус­ку. У Вi­цеб­ску ма­ла­дая сям'я жы­ла ў драў­ля­най хат­цы: без ацяп­лен­ня, ва­да — з ка­лон­кi. Ужо i дзе­цi на­ра­дзi­лi­ся — два сы­ны. I ка­лi ўсе кла­лi­ся спаць, Ле­а­нiд сек дро­вы, рас­ паль­ваў груб­ку, ся­даў ка­ля яе прос­та на пад­ло­гу i пi­саў, пi­саў, пi­саў... Но­выя тво­ры да­слаў у Менск, i ў 1969 го­дзе вый­шла кнi­га «Га­ла­сы». Ле­а­нiд Мар­цi­ на­вiч жар­туе: «Ве­да­е­це, Пуш­кiн вы­даў свай­го «Яў­ге­на Ане­гi­на» ты­ра­жом 500 асоб­нi­каў — i гэ­та на ўсю Ра­сiю. А мой збор­нi­чак вый­шаў на­кла­дам 3 ты­ся­чы эк­зэмп­ля­раў. Так што мне вель­мi па­шан­ца­ва­ла». На «Га­ла­сы» ста­ноў­ча ад­ гук­ну­лi­ся Нiл Гi­ле­вiч, Сяр­гей Гра­хоў­скi, Сяр­гей За­кон­нi­каў. Так Ле­а­нiд Дай­не­ка апы­нуў­ся ў лi­та­ра­ту­ры. Паз­ней ён атры­мае кам­са­моль­скую прэ­мiю за паэ­му «Ключ», на­дру­ка­ва­ ную ў ча­со­пi­се «Ма­ла­досць» у 1970 го­дзе. Ра­зам з Дай­не­кам прэ­мiю да­лi Яў­ге­нii Янi­шчыц i Але­сю Кры­гу. «Пас­ля цы­ры­мо­нii ўзна­га­родж­ван­ня мы, ра­ дас­ныя, уз­ру­ша­ныя, пай­шлi ў га­тэль «Мiнск», дзе жы­лi, ад­кар­ка­ва­лi бу­тэль­ ку вi­на i ўзня­лi ке­лi­хi за на­шую свет­лую бу­ду­чы­ню. Пры­нам­сi, у гэ­та шчы­ра ве­ры­ла­ся». Што да про­зы, якой сла­вiц­ца Ле­а­нiд Дай­не­ка ця­пер, то да яе пiсь­мен­нiк звяр­нуў­ся ў 36 га­доў. Пер­шы ра­ман — «Лю­дзi i ма­лан­кi» — кры­ты­ка­ва­лi, але са­мо­му Ле­а­нi­ду Мар­цi­на­вi­чу ён па­да­ба­ец­ца. «I я ка­жу ма­ла­дым — не бой­це­ся нi­чо­га! Тое, што за­ду­ма­лi, пi­шы­це. Iдзi­це сва­ёй да­ро­гай. Не­ка­му не спа­да­ба­ ец­ца, не­ка­му спа­да­ба­ец­ца. Уся­ляк бы­вае. Як ка­заў Ана­толь Сер­бан­то­вiч, тое, што я на­пi­шу, нi­хто больш не на­пi­ша. Маг­чы­ма, на­пi­шуць лепш, — але не так, як я. Лi­та­ра­ту­ра дае вы­ка­зац­ца кож­на­му iн­тэ­ле­кту. Бя­ры­це­ся за асад­ку, ся­ дай­це за кам­пу­тар — ства­рай­це! Не за­кап­вай­це свой та­лент у зям­лю. Твой пер­шы опус кры­тык топ­ча, Як ку­ры­цу, яго ску­бе, Не плач, лi­та­ра­тур­ны хлоп­ча, Уга­на­ру­юць i ця­бе!»

На­ста Гры­шчук

крытыка публіцыстыка эсэ 169

Я ве­ру ў сваю зор­ку... Хут­ка бу­дзе ўжо год з та­го мо­ман­ту, ка­лi мы вы­пад­ко­ва ўба­чы­лi фiльм «Вы­шэй за не­ба». Ча­му вы­пад­ко­ва? Та­му, што афi­цый­на «Вы­ шэй за не­ба» яшчэ не вый­шаў, але дзя­ку­ю­чы Iн­тэр­нэ­ту мы яго ўсё ж та­кi ўба­чы­лi. I iн­та­рэс да стуж­кi рас­це з кож­ным днём. На­ват за ме­ жа­мi Бе­ла­ру­сi лю­дзi цi­ка­вяц­ца: «А дзе яго мож­на па­гля­дзець?» Гэ­та як быц­цам ней­кi вi­рус, якi пе­рад­аец­ца ад ад­на­го ча­ла­ве­ка да iн­ша­га. Ты па­ чы­на­еш гля­дзець, пра­нi­ка­еш­ся праб­ле­ма­мi ге­ро­яў, спа­чу­ва­еш iм. Сён­ ня мы звер­нем ува­гу на ге­ра­i­ню фiль­ма Яну. Хтось­цi ка­жа, што гэ­та прос­та раз­бэ­шча­нае дзi­цё ба­га­тых баць­коў, хтось­цi, на­ад­ва­рот, па­ ва­жае яе за «унут­ра­ны стры­жань», мэ­та­на­кi­ра­ва­насць. Ма­ла­дая акт­ ры­са Але­ся Гры­бок рас­па­вя­дзе нам, як яна прый­шла да гэ­тай ро­лi, з ча­го па­чы­на­ла i якiя ў яе пла­ны на бу­ду­чы­ню.

Але­ся Гры­бок акт­ры­са, прад­зю­сар. Сту­дэнт­ка 5 кур­са Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ўні­вер­сі­тэ­та куль­ту­ры. У 2011 го­дзе сыг­ра­ла ад­ну з га­лоў­ных ро­ляў у мас­тац­кім філь­ме «Вы­шэй за не­ба». На­ра­дзі­ла­ся ў 1987 го­дзе ў Ра­даш­ко­ві­чах. Жы­ве ў Мін­ску.

Аль­до­на Мар­ты­нен­ка. — Як атры­ма­ла­ся, што ты па­ча­ла зды­мац­ца ў кi­но? Але­ся Гры­бок. — Тыя, хто на­ву­чаў­ся ў ка­ле­джы мас­тац­тваў, так цi iна­чай трап­ля­лi ў кi­но. Як ка­жуць, ся­род «ма­соў­кi»: «Ка­лi ты пер­шы раз трап­ля­еш на зды­мач­ную пля­цоў­ку, ты ад­ра­зу ра­зу­ме­еш тваё гэ­та цi не». На пер­шых ма­iх здым­ках я пра­вя­ла амаль су­ткi, з 8 да 12 га­дзiн ча­ка­лi па­куль нас за­грэ­мi­ру­ юць, по­тым у ней­кiм пад­ва­ле «Бе­ла­рус­ьфiль­ма», дзе бы­ло вель­мi хо­лад­на, мы зды­ма­лi­ся. Але ж для мя­не ўсё гэ­та бы­ло як ней­кi спо­лах, як фе­ер­верк. З гэ­та­га па­ча­ла­ся мая лю­боў да кi­но. А. М. — Ка­лi не па­мы­ля­ю­ся, ты сту­дэнт­ка Ўнi­вер­сi­тэ­та куль­ту­ры i мас­ тац­тва, так? А. Г. — Так. А. М. — Якая ў ця­бе спе­цы­яль­насць? А. Г. — Рэ­жы­су­ра свя­таў i аб­ра­даў. А. М. — I ты пра­цу­еш па гэ­тай спе­цы­яль­нас­цi? А. Г. — Так, але я шмат пра­ца­ва­ла i ў iн­шых сфе­рах: зды­ма­ла тэ­ле­пра­ек­ ты, рэ­кла­му, зды­ма­ла­ся ў кi­но. На пя­тым кур­се па­ча­лi па­сту­паць пра­па­но­вы на­конт рэ­жы­су­ры кан­цэр­таў, свя­таў. Я зра­бi­ла дып­лом­нае свя­та i пас­ля гэ­та­ га мне пра­па­на­ва­лi пра­доў­жыць пра­ца­ваць. Але ўсё ж та­кi, вы­бi­ра­ю­чы па­мiж акт­ры­сай i рэ­жы­сё­рам, я ад­даю пе­ра­ва­гу пра­цы акт­ры­сы. А. М. — Атры­моў­ва­ец­ца, што ця­бе з са­ма­га па­чат­ку цi­ка­вi­ла сфе­ра мас­ тац­тва? А. Г. — Ка­лi я пры­ма­ла ра­шэн­не на­конт ма­ёй бу­ду­чай пра­фе­сii, я зра­бi­ла вы­бар у бок рэ­жы­су­ры. Мне зда­ва­ла­ся, што гэ­та ў ней­кiм сэн­се збор­ная пра­ фе­сiя. Мы ву­чы­лi­ся спя­ваць, тан­ца­ваць, зай­ма­лi­ся сцэ­нiч­най мо­вай, плас­ты­ кай, гры­мам. Мне зда­ва­ла­ся, што гэ­та вель­мi доб­ра: ты мо­жаш быць i рэ­жы­

170 сё­рам, i ак­цё­рам. Але на сён­няш­нi дзень я б ле­пей вы­бра­ла адзi­ную сфе­ру i ў ёй больш глы­бо­ка на­ву­ча­ла­ся. Ма­быць, я ста­лею. (смя­ец­ца) А. М. — Што цi­ка­вей: пра­ца­ваць пе­рад ка­ме­рай цi за ка­ме­рай? А. Г. — Ты за­да­ла мне пы­тан­не, якое му­чыць мя­не яшчэ са шко­лы. (смя­ец­ ца) Пас­ля здым­каў «Вы­шэй за не­ба» я зра­бi­ла та­кую вы­сно­ву: ка­лi ты пра­цу­ еш па-за ка­ме­рай, усе ве­да­юць, што ты ра­зум­ная, але нi­хто ця­бе не ба­чыць. А ка­лi ты пра­цу­еш у кад­ры, усе ця­бе ба­чаць, але ду­ма­юць, што ты кры­ху дур­ на­ва­тая i ў ця­бе маз­гоў не ха­пi­ла, каб пра­ца­ваць эка­на­мiс­там аль­бо бух­гал­ та­рам. (смя­ец­ца) Пра­ца па-за ка­ме­рай на­кi­ра­ва­на на лю­дзей: ты на­зi­ра­еш за ак­цё­ра­мi, гры­мё­ра­мi, тэх­нi­кай. Ад­да­еш усё iн­шым. А ка­лi ты пра­цу­еш у кад­ры, ка­лi ты ак­цёр, ты пра­цу­еш на ся­бе, каб по­тым ад­даць гэ­та гле­да­чу. Та­му тут ста­iць вы­бар толь­кi па­мiж тым, ка­му што блi­жэй. А. М. — Ты па­мя­та­еш сваю пер­шую пра­цу пе­рад ка­ме­рай? Ка­лен­кi не дры­ жа­лi? А. Г. — Не, не дры­жа­лi. Там не бы­ло на­ват вы­ба­ру: ты аль­бо пра­цу­еш, аль­бо не. Мне зда­ец­ца, бы­ла ней­кая ўнут­ран­ная ад­каз­насць. Ты прый­шла, ты ўжо зра­бi­ла свой вы­бар i не ма­еш пра­ва пад­вес­цi гэ­тых лю­дзей. Ця­бе ў лю­бым вы­пад­ку за­ме­няць i вель­мi хут­ка. I ты ўсё ж та­кi ста­вiш ся­бе пе­рад фак­ там, што пе­рад та­бой вя­лi­кая ка­ман­да лю­дзей, якiя гля­дзяць на ця­бе ва ўсе во­чы i ча­ка­юць, ка­лi ж ты на­ро­дзiш праў­ду ў кад­ры. I ты ро­бiш сваю пра­цу. А. М. — Ты з дзя­цiн­ства ма­ры­ла стаць акт­ры­сай? А. Г. — Не, не ма­гу ска­заць. Аб­са­лют­на сум­лен­на я ха­це­ла стаць рэ­жы­сё­ рам. Спа­чат­ку пе­да­го­гам-ар­га­нi­за­та­рам, яшчэ ў шко­ле. По­тым я пад­рас­ла i зра­зу­ме­ла, што ёсць неш­та боль­шае. Нех­та ж ро­бiць вя­лi­кiя га­рад­скiя свя­ты. Та­ды я ду­ма­ла, што яны вя­лi­кiя i га­рад­скiя. (смя­ец­ца) Усе ма­ры­лi стаць акт­ры­ са­мi, спя­вач­ка­мi цi тан­цор­ка­мi, але я... Не, не ма­гу ска­заць. А. М. — А якой ты бы­ла ў шко­ле? А. Г. — Рэ­ва­лю­цы­я­нер­кай. (смя­ец­ца) А. М. — На­во­дзi­ла свае па­рад­кi? А. Г. — Ад­ной­чы на­стаў­нi­ца ска­за­ла мне, што са мной не­маг­чы­ма спра­чац­ ца, та­му што я ва ўнут­раным сва­iм све­це прос­та рэ­ва­лю­цы­ян­ ер. Усе — за, Ба­ба Яга — су­праць. (смя­ец­ца) А. М. — У ця­бе ёсць якая-не­будзь ро­ля-ма­ра? Ка­го б ты ха­це­ла сыг­раць? А. Г. — Не, я лi­чу, што я яшчэ не так шмат ве­даю i не так шмат сыг­ра­ла, каб са­мой вы­бi­раць, ка­го я ха­чу сыг­раць. Ёсць цi­ка­выя мас­тац­кiя тво­ры, якiя мя­не вель­мi ўра­зi­лi. Але я лi­чу, што мне па­куль ра­на ра­бiць та­кiя за­явы. А. М.— Да «Вы­шэй за не­ба» ў ця­бе быў зу­сiм дру­гi воб­раз. Як ты лi­чыш, зме­на iмi­джу не­як змя­нi­ла твой ха­рак­тар? А. Г. — Ка­неш­не, неш­та змя­нi­ла. Але для мя­не гэ­та бы­ло аб­са­лют­на ар­ га­нiч­нае дзе­ян­не, пе­ра­ход ад мя­не ад­ной да мя­не iн­шай. Бо на той мо­мант я пе­ра­жы­ва­ла ней­кi, ска­жам так, эма­цы­я­наль­ны стрэс. I для мя­не гэ­тыя зме­ны ад­бы­лi­ся па­сту­по­ва. А вось для ма­iх блiз­кiх гэ­та быў, ка­неш­не, вя­лi­кi шок. Я

крытыка публіцыстыка эсэ 171 вый­шла з ква­тэ­ры ў ад­ным воб­ра­зе, а вяр­ну­ла­ся ў iн­шым. I мае бы­лыя бо­сы ў ад­ным прад­зю­сар­скiм цэнт­ры ска­за­лi: «Са­пса­ва­лi нам Але­сю». Ра­зу­ме­еш, я бы­ла та­кая прос­тая ру­са­ва­ло­сая дзяў­чын­ка. Ка­лi я пры­хо­дзi­ла на якi-не­будзь раз­бор па­лё­таў, то мя­не бы­ло вель­мi прос­та за­цю­хаць, ска­заць «А-та-та! Зра­ бi так! Ты дрэн­на пра­цу­еш!». Я ка­за­ла: «Так, так, ка­неш­не». А по­тым, ка­лi з мя­не зра­бi­лi та­кую жан­чы­ну-вамп, ужо ста­ла цяж­ка мне неш­та ска­заць. Та­му што ця­пер, ка­лi я за­хо­джу ў ка­бi­нет, у мя­не ўжо во­чы па-iн­ша­му га­раць. Я ма­гу са­ма грук­нуць ку­ла­ком па ста­ле i ска­заць: «Так, мне, ка­лi лас­ка, вось гэ­та, гэ­та i гэ­та. Iнакш пра­ек­та не бу­дзе!». Вось так «са­пса­ва­лi» дзяў­чы­ну. А. М. — Як ты лi­чыш, ча­му ме­на­вi­та ця­бе ўзя­лi на ро­лю Яны ў «Вы­шэй за не­ба»? А. Г. — Цяж­ка ска­заць. Я не ве­даю, як ад­бы­ва­ец­ца ў га­ла­ве рэ­жы­сё­ра, сцэ­на­рыс­та цi iн­ша­га твор­ча­га ча­ла­ве­ка пры­няц­це та­ко­га ра­шэн­ня. Гэ­та — ней­кая гар­мо­нiя, уза­е­ма­ра­зу­мен­не па­мiж людзь­мi. Ка­лi ча­ла­век гля­дзiць та­бе ў во­чы i ра­зу­мее, што гэ­та ме­на­вi­та ты. А. М. — Як пра­хо­дзiў звы­чай­ны зды­мач­ны дзень на «Вы­шэй за не­ба»? А. Г. — Ну... У ка­го як... Лё­ню Па­шкоў­ска­га, на­прык­лад, за­бi­ра­лi з до­му на аса­бiс­тым аў­то. (смя­ец­ца) Не, я жар­тую, ка­неш­не. Ён прос­та жыў за го­ра­дам, та­му яго за­бi­ра­лi, у яго больш за ўсё бы­ло зды­мач­ных дзён. Ну а мы... Пра­чы­ на­еш­ся ра­нi­цай, ва­ла­чэш но­гi на кух­ню, за­вар­ва­еш са­бе ка­ву. Ад­но ад­роз­нен­ не ад звы­чай­на­га дня, што ты не на­во­дзiш ма­ра­фет, не фар­бу­еш­ся, та­му што ця­бе на пля­цоў­цы апра­на­юць, гры­мi­ру­юць у кадр. Як на па­ха­ван­нi. (смя­ец­ца) По­тым рых­ту­еш­ся, па­кры­се ўва­хо­дзiш у воб­раз. Зды­мач­ны дзень скла­да­ец­ ца з роз­ных дро­бя­зеў, якiя по­тым склад­ва­юц­ца ў та­кiя звык­лыя рэ­чы, якiх ты вель­мi ча­ка­еш. А по­тым пра ся­бе ад­зна­ча­еш, якое яны пры­но­сяць за­да­валь­ нен­не, кож­ная та­кая дро­бязь. А. М. — Поз­на за­кан­чва­лi­ся здым­кi? А. Г. — Ча­сам бы­ва­ла, але гэ­та не як пра­вi­ла. Я ве­даю толь­кi што, ма­быць, у Лё­нi Па­шкоў­ска­га яны за­кан­чва­лi­ся заў­сё­ды поз­на. А. М. — Бед­ны Лё­ня. А. Г. — Так! Ра­ней за ўсiх уста­ваў, паз­ней за ўсiх клаў­ся. Са­мае цi­ка­вае па­ чы­на­ец­ца, ка­лi ты пры­хо­дзiш да­до­му. Ка­лi я пра­ца­ва­ла прад­зю­са­рам, я пры­ яз­джа­ла i ад­ра­зу кла­ла­ся спаць. Ка­лi ты акт­ры­са, та­бе ўжо трэ­ба пры­няць ван­ну, пры­вес­цi нер­во­вую сiс­тэ­му ў па­ра­дак. Гэ­та не жар­ты, так i ад­бы­ва­ла­ся. На­прык­лад, пад­час зды­мак бы­ва­ла та­кое, што ты пяць га­дзiн за­пар пла­чаш, ры­да­еш прос­та. Ты ўжо та­ко­га на­пры­дум­ва­еш за гэ­тыя пяць га­дзiн, каб пра­ тры­мац­ца, каб на са­мой спра­ве неш­та са­праўд­нае бы­ло ў ця­бе ў ва­чах. Што са­мае крыўд­нае — гэ­тую сцэ­ну по­тым вы­ра­за­лi з фiль­ма. Нер­во­вая сiс­тэ­ма за­ўсе­ды ру­хо­мая i яе трэ­ба ў кан­цы дня не­як су­па­ко­iць, каб ха­ця б за­снуць. Бы­ва­ла та­кое, што я ля­жу, а ў мя­не ў га­ла­ве ўсё гэ­та ру­ха­ец­ца, ру­ха­ец­ца, i мой бед­ны кот хо­дзiць ва­кол мя­не ту­ды-сю­ды, быц­цам ка­жа: «Ка­лi лас­ка, гас­ па­ды­ня, су­па­кой­ся, спi». А я паў­но­чы ўсё нi­як не ма­гу су­па­ко­iц­ца. Та­му пры­хо­

172 дзiц­ца гар­бат­кi па­пiць, ван­ну пры­няць з су­па­кой­ва­ю­чы­мi зёл­ка­мi. Ты раз­ва­жа­ еш, што зра­бi­ла так, што не так, ча­му неш­та не атры­ма­ла­ся. Та­кая вось пра­ца пас­ля зды­мач­на­га дня. А. М. — Што са­мае пры­ем­нае ў гэ­тай пра­цы? А. Г. — Хм... Па-пер­шае, гэ­та лю­дзi ва­кол ця­бе. Лю­дзi, якiя за­ста­юц­ца з та­бой пас­ля пра­ек­та, пас­ля зды­мак, пас­ля су­мес­най пра­цы. Па-дру­гое, гэ­та ра­зу­мен­не та­го, што пэў­ны жыц­цё­вы пе­ры­яд ты пра­жыў не прос­та так. Ты па­ кi­нуў неш­та пас­ля ся­бе. Мас­тац­тва iс­нуе дзе­ля та­го, каб да­па­маг­чы ча­ла­ве­ку зра­зу­мець ся­бе. Ка­лi ён пе­ра­жы­вае, як ка­жуць «ка­тар­сiс», ён неш­та пе­ра­асэн­ соў­вае. Мо­жа неш­та зме­нiц­ца ця­пер у яго жыц­цi. Ну вось так, па­кры­се мя­ня­ем свет. (усмi­ха­ец­ца) А. М. — А мi­ну­сы якiя? А. Г. — Не ве­даю. Ма­быць, ад­да­еш шмат ча­су? Але сум­лен­ны ча­ла­век, якi ро­бiць ней­кую пра­цу, заў­сё­ды ад­дае шмат ча­су на яе. Нер­ву­еш­ся па­ста­ян­на? Ну дык жыц­цё на­о­гул поў­нае роз­ных стрэ­саў. Я не ве­даю на што мож­на скар­ дзiц­ца. Не ве­даю. Ма­быць, за­над­та доб­ры на­строй у мя­не сён­ня. А. М. — Ты га­то­вая не­чым ах­вя­ра­ваць дзе­ля пра­цы? А. Г. — Так. Нам зда­ец­ца, што блiз­кiя лю­дзi заў­сё­ды нам усё да­ру­юць i заў­ сё­ды ра­дыя нас ба­чыць. Та­му, па-пер­шае, ах­вя­ру­еш тым, што рэд­ка ба­чыш­ся з сям'­ей, з баць­ка­мi, з род­ны­мi, ах­вя­ру­еш су­стрэ­ча­мi з сяб­ра­мi. Бо лi­чыш, На зды­мках фільма «Вы­шэй за не­ба» з Аляк­се­ем Яра­вен­кам

крытыка публіцыстыка эсэ 173 што яны заў­сё­ды ўсё зра­зу­ме­юць. Ты ах­вя­ру­еш, ах­вя­ру­еш, ах­вя­ру­еш, по­тым да­хо­дзiш да ней­кай мя­жы i ра­зу­ме­еш, што трэ­ба спы­нiц­ца. Ра­зу­ме­еш, што не­ка­то­рыя свя­ты хо­чац­ца су­стрэць з баць­ка­мi, аба­вяз­ко­ва на­ве­даць леп­шых сяб­роў цi Но­вы год ад­свят­ка­ваць до­ма. А по­тым гэ­ты пе­ры­яд пра­хо­дзiць, ты асты­ва­еш i зноў на­бi­ра­еш, на­бi­ра­еш, на­бi­ра­еш, да­хо­дзiш да ней­кай кроп­кi i зноў вяр­та­еш­ся да ся­бе... А. М. — Як ты лi­чыш, сла­ва псуе лю­дзей? А. Г. — Не, сла­ва псуе ад­но­сi­ны па­мiж людзь­мi. Та­му што не­ка­то­рыя лю­дзi гля­дзяць на ця­бе ўжо праз iн­шую прыз­му, пры­пiс­ва­юць та­бе ры­сы, якiх у ця­бе ня­ма. У мя­не бы­ла та­кая сi­ту­а­цыя пас­ля «Вы­шэй за не­ба». Мой доб­ры зна­ё­ мы не за­пра­сiў мя­не на су­стрэ­чу, i по­тым ска­заў мне та­кую дзiў­ную рэч, што ў мя­не прос­та мо­ву ад­ня­ло: «Мы па­ду­ма­лi, што ты пас­ля «Вы­шэй за не­ба» да нас ужо не па­е­дзеш». Я бы­ла прос­та ў шо­ку. А што зда­ры­ла­ся? Ча­му тое, што я зня­ла­ся ў кi­но, зна­чыць, што я ста­ла пра вас iнакш ду­маць? Прый­шло­ ся рас­тлу­ма­чыць ча­ла­ве­ку, што мя­не на­ват аб­ра­зi­ла тое, што яны зра­бi­лi за мя­не та­кiя вы­сно­вы. Не­ка­то­рым лю­дзям ты рас­тлу­ма­чыш, а iн­шым на­ват i спра­ба­ваць не бу­дзеш. А. М. — Як сям'я, род­ныя ад­но­сяц­ца да твай­го ла­ду жыц­ця? А. Г. — Не ве­даю, трэ­ба ў iх за­пы­тац­ца! А. М. — Крыў­дзяц­ца, што на пра­цы пра­па­да­еш? А. Г. — Ка­неш­не. Баць­кi нi­ко­лi не ска­жуць сур'­ёз­на: кi­дай усё i едзь да ха­ты, але я ве­даю, што яны вель­мi су­му­юць. I я вель­мi-вель­мi су­мую. Ма­гу на­ват ка­лi-не­ка­лi ў га­дзi­ну но­чы ма­ме ад­пра­вiць смску аб тым, што я яе вель­мi люб­ лю. I ма­ма по­тым ра­нi­цай мне тэ­ле­фа­нуе ў 7 га­дзiн з пы­тан­нем «Што зда­ ры­ла­ся?». (смя­ец­ца) Ка­неш­не, тур­бу­ем­ся адзiн аб ад­ным. Але яны так­са­ма атры­моў­ва­юць ад ма­ёй пра­цы ней­кую до­лю па­зi­ты­ву. А. М. — Га­на­рац­ца та­бой? А. Г. — Так, га­на­рац­ца. А ўво­гу­ле, яны за­да­во­ле­ныя ме­на­вi­та тым, што я шчас­лi­вая. Яшчэ баць­кi вель­мi ра­ду­юц­ца, што я на­рэш­це па­ча­ла ду­маць пра сваё зда­роўе. Та­му што, ка­лi я пра­ца­ва­ла прад­зю­са­рам, я пра гэ­та зу­сiм за­бы­ ва­ла. Я ад­ной­чы на здым­ках зла­ма­ла па­лец на на­зе. Ноч­чу хут­кая да­па­мо­га ад­вез­ла мя­не ў ля­кар­ню, мя­не там кры­ху пе­ра­вя­за­лi, а на на­ступ­ны дзень я ў мi­нус 16 у чыс­тым по­лi ўжо зды­маю, бе­гаю, кi­рую здым­ка­мi. Та­му што нi­хто акра­мя мя­не гэ­та­га не зро­бiць. Вар'­ят­ка прос­та. (смя­ец­ца) А. М. — А чым зай­ма­юц­ца твае баць­кi? А. Г. — Мая ма­цi пра­цуе апе­ра­та­рам на АЗС, а баць­ка ахоў­нi­кам на аб'­ек­це. У Ра­даш­ко­вi­чах, да­рэ­чы, скла­да­на з пра­цай. Гэ­та та­кая ба­лю­чая тэ­ма для гэ­та­га го­ра­да. Там ча­мусь­цi ад­кры­ва­юц­ца толь­кi пра­дук­то­выя кра­мы. (смя­ец­ца) А. М. — А даў­но ў Мiнск пе­ра­еха­ла? А. Г. — Так, пас­ля па­ступ­лен­ня ў ка­ледж... 8 год ужо... 8 год? Я та­кая ста­ рая, ма­ма да­ра­гая! (смя­ец­ца) А. М. — Што для ця­бе за­раз са­мае важ­нае?

174 А. Г. — Не ска­жу. Та­му што яно вель­мi аса­бiс­тае i гэ­та вель­мi прос­та па­ ру­шыць. А. М. — Чым ты лю­бiш зай­мац­ца ў воль­ны час? А. Г. — Вель­мi люб­лю бе­гаць. Ка­лi не­ка­то­ры пе­ры­яд не маю маг­чы­мас­цi зай­мац­ца спор­там, дык на­ват па­чы­наю су­ма­ваць. (усмi­ха­ец­ца) А. М. — У паў­ся­дзён­ным жыц­цi кан­та­чы­це з iн­шы­мi ак­цё­ра­мi фiль­ма? А. Г. — Ка­неш­не! Лёг­ка! Вель­мi люб­лю гэ­тых лю­дзей! А. М. — За­ста­лi­ся доб­рыя ад­но­сi­ны, так? А. Г. — Так, ка­неш­не. Мы ж усе ак­цё­ры, спе­ва­кi, та­му мы хо­дзiм на спек­так­ лi, на кан­цэр­ты. Ак­са­на, на­прык­лад, ву­чыц­ца са мной у ад­ным унi­вер­сi­тэ­це. Час ад ча­су пе­ра­ся­ка­ем­ся. А. М. — Ты за­да­во­ле­на сва­ёй пра­цай у «Вы­шэй за не­ба»? А. Г. — Так я вам i ска­за­ла праў­ду! (смя­ец­ца) Ка­неш­не, не. А. М. — Ча­му? Усе ж, на­ад­ва­рот, хва­ляць! А. Г. — Ну гэ­та так, ве­да­е­це, на ней­кай афi­цый­най ту­соў­цы та­бе ка­жуць, што ўсе ак­цё­ры прос­та зор­кi. А насамрэч я вам рас­ка­жу, што яны ду­ма­юць! (смя­ец­ца) Ка­лi су­р'ез­на, то, ка­неш­не, ёсць рэ­чы, якiя мы ха­це­лi б зра­бiць iнакш, сыг­раць больш пра­нiк­нё­на, больш рэа­лiс­тыч­на. Але ж унут­ра­ная не­за­ да­во­лен­насць са­бой вя­дзе да са­ма­раз­вiц­ця, iмк­нен­ня да ча­гось­цi леп­ша­га. А. М. — Як ты лi­чыш, што для ак­цё­ра важ­ней: аду­ка­цыя цi во­пыт? А. Г. — Во­пыт, ка­неш­не! Па­гля­дзi­це на мя­не: я ча­ты­ры га­ды не ха­дзi­ла ва ўнi­вер­сi­тэт! (смя­ец­ца) Ка­лi я ву­чы­ла­ся ў ка­ле­джы мас­тац­тваў, я бы­ла так за­хоп­ ле­на аду­ка­цы­яй, што ў вы­нi­ку атры­ма­ла чыр­во­ны дып­лом. Я шмат чы­та­ла, гля­ дзе­ла, ха­дзi­ла на роз­ныя ме­ра­пры­ем­ствы, ся­дзе­ла ў гэ­тым ка­ле­джы з 8 га­дзiн ра­нi­цы да 9 га­дзiн ве­ча­ра, па­куль яго не за­чы­няць. Але по­тым я па­сту­пi­ла ва ўнi­ вер­сi­тэт. Пер­шы год на­ву­чан­ня пры­нёс мне вель­мi доб­ры пра­ект. Мы пры­вез­лi яго з ма­ёй бы­лой ад­на­курс­нi­цай з Санкт-Пе­цяр­бур­га. Ён на­зы­ваў­ся «Сов­ре­мен­ ный Таперский кинозал». Гэ­та пра­ект кам­па­зi­та­ра Ар­се­на Тра­фiм, якi агуч­вае на фар­тэп'­я­на чор­на-бе­лае кi­но. Ой, цу­доў­ны пра­ект, цу­доў­ны во­пыт! Гэ­та быў для мя­не шок. За тры ме­ся­цы я вы­рас­ла ў пра­фе­сiй­ным пла­не на не­каль­кi га­доў. Я ра­бi­ла та­кiя рэ­чы, якiя б нi­ко­лi ў жыц­цi не зра­бi­ла! Мне прый­шло­ся iс­цi на «БТ», зна­ё­мiц­ца з ней­кi­мi людзь­мi, прад­стаў­ляць гэ­ты пра­ект. На­о­гул бы­ла бяз­ба­шан­ ная та­кая дзяў­чы­на! (смя­ец­ца) Я ска­за­ла, што гэ­та цi­ка­вы пра­ект, да­вай­це яго зро­бiм. У мя­не з'я­вi­ла­ся вель­мi шмат сяб­роў, з якi­мi я i за­раз пад­трым­лi­ваю ад­но­сi­ны пас­ля гэ­тай пра­цы. Я зра­зу­ме­ла, што нi­я­кая аду­ка­цыя не за­ме­нiць во­ пыт. Але кож­ны во­пыт па­вi­нен усё ж та­кi быць ума­ца­ва­ны аду­ка­цы­яй. Я нi­ко­лi не ад­маў­ля­ла­ся ад пра­цы за час ву­чо­бы ва ўнi­вер­сi­тэ­це, лi­чы­ла, што нi ад­на аду­ка­цыя не каш­туе тых цi­ка­вых пра­ек­таў, якiя мне пра­па­ноў­ва­лi. Та­му пра­ца­ вала шмат. Але за­раз, ка­лi я стаю на па­ро­зе атры­ман­ня дып­ло­ма, я ра­зу­мею, што трэ­ба кры­ху пры­пы­нiц­ца. Але я ўпэў­не­на, што ка­лi за ты­дзень да дып­ло­ма мне пра­па­ну­юць ней­кi пра­ект, ка­лi мне гэ­та бу­дзе цi­ка­ва, i я па­лi­чу, што для мя­ не гэ­та каш­тоў­ны жыц­цё­вы во­пыт, то я га­то­ва ад­мо­вiц­ца ад уся­го.

крытыка публіцыстыка эсэ 175

Сцэна са спек­так­ля «Магічны цырк Олі»

176 А. М. — Пас­ля «Вы­шэй за не­ба» на ву­лi­цах па­ча­лi па­зна­ваць? А. Г. — Так, ёсць кры­ху. А. М. — Па­ды­хо­дзяць, про­сяць сфа­та­гра­фа­вац­ца? А. Г. — Не, сфа­та­гра­фа­вац­ца не так час­та i не так час­та ўзяць аў­то­граф, коль­кi прос­та па­ды­хо­дзяць. Цi, на­прык­лад, ба­чаць мя­не ў мет­ро аль­бо ў транс­ пар­це, по­тым у Ін­тэр­нэ­це пi­шуць «А я вас ба­чыў. Я вас ба­чыў!». Вось па­мя­ таю, ка­лi мя­не пер­шы раз па­зна­лi на ву­лi­цы, гэ­та бы­ло неш­та та­кое «Ааааа! Ды лад­на?!». А ця­пер не­ка­то­рыя зна­ё­мыя ча­сам ка­жуць «Усё, Гры­бок, з та­бой не­маг­чы­ма нi­ку­ды вый­сцi! Усе ця­бе ве­да­юць, усе ця­бе па­зна­юць. Па­куль ты з усi­мi па­га­во­рыш...». А. М. — Ёсць на­зой­лi­выя пры­хiль­нi­кi? А. Г. — Зда­ра­юц­ца ча­сам не­пры­ем­ныя рэ­чы. Нi­хто мне не пi­ша дрэн­на пра кi­но, нi­хто мне не пi­ша, што я кеп­ская акт­ры­са. У су­вя­зi з тым, што я зня­ла­ся ў пэў­ных сцэ­нах у «Вы­шэй за не­ба», не­ка­то­рыя лю­дзi да­зва­ля­юць са­бе ней­кiя фа­мiль­яр­ныя рэ­чы. Пi­шуць роз­ныя глуп­ствы, пы­тан­нi не­зра­зу­ме­лыя, на­зой­лi­ выя па­тра­ба­ван­нi су­стрэц­ца. Але гэ­та хут­чэй вы­клю­чэн­не, чым пра­вi­ла. А. М. — Ча­му бе­ла­рус­кае кi­но не вель­мi за­па­тра­ба­ва­на ся­род ма­ла­дой пуб­лi­кi? А. Г. — А дзе бе­ла­рус­кае кi­но? Вы ба­чы­це бе­ла­рус­кае кi­но ў кi­на­тэ­ат­ры? Коль­кi ра­зоў на год гэ­тае кi­но кан­ку­ры­руе з ра­сей­скi­мi цi га­лi­вуд­скi­мi стуж­ка­мi? Вось i ад­каз на пы­тан­не. А. М. — Як на твой по­гляд, пас­ля «Вы­шэй за не­ба» што-не­будзь зме­нiц­ ца? Мо­жа гэ­та быў той ры­вок, якi як раз i па­трэ­бен? А. Г. — Ка­неш­не! Вель­мi шмат пi­шуць на­конт та­го, што не ча­ка­лi, што мо­жа быць та­кое бе­ла­рус­кае кi­но: су­час­нае бе­ла­рус­кае кi­но, цi­ка­вае бе­ла­рус­кае кi­но. Мо­ладзь шу­кае сваё ад­люст­ра­ван­не. Кi­но да­па­ма­гае ча­ла­ве­ку ра­за­брац­ца ў са­ мiм са­бе. Та­му, ка­лi ён ба­ча, што гэ­та ёсць на эк­ра­не цi ў тэ­ат­ры, то зна­чыць ёсць та­кiя ж, як я. Та­му су­час­най мо­ла­дзi не ха­пае бе­ла­рус­ка­га кi­но, iм не ха­пае iда­лаў сва­iх род­ных, сва­iх бе­ла­рус­кiх лю­дзей, да якiх мож­на iмк­нуц­ца. Не за­меж­ ных зо­рак, пра якiх зды­ма­юць вя­лi­кую коль­касць iн­тэр­в'ю цi сту­жак, а вось яны — свае лю­дзi, якiя раз­маў­ля­юць на тва­ёй жа мо­ве i ра­зу­ме­юць твае праб­ле­мы. А. М. — Рас­ка­жы пра са­мы цi­ка­вы пра­ект, у якiм ты ка­лi-не­будзь удзель­ нi­ча­ла? Што най­больш за­пом­нi­ла­ся? А. Г. — Больш за ўсе за­па­мi­на­юц­ца пра­ек­ты, якiя ўздзей­нi­ча­юць на тваё жыц­цё, ней­кiм чы­нам па­ва­роч­ва­юць па­дзеi ў iн­шы бок. Та­му я лi­чу, што гэ­та «Таперский кинозал». Гэ­та быў най­цi­ка­вей­шы пра­ект! Мне зда­ец­ца, што пас­ ля яго ўсё i па­ча­ло­ся. Пас­ля яго мя­не за­пра­сi­лi зды­маць тэ­ле­пра­ек­ты, з гэ­та­га ўсё i па­ча­ло рас­круч­вац­ца. Ён даў мне моц­ны штур­шок у пра­фе­сiй­ным пла­не. Ну i, ка­неш­не, фiльм «Вы­шэй за не­ба», якi па­ста­вiў пе­ра­да мной пы­тан­не аб ма­iм бу­ду­чым лё­се. А. М. — У ця­бе рас­це коль­касць пра­ек­таў, iдэ­яў, пла­наў... Цi не гэ­та i ёсць пос­пех, тое, да ча­го ўсе iмк­нуц­ца?

крытыка публіцыстыка эсэ 177 А. Г. — Усё за­ле­жыць ад ча­ла­ве­ка. Я не ма­гу ска­заць, што на сён­няш­нi дзець я ха­чу да­сяг­нуць пос­пе­ху. Ча­го я ха­чу на­огул? Ча­го ты хо­чаш, Гры­бок? (смя­ец­ца) Я iмк­ну­ся да гар­мо­нii, унут­ран­най чыс­цi­нi. Для мя­не га­лоў­нае не пос­пе­ху да­бiц­ца, а ра­бiць тое, што мне па­да­ба­ец­ца, тое, што бу­дзе па­трэб­нае лю­дзям, iх ду­шам. I пры гэ­тым за­ха­ваць свой унут­ран­ны свет. Я, да­рэ­чы, ве­ру ў сваю зор­ку. Без гэ­та­га нi­як. Ка­лi ты ве­рыш у сваю зор­ку, гэ­та на­дае та­бе са­ праўд­ную су­пер-сi­лу. А мо­жа гэ­та i ёсць пос­пех? А. М. — I на­пры­кан­цы, дай на­шым чы­та­чам па­ру па­рад, як да­сяг­нуць гэ­ тай гар­мо­нii ў ду­шы i як утры­маць гэ­ты стан? А. Г. — Ка­лi ты не­ча­га хо­чаш, па­ду­май, што ты ро­бiш для гэ­та­га. Ка­лi ты ве­да­еш, ча­го ты хо­чаш, ка­лi ты неш­та ро­бiш, каб да­сяг­нуць гэ­та­га, то нi­хто i нi­што та­бе не пе­ра­шко­дзяць. Але сут­насць у iн­шым. Вось на­па­чат­ку iн­тэр­в'ю пра­гу­ча­ла пы­тан­не «Што для ця­бе са­мае важ­нае на сён­няш­нi дзень?». Ча­му я на яго не ад­ка­за­ла? Та­му што гэ­та i ёсць мая гар­мо­нiя. I я пiль­на абе­ра­гаю гэ­ту гар­мо­нiю па­мiж унут­ра­ным i знеш­нiм све­там, па­мiж рэ­ча­iс­нас­цю i ма­рай. Без гэ­та­га нi­чо­га не атры­ма­ец­ца...

Аль­до­на Мар­ты­нен­ка. Фо­та Юлii Яфi­мiк

крытыка публіцыстыка эсэ 179

З дня ў дзень У Вiль­нi У Вiль­нi дождж i ве­цер. Дзяў­чын­ка вый­шла з ма­шы­ны i па­кро­чы­ла пад па­ ра­со­нi­кам у су­пра­ва­джэн­нi та­ты ў дзi­ця­чы са­док. Хлоп­чык у гу­ма­вых бо­цi­ках па­спеў атры­маць за­да­валь­нен­не ад лу­жы­наў, iду­чы «у гру­пу». Як усё мя­ня­ец­ца ў гэ­тым жыц­цi! Учо­ра бы­ло iна­чай. Пры­гра­ва­ла со­ней­ка, га­лу­бок на Слуц­ко гат­вэ бур­ка­таў па­доб­на за­да­во­ле­на­му не­маў­ля­цi. На Ва­ла­ку­пю ля ляс­ку тан­ца­ва­лi ма­тыль­ кi — яр­кiя лi­мон­нi­кi — адзiн, тры, пяць, сем! Як жа яны ве­ся­лi­лi­ся, на­рэш­це рас­пра­вiў­шы крыл­цы! Вы­ска­чы­лi, бы не­па­слух­мя­ныя дзе­цi на школь­ным пе­ ра­пын­ку — хут­чэй на­це­шыц­ца во­ляй! Да­рэм­на шу­ка­лi якую мi­лую кве­тач­ку цi зя­лё­ную тра­вiн­ку — яшчэ не на­рэ­слi! Над свет­ла-шэ­рай ле­таш­няй су­хою тра­вою, што яшчэ не за­бы­ла­ся пра ха­лод­ныя аб­дым­кi сне­гу, зда­ва­лi­ся не­ча­ ка­ным цу­дам ле­та. I птуш­кi спя­ва­лi, i дрэ­вы ста­ял­ i, аб­ня­ўшы­ся, ра­за­млеў­шы ад цеп­лы­нi, i вет­рык ца­ла­ваў — не трэ­ба пра­сiць... Не ха­це­ла­ся ў сце­ны... Го­рад ад­чу­вае вяс­ну. Стаў ра­ман­тыч­ны. Пры­га­жосць сло­ва, фар­бы, ду­шы, по­гля­ду... Мi­лаш, Чур­лё­нiс, Май­ро­нiс... Яны тут, у го­ра­дзе... На афiш­ных тум­бах ... На­гад­ва­юць, што не толь­кi «па­то­гу»(вы­гад­на) ды «не­мо­ка­мас» (бяс­плат­на), на­пi­са­ныя на ўсiх вуг­лах, мо­гуць быць на­шай ежай...

29.03.12

Да­до­му

Ра­i­са Кры­ва­льцэ­вiч пра­за­ік, па­эт. За­кон­чы­ла гіс­та­рыч­ны фа­куль­тэт Мінск­ага пе­да­га­гіч­на­га ін­сты­ту­та імя М. Гор­ка­га. Вы­клад­чы­ца ЕГУ. Друкавалася ў часопісе «Верасень». На­ра­дзі­ла­ся ў 1960 го­дзе на На­ва­град­чы­не. Жы­ве ў Мін­ску.

Еду да баць­кi. Дак­лад­ней, трэ­ба ка­заць — да баць­ка. А ра­ней бы­ло — да баць­ коў... Нех­та ў аў­то­бу­се па тэ­ле­фо­не пя­рэ­чыць-ула­годж­вае ма­цi: «Ну, ма­ма!...» Я ўжо так не ска­жу... Слё­зы на­прош­ва­юц­ца... Ел­кi пры да­ро­зе — усё тыя ж, вы­са­чэн­ныя, вяр­шы­нi шы­шач­ка­мi спрэс ува­ бра­ныя. I да­цяг­нуц­ца да iх хо­чац­ца, як у дзя­цiн­стве. Як у той пер­шай ванд­роў­ цы з баць­кам на во­зе... Зда­ец­ца, свет не па­хiс­нуў­ся... Ёсць яр­кi со­неч­ны дзень вяс­ны, ёсць — дзя­ куй Бо­гу! — баць­ка, ёсць шыш­кi на дрэ­ве, ад якiх не ада­рваць ва­чэй ...

10.04.12

Ва ўла­дзе Сон­ца Як доб­ра ду­ма­ец­ца ў на­ва­град­ска-слу­ха­вiц­кiм за­цiш­ку, ку­ды не да­стае ха­ лод­ны ве­цер, а толь­кi лас­ка­вае со­ней­ка... Якiя со­неч­ныя жы­вёл­кi — ка­ты... I Ка­зiк, i Ка­ся, i Бя­лян­ка... У кож­на­га — сваё мес­ца, ад­куль це­шац­ца сон­цам... Мо­жа, та­му та­кiя лас­ка­выя...

крытыка публіцыстыка эсэ 181

180 Дым­ком пах­не... Шпа­кi на ста­рых яб­лы­нях зя­лё­на-сi­нi­мi пёр­ца­мi на со­ней­ку пе­ра­лi­ва­юц­ца, крыл­ца­мi рас­пу­ша­ны­мi пад­рыг­ва­юць — трым­цяць пес­няю-лю­боўю да вяс­ны. З усiх пту­шы­ных сi­лаў ста­ра­юц­ца, пес­ню праз ся­бе пра­пус­ка­ю­чы, праз ма­лень­ кае сма­раг­да­вае цель­ца з жоў­ты­мi, быц­цам пра­ся­ны­мi, кроп­ка­мi — круп­ка­мi... Дзiў­на гу­чыць пес­ня — усё роў­на як уцяг­ва­юць то­нень­кую ру­ча­iн­ку-кос­ку, спле­це­ную з праз­рыс­та­га бла­кiт­на­га не­ба, цёп­ла­га со­неч­на­га свят­ла i дым­ на­га хва­лю­ю­ча­га па­ху ран­няй вяс­ны. Там, у пту­шы­ным гар­ляч­ку-гар­ла­чы­ку гэ­ты стру­мень­чык на­ты­ка­ец­ца-б'ец­ца аб ра­дасць, што пра­ме­нiць з пту­шы­на­га сэр­ца, i та­кая пе­ра­лi­вiс­тая ме­ло­дыя атрым­лi­ва­ец­ца! На­гад­вае тую, што вы­хо­ дзi­ла не­ка­лi з ца­цач­най птуш­кi-свiс­цёл­кi, ка­лi ў яе на­лi­ва­лi ва­ды... Цi­ка­ва, што птуш­кi гэ­тыя, ка­лi не на со­ней­ку, — не пя­юць, а за­кла­по­ча­на па рал­лi хо­дзяць, — шэ­ры­мi вы­гля­да­юць...

11.04.12

З вак­за­ла У Мiн­ску го­ра­ча. Го­рад па­пса­ва­ны шыль­да­мi «Мак­завт­рак, Бигтейсти, Бигбрэкфэст, Туризмбай». У трам­ваi дык­тар­скi го­лас аб­вя­шчае:»Ва­гон ру­ха­ец­ца ў парк.» Муж­чы­на ў гу­ма­вых бо­тах: «Ру­ха­ец­ца, это что значит — рушится? Выпрыгивать на­до?» Яго раз­драж­няе: «Сказали бы — движется!» Яшчэ не­ка­то­рых сме­шыць ка­зён­ная фра­за з аб'­явы са сло­ва­мi «На пад­ста­ ве».... Ус­пры­ма­юць як «пад­ста­вiць ка­го» i хi­хi­ка­юць... Сцяп­ле­ла... У дзяў­чат ка­ле­нi круг­лыя, спа­кус­лi­выя, ка­лi ся­дзяць на лаў­цы ў трам­ваi. Аб­ца­сы, шор­ты, раз­рэ­зы i вы­ра­зы. Гэ­та — вы­клiк, ата­ка. Бед­ныя муж­чы­ны... З iн­ша­га бо­ку, са­мыя вi­на­ва­тыя — жан­чы­нам ма­ла ўва­гi! У трам­ваi, хто пер­шы, ся­дае як яму зруч­ней — вя­до­ма ж, з краю, блi­жэй да вы­ха­ду. А ты, дру­гас­ны, што не па­спеў, хо­чаш сес­цi — дык пра­сi­ся прай­сцi да вак­на. Не ўста­нуць, а толь­кi но­гi ўбок ад­су­нуць — пра­цiс­кай­ся, ка­лi так хо­чац­ ца ехаць се­дзя­чы. Куль­ту­ра та­кая. Учо­ра ней­кi сту­дэнт у Ма­ры­лi над га­ла­вою ке­фiр з ба­то­нам еў i раз­маў­ляў з сяб­рам пра се­сiю. Ма­ры­ля ду­ма­ла, за­раз на га­ла­ву налье. Та­кiя сту­дэн­ты... Вунь Свет­ка Каз­ло­ва, як кан­ды­дат­кай ста­ла, з ра­дас­цю вы­кла­даць пай­шла. Але хут­ка асты­ла: сту­дэн­ты пi­са­лi сло­ва ў сло­ ва, аж ру­ка ад­валь­ва­ла­ся, i зла­ва­лi­ся: «Де­вуш­ка, по­мед­лен­нее!» Доў­га едзем. Хо­чац­ца на сон­ца. Ду­жы кра­са­вiц­кi ве­цер на­ду­вае жоў­та-зя­ лё­ны вет­разь «па­лат­кi» з са­да­вi­най. Ят­кi з эк­за­тыч­ны­мi яр­кi­мi фрук­та­мi — столь­кi аран­жа­ва­га, жоў­та­га, чыр­во­на­га! — на­гад­ва­юць, што ёсць iн­шае жыц­ цё... Нех­та вы­рвец­ца, аку­нец­ца ў яго гэ­тым ле­там... А нех­та ўжо да­лё­кi ад зям­ных жа­дан­няў i цяр­пен­няў — ён i яна ня­суць па­ ха­валь­ны вя­нок з пад­пi­са­най сту­жач­кай. Фар­бу­юць i пад­мя­та­юць. Хут­ка свя­та Уваск­ра­сен­ня...

12.04.12

Пра­вод­зя­чы сяб­роў­ку Дух­мя­ная тра­вень­ская ноч. Ня­сцерп­на, хва­лю­ю­ча пах­не лас­каю ле­та — ско­ша­наю тра­вою ... Быц­цам тра­ву-зуб­роў­ку ска­сi­лi... Май­скiя жу­кi вы­тан­цоў­ва­юць у па­вет­ры — апiс­ва­юць вя­сё­лыя бес­ша­баш­ ныя кру­гi ва­кол лiх­та­ра. Нач­ныя па­лё­ты здзяйс­ня­юць. Унi­зе iх цярп­лi­ва ча­ка­ юць га­лод­ныя на­ва­град­скiя ка­ты: ка­лi ўжо на­ля­та­юц­ца, пры­ся­дуць! У нач­ной цi­шы­нi чу­ваць хрумс­цен­не... Не­ка­лi мы так­са­ма па­ля­ва­лi на хру­шчоў, што кру­жы­лi­ся ўве­ча­ры на на­ шай ву­лi­цы над гру­шай-дзiч­кай. Бед­на­га жу­ка кла­лi ў пуш­ку ад за­пал­каў i слу­ха­лi, пры­клаў­шы да ву­ха, як той шар­го­ча, пе­ра­бi­ра­ю­чы лап­ка­мi... Дзе­цi не­ра­зум­ныя ...

10.05.12

Ве­цер ду­не... Ве­цер ду­не — снег па­ля­цiць. Бе­лы яб­лы­не­вы снег. Пя­лёс­тач­кi — на тра­ве, на рал­лi. Адзiн у вяд­ро з ва­дою ўпаў — пры­го­жа гля­дзiц­ца на ва­дзя­ной гла­ дзi... Мац­ней ве­цер дых­не i — за­вея тра­вень­ская ў са­дзе... Яб­лы­нi як цвi­туць! Бе­лы цвет у за­цiш­ку ра­зо­ры за­лёг, за­тры­маў­ся, вет­рам зне­се­ны. Шпа­кi ся­род бе­лай кве­це­нi — яшчэ чар­ней, чым звы­чай­на — чор­ным «ад­бi­ва­юць». Лыж­ку ста­рую, у ага­ро­дзе пра­цу­юч­ ы, знай­шла. Алю­мi­не­вая, без ча­ран­кадзярж­аль­на. Ад­на га­лоў­ка. У дзя­цiн­стве мы iн­шых лыжа­к i не ве­да­лi. I вi­дэль­ цы ў ха­це алю­мi­не­выя бы­лi. Ча­мусь­цi пла­каць за­ха­це­ла­ся. Мо­жа, та­му, што зям­ля ў ага­ро­дзе та­кая мяк­ кая — ма­мi­ны­мi ру­ка­мi сто ра­зоў пе­ра­бра­ная, вы­пе­шча­ная, нам па­кi­ну­тая... Ма­мiн — ага­род, баць­ка­ва — ха­та. Спад­чы­на... За­нес­ла, па­кла­ла на тра­ву зна­ход­ку. А ў тра­ве цвi­це кра­пi­ва, та­кая, што не пя­чэц­ца. Бе­лыя но­сi­кi кве­та­чак вы­смокт­ва­лi не­ка­лi ма­лыя — са­лод­кiя бы­лi ... На сця­ну хля­ва па­гля­дзе­ла... Там на цвi­ках — част­ка баць­ка­вай гас­па­дар­кi. Цi не тая гэ­та жа­лез­ная ка­нiст­ра, з якою па га­зу ў дзя­цiн­стве ха­дзi­ла? Ма­лень­ кi цём­на­во­кi i цём­на­ва­ло­сы ру­ха­вы ча­ла­ве­чак хут­ка на­паў­няў ём­касць «ка­ра­ сi­наю». Ста­я­ла, уды­ха­ю­чы пах — па­да­баў­ся... Не ве­да­ла, што куп­ляю ў бы­лой сi­на­го­зе, а пра­да­вец, жы­док Кро­цiн, мо не­ка­лi сю­ды ма­лiц­ца ха­дзiў... Доб­рая пры­ла­да пра­цы — «спран­жы­ноў­ка»! Ча­го толь­кi не на­гра­бе з зям­лi. Раб­рыс­тае дно бе­ла­га спо­дач­ка, па­ло­ва ша­ры­ка­вай руч­кi з разь­бою — па­мя­ таю пры­ем­нае па­чуц­цё скруч­ван­ня з дру­гою па­ло­вай — га­то­ва! Аран­жа­важоў­ты ка­ва­лак глi­ня­на­га гля­ка, шчар­ба­ты пласт­ма­са­вы грэ­бень... А коль­кi цвi­коў у ага­ро­дзе зна­хо­джу! Па штук 20 у дзень... Тоў­стыя, iр­жа­выя, са­гну­тыя час­цей за ўсё пад пра­мым вуг­лом, з кан­то­вы­мi шляп­ка­мi. Баць­ка ка­ жа — куз­неч­ныя, у куз­нi зроб­ле­ныя... Цi­ка­ва, ча­му iх так шмат... У дзя­цiн­стве

182 кру­цi­ла­ся ка­ля куз­нi... Баць­ка там пра­ца­ваў ней­кi час ма­ла­та­бой­цам («па­сы­ ла­лi, да­ва­лi за­ра­бiць»). Та­ды ўсё веч­ным, не­па­руш­ным зда­ва­ла­ся... Раз i на­заў­сё­ды ўста­ля­ва­ ным... Вi­даць, гэ­та нам, ма­лым, аба­ро­на да­ва­ла­ся ад не­ча­ка­нас­цяў све­ту... Але ўжо ня­ма тых дзвюх бя­ро­заў ка­ля ву­лi­цы, што быц­цам «ма­цi i баць­ка» бы­лi, i за ха­таю — зрэ­за­ны пень ста­рой гру­шы, што на­дзя­ля­ла нас да­рун­ка­мi — ця­пер па­ся­дзець доб­ра, па­ду­маць... Дрэ­вы бы­лi пер­шым моц­ным пе­ра­жы­ван­нем смер­цi ... Спа­чат­ку лi­па, ма­ гут­ная i бач­ная зда­лёк, бо ста­я­ла на са­май га­ры, да якой да­бi­ра­лi­ся з сан­ка­мi, каб ве­се­ла знес­цi­ся ўнiз, по­тым — гру­ша-дзiч­ка, дзе ма­лы­мi па­ля­ва­лi на хру­ шчоў i чые сцiп­лыя пла­ды нi­ко­лi не за­ста­ва­лi­ся без на­шай ува­гi... Вяр­та­юс­ я ў гра­ды... Ня­хай са­бе баць­ка й па­смей­ва­ец­ца — сяб­роў­чы­ныя нiз­кiя, з не­глы­бо­кi­мi ба­роз­на­мi на­зваў «школь­ны­мi», на мае вы­со­кiя ад­рэ­ага­ ваў: «Ако­пы ад бам­бёж­кi ка­па­еш?» Пер­шыя ўзы­хо­ды... Якой жа сi­лы гэ­тая со­неч­ная лю­боў, ка­лi з цяж­кай цём­ най iм­глы цяг­нец­ца, пра­бi­ва­ю­чы кво­лым цель­цам цвердзь зям­лi, па­клi­ка­ны гэ­тай лю­боўю ма­ле­неч­кi па­рас­так! Доб­ра ўве­ча­ры па­лi­ваць гра­ды, усы­па­ныя пя­лёст­ка­мi яб­лы­нi, ду­маць пра та­ям­нi­цу на­ра­джэн­ня, што здзяйс­ня­ец­ца ў зям­лi... Ад­чу­ваць да яе да­лу­ча­ насць...

11.05.12

Да­ро­га ў траў­нi Бус­лы («бус­лэ!») за ка­рэ­лiц­каю ра­кою Рут­кай рас­цяг­ну­лi­ся па ско­ша­ным лу­зе ра­дом. Па­важ­на ру­ха­юц­ца ў свя­точ­ным бе­ла-чор­ным адзен­нi. Вя­лi­кiя зда­лёк, бы лю­дзi. Рап­са­вае по­ле. То ля са­май да­ро­гi, то ўда­ле­чы­нi, амаль сха­ва­нае за ўзгор­ ка­мi, — да та­го «лi­мон­нае», што не ве­рыц­ца, што гэ­та на­ту­раль­ная фар­ба. Зда­ец­ца, ней­кае дзi­ця, вы­са­ла­пiў­шы ад ста­ран­ня язык i моц­на пры­цiс­ка­ю­чы да па­пе­ры ало­вак ко­ле­ру цыт­ры­ны, да­ста­ны з ка­ро­бач­кi з 24-ма (!) ко­ле­ра­ мi — той не­да­сяж­най ма­ры дзя­цiн­ства — яр­ка раз­ма­ля­ва­ла кар­цiн­ку з лет­нiм пей­за­жам i, зда­во­лiў­шы­ся, па­бег­ла гу­ляць...

19.05.12

Вi­лен­скае Дрэ­вы ў са­лод­кiх аб­дым­ках цi­шы­нi — не па­ва­ру­шац­ца! Не­ба — рас­цёр­тая ру­жо­вая аква­рэль — сон­ца за­хо­дзiць... Блiс­ку­чыя хма­ра­чо­сы — старч­ма па­ стаў­ле­ныя ка­роб­кi i ру­ло­ны — доб­ра ўпiс­ва­юц­ца ў га­рад­скi пей­заж... Шэ­рыя цаг­ля­ныя сце­ны да­моў спа­вi­тыя зя­лё­ным плю­шчом. Шы­коў­ныя аў­то­бу­сы — зруч­ныя хат­кi для ту­рыс­таў — за­сты­лi на зад­нiм два­ры га­тэ­ля. Усё за­сы­нае... Вiль­ня сцiш­ва­ец­ца сцяп­ле­лым чэр­вень­скiм ве­ча­рам.

крытыка публіцыстыка эсэ 183

184 Доб­ра ў Вiль­нi. Удзень у гэ­тым го­ра­дзе шу­ка­юць ся­бе. Тыя, хто згу­бiў цi яшчэ не знай­шоў. Як не­ка­лi я. Ты да­па­мог мне знай­сцi­ся. Тут мож­на вяр­нуц­ца да ся­бе, збо­чыў­шы ў кры­вую ву­зень­кую ву­лач­ку на свя­то­га Ка­зi­мi­ра, цi свя­то­га Мi­ха­ла, цi на Лi­та­ра­ту. Аль­бо за­зiр­нуць у ар­ку дво­ ры­ка — та­кая пры­ця­галь­ная пра­сто­ра! У Вiль­нi так цёп­ла ўсiм. Гэ­ты го­рад мае жа­но­чае iмя. Вiль­ня шка­дуе, мi­луе i пес­цiць, як гэ­та мо­жа ра­бiць толь­кi жан­чы­на. Як у ма­цi, у яе ха­пае лас­кi на ўсiх дзя­цей. Шчод­рая на лю­боў, Вiль­ня не ад­бi­рае. Вiль­ня дае. У Вiль­нi — як у баць­коў­скiм до­ме — на­бi­ра­еш­ся спа­кою i ра­дас­цi. У яе за­вул­кi ха­ва­еш­ся, як у аб­дым­кi род­на­га, да­ра­го­га ча­ла­ве­ка. Поў­ная Бо­жай лас­кi ад хра­маў, што на кож­ным кро­ку, Вiль­ня дае Дух. Тут у тра­лей­бу­се пе­ра­хо­дзяць не­за­ўваж­на з мо­вы на мо­ву — ста­рая жан­ чы­на лёг­ка пе­ра­клю­ча­ец­ца ў раз­мо­ве з сяб­роў­каю з «ге­рэй» на «до­бжэ». «Iн­ сцi­ту­таў не кан­ча­лi», а раз­маў­ля­юць, ты ж дру­гую мо­ву да гэ­тай па­ры не адо­ ле­еш... Ад­ной­чы чу­ла доў­гую тэ­ле­фон­на-тра­лей­бус­ную гу­тар­ку на лi­тоў­скай — по­ тым поль­скай — по­тым бе­ла­рус­кай. Пас­ля­доў­насць, вi­даць, ад­па­вя­да­ла глы­ бi­нi сха­ва­на­га са­ма­ўсве­дам­лен­ня... Вiль­ня шмат­аб­лiч­ная. Лi­тоў­ка Да­ну­тэ, што вы­рас­ла ў вi­лен­скiм «Шан­хаi» i доб­ра ве­дае, дзе зна­хо­дзiў­ся «Бам­бей», па­чуў­шы маю раз­мо­ву па-бе­ла­рус­ку, ад­ра­зу за­ўва­жае, што гэ­та мо­ва «ту­тэй­шых». Да­ну­тэ сяб­ра­ва­ла з дзя­цiн­ства з ты­мi, хто так ся­бе вы­зна­чаў. Та­му мо­ву ту­тэй­шых ра­зу­ме­ее, ха­ця i лю­бiць ужы­ваць ход­кi вы­раз: «Negirsi—nesupranti!» — «Без чар­кi не раз­бя­рэш­ся». Да­ ну­тэ — эк­стра­сэнс, бе­лы маг, i мо­жа вы­ля­чыць, не да­кра­на­ю­чы­ся ру­ка­мi. У ста­рым го­ра­дзе шмат за­меж­нi­каў. Шу­ка­юць за­ба­вы. Фа­та­гра­фу­юц­ца. Смуг­ля­вы тва­рык у ад­ту­лi­не драў­ля­най фi­гур­кi ў лi­тоў­скiм на­род­ным адзен­нi. Уста­вiў — i «лi­тоў­цаў» па­боль­ша­ла... Вiль­ня ама­лодж­вае, дае дру­гое ды­хан­не — на­тоў­пы ста­рых, ссi­ве­лых, ссох­лых у шчэп­ку (цi як ка­за­ла ма­ма — «да гна­ту») ту­рыс­таў су­нуц­ца да пра­ спек­та Ге­ды­мi­на. Ся­дзiм з Ру­тай на ла­вач­цы ля Вiн­ца­са Ку­дзiр­кi — аў­та­ра лi­ тоў­ска­га гiм­на, на­зi­ра­ем. Ру­та пы­та­ец­ца, цi бу­дзем мы ў та­кiм па­хi­лым узрос­ це яшчэ соў­гац­ца па ход­нi­ках га­ра­доў, i як бу­дзем вы­гля­даць? Ну, ужо горш не бу­дзем! У Вiль­нi ня­страш­на ста­рэць. Жан­чы­ны тут асаб­лi­выя. Ста­ла­га ве­ку, яны ўсё роў­на пры­ваб­ныя. Ня­суць у са­бе пры­га­жосць. Вя­до­ма, гэ­та ад Вiль­нi. Доб­ра ў ста­рым мес­це. Доб­ра ля хра­маў, доб­ра на ву­лi­цах i ў за­вул­ках... Вiль­ня ле­чыць ду­шу... Ку­пi­ла ў Мi­ка­ла­еў­скай царк­ве аб­ра­зок з Хрыс­том. З Люд­каю ра­зам куп­ля­лi. Яна ад­ра­зу цар­коў­ную жан­чы­ну рас­пы­та­ла, цi мо­ляц­ца па-бе­ла­рус­ку, i хто царк­вою кi­руе («I тут Маск­ва!») Та­му на зва­ро­це iкон­кi i на­пi­са­на «Изделие религиозного содержания».

крытыка публіцыстыка эсэ 185 Але так ха­це­ла­ся, каб з Мi­ка­ла­еў­скай даб­ра­слаў­ляў Хрыс­тос у на­шай на­ва­ град­скай ха­це. Баць­ка «цвiч­ке ўбiў», праз дзi­рач­ку дро­цiк пра­цяг­нуў — пры­ма­ ца­ваў у ку­це — ця­пер мi­луе нас Хрыс­то­ва ру­ка даб­ра­сла­вен­чым ру­хам. Аню­цi­ныя воч­кi — квет­кi Вiль­нi. Нi­дзе не апя­рэз­ва­юць яны так пло­шчы мi­ лым во­ку жоў­та-бла­кiт­на-бе­лым па­яс­ком, нi­дзе так пя­шчот­на не за­зi­ра­юць у ду­шу ня­мец­кiя Stiefmutterchen — ма­лень­кiя ма­ча­хi, лi­тоў­скiя лай­швэс — уда­ вi­цы, брат­кi бе­ла­рус­кiя ... Жан­чы­на ў 19-м вез­ла са­дзiць на ле­цi­шчы... Увер­се лi­ло­выя пры­вет­ныя воч­кi, унi­зе смеш­ныя ба­род­кi «з ямач­кай» — на бе­лым, бы атра­ман­там па па­ пе­ры — лi­ло­выя кос­кi... Жан­чы­ны, што пра­да­юць квет­кi — ад­мет­ныя... На iх хо­чац­ца гля­дзець. Ад­ на вi­лен­ская ба­бу­ля ў жоў­тым пла­шчы­ку, жоў­тай вя­за­най ба­рэт­цы, жоў­тых ча­ра­вi­ках. I вя­дзёр­ка з жоў­ты­мi на­рцы­са­мi ста­iць... Ся­род тых, хто мо­лiц­ца ў Вост­рай Бра­ме, жан­чы­наў най­больш. Па схо­дах, па схо­дах уго­ру, на ка­ле­нях — да Свя­той. Пры­хо­дзяць цяж­каю сту­пою, спа­чат­ку кiй­ком — на пры­ступ­ку, по­тым — са­ мыя... Кла­дуц­ца — рас­па­сцi­ра­юц­ца кры­жом на ха­лод­ных плi­тах баж­нi­цы — ду­шу i це­ла ад­да­юць Цу­доў­най Па­нi. А на бру­ку пе­рад Вост­раб­рам­скай кап­лi­цай ня­мец­кiм эк­скур­сан­там ужо два ра­зы паў­та­ры­лi, што кас­цёл свя­той Тэ­рэ­зы ад­бу­доў­ваў не­мец Глаў­бiц. Трэ­ба, каб гас­цям пры­ем­на бы­ло... У кап­лiч­цы ля рас­пяц­ця Хрыс­то­ва з поль­скiм сцяж­ком у ру­ках фа­та­гра­фу­ ец­ца ту­рыст­ка. Шчоў­ка­юць фо­та­апа­ра­ты i на­вер­се, у Ма­цi Бос­кай Вост­раб­рам­скай. Му­сiць, ма­ла дзе так фа­та­гра­фу­юць аб­раз, як гэ­ты. Тут пах­не бе­лы­мi лi­ле­я­мi. Тут спя­ва­юць па-лi­тоў­ску i па-поль­ску. Жа­но­чыя га­ла­сы хва­лю­юць моц­ным па­да­бен­ствам да ма­мi­на­га. У ма­лi­тоў­ным спе­ве чу­ваць i скар­гу-боль, i пры­мi­рэн­не. Аб­ляг­чэн­не для ду­шы. Ця­пер мож­на вяр­тац­ца. А двор­нi­ка­мi ў Вiль­нi бо­лей муж­чы­ны. У ста­рым мес­це пад­мя­та­юць ве­нi­ка­мi не пласт­ма­са­вы­мi, яр­ка-зя­лё­ны­мi, як на Льво­во цi на га­тэль­най ста­ян­цы аў­ та­ма­бi­ляў... Тут мя­туць на­ту­раль­ны­мi бя­ро­за­вы­мi «дзяр­ка­ча­мi», з дзя­цiн­ства зна­ём ­ ы­мi, i на iх пры­ем­на гля­дзець. У ста­рым го­ра­дзе заў­сё­ды про­сяць — на жыц­цё цi на рэ­стаў­ра­цыю. Пра­па­ ну­юць раз­мя­няць гро­шы ў блi­жэй­шай кра­ме, ка­лi «ня­ма дроб­ных». Най­лепш ад­каз­вае На­дзя, се­дзя­чы ў лет­няй ка­вяр­нi за паў­лiт­рам пi­ва — муж­чы­не, што па­пра­шай­нi­чае: у нас ня­ма му­жоў, i мы не па­да­ём... Што ж, амаль усё праў­ да — мы ся­дзiм утра­iх, Лю­да i На­дзя не­за­му­жам i як­раз толь­кi што ўслых шу­ ка­лi ў гэ­тым па­зi­тыў­нае... Ня­шчас­ны пай­шоў, а На­дзя ўспа­мi­нае бра­та, якi ад­зна­чыў зме­ны ў яе ха­ рак­та­ры — пас­ля раз­во­ду стаў «нар­дзi­час­кiм»... У Вiль­нi шмат жаб­ра­коў. Ёсць цi­ка­выя.

186 Па да­ро­зе ад Вост­рай бра­мы ма­ла­ды ба­дзя­га жа­лас­ным го­ла­сам про­сiць па-ня­мец­ку: «Ich bin krank. Bitte, nur zehn Euro! Ich brauche nur zehn Euro!» — i ага­ляе чыр­во­на-сi­нюю на­гу. «Ja, ja!» — спа­чу­валь­на кi­вае на­тоўп ня­мец­кiх ту­ рыс­таў i ва­лiць да­лей. Най­больш ураж­вае жаб­рач­ка Ро­за. Гэ­та яе ву­лiч­нае iмя. На са­май спра­ве яе зваць Вi­да. «Дай хоць тро­хi, на шчас­це», — ка­жа мне Ро­за-Вi­да во­сень­скiм ве­ча­рам на Зам­ка­вай ву­лi­цы. Ра­на сцям­не­ла, яшчэ гра­юць ву­лiч­ныя му­зы­кi, толь­кi што за­га­рэ­лi­ся лiх­та­ры ля ма­лень­кiх ка­фэ, i ты iдзеш, за­ча­ра­ва­ная ве­ ча­ро­вым го­ра­дам, па яго свя­тым бру­ку, ад­чу­ва­ю­чы свя­та ў ду­шы... Ка­жу Вi­дзе, што яна ўпры­гож­вае гэ­ты го­рад... Ра­дая гэ­тай маг­чы­мас­цi — ба­чы­ла Ро­зу не раз за сто­лi­кам улет­ку ў ста­рым мес­це. Не­вя­лiч­кая, не­ма­ ла­дая, з моц­на пад­ве­дзе­ны­мi ва­чы­ма, на­шмiн­ка­ва­ны­мi шчо­ка­мi i вус­на­мi, у цу­доў­ным, бы ў ста­ра­свец­кай па­нi, ка­пе­лю­шы, у доў­гiм яр­кiм адзен­нi — яна грае тут амаль што­дня п'е­су свай­го жыц­ця. Ёсць i не­звы­чай­ны жаб­рак муж­чын­ска­га ро­ду. Ма­гут­на­га це­ласк­ла­ду, з ка­пою збi­тых «у ля­мец» ва­ла­соў, з жаб­ра­чым скар­бам — вя­лi­кiм ме­хам за пля­чы­ма. Уве­ча­ры ў цёп­лае тра­вень­скае на­двор'е мы з Ру­тай ба­чы­лi яго на га­лоў­най ву­лi­цы — ад­па­чы­ваў, ле­жа­чы на лаў­цы, мя­шок пад га­ла­вою. I што яму цi­каў­ныя пра­хо­жыя, ка­лi Вiль­ня — яго дом?

«Tu Adam Мickewicz 25.11.1824 opusсzal Wilno na zawsze.» Cтарая ву­лi­ца ў шыль­дах. Мiц­ке­вiч, Кра­шэў­скi, Да­ста­еў­скi, Стэн­даль ха­дзi­лi па ёй. Мож­на чы­таць гэ­ тых мас­та­коў сло­ва i пе­ра­чыт­ваць... Ка­лi ру­кi дой­дуць... На Ўнi­вер­сi­тэц­кую зай­шла... Па­ра ўжо ле­пей ары­ен­та­вац­ца ў го­ра­дзе. У iн­шым жыц­цi ха­це­ла б ву­чыц­ца тут на фiл­фа­ку i на гiс­та­рыч­ным ад­на­ча­со­ва i ўсе пяць га­доў па­мя­таць, чы­таць, лю­бiць, га­на­рыц­ца Мiц­ке­вi­чам. I яшчэ шмат кiм ... Вiль­ня — гэ­та лю­дзi. Тут вар­та звяр­нуць ува­гу на «ЖЖ», як ка­за­ла не­за­быў­ ная, свет­лай па­мя­цi Тац­ця­на Са­пач. ЖЖ зна­чыць жы­вое жыц­цё. Я раз­маў­ля­ла з ёю толь­кi ад­ной­чы, уво­сень 2010 го­да. А зi­мою Тац­ця­на пай­шла ... Але хi­ба па­мi­ра­юць па­эт­кi? Удзяч­ная Вiль­нi за ўсiх, ка­го су­стрэ­ла тут.

I габ­рэй­ка Хая-Ро­за, якой — 86, i нем­ка Анэ­лiз Арндт (Ан­фi­са Ра­ма­ноў­скi), якой хут­ка — 80, i лi­тоў­ка Да­ну­тэ, якой — 46, i поль­ка Фi­лё­ня ў цу­доў­ным ка­ пя­лю­шы­ку з ру­жаю, з якою па­зна­ём ­ i­лi­ся ў тра­лей­бу­се, i рус­кая На­дзя са Сма­ лен­шчы­ны (Люд­ка ўсё да­каз­ва­ла ёй, што яна бе­ла­рус­ка) — маё «цяг­нi­ко­вае» сяб­роў­ства — ёй —58, i вi­лен­ская мас­тач­ка з квет­ка­мi, якая нi­ко­лi не пра­ца­ва­ла ў дзяр­жаў­най ар­га­нi­за­цыi, а ўсё жыц­цё за­раб­ля­ла на хлеб мас­тац­твам i гэ­та ста­ла­ся яе най­вя­лiк­шым шчас­цем, i Ру­та-Ялан­та з Коў­на, што так лю­бiць спя­ ваць у хо­ры, якой — 42, i Агне, што за сем га­доў вы­ву­чы­ла­ся ў Ня­меч­чы­не на док­та­ра ар­хеа­ло­гii, якой — 40, — усе па­доб­ныя ў ад­ным — яны лю­бяць. Сва­iх i чу­жых дзя­цей, род­ных i сяб­роў, ка­тоў, вер­шы, му­зы­ку, ар­хеа­ло­гiю, гэ­ты го­рад...

I яшчэ — як кож­ную жан­чы­ну — iх не аб­мi­ну­ла ка­хан­не... Час­та ня­прос­тае...

крытыка публіцыстыка эсэ 187

188 А Вiль­ня поў­ная ка­хан­ня. Бе­ра­гi Вял­лi — у сло­вах лю­бо­вi... Аs miliu tave —Я люб­лю ця­бе — гэ­та ска­за­ла Не­ба. Ir аs tave — I я ця­бе — гэ­та мой ад­каз.

19.06.12

Пе­вень i Сон­ца Ця­пер ве­даю, ча­му ўзы­хо­дзiць Сон­ца. З ра­нi­цы яго так на­стой­лi­ва про­сiць прый­сцi адзiн слу­ха­вiц­кi пе­вень! У шэ­рай лi­пень­скай ра­нi­цы яму не ха­пае цяп­ла i свят­ла. «Ку­ка­рэ­ку» гу­чыць як «Дзе ты? Прый­дзi! Ча­каю!» Пе­вень ста­ра­ец­ца доў­га, мо дзе­сяць ра­зоў паў­та­рае, i кож­ны раз яго го­лас ка­жа: «Жыць без ця­бе не ма­гу!» Пе­вень iмк­нец­ца, каб Сон­ца ўчу­ла ... Сон­ца зва­жае на жарс­ную прось­бу i з'яў­ля­ец­ца... Па­чы­на­ец­ца но­вы дзень...

I што за ра­нi­ца без кры­ку пеў­ня, без Сон­ца?

22.07.12

У да­ро­зе Цi­хi со­неч­ны ра­нак. Цi­ха­мiр­насць сон­ных у цём­на-зя­лё­ных стрэл­ках ае­ру рэ­чак — Рут­ка, Сэр­вач... Не­па­руш­ная гладзь азёр­най ва­ды... Яр­кiя квет­кi з вяс­ко­вых ага­род­чы­каў — флёк­сы — усмi­ха­юц­ца сон­цу ... Ка­зач­ная кра­iн­ а Бе­ ла­русь. Бос­кае ха­раст­во. Ваў­ко­вi­чы. Не­ча­ка­ны бус­лiк блiз­ка ля да­ро­гi — зу­сiм адзi­но­кi. Лу­гi, лу­гi... Жоў­та-бе­лы ко­цiк па­люе ў тра­ве. А той раз — чор­ны быў. Нё­ман. Пыш­нае кру­та­ло­бае кус­тоўе — па­ла­цы для ўся­ля­кiх дроб­ных ства­ рэн­няў бос­кiх. Для му­раш­кi Па­лаш­кi з паэ­мы Бя­ду­лi, на­прык­лад... У ма­ёй сяб­ роў­кi Люд­кi дак­лад­на та­кi го­лас, як у той ста­рой ра­дыё­па­ста­ноў­цы. I ква­тэр­ная праб­ле­ма, як у му­раш­кi Па­лаш­кi. Праў­да, апош­няй жуч­кi-па­вуч­кi ўсiм кал­га­сам ха­ту збу­да­ва­лi, а вось Люд­цы як у адзi­ноч­ку крэ­дыт пла­цiць?.. Жан­чы­ны вяс­ко­выя на пры­пын­ку — у бе­лых блю­зач­ках з ка­рун­ка­мi, «га­за­ выя» хус­тач­кi пад ба­ра­ду — вi­даць, у цэр­каў­ку са­бра­лi­ся — ня­дзель­ка. Птуш­кi на пра­ва­дах — куп­ка­мi. Пры­йшоў Пят­рок — апаў лiс­ток... Як па баць­ ка­вых пры­кме­тах, то во­сень ужо вось-вось... Во­чы це­шац­ца — не на­це­шац­ца края­вi­да­мi. Па­лi ў но­вым ко­ле­ры ста­яць — спе­лыя: роў­нень­кi ву­са­ты яч­мень — уго­ру, цяж­кiя га­лоў­кi пша­нi­цы на­хi­лi­лi­ся до­лу. Па­лос­ка ле­су ўда­ле­чы­нi. Пры­га­жосць... Край вёс­кi. Маж­ная гас­па­ды­ня з на­двор­ку вый­шла — у ад­ной ру­цэ кi­ёк, дру­ гою спi­ну пад­пi­рае — ня мо­жац­ца... Трак­тар се­на пры­вёз. Жыць трэ­ба. Цi па баць­ка­ва­му — трэ­ба жыць, як на­бя­жыць.

крытыка публіцыстыка эсэ 189 За­сты­лыя по­ста­цi ры­ба­коў ля ка­наў­кi. А на ва­зяр­цо з шыль­дач­кай з двух ба­коў: «Плат­ная ры­бал­ка» — не жа­да­е­це? Вёс­ка Пя­соч­ная пе­рад Мi­ром. Пры­го­жыя, але маўк­лi­выя хат­кi. Сi­вень­кiя, ста­рэнь­кiя гас­па­да­ры. Муж­чы­на з вя­лi­кiм жы­ва­том, жан­чы­на з куль­бач­кай — з брам­кi вый­шлi — аў­то­бус ня­сец­ца па вяс­ко­вым бру­ку. ... Цуд ад­быў­ся. Зо­ла­та сон­ца ў не­бе. Зо­ла­та аб­ма­ло­ча­най са­ло­мы на зям­ лi — да не­ба­краю. Чор­ны ко­цiк з пух­на­тым хвас­том праз луг з па­ля­ван­ня вяр­та­ец­ца. За­су­лле. Яшчэ адзiн бу­сел ля да­ро­гi шпа­цы­руе сме­ла — да ча­го бо­ты чыр­ во­ныя! Не­дзе бе­гае па да­ро­гах i твой зя­лё­ны «бус­лiк»... У Мi­ры — за­па­мi­наль­ная жан­чы­на. Увесь аў­то­бус па­зi­рае. Iдзе з дзець­мi за ру­ку — строй­ная, вя­лi­кi сi­нi ка­пя­люш, доў­гая сi­няя спад­нi­ца на доў­гiх на­гах. Не­ мяс­цо­вая, вя­до­ма ж. Ка­ля кас­цё­ла — шыль­да-рас­пор­ка на нож­ках:»Искренне приглашаем! Шчы­ра за­пра­ша­ем! Szczera zaproshamy!» Усё пра­вiль­на — спа­ чат­ку — мо­ва на­чаль­ства... Па­ва­рот­ка на Мiнск. Ба­зар­чык пад стра­хою. На зям­лi неш­та вя­лi­кае, бар­до­ вае рас­кла­дзе­на. Цы­буль­ка. З ку­лак ве­лi­чы­нёю. Па­мiж ас­фаль­там дзвюх да­рог, на вуз­кай па­лос­цы тра­вы — на здзiў­лен­не — iз­ноў бус­лiк i зноў адзi­но­кi. I аў­то­бус яго не бян­тэ­жыць. Раз­вi­тац­ца птуш­кi вы­хо­дзяць, цi што? У чыр­во­нае вы­фар­ба­ва­ны ка­мень: «Лес — на­ше здо­ровье». Ка­ля ка­ме­ ня — вя­лiз­ны бу­та­фор­скi драў­ля­ны грыб. Чар­но­быль­скi — Мi­ко­ла звы­чай­на жар­туе. Па­мiж Мi­ром i Мiнск­ам — бя­рэз­нi­чак — ва­чэй не ада­рваць. Ёсць бя­роз­кi, ства­лом па­доб­ныя на нож­ку пад­бя­ро­за­вi­ка — ду­жыя, з цём­ ным на­лё­там-на­сеч­ка­мi на бе­лай ка­ры. Ёсць iн­шыя, па-дзя­воц­ку танк­ля­выя, гон­кiя — вер­ша­лi­ну по­гля­дам як да­стаць — iмк­нуц­ца да не­ба. Ся­род цём­ных елак i на­хму­ра­ных ру­даст­во­лых хво­яў — са­ма лю­боў i пя­шчо­та, ува­саб­лен­не паэ­зii. Усё ў iх — свет­лы­ня, не­кра­ну­тасць, чыс­цi­ня. Елач­кi ўздоўж да­ро­гi як пад­рэ­слi — зя­лё­ныя ан­тэ­ны-вяр­хуш­кi — уго­ру! Ле­ там ляг­чэй на­блi­жац­ца да Не­ба... Ад­чу­ва­еш лас­ку яго...

22.07.12

крытыка публіцыстыка эсэ 191

Я шчас­лi­вая жан­чы­на... Дзi­яна Ба­лы­ка. Ча­ла­век з мност­вам ро­ляў, вы­кон­ваць якiя ў яе атрым­лi­ва­ец­ца ад­ноль­ка­ва доб­ра. Яна i кнi­гу па па­пу­ляр­най псi­ха­ло­гii на­пi­ша, i п'е­су ство­рыць, якую бу­дзеш чы­таць са слязь­мi на ва­чах, i верш пра­чы­тае так, што на­доў­га за­пом­нiш кож­ны по­зiрк i iн­та­на­цыю, i анек­дот рас­ка­жа, ды та­кi, што смя­яц­ца не­каль­кi дзён бу­дзеш. А яшчэ Дзi­а­на прад­стаў­ляе бе­ла­рус­кую лi­та­ра­ту­ру за мя­жой на раз­на­стай­ ных лi­та­ра­тур­ных фес­ты­ва­лях, пра­во­дзiць май­стар-кла­сы для па­чы­ на­ю­чых пiсь­мен­нi­каў. Чы­та­чам «Ве­рас­ня» Дзi­я­на рас­па­вя­ла пра свае ро­лi ў роз­ных куль­тур­ных кан­тэкс­тах, пра дом, а так­са­ма пра тое, як ус­пры­ма­юць бе­ла­рус­ка­га пiсь­мен­нi­ка за мя­жой i на якiя гру­поў­кi раз­бi­ ва­юц­ца бе­ла­рус­кiя пiсь­мен­нi­кi.

Дзi­ян­ а Ба­лы­ка па­эт, дра­ма­тург, жур­на­лiст, кi­на­сцэ­на­рыст. Аў­тар кнiг паэ­зii: «Мно­го-мно­го дней» (1999 г.), «Ок­на на­стежь» (2001 г.), «Убегающая линия» (2003 г.), «Сей­час, се­год­ня, на­всег­да...» (2009 г.), «P.S. 101 стихоткровение для те­бя» (2012 г.), шэ­ра­гу п'ес i кi­на­сцэ­на­ры­яў. Лаў­рэ­ат шмат­лi­кiх лi­та­ра­тур­ных прэ­мiй. На­ра­дзi­ла­ся ў 1979 го­дзе ў го­ра­дзе Па­ляр­ны Мур­ман­скай воб­лас­цi. Жы­ве ў Мiн­ску, Ры­зе i Маск­ве.

Ася Па­плаў­ская. — Дзi­яна, ты доў­гi час вы­да­еш у Маск­ве кнi­гi па па­пу­ ляр­най псi­ха­ло­гii: там i маг­чы­мас­цяў больш, ды i гро­шы мож­на за­ра­бiць. Але тым не менш у роз­ных бе­ла­рус­кiх тэ­ат­рах iдуць спек­так­лi па тва­iх п'е­сах, у нас жа вы­хо­дзяць твае збор­нi­кi паэ­зii. Што для ця­бе з'яў­ля­ец­ца пер­ша­ сным? Дзія­на Ба­лы­ка. — На­са­мрэч, гэ­та пы­тан­не са­ма­iн­ды­фi­ка­цыi, пры­яры­тэ­ таў. Гэ­тае пы­тан­не вель­мi час­та аба­зна­ча­ец­ца не толь­кi ў твор­час­цi, але i ў са­мiм жыц­цi. Ка­лi ча­ла­век зай­ма­ец­ца не­чым ад­ным, у яго так­са­ма пы­та­юц­ца, а што для вас больш iс­тот­на: сям'я аль­бо пра­ца? А для ма­лень­ка­га дзi­ця­цi пер­шым пы­тан­нем са­ма­iн­ды­фi­ка­цыi з'яў­ля­ец­ца: ка­го ты лю­бiш бо­лей — ма­му цi та­ту? Гэ­та — пэў­ныя куль­ту­ра­ла­гiч­ныя ко­ды, у якiх мы iс­ну­ем, на­ват не за­ ўва­жа­ю­чы гэ­та­га, бо яны ўва­хо­дзяць у нас з на­ра­джэн­ня. Да пэў­на­га ча­су па­няц­ця асо­бы, «я» прос­та не iс­на­ва­ла. У ча­ла­ве­ку жы­лi ду­хi, до­ма па­ся­ля­лi­ся да­ма­вi­кi i ён не iн­ды­фi­ка­ваў ся­бе як асо­бу, якая жы­ ве асоб­на ад iн­ша­га све­ту. А ка­лi паз­ней у фi­ла­со­фii з'я­вiў­ся гэ­ты па­ня­так, усе за­ня­лi­ся пы­тан­нем са­ма­iн­ды­фi­ка­цыi: а хто я, а кiм ёсць iн­шы ча­ла­век?.. «Я ду­маю, зна­чыць, я iс­ную», «Я пi­шу, зна­чыць, я пiсь­мен­нiк» i гэ­так да­лей... Та­кiм быў ча­ла­век эпо­хi ма­дэр­на — для яго бы­ло iс­тот­на вы­зна­чыць сваю са­цы­яль­ную ро­лю. Ча­ла­век эпо­хi пост­ма­дэр­на вяр­та­ец­ца ў тое ка­мен­нае ста­ год­дзе, ка­лi ўсё бы­ло сiн­крэ­тыч­ным, ка­лi лi­та­ра­ту­ра ўзнi­ка­ла як ры­ту­ал пе­рад па­ля­ван­нем, гру­ба ка­жу­чы. Та­кiм чы­нам, ча­ла­век эпо­хi пост­ма­дэр­на мае ве­лi­зар­ную коль­касць ро­ляў, i нi­вод­ная з iх не з'яў­ля­ец­ца больш пры­яры­тэт­най за iн­шую. Усе гэ­тыя ро­лi пра­ яў­ля­юц­ца ў пэў­ным кан­тэкс­це. Ка­лi я пры­хо­джу да­до­му да ма­ту­лi, я нi ў якiм ра­зе не дра­ма­тург i не па­эт, а дач­ка, у якой пы­та­юц­ца, цi апра­ну­ла я цёп­лыя шкар­пэт­кi i цi па­ста­вi­ла тво­раг у ля­доў­ню. I я спа­кой­на ад­каз­ваю, не па­чы­на­ю­ чы скан­дал, маў­ляў, ма­ма, я пiсь­мен­нiк, ча­му ты пы­та­еш­ся ў мя­не пра ней­кiя шкар­пэт­кi...

192 У мя­не на­ват ёсць не­каль­кi кам­плек­таў вi­зiт­ных кар­так. Аба­пi­ра­ю­чы­ся на куль­тур­ны кан­тэкст, у якiм я пра­цую на да­дзе­ны мо­мант, я ка­мусь­цi даю вi­зi­ тоў­ку, дзе на­пi­са­на, што я дра­ма­тург, па­эт, пра­за­iк, ка­мусь­цi я дам вi­зi­тоў­ку, дзе на­пi­са­на, сяб­рам якiх твор­чых са­юзаў я з'яў­ля­ю­ся. Ка­лi ты пры­хо­дзiш да чы­ноў­нi­ка, та­бе па­трэб­ны адзiн тып вi­зiт­най карт­кi i пэў­ны тон раз­мо­вы, ка­ лi ты раз­маў­ля­еш з твор­чым ча­ла­ве­кам на фес­ты­ва­лi цi не­дзе яшчэ, та­бе па­трэб­ны iн­шы тып вi­зi­тоў­кi i, ад­па­вед­на, iн­шая лек­сi­ка. Гэ­та, да­рэ­чы, i ёсць НЛП (нэй­ра­лiнг­вiс­тыч­нае пра­гра­ма­ван­не — А.П.), то бок, умен­не раз­маў­ляць з ча­ла­ве­кам на яго­най мо­ве дзе­ля та­го, каб ця­бе зра­зу­ме­лi. З пунк­ту гле­джан­ня псi­ха­ло­гii — не кла­сiч­най, а ма­ёй унут­ра­най све­та­бу­до­ вы — мне не­аб­ход­на зай­мац­ца роз­ны­мi рэ­ча­мi. Та­кiм чы­нам я ад­чу­ваю сваю боль­шую псi­ха­ла­гiч­ную ўстой­лi­васць. Ка­лi ў мя­не неш­та не атрым­лi­ва­ец­ца ў дра­ма­тур­гii, доў­га ня­ма прэм'­ер у тэ­ат­ры, я ду­маю: нi­чо­га страш­на­га, я ж яшчэ i аў­тар кнiг па па­пу­ляр­най псi­ха­ло­гii, а яны-та аку­рат вы­хо­дзяць, усё доб­ра, я пра­фе­сiй­на за­па­тра­ба­ва­на! Ка­лi неш­та не склад­ва­ец­ца ў пра­цы, я ду­маю, што я — жон­ка, у мя­не ёсць дом, сям'я, ёсць, пра ка­го кла­па­цiц­ца — я шчас­лi­вая жан­чы­на. Для та­го, каб не ўпа­даць у дэ­прэ­сiю, для мя­не iс­тот­ная гэ­тая псi­ха­ ла­гiч­ная ўстой­лi­васць, мне трэ­ба зай­мац­ца роз­ны­мi рэ­ча­мi. Я па сва­ёй пры­ро­дзе не сек­тант, я не ма­гу доў­га гру­кац­ца ў ад­ны i тыя ж дзве­ры. Я не бу­ду пры­хо­дзiць на Бе­ла­русь­фiльм i ла­мiц­ца ў роз­ныя дзве­ры, да­каз­ва­ю­чы, што ў мя­не доб­ры сцэ­нар. Не — i лад­на! Я ста­ну зай­мац­ца iн­ шы­мi рэ­ча­мi i ў iх рэа­лi­зоў­вац­ца. Гэ­так­са­ма я нi­ко­лi не ста­ла б доў­га i ўпар­та зма­гац­ца за муж­чы­ну, да­каз­ва­ю­чы яму сваё ка­хан­не. Гэ­та прос­та не мой спо­ саб iс­на­ван­ня. У мя­не ня­ма ча­гось­цi пер­ша­сна­га, а ча­гось­цi дру­гас­на­га. Мне ад­ноль­ка­ва цi­ка­выя роз­ныя сфе­ры жыц­ця: я люб­лю яшчэ па­да­рож­нi­чаць, фа­ та­гра­фа­ваць, га­та­ваць ежу, ва­дзiць аў­та­ма­бiль... А. П. — Ты за­кра­ну­ла тэ­му па­да­рож­жаў... За­раз ты жы­веш на тры кра­ i­ны: Бе­ла­русь, Ра­сiю i Лат­вiю. Увесь час ез­дзiш: на вы­сту­пы, фес­ты­ва­лi, прос­та свет па­гля­дзець... Мо­жа быць, та­кi лад жыц­ця «на ко­лах» — са­мы плён­ны стыль для су­час­ных пiсь­мен­нi­каў?.. Д. Б. — У мя­не та­кi лад жыц­ця, вi­даць, не та­му, што я пiсь­мен­нiк, а на­ад­ ва­рот. Бо пiсь­мен­нi­кi час­цей за ўсё па сва­ёй пры­ро­дзе iн­тра­вер­ты i час­та яны да­стат­ко­ва аў­тыч­ныя лю­дзi, бо за­мы­ка­юц­ца на сва­iх тэкс­тах i ўсё, што ў iх не атрым­лi­ва­ец­ца яр­ка, афа­рыс­тыч­на вы­ка­заць у ка­му­нi­ка­цыi, яны ад­люст­ роў­ва­юць пас­ля на па­пе­ры. Я ж, на­ад­ва­рот, эк­стра­верт i, зы­хо­дзя­чы з ма­iх псi­ха-са­ма­тыч­ных асаб­лi­вас­цяў, у мя­не ёсць страх стаг­на­цыi. Усё, што лю­дзi на­зы­ва­юць ста­бiль­нас­цю, ма­ёй псi­хi­кай ус­пры­ма­ец­ца як стаг­на­цыя. Я не ма­гу больш за ме­сяц зна­хо­дзiц­ца ў ней­кiм ад­ным го­ра­дзе, мне не­аб­ход­на ку­дысь­цi ехаць, мне не­аб­ход­на са­мой ства­раць па­дзей­ны шэ­раг. Ча­сам у мя­не пы­та­юц­ца, цi скла­да­на мне жыць на тры кра­i­ны?.. Але ж мя­ не нi­хто не пры­му­шаў жыць ме­на­вi­та та­кiм чы­нам, гэ­та вя­лi­кая пра­ца i пэў­ная пас­ля­доў­насць мной вы­бу­да­ва­ных па­дзей, якая пры­вя­ла да та­го, каб так жы­

крытыка публіцыстыка эсэ 193

194 ла на­ша сям'я. Пры­тым, што ў май­го му­жа аку­рат ёсць страх пе­рад зме­на­мi. Яму скла­да­на мя­няць пра­цу, пе­ра­яз­джаць у iн­шую кра­iн­ у — i трэ­ба ства­раць для яго пэў­ныя ма­ты­ва­цыi, каб мы жы­лi так, як мы жы­вем. Та­му мае пе­ра­ез­ ды — гэ­та та­кi лад жыц­ця, я iна­чай не ма­гу. Ве­да­еш, як ка­жуць, што дыя­бет — не хва­ро­ба, а фор­ма жыц­ця. Гэ­так­са­ма i на­шыя псi­ха­ла­гiч­ныя асаб­лi­вас­цi — фор­ма жыц­ця. Мае асаб­лi­вас­цi штур­ха­юць мя­не ўвесь час ехаць ку­дысь­цi. Ка­лi шчы­ра, мне б не ха­це­ла­ся, каб ко­ла ма­iх iн­та­рэ­саў за­мкну­ла­ся на ней­ кiм ад­ным го­ра­дзе. Мне пры­ем­на быць у Мiн­ску, бо тут мае баць­кi, тут я вы­ спя­ва­ла як асо­ба, тут маё пер­шае ка­хан­не, тут я атрым­лi­ва­ла вы­шэй­шую аду­ ка­цыю, тут мае сяб­ры — вель­мi iс­тот­ныя для мя­не пры­вяз­кi. Але ра­зам з тым мне вель­мi пры­ем­на i кам­форт­на быць у Маск­ве, бо яна мя­не раз­вi­вае, там я атрым­лi­ва­ла дру­гую вы­шэй­шую аду­ка­цыю. Мя­не цяг­не ў Еў­ро­пу, бо ма­ю­чы шэн­ген­скую вi­зу, я ма­гу не ад­стой­ваць ней­кiя ша­лё­ныя чэр­гi ў па­соль­ства, не пры­нi­жац­ца на мя­жы. Гэ­та ўсё па­ляп­шае маю якасць жыц­ця. Нех­та iмк­нец­ца да спа­кою — i ў гэ­тым яго­ная якасць жыц­ця, а для мя­не важ­на ку­дысь­цi ўвесь час бег­чы, ву­чыц­ца не­ча­му но­ва­му, спра­ба­ваць пра­явiць ся­бе ў роз­ных сфе­ рах... А. П. — Ты шмат ез­дзiш па раз­на­стай­ных паэ­тыч­ных фес­ты­ва­лях, ку­ды ця­бе за­пра­ша­юць прад­стаў­ляць на­шу кра­i­ну. Як ты вы­бi­ра­еш тэкс­ты, якiя бу­дзеш чы­таць, якiм чы­нам рых­ту­еш­ся да вы­сту­пу?.. Д. Б. — Ка­нешне, у кож­на­га фес­ты­ва­ля ёсць ней­кi фар­мат, ёсць за­яў­ле­ная тэ­ма. Зы­хо­дзя­чы з гэ­та­га та­бе за­доў­га да па­чат­ку фес­ты­ва­ля, бо яны рых­ту­ юц­ца цэ­лы год, ар­га­нi­за­та­ры да­сы­ла­юць тэх­нiч­нае за­дан­не, у якiм пра­пi­са­на, што ад ця­бе ча­ка­ец­ца. Апош­нi фес­ты­валь, на якiм я бы­ла, ад­бы­ваў­ся ў Сер­бii. Ён быў пры­све­ча­ны свя­ту вi­на. I ўсiх пра­сi­лi на­пi­саць пра вi­на­град, пра «iс­цi­ ну ў вi­не» ха­ця б па­ру рад­коў, каб акра­мя пра­грам­ных вер­шаў пра­чы­таць i пры­све­ча­ны гэ­та­му свя­ту верш. На фес­ты­ва­лях, звы­чай­на, чы­та­юц­ца вер­шы не пра ка­хан­не, а пра паэ­та i паэ­зiю, прад­стаў­ля­юць па­тры­я­тыч­ную лi­ры­ку. На­ту­раль­на, ка­лi ты прад­стаў­ляе сваю кра­iн­ у, трэ­ба вы­сту­пiць з пра­грам­ны­мi тэкс­та­мi. Фес­ты­валь у Бал­га­рыi, на­прык­лад, быў пры­све­ча­ны сла­вян­скай пiсь­мен­ нас­цi, Дню Кi­ры­лы i Мяфо­дзiя, а гэ­та вя­лi­кае свя­та ў Бал­га­рыi. I, ка­нешне, там чы­та­лi­ся тэкс­ты аб ро­лi кi­ры­лi­цы ў све­це, аб пiсь­мен­нас­цi, аб ро­лi сло­ва i гэ­ так да­лей. Еду­чы на фес­ты­валь, ты ве­да­еш тэ­мы круг­лых ста­лоў i мо­жаш пад­ рых­та­вац­ца да дыс­ку­сiй, ве­да­еш, коль­кi ў ця­бе вы­сту­паў. У ця­бе ўкла­да­юц­ца не­ма­лыя гро­шы, час­та дзяр­жаў­ныя, i ар­га­нi­за­та­ры ня­суць вя­лi­кую ад­каз­насць за тое, што бу­дзе ад­бы­вац­ца на фес­ты­ва­лi. Ча­сам ар­га­нi­за­та­ры про­сяць вы­ слаць ней­кiя тэ­зi­сы, тэкс­ты, з якi­мi ты бу­дзеш вы­сту­паць. Я не ма­гу ска­заць, што гэ­та не­пры­ем­ная цэн­зу­ра, бо ця­бе не­як аб­мя­жоў­ва­юць i ты не мо­жаш вы­ка­заць неш­та вя­лi­кае i свет­лае (усмi­ха­ец­ца). Гэ­та прос­та адэ­кват­ны рэг­ ла­мент. А па­коль­кi та­кое ме­ра­пры­ем­ства звы­чай­на пра­во­дзiц­ца раз на год, хо­чац­ца, каб усё прай­шло доб­ра i пры­го­жа.

крытыка публіцыстыка эсэ 195 Час­та ад­бы­ва­юц­ца ней­кiя не­фар­маль­ныя су­стрэ­чы. На­прык­лад, я пра­ во­дзi­ла май­стар-кла­сы для ма­ла­дых аў­та­раў пас­ля лi­та­ра­тур­на­га кон­кур­са «Сло­ва.doc», якi мы ла­дзi­лi су­мес­на з фон­дам Фi­ла­та­ва. У якас­цi май­строў за­пра­ша­лi­ся вя­до­мыя рус­кiя пiсь­мен­нi­кi. I та­ды пры­ехаў «баць­ка Чабу­раш­кi» Эду­ард Ус­пен­скi. Ка­лi ад­бы­ва­ла­ся дыс­ку­сiя пра ро­лю су­час­най лi­та­ра­ту­ры ў лi­та­ра­тур­ным пра­цэ­се, ён так ста­мiў­ся, што ўсё пра­сiў: «Мож­на, я пра­чы­таю свой лю­бi­мы верш з су­час­най паэ­зii?» Фi­ла­таў на­сця­ро­жа­на даў яму пра­чы­ таць гэ­ты верш, бо ён даў­но зна­ё­мы з Ус­пен­скiм i ве­дае, што той здоль­ны на роз­ныя пра­ва­ка­цыi. I тут Ус­пен­скi ўстаў i пра­чы­таў ма­цер­ны вер­шык, а пас­ля ска­заў: «Хо­пiць га­ва­рыць пра ро­лю су­час­най лi­та­ра­ту­ры, ха­дзем­це пiць у ну­ ма­ры!» (смя­ец­ца). Роз­ныя вя­сё­лыя не­ча­ка­ныя рэ­чы мо­гуць спа­кой­на жыць на фес­ты­ва­лях. Да та­го ж, ту­ды час­та пры­яз­джа­юць вель­мi аду­ка­ва­ныя, цi­ка­выя лю­дзi. Пас­ля та­го, як я па­раз­маў­ля­ла з Ус­пен­скiм, я зра­зу­ме­ла, што для та­го, каб пi­саць для дзя­цей, трэ­ба ва­ло­даць ка­ла­саль­ным iн­тэ­ле­ктам, мець вы­дат­нае па­чуц­цё гу­ма­ру. А гэ­та на­шмат скла­да­ней, чым пi­саць кнi­гi для да­рос­лых аль­бо вы­да­ ваць на­ву­ко­выя ар­ты­ку­лы.

196 А. П. — Я ве­даю, што на фес­ты­ва­лях ты чы­та­еш не толь­кi свае тэкс­ ты, але i вер­шы бе­ла­рус­ка­моў­ных паэ­таў, якiя са­ма i пе­ра­кла­да­еш... Д. Б. — Так, я са­праў­ды пе­ра­кла­даю, праў­да, не вель­мi шмат. У мя­не са­мой ёсць не­каль­кi вер­шаў, на­пi­са­ных на бе­ла­рус­кай мо­ве, бо ў мо­мант iх на­пi­сан­ ня так ад­чу­ва­ла­ся i пi­са­ла­ся па-бе­ла­рус­ку. Ка­лi я прад­стаў­ляю Бе­ла­русь ад­на i гу­чаць роз­ныя сла­вян­скiя мо­вы, ка­неш­не, мне хо­чац­ца, каб i бе­ла­рус­кая мо­ ва пра­гу­ча­ла i пра­гу­ча­ла пры­го­жа. Та­му я чы­таю вер­шы на бе­ла­рус­кай мо­ве. Свае i чу­жыя. Але я за­ўва­жы­ла, што на мно­гiх сла­вян­скiх паэ­тыч­ных фес­ты­ ва­лях, у якой кра­i­не мы б нi збi­ра­лi­ся, гу­чыць рус­кая мо­ва. Гэ­та ўсе кра­i­ны бы­ло­га Са­юз­ а, дзе рус­кую мо­ву ву­чы­лi i ве­да­юць. Да та­го ж, як нi кру­цi, гэ­та вя­лi­кая куль­ту­ра, лi­та­ра­ту­ра. Усе чы­та­юць тво­ры Талс­то­га, Чэ­ха­ва, Да­ста­еў­ ска­га i хо­чуць пра iх га­ва­рыць. Мне як бе­ла­рус­ка­му твор­цу час­та га­во­раць: мы вам, бе­ла­ру­сам, вель­мi зай­ здрос­цiм, бо вы iс­ну­е­це ў бi­лiнг­вiс­тыч­ным по­лi, у вас дзве дзяр­жаў­ныя мо­вы: ва­ша на­цы­я­наль­ная бе­ла­рус­кая i рус­кая мо­ва, на якой пi­са­лi пiсь­мен­нi­кi су­ свет­на­га ўзроў­ню Чэ­хаў, Го­галь, Да­стаў­еў­скi i Талс­той. Бо Пуш­кiн — па­эт на­ цы­я­наль­ны, а вы­шэй­пе­ра­лi­ча­ныя пiсь­мен­нi­кi — твор­цы су­свет­на­га маш­та­бу i да­лё­ка не кож­ная кра­i­на мо­жа па­хва­лiц­ца та­кiм на­бо­рам аў­та­раў. У лю­бым тэ­ат­ры све­ту ма­раць па­ста­вiць Чэ­ха­ва, раз­га­даць яго­ную за­гад­ку. Ня­даў­на ў Га­лi­ву­дзе эк­ра­нi­за­ва­лi «Ган­ну Ка­рэ­нi­ну» — усе iмк­нуц­ца раз­га­даць за­гад­ку рус­кай ду­шы. Ча­сам за­меж­нi­кам не­зра­зу­ме­ла, ча­му ў нас iс­ну­юць кан­флiк­ты праз на­шую бi­лiнг­вiс­тыч­ную сi­ту­а­цыю, бо iм зда­ец­ца, што на­шыя куль­ту­ры му­сяць уз­ба­га­чаць ад­на ад­ну. Яны пы­та­юц­ца ў мя­не, ча­му ў нас ня­ма ра­ма­на на бе­ла­рус­кай i рус­кай мо­вах —Талс­той жа пi­саў свой ра­ман «Вай­на i мiр» на фран­цуз­скай i рус­кай мо­вах?.. Гэ­та ж вель­мi цi­ка­ва, мо­жа атры­мац­ца вель­мi зай­маль­ная гуль­ня сло­ваў, ка­лi тэкст бу­дзе на­пi­са­ны на абедзь­вух мо­вах — ка­жуць мне за­меж­нi­кi, ка­лi я рас­каз­ваю пра ней­кiя кан­флiк­ты, якiя ў нас час ад ча­су ўзнi­ка­юць на моў­най гле­бе... А. П. — Па­коль­кi ты са­ма за­кра­ну­ла тэ­му кан­флiк­таў на моў­най гле­бе, цi­ка­ва да­ве­дац­ца, якое ма­еш мер­ка­ван­не па заўж­ды ак­ту­аль­ным пы­тан­нi рус­ка­моў­ных пiсь­мен­нi­каў Бе­ла­ру­сi? Ад­ны сцвяр­джа­юць, што не­маг­чы­ма быць бе­ла­ру­скiм пiсь­мен­нi­кам, ка­лi ты пi­шаш па-рус­ку, iн­шыя пры­ма­юць i бе­ла­рус­ка­моў­ных, i рус­ка­моў­ных... Д. Б.— Я ўвесь час ча­мусь­цi сы­хо­джу ў псi­ха­ло­гiю. Тут, я ду­маю, пы­тан­не звя­за­на з зу­сiм iн­шай праб­ле­май. Ёсць мас­та­кi-адзi­ноч­кi, а ёсць мас­та­кi, якiм аба­вяз­ко­ва трэ­ба да­лу­чац­ца да ней­кая твор­чай гру­пы, на ка­гось­цi аба­пi­рац­ ца. Ка­лi ты па пры­ро­дзе сва­ёй мас­так-адзi­ноч­ка, та­бе на­агул не iс­тот­на, на якой мо­ве ты пi­шаш. Ты пра­цу­еш заўж­ды ў су­праць­ста­ян­нi да ўся­го су­све­ту. Пры­чым гэ­ты су­свет, яко­му ты су­праць­ста­iш, мо­жа быць прад­ме­там твай­го да­след­ван­ня, мо­жа быць з та­бой у кан­флiк­це, бо лi­та­ра­ту­ра на­ра­джа­ец­ца ў кан­ф­лi­кце. Дра­ма­тур­гiя — дык дак­лад­на, бо ме­на­вi­та кан­флiкт з'яў­ля­ец­ца ас­ но­вай лю­бой п'е­сы. I мас­так-адзi­ноч­ка, якi пi­ша на бе­ла­рус­кай мо­ве, усё ад­но

крытыка публіцыстыка эсэ 197 не ста­не гру­па­вац­ца нi з кім... Яму гэ­та не трэ­ба, бо ў яго свая па­зi­цыя i ад­чу­ ван­не сва­ёй унi­каль­нас­цi. А ёсць пiсь­мен­нi­кi, якiм важ­на быць у гру­пе, каб iх ка­ле­гi ўхва­ля­лi i пад­трым­лi­ва­лi iх на­кi­ру­нак дзей­нас­цi — та­ды яны доб­ра ся­бе ад­чу­ва­юць. У нас жа на­са­мрэч гру­по­вак на­шмат больш, чым прос­та тыя, хто пi­ша парус­ку, i па-беларуску. Ёсць ту­соў­ка ка­мер­цый­ных пiсь­мен­нi­каў i пiсь­мен­нi­каў арт-хаў­зных, гру­ба ка­жу­чы. Iн­шы­мi сло­ва­мi, тыя, хто вы­да­ец­ца вя­лi­кi­мi на­ кла­да­мi, i тыя, чые кнi­гi вы­хо­дзяць сцiп­лы­мi на­кла­да­мi, аль­бо на­огул не вы­ хо­дзяць. Ства­рэн­не тэкс­та — гэ­та хва­ро­ба, якая па­вiн­на знай­сцi ней­кае ўхва­ лен­не. Ка­лi ў аў­та­ра атрым­лi­ва­ец­ца на­ла­дзiць дыя­лог з вы­да­вец­твам, яго кнi­гi вы­хо­дзяць, на iх ён атрым­лi­вае вод­гу­кi ад чы­та­чоў, не iс­тот­на, ста­ноў­чыя цi ад­моў­ныя, та­ды ў пiсь­мен­нi­ка за­кры­тыя ўсе яго­ныя са­цы­яль­ныя па­трэ­бы ў па­спя­хо­вас­цi, гро­шах i гэ­так да­лей. Та­ко­му ча­ла­ве­ку, па вя­лi­кiм ра­хун­ку, гру­ поў­кi не вель­мi-та i па­трэб­ныя. Як толь­кi гэ­ты ка­мер­цый­ны склад­нiк у пiсь­мен­нi­ка ад­па­дае i ў яго не атрым­ лi­ва­ец­ца ка­му­нi­ка­ваць з вы­да­вец­т­ва­мi i да­хо­дзiць да чы­та­чоў вя­лi­кi­мi на­ кла­да­мi, яму ста­но­вiц­ца па­трэб­ная цэ­ха­вая пад­трым­ка. Та­ды ён бя­жыць на ней­кiя паэ­тыч­ныя су­стрэ­чы, дзе збi­ра­юц­ца та­кiя ж, як ён. Лю­дзi па сва­ёй пры­ ро­дзе — істоты стат­ка­выя, яны гру­пу­юц­ца па­вод­ле сва­iх iн­та­рэ­саў. I пiсь­мен­ нi­кам, у якiх не за­кры­тыя гэ­тыя са­цы­яль­ныя па­трэ­бы, трэ­ба згур­та­вац­ца, каб аб­мер­ка­ваць, ча­му ад­ных дру­ку­юць, а яны ж та­кое «ба­рах­ло» пi­шуць, а нас, та­кiх ге­нi­яль­ных, не пуб­лi­ку­юць... Але гэ­тыя два ты­пы — ка­го вы­да­юць i ка­го не вы­да­юць — да­лё­ка не ўсё. Ёсць жа яшчэ пiсь­мен­нi­кi-функ­цы­я­не­ры, якiя пры­ла­дзi­лi­ся ў роз­ныя са­ю­зы i ся­дзяць на рас­пi­ле дзяр­жаў­на­га бюд­жэ­ту аль­бо гран­таў. I яны но­сяць па­пер­кi з ка­бi­не­та ў ка­бi­нет, за­сноў­ва­юць не­йкiя ку­лу­ар­ныя прэ­мii i ўзна­га­ро­ды, пра якiя iн­шыя пiсь­мен­нi­кi, якiя не ўва­хо­дзяць у гэ­тую кас­ту, да­вед­ва­юц­ца пас­ля вы­пад­ко­ва са СМI. Та­кiя прэ­мii не для шы­ро­ка­га ка­ры­стан­ня, яны — для «сва­ iх». I гэ­та ад­бы­ва­ец­ца не толь­кi ў Бе­ла­ру­сi, так усю­ды. У нас у асноў­ным дзве кры­нi­цы прыбытку — бюд­жэт i гран­ты — па­коль­кi ў нас ма­ла на­сель­нiц­тва. А ў Ра­сii ёсць трэ­цяя фор­ма жы­ра­ван­ня — на гра­фа­ма­нах. Пiсь­мен­нi­кi за­сноў­ва­ юць вы­да­вец­твы, вы­да­юць гра­фа­ма­наў за iх улас­ны кошт, а на гэ­тыя гро­шы пас­ля вы­да­юць тво­ры ней­кай сва­ёй кас­ты. З бо­ку мо­жа пад­ацца, што ў нас ёсць па­дзя­лен­не толь­кi на рус­ка­моў­ных i бе­ла­рус­ка­моў­ных аў­та­раў, але на­са­мрэч та­кiх па­дзе­лаў на­шмат больш... А. П. — Я ця­бе ве­даю не пер­шы год i ма­гу ска­заць, што ты пiсь­мен­нiкадзi­ноч­ка. Я маю ра­цыю? Д. Б. — Я адзi­ноч­ка ў прын­цы­пе па жыц­цi. Мне па­да­ба­ла­ся пра­ца­ваць у ка­лек­ты­ве: я пра­ца­ва­ла ў рэ­дак­цыi, бы­ла ды­рэк­та­рам па раз­вiц­цi ў мэб­ле­вай кам­па­нii, у ту­рыс­тыч­ным бiз­нэ­се пра­ца­ва­ла... Але мя­не заўж­ды раз­драж­ня­ла, што па­ло­ву пра­цоў­на­га ча­су зай­ма­ла гар­ба­та, ку­рыл­кi, аб­мер­ка­ван­не воп­рат­ кi, но­вых па­лю­боў­нi­каў, кар­па­ра­тыў­ных ве­ча­ры­нак. Я — за­цык­ле­ны на сва­iх

198 iн­та­рэ­сах ча­ла­век, та­му для мя­не на­шмат больш пра­дук­тыў­на цал­кам са­ма­ стой­на ад­каз­ваць за пра­ект, нес­цi за яго ад­каз­насць, бо ад­каз­нас­цi я не ба­ю­ся. Так, я адзi­ноч­ка. Я ду­маю, што ма­гу пра­жыць без ка­му­нi­ка­цыi. Я адзi­ноч­ка яшчэ i та­му, што прый­шла ў лi­та­ра­ту­ру, гру­ба ка­жу­чы, двар­ ня­гай. У мя­не ма­ту­ля — хат­няя гас­па­ды­ня, а баць­ка — ва­ен­ны, лю­дзi з лi­ та­ра­ту­рай нi­як не звя­за­ныя. Нi­хто не ду­маў, што я ста­ну пiсь­мен­нi­кам, ха­ця ма­ту­ля, са­ма та­го не жа­да­ю­чы, ады­гра­ла вя­лi­кую ро­лю ў ма­iм пiсь­мен­нiц­кiм ста­наў­лен­нi. Каб на­ву­чыць мя­не чы­таць, яна бра­ла сшыт­кi, вы­ра­за­ла з iх кнi­ жач­кi, я са­чы­ня­ла гiс­то­рыi, якiя, ма­быць, пры­дум­ля­юць усе дзе­цi, ма­ту­ля iх за­пiс­ва­ла i на вок­лад­цы пi­са­ла: Дзi­яна Ба­лы­ка. Каз­кi пра тое i пра тое. Та­кiм чы­нам, пер­шыя кнi­гi, якiя я пра­чы­та­ла, бы­лi мае ўлас­ныя. У ма­ту­лi ж не бы­ло iмк­нен­ня зра­бiць мя­не пiсь­мен­нi­кам, яна прос­та ха­це­ла, каб я пай­шла ў шко­лу пад­рых­та­ва­ным дзi­цён­кам. Ка­лi чы­таць — дык улас­ныя кнi­гi, ка­лi лi­чыць — то гро­шы... Ку­бi­кi я не лi­чы­ла (смя­ец­ца). Па­коль­кi я прый­шла ў лi­та­ра­ту­ру нi­ад­куль, то мне да­вя­ло­ся пра­хо­дзiць свой улас­ны шлях. Я на­ра­бi­ла па­мы­лак, якiя ўжо нель­га вы­пра­вiць, не рас­ шар­ка­ла­ся пе­рад кiм трэ­ба ў свой час (смя­ец­ца), не вы­тры­ма­ла эты­кет пер­ шай прэм'­ер­най па­ста­ноў­кi, бо я прос­та не ве­да­ла, што пас­ля прэм'­е­ры трэ­ба толь­кi дзя­ка­ваць i ка­заць доб­рыя сло­вы. Прый­шла з ву­лi­цы i па­ча­ла тап­тац­ца па пар­ке­це сва­i­мi ва­лён­камі (смя­ец­ца). А. П. — Да­вай вер­нем­ся да лi­та­ра­тур­ных фес­ты­ва­ляў. Пад­час не­фар­ маль­най ка­му­нi­ка­цыi як ус­пры­ма­юць бе­ла­рус­кiх пiсь­мен­нi­каў? Аб чым у ця­бе, як у бе­ла­рус­кi, пы­та­юц­ца? Д. Б.— Я за­ўва­жы­ла, што ка­лi ты прад­стаў­ля­еш лi­та­ра­ту­ру вя­лi­кай на­цыi, ты ма­еш пра­ва на ней­кiя ўнi­вер­саль­ныя аб­агуль­нен­нi. Ты мо­жаш пi­саць пра што за­ўгод­на. А ка­лi ты прад­стаў­нiк ма­лой на­цыi, ма­лой лi­та­ра­ту­ры, ця­бе паў­сюль ус­пры­ма­юць як эт­на­гра­фiч­нае дзi­ва. Та­бе нель­га як прад­стаў­нi­ку ма­лень­кай на­цыi ра­бiць ней­кiя аб­агуль­нен­нi. Лю­бы твой твор ус­пры­ма­ец­ца скрозь прыз­му той дзяр­жа­вы, у якой ты жы­веш. Я вель­мi доб­ра зра­зу­ме­ла гэ­та пад­час па­ста­ноў­кi ма­ёй п'е­сы «Бе­лы анёл з чор­ны­мi кры­ла­мi» ў Поль­шчы. Яна вы­клi­ка­ла вя­лi­кi рэ­за­нанс у тэ­ат­раль­ным све­це. I ўсе ар­ты­ку­лы пра па­ста­ноў­ку звя­лi­ся да та­го, што вель­мi страш­на, што ў тэкс­це аў­та­ра не пра­гу­ча­лi та­кiя сло­вы, як «та­та­лi­та­рызм», «апош­няя дык­та­ту­ра Еў­ро­пы», бо аў­тар на­ват не ра­зу­мее, што та­кiя кеп­скiя ся­мей­ныя ад­но­сi­ны, та­кая сла­бая ме­ды­цы­на мо­жа быць толь­кi ў Бе­ла­ру­сi. Аў­тар жа ду­ мае, што i ў iн­шых кра­i­нах пра­грэ­сiў­най Еў­ро­пы маг­чы­мыя тыя жа­хi, якiя ён апi­саў. Па­коль­кi я доў­га зай­ма­ла­ся жур­на­лiс­ты­кай, то я iмк­ну­ся да мак­сi­маль­ най дак­лад­нас­цi ў сва­iх п'е­сах — усе яны ма­юць рэ­аль­ных пра­та­ты­паў i рэ­аль­ ныя жыц­цё­выя гiс­то­рыi, па­кла­дзе­ныя ў асно­ву. Гiс­то­рыя, якая ста­ла ас­но­вай для «Анё­ла» ад­бы­ва­ла­ся аку­рат не ў Бе­ла­ру­сi, а ў Ра­сii. Але ка­лi б я бы­ла прад­стаў­нi­ком Ра­сii i рас­па­вя­ла, што да­ку­мен­таль­ная ас­но­ва п'е­сы — Ека­ це­рын­бург, то для сла­вян­скiх кра­iн гэ­тая гiс­то­рыя ста­ла б унi­вер­саль­ным аб­

крытыка публіцыстыка эсэ 199

200 агуль­нен­нем. А для Га­лi­ву­да гэ­та бы­ла б чар­го­вай спро­бай зра­зу­мець рус­кую ду­шу (смя­ец­ца). Та­кiм чы­нам, мае тэкс­ты час­та ўспры­ма­юц­ца пад прыз­май, што я — прад­стаў­нiк на­ро­да, якi зна­хо­дзiц­ца пад прэ­сiн­гам. А. П. — Ужо ста­ла штам­пам мер­ка­ван­не, што бе­ла­рус­кiя пiсь­мен­нi­ кi пi­шуць пра вай­ну ды пра вёс­ку. На жаль, на­ват ма­ла­дыя аў­та­ры толь­кi пацвяр­джа­юць гэ­тую су­мную вы­сно­ву. Якiя тэ­мы, на твой по­гляд, вар­та бы­ло б уз­ды­маць бе­ла­рус­кiм аў­та­рам? Д. Б. — Я ду­маю, што прад­стаў­нi­ком якой бы лi­та­ра­ту­ры ты не з'яў­ляў­ся, пi­ саць трэ­ба толь­кi пра тое, што ў ця­бе ба­лiць. Пра свой аса­бiс­ты боль — толь­кi та­кая лi­та­ра­ту­ра мо­жа быць шчы­рай. Для мя­не гэ­тая тэ­ма аба­зна­ча­ная, як га­ ра­чая кроп­ка. У мя­не ёсць п'е­са з та­кой наз­вай — яна не пра вай­ну ў Чач­нi, яна пра мае бо­ле­выя кроп­кi. Я на­пi­са­ла роз­ныя гiс­то­рыi на тыя тэ­мы, якiя мя­не аса­бiс­та хва­лю­юць. Я ў прын­цы­пе вель­мi шчы­ры ча­ла­век. Мне час­та ка­жуць: як ты не ба­iш­ся та­кiя тэ­мы вы­но­сiць на шы­ро­кую пуб­лi­ку, як гэ­та цер­пiць твой муж?.. Мы ж ве­да­ем, што гэ­та ты са­ма та­кая грэш­ная, ня­шчас­ная, што ты ўсё пра ся­бе пi­шаш. Я не ба­ю­ся нi­я­кай аго­ле­нас­цi. Нi ця­лес­най, нi лi­та­ра­тур­най, нi ду­шэў­най. Я не iмк­ну­ся па­да­вац­ца леп­шай, чым я ёсць. А ка­лi ча­ла­век ба­ iц­ца рас­кры­ва­цца, то ён па­чы­нае пi­саць пра вай­ну i вёс­ку, пра якую ён нi­чо­га не ве­дае. I ты чы­та­еш гэ­та i ад­ра­зу ад­чу­ва­еш, што та­бе хлу­сяць. Я заўж­ды за праў­ду — i ў жыц­цi, i ў лi­та­ра­ту­ры. А. П. — Цi iс­нуе для ця­бе па­няц­це дом? Ка­лi так, то дзе гэ­тае мес­ца? Д. Б. — Доў­гi час гэ­та бы­ло са­мым iс­тот­ным пы­тан­нем для мя­не. Доў­га ў мя­не не бы­ло до­ма, я ад­чу­ва­ла ся­бе ў гас­цях. Па­куль не вый­шла за­муж, ад­чу­ва­ла ся­бе ў гас­цях у сва­iх баць­коў, пас­ля я вель­мi доў­га бы­ла ў гас­цях у свай­го му­жа. Я ра­зу­ме­ла, што гэ­та не мая ква­тэ­ра, гэ­та не мой дом. Ка­лi я вый­шла за­муж, у ма­ёй га­ла­ве не ад­бы­ло­ся ра­зу­мен­ня, маў­ляў, ка­лi я жон­ка, то ква­тэ­ра му­жа на­ле­жыць i мне. У мя­не ад­бы­ваў­ся вель­мi ба­лю­чы i скла­да­ны по­шук до­ма. Ка­лi я пы­та­ла­ся пра гэ­та ў ма­iх зна­ё­мых, якiя мя­ня­лi му­жоў, як паль­чат­кi, яны не ра­зу­ме­лi, аб чым я. Бо яны паў­сюль ад­чу­ва­лi ся­бе до­ма: i ў ква­тэ­ры му­жа, i на здым­ных ква­тэ­рах... Па­куль я не па­бу­да­ва­ла на ўлас­ныя за­роб­ле­ныя гро­шы ква­тэ­ру, якая аформ­ле­ная на мя­не i з'яў­ля­ец­ца ма­ёй улас­нас­цю, у мя­не ад­чу­ван­не до­ма не бы­ло. Мне адзiн псi­ха­тэ­ра­пеўт га­ва­рыў, што ў мя­не ня­ма па­няц­ця дома, i на­ват ка­лi я па­бу­дую ква­тэ­ру, нi­чо­га не зме­нiц­ца. Як толь­кi я па­бу­да­ва­ла сваё жыт­ло, маё «я» па­шы­ры­ла­ся на гэ­тыя 80 квад­рат­ных мет­раў, на тую пло­шчу, на якую я за­ра­бi­ла гро­шы. I ад гэ­та­га ў мя­не з'я­вi­ла­ся не­ве­ра­год­ная псi­ха­ла­ гiч­ная ўстой­лi­васць. Пас­ля гэ­та­га я ста­ла до­ма — паў­сюль. Ця­пер я до­ма на здым­най ква­тэ­ры ў Ры­зе, ця­пер я до­ма на­ват у ма­ту­лi, дзе я доў­га не бы­ла ў гас­цях. Неш­та змя­нi­ла­ся пас­ля на­быц­ця сва­ёй ква­тэ­ры ў ма­ёй га­ла­ве. А. П. — Што ты мо­жаш па­жа­даць чы­та­чам «Ве­рас­ня»? Д. Б. — Ка­лi вы па­чы­на­е­це пi­саць, то ве­дай­це, што гэ­та — хва­ро­ба. Ка­лi мо­жа­це не пi­саць — не пi­шы­це. Пе­рад тым, як да­зво­лiць са­бе неш­та ска­заць, як нех­та за­цi­ка­вiц­ца ва­мi i за­хо­ча ўзяць у вас iн­тэр­в'ю, вы прой­дзе­це сем кру­

крытыка публіцыстыка эсэ 201 гоў пек­ла, вас бу­дуць бiць ка­мя­ня­мi. I чым вы яр­чэй бу­дзе­це га­рэць — тым больш вам да­ста­нец­ца. Пiсь­мен­нiц­тва — гэ­та шлях, на якiм вель­мi скла­да­на ма­не­ты­за­ваць свой та­лен­т. На­ват ка­лi ты «пан», а не «пра­паў», то ўсё ад­но гэ­та не тыя гро­шы, якiя ма­юць лю­дзi, якiя ся­дзяць на наф­та­вай тру­бе. Ка­лi вы за­хва­рэ­лi на літаратуру, то вам да­вя­дзец­ца з гэ­тым жыць. А ка­лi вы ў гэ­та толь­кi гу­ля­е­це­ся, то пi­шы­це вер­шы­кi на свя­ты сва­iм блiз­кiм лю­дзям. Бо адзi­ ныя, хто бу­дуць шчы­ра рад­вац­ца ва­шай твор­час­цi, на­ват ка­лi яна гра­фа­ман­ ская, гэ­та ва­шы род­ныя. Ства­рай­це свой ся­мей­ны аль­бом — гэ­та пры­ем­ны за­ня­так, якi, без­умоў­на, раз­вi­вае. Трэ­ба ра­зу­мець, што на шля­ху да лi­та­ра­тур­ ных зо­рак цер­няў на­шмат больш... Гэ­та, як мне па­да­ец­ца, ад­на з са­мых скла­ да­ных з усiх пуб­лiч­ных пра­фе­сiй. Каб зай­мац­ца лi­та­ра­ту­рай, трэ­ба ад­чу­ваць у са­бе вя­лi­кую сi­лу. Ася Па­плаў­ская

крытыка публіцыстыка эсэ 203

Пес­нi не хлу­сяць... Вёс­ка Вя­лi­кiя Ня­мкi ў пес­нях i апо­ве­дах Ве­ры Фё­да­раў­ны Кi­руш­кi­най.

Ге­надзь Ла­па­цiн па­эт, фальк­ла­рыст. Аў­тар кнiг паэ­зii: «Без чисел и дат» (1997 г., 2003 г.), «Лепить из сне­га» (2002 г.), «Лу­ны пре­об­ла­данье» (2003 г.), «Увидеть де­ре­во» (2008 г.), «Око­ло об­ла­ка» (2012 г.) а так­са­ма шмат­лi­кiх пуб­лi­ка­цы­й у аль­ма­на­хах i ча­со­пi­сах. На­ра­дзiў­ся ў 1955 го­дзе ў Го­ме­лi. Жы­ве ў Го­ме­лi.

Пес­нi па­мя­та­юць тое, пра што не па­мя­та­юць iх вы­ка­наў­цы. На­ват са­мыя ста­рыя i да­свед­ча­ныя жы­ха­ры вет­каў­скай вёс­кi Вя­лi­кiя Ня­мкi не ве­да­юць, што ка­лiсь­цi iх вёс­ка на­зы­ва­ла­ся Ня­мко­вi­чы. А пес­ня, якую ў гэ­тай вёс­цы спя­ва­лi на Ка­ля­ды па­мя­тае пра гэ­та. Го-го-го, ка­за! Го-го-го, се­рая! Ня йдзi ты ту­да, пад тыя сё­лы, Пад тыя сё­лы, пад Ня­мко­вi­чы. Там ця­бе ўб'юць, Шку­рач­ку здзi­руць. Тваю шку­рач­ку — Шчэ й на шу­бач­ку. Твае ка­пыт­кi — Шчэ й на ча­бат­кi. А твой хвос­цiк — Шчэ й на ду­дач­ку. Дзе ка­за ро­гам — Там жы­та сто­гам. Дзе ка­за на­гой — Там жы­та ка­пой. Лезь, ка­за, на печ, Па­ка­жы ча­пец, Лезь, ка­за, на пол, Па­ка­жы ха­хол. З гэ­тай пес­няй мя­не па­зна­ё­мi­ла жы­хар­ка Вя­лi­кiх Ня­мкоў Ве­ра Фё­да­раў­на Кi­руш­кi­на. Спа­чат­ку па­да­ло­ся, што Ня­мко­вi­чы — прос­та спро­шча­ны жы­ха­ра­мi вёс­кi для зруч­нас­цi ўжыт­ку ва­ры­янт афi­цый­най наз­вы. А, на са­мой спра­ве, атры­ ма­ла­ся, што Ня­мко­вi­чы — спрад­веч­ная наз­ва Вя­лi­кiх Ня­мкоў. Як бяс­спрэч­ны факт гэ­та пры­во­дзiц­ца ў эн­цык­ла­пе­дыi «Га­ра­ды i вёс­кi Бе­ла­ру­сi», а В.М. Це­ му­шаў у кнi­зе «Го­мель­ская зем­ля в кон­це ХV — пер­вой половине ХVI в. Территориальные трансформации в пограничном регионе» да­каз­вае гэ­та праз раз­ва­гi над геа­гра­фiч­ны­мi ма­па­мi. Не вы­зна­ча­ю­чы ча­су, ка­лi гэ­та ад­бы­ло­ся, на­род­ная ле­ген­да ўзнаў­ляе па­ дзеi, у су­вя­зi з якi­мi Ня­мко­вi­чы ста­лi Вя­лi­кi­мi Ня­мка­мi i ад­на­ча­со­ва на­бы­лi са­бе сяст­ру — вёс­ку Ма­лыя Ня­мкi. Па­вод­ле гэ­тай ле­ген­ды, у па­на, якi ва­ло­даў Ня­

крытыка публіцыстыка эсэ 205

204 мко­вi­ча­мi на­ра­дзi­лi­ся дзве дач­кi. I абедз­ьве ня­мыя. Сёст­ры сва­ры­лi­ся па­мiж са­бой з са­ма­га дзя­цiн­ства. Не па­мi­ры­лi­ся яны i ка­лi ста­лi да­рос­лы­мi. Гэ­та вель­мi хва­ля­ва­ла i за­сму­ча­ла баць­ку, i ён вы­ра­шаў iх раз­дзя­лiць. Для гэ­та­га ён пе­ра­вёз ад­ну з iх на дру­гi бе­раг Бес­я­дзi, дзе для яе за­сна­ва­лi вёс­ку, якая ця­пер но­сiць наз­ву Ма­лыя Ня­мкi. Дру­гая сяст­ра за­ста­ла­ся ў вёс­цы, якая вы­ зна­ча­ец­ца як Вя­лi­кiя Ня­мкi. Ду­маю: «З якiх глы­бiнь ча­су дай­шла да нас гэ­тая пес­ня, ка­лi ўлiч­ваць, на­ коль­кi ад­мет­на ў Вя­лi­кiх Ня­мках ста­вяц­ца да прод­каў?» I са­праў­ды, та­кой сту­ пе­нi па­ва­гi да сва­iх «ра­дзi­це­ляў», як у Вя­лi­кiх Ня­мках, я не су­стра­каў нi ў ад­ной вёс­цы. Гэ­та я зра­зу­меў, вы­ву­ча­ю­чы аб­рад «Свя­ча» — зна­ка­вы для боль­шас­цi вё­сак Вет­каў­шчы­ны. Уз­нi­кае «Свя­ча» на тэ­ры­то­рыi Бе­ла­ру­сi, а так­са­ма на Укра­i­не (пе­ра­важ­на — ле­ва­бя­рэж­нае Па­лес­се) ў ХV ст. Да на­ша­гу ча­су аб­рад за­ха­ваў­ся на Го­мель­шчы­не, Мiн­шчы­не i Ма­гi­лёў­шчы­не, Сма­лен­шчы­не i Бран­ шчы­не. За­ўва­жу, што ў Вя­лi­кiх Ня­мках, як i боль­шас­цi вё­сак Го­мель­шчы­ны, «Свя­чой» на­зы­ва­юць як аб­рад, так i яго ры­ту­аль­ныя пры­на­леж­нас­цi, ува­соб­ ле­ныя ў аб­раз з вы­явай свя­то­га апе­ку­на вёс­кi (у Вя­лi­кiх Ня­мках — гэ­та «Па­ кро­ва») i свеч­кi ў вя­лi­кiм пад­свеч­нi­ку, апра­ну­тыя ў спе­цы­яль­на па­шы­тае для iх адзен­не. Па­вод­ле аб­ра­ду, «Свя­ча» год зна­хо­дзiц­ца ў ад­ным до­ме, а по­тым у дзень па­мя­цi свя­то­га апе­ку­на вёс­кi пе­ра­но­сяц­ца ў дру­гi. Уве­ча­ры на­пя­рэ­дад­нi пе­ра­ но­су ў ста­рых гас­па­да­роў ад­бы­ва­юц­ца на­ба­жэн­ства i су­мес­ная вя­чэ­ра. На­ заўт­ра, пас­ля пе­ра­но­су, ужо ў но­вым до­ме ад­бы­ва­ец­ца на­ба­жэн­ства i «абед», на якi так­са­ма за­пра­ша­юццв ўсе ўдзель­нi­кi аб­ра­ду. У Вя­лi­кiх Ня­мках на су­мес­ную тра­пе­зу за­пра­ша­юц­ца па­мер­лыя ро­дзi­чы. На пы­тан­не, якiя стра­вы ўжы­ва­юц­ца на «Свя­чы», Ве­ра Фё­да­раў­на ад­ка­за­ла: «Цёп­лень­кая. Штоб па­ра бы­ла. Ра­дзi­це­ляў гу­ка­iм: «Чэс­ныя ра­дзi­це­лi, ха­дзi­ця, бу­дзi­ця вя­чэ­ряць!» Цёп­лень­кiя, та­му што, па­вод­ле на­род­ных уяў­лен­няў, ня­ бож­чы­кi хар­чу­юц­ца па­рай». Агонь свеч­кi, пры­све­ча­ны свя­то­му апе­ку­ну вёс­кi — хрыс­цi­ян­ i­за­ва­ны рэ­лiкт вог­нi­шча i хат­ня­га агме­ню, якiя на­ле­жа­лi асоб­наму ро­ду, сям'i. На­шы да­лё­кiя прод­кi, збi­ра­ю­чы­ся ва­кол гэ­та­га вог­нi­шча вы­ра­ша­лi свае са­мыя на­дзён­ныя i вы­зна­чаль­ныя пы­тан­нi. Та­кiм жа чы­нам «Свя­ча» збi­рае ка­ля ся­бе вёс­ку, ву­ лi­цу, асоб­ны край вёс­кi. I ў Вя­лi­кiх Ня­мках гэ­та са­праў­ды вя­лi­кая ра­да з удзе­ лам i тых, хто ўжо даў­но па­кi­нуў гэ­ты свет, але ня­бач­на зна­хо­дзiц­ца по­бач з жы­вы­мi... Жыц­цё паў­та­ра­ец­ца. Яно ста­вiць пе­рад на­мi праб­ле­мы i пы­тан­нi, ства­ рае сi­ту­а­цыi, ана­ла­гiч­ныя тым, што па­ўста­ва­лi пе­рад на­шы­мi прод­ка­мi. Прод­кi ву­чаць нас жыць на сва­ёй зям­лi так, каб не на­шко­дзiць са­бе i сва­iм блiз­кiм. За­па­ве­ты прод­каў, iх­нiя по­гля­ды на жыц­цё, за­ха­ва­лi­ся ў ста­ра­даў­нiх пес­ нях, пры­кме­тах, ле­ген­дах. Па ўяў­лен­нях Ве­ры Фё­да­раў­ны, ве­даць iх, зна­чыць, быць ча­ла­ве­кам аду­ка­ва­ным: «Мая мат­ка граз­да гра­мат­ная бы­ла. I ма­лi­лась

Бо­гу граз­да, i ўсё зна­ла, i ўсё мне рас­ка­зы­ла. Я ад мат­кi па­на­ву­чы­лась». Ма­цi яе зва­лi Аню­та Ры­го­раў­на Цi­туш­кi­на. Не­ка­то­ры­мi са сва­iх ве­даў «пры­ка­рён­ная ня­мкоў­ка» Ве­ра Фё­да­раў­на Кi­ руш­кi­на па­дзя­лi­ла­ся са мной. «Пры­ка­рён­ная» — вы­зна­чэн­не, якое зра­бi­ла мая су­бя­сед­нi­ца. I рас­тлу­ма­чы­ла: «I ра­дзi­ла­ся ў Нiм­ках, i ўзрас­ла ў Нiм­ках, во­сiм­сят ча­ты­ры га­ды пра­тап­та­ла сце­жач­кi, аттру­дзi­лась тут, атра­бо­та­ла». Ужо зра­зу­меў­шы, што Ня­мко­вi­чы ў пес­нi зу­сiм не вы­пад­ко­васць, за­пыт­ваю: «Ня­мко­вi­чы — гэ­та Ня­мкi?» — «Да. Ня­мкi. Эта ж у Пес­нi. А хто яго зная, хто скла­даў эту пес­ню. Па-мой­му, Ня­мко­вi­чы — эта Ня­мкi». З апо­ве­даў Ве­ры Фё­да­раў­ны Кi­руш­кi­най

Ка­лен­дар ***

Ай, доб­ры ве­чар, ай, доб­рым лю­дзям. Сла­вен-ве­сел, сла­вен-ве­сел наш мi­лы Бо­жа! (Пры­пеў) Ай, у Пець­кi, у па­на ста­iць на два­рэ яб­ла­на. Пад той аб­ла­най ця­со­ва кар­ваць На той кар­ва­цi Бож­жая Ма­цi. Ра­дзi­ла яна Бож­жая дзi­ця. На­зва­лi яго Iсу­сам Хрыс­том, Iсу­сам Хрыс­том, Свя­тым Раж­дзяст­вом.

***

Дзе­ла­юць жа ка­зу. Нiп­раў­дзi­ваю ка­зу ва­дзi­лi. А хлап­ца яко­га-нi­будзь над­зе­ нуць. Шуб­ку вы­вiр­нуць ва­лос­сем на­верх. Мас­ку над­зе­нуць цi­па ка­зы. Пра­да­ юць мас­кi. I ка­за тая iдзець. Та­ды ро­гi здзе­ла­юць якiя-нi­будзь, ду­гу здзе­ла­юць, ду­гу пры­бя­руць. I хо­дзюць з ка­зой. I за­вец­ца «ка­за», «на ка­зу пой­дзiм». [Ра­ней ма­сак не бы­ло...] Вы­ря­за­лi iз бу­ма­гi, з кар­до­ны. I вы­ря­жуць. I во­чы здзе­ла­юць. I тая са­мая мас­ка. [Рож­кi з ча­го ра­бi­лi?] Бы­лi ро­гi. Ка­роў мы дзярж­алi i коз. Ро­гi па­збi­ва­юць. А хлап­цы па­на­збi­ры­ва­ юць. Праў­дзi­выя ро­гi. Ка­зi­ныя. Цi ка­роў­скiя.

***

Як спаць ла­жац­ца дзеў­кi, мы ж на хва­це­ру ха­дзi­лi дзiў­ча­та­мi, дак ха­зяй­ка нас возь­мя да за­мкне зам­ком дзеў­ка к дзеў­цы. А та­ды ўжо: «Што ты ба­чы­ла

крытыка публіцыстыка эсэ 207

206 ва сне?» — пы­тая. Мы ўжо рас­ка­зы­iм, што ба­чы­лi. «А-а-а, дак ты ско­ра за­муж пой­дзiш. Най­дзiц­ца та­бе».

***

[Вы ска­за­лi: «Ха­зяй­ка вас зам­ком за­мы­ка­ла». ] Што ха­ту... Етым зам­ком. На­пры­мер, мы ўдзвёх ля­жым с пад­ру­гай. У тыя адзя­ван­нi, i ў тыя. Яна возь­мя у етыя дзi­рач­кi за­мкне за­мок. I ва­раж­ба. Плац­цi двом за­мкне. I ка­го ўба­чыш ува сне. Штоб ра­за­мкнуў гуль­ню ва­шу. [А ка­лi ба­га­та дзе­вак, як за­мы­ка­лi?] На­што iм ба­га­та за­мы­каць. Дзвёх за­мкнуць. Мо­жа, чы­ты­рёх. У ста­ры­ну так дзе­ла­лi.

***

[Як вы­бi­ра­лi ха­ту, дзе гу­ляць?] Вы­бi­ра­лi хва­це­ры мы, най­ма­лi на цэ­лаю зi­му. Вот, на­пры­мер бы ў нас: дзе­ сяць дзе­ва­чак, во­сем дзе­ва­чак. I бя­ром ха­ту... ну, ве­ча­рын­кi. Гар­мош­кi пры­ хо­джа­юць, гра­юць. I ра­бо­та­лi мы. Я са­ма ха­дзi­ла на хва­це­ру. Счы­та­iц­ца «на хва­це­ру хо­дзiм». Пря­лi мы, вi­за­лi сет­кi, вы­шы­ва­лi. К лам­пi. Лам­пу па­ве­сiм. А та­ды круж­ком дзеў­кi ра­бо­та­лi ўве­ча­ры. Лам­па та­кая га­ра­шчая, кi­ра­сiн­ка. Па­ ве­сiм на дрот. Так прясць ха­ра­шо бы­ла, а вы­шы­ваць. Ета ж на­да зор­касць... вiд­на... Там жа хрэс­цi­кам вы­шы­ваць га­раз­да труд­на бы­ла. А та­ды гар­монь пры­дзя, па­кi­да­iм усё, i тан­цы. Да ча­су, да двох тан­цу­iм. [Як вы­бi­ра­лi ха­ту?] Бы­лi ж ха­зяй­кi, ад­на жы­ла. Ад­на жэн­шчы­на жы­ве, а ха­та баль­шая. Ей скуш­ на, яна ма­ла­дзёж пус­ця i ве­ся­лiц­ца з дзеў­ка­мы ты­мы.

***

На Ка­ля­ды кла­дуць на Кут се­на на дзве ня­дзе­лi: ад Раж­дзяст­ва, ад пер­ вае Куц­цi, пер­вая Куц­ця як ста­ня, я са­ма ў мех на­тап­ты­ваю се­на i кла­ду на Кут, i што б се­на тоя лi­жа­ла да па­след­нiя Куц­цi, да трэц­цiя. Ета ад ска­та то­жа очэнь па­ма­гая. I ета се­на, як тры Куц­цi атля­жыць, за­бi­ра­юць на Хря­ шчэн­не i ска­ту кла­дуць, уся­му ска­ту. I ў гнёз­ды на­да класць ета се­на, як со­ дзiш гу­сей цi ву­так, цi ку­рей — у гнёз­ды на­да класць ета се­на, штоб вы­ва­дак ха­ро­шы быў.

***

У нас на­про­цiў, як мы жы­вом, вул­ка к ва­дзе. Тут бы­ла ўсiг­да Iр­дань. З цэрк­ вы пры­хо­джы­лi мiр лю­дзей. Аж лёд тря­шчыць. Iш­лi з пра­та­сэ­я­мы, з крыс­та­мы.

Iш­лi лю­дзi на эту Iр­дань, на ва­ду. I свя­цi­лi тут у пель­цы ва­ду. Мы тут бра­лi эту ва­ду. I цi­пер хо­дзяць. Хлоп­цы пра­ся­кi­юць пель­ку на тым мес­цi, дзе Iр­дань бы­ ла. I бя­руць ва­ду.

***

Пад Раз­дво, раз­двен­скiя пра­знi­кi, Пi­лi­паў­ка кан­ча­iц­ ца, на­чы­на­iц­ца Мя­са­ед, Раж­ дзяст­во, Но­вы год, Хря­шчэн­не — дзве ня­дзе­лi, дак у нас нi­хто нi­чо­га нi дзе­ла­лi, свiт­ка­ва­лi. Ета для ска­та. Свя­тыя ве­ча­ры зва­лi­ся. Нi пря­лi, нi та­ко­га гру­ бо­га нi­чо­га нi дзе­ла­лi. Усё но­ вая штоб ра­бо­та­лi. Нi шы­лi, нi за­шы­ва­лi пла­хо­га. I бi­рэ­мiн­ныя хо­дзюць жэн­шы­ны, дак нiль­зя на етыя ня­дзе­лi, еты свя­тыя дзве ня­дзе­лi, нi­чо­га нi дзе­ла­лi, штоб бы­ло ўсё ха­ра­шо ў два­рэ i са ска­том, i з лю­дзя­мы. Дак ета спраў­ля­лi мы ўсяг­да свя­ тыя ве­ча­ры.

I ў Пост. У Пост то­жа нiль­ зя абы ча­го дзе­лаць. Та­кiя ё днi свя­тыя. Во Бла­га­ве­шчан­не асо­бен­на. Нi­чо­гань­ка нi дзе­ла­ юць. Як Па­ска, Бла­га­ве­шчан­ня. Адзiн дзень свят­ку­юць, но сiль­ ны-сiль­ны Бла­га­ве­шчан­ня.

***

В. Ф. Кірушкіна

Ня­дзе­ля мас­лi­ная, дак нi­чо­га нi дзе­ла­лi ад ска­та, нi пря­лi, нi шы­лi нi­чо­га, штоб ста­рая, но­вая мож­на шыць, а ста­рая, па­но­ша­ная, нiль­зя. Эта ад ска­та. Штоб ка­ро­ва ця­лi­лась ха­ра­шо.

***

Ад Стрэ­чан­ня. Стрэ­чан­не пiт­на­ца­та­га бы­ла, дак гу­ка­юць вяс­ну у нас, ус­тря­ ча­юць вяс­ну. Так, ма­ла­дзёж, мы ж дзiў­ча­та­мi са­бя­ром­ся к ва­дзе, к Бе­сi­дзi на га­ру, к клад­бi­шчу ту­ды, ма­ла­дыя дзеў­кi i хлоп­цы. Дзеў­кi пя­юць, хлоп­цы тан­цу­ юць. I гу­ля­iм цэ­лы ве­чар.

***

Вiс­на-вiс­на вя­сё­лая, Пры­ня­сi к нам яеч­ка дзя­бё­лая...

крытыка публіцыстыка эсэ 209

208

***

На мо­рi вут­кi ку­па­лi­ся, На бе­ря­жоч­ку су­шы­лi­ся, Па сi­ля­зень­ку жу­ры­лi­ся. Сi­ля­зень ка­жа: «Ты, ву­тач­ка, Я па­ля­чу, а ты ту­тач­ка».

***

Па­сею ро­жу за га­рою, На­шлю до­жчыч­ка ста­ра­ною. Ста­ра­ной до­жчык, ста­ра­ной, На маю ро­жу зя­лё­наю, Штоб мая ро­жа ўзы­хо­джы­ла, Чыр­во­ным цве­там рас­цвi­та­ла, Зя­лё­ны са­дзiк укра­ша­ла. Там па­мiж ро­жы дзе­вач­ка хо­дзя, Свай­го хлоп­чыч­ка за руч­ку вод­зя. Атар­ве цвя­то­чык, за ша­пач­ку тор­ня яму. А ён са­рве цвя­то­чык, ёй за скла­дач­ку.

***

Вер­бу па­свя­чо­наю ад верб­на­га Скры­сен­ня кла­дуць, вер­бу ў ка­роб­кi, штоб гу­сi­нят­кi бы­лi, штоб бы­ла чым га­няць, ка­го га­няць.

***

Сон­ца гу­ляя на Па­ску. Яно ж круг­лая — сон­ца. А то раз­бi­га­iц­ца ва ўсе ба­кi, раз­ны­мы та­кi­мы ка­це­лач­ка­мы раз­бi­га­iц­ца. «Гу­ляя сон­ца, — га­ва­ры­лi, — на Па­ску». А та­ды зноў у мес­та ўсё сой­дзiц­ца. I зноў круг­лая, як i на­да. А то рыс­ сы­па­iц­ца сон­ца. Ета рас­ка­зы­юць, хто ба­чыў. А я нi ра­зу нi ба­чы­ла та­ко­ва.

***

На Ушэс­це ў жы­та хо­дзяць, пра­вя­ря­юць па­ля. Якiя ўсхо­ды, якоя жы­та. А жы­та, як абы­чна, на Ушэс­це кра­су­iц­ца, цвi­цiць. То­жы гу­лян­кi. Та­кiя гу­лян­кi! З гар­мо­ня­мi, ма­ла­дзёж. Ве­ся­лi­лiсь так, гу­ля­лi, кра­сi­ва бы­ло. I цэ­лiнь­кi дзень. Дак як па­го­да, нi атар­вац­ца! Тра­вы ж зя­лё­ныя, цвi­цець усё! Кра­са­та! I цвя­ты па­за­цвi­та­яць, i жы­та цвi­цець, дак ду­ша ра­да­ва­лась. А цi­перь ужэ ета­га нi­ма, што та­ды бы­ло.

***

Стря­лу у нас не. Ета ў тым ба­ку, за Ма­лы­мi Нiм­ка­мы «Стря­лу» вод­зюць. I песь­нi не бы­ло «Пу­шчу стря­лу да па ўсём ся­лу...» Мы та­кiя нi пе­лi песь­нi. I дзе якi го­рад, там та­кi i но­рад. У тым ба­ку пя­юць: у Пе­ря­лёў­цы, у Ма­лых Ня­мках.

***

Ве­нi­кi да Пiт­ра вя­жуць, штоб яны не аб­сы­па­лi­ся. Яны крэп­ка дзяр­жац­ца шчэ. По­слi Пiт­ра лiст сла­бея. Асы­па­юц­ца ве­нi­кi. Як па­рыс­ся, дак лi­цяць лiс­цi­кi. А да Пiт­ра ве­нi­кi вя­жуць.

***

Мы ра­бо­та­лi, па­ца­на­мы бы­лi, ка­ла цэрк­вы, дак як Тро­i­ца, дак на­да ж, во, явар кла­дуць, дак мы, ужо, пой­дзiм з боль­шым бра­там, брат шчэ ў мi­не быў з двац­цаць сё­ма­га го­да, пой­дзiм у ява­ра на луг, па ва­дзе, бя­рэм, ява­ра ета­га па­на­ры­ва­iм, пры­ня­сом у цэрь­кву, па па­лу сы­па­лi. Га­во­ряць, штоб не ба­ле­лi но­гi ў лю­дзей, ру­кi, дак сы­па­лi еты явар.

***

У нас, та­ма, як ма­га­зiн ста­iць, пра­ход к ря­цэ. Дак там у нас Ку­пал­ля ўсяг­да атмя­ча­юць. Сiль­на на­звоз­жа­юць кат­коў з ма­шын, гру­ды па­на­стаў­лi­ва­юць у тры ря­ды. А та­ды за­па­лi­ва­яць тыя кат­кi. I ма­ла­дзёж, i тан­цу­юць, i вы­пi­ва­юць.

I цэ­лiнь­каю ноч гу­ля­юць. [Ра­ней не бы­ло кат­коў.] Па­лi­лi дро­вы. На­га­ту­юць дроў. Там жа ка­ла са­ду за­рас­нiк ё кус­тоў. Хлап­цы па­на­цяг­ва­юць. Па­лi­лi ўсё раў­но. А цi­пер етыя кат­кi. Як ста­лi ма­шы­ны. Так кат­кi га­раз­да па­люць. На Ку­пал­ля ва­ро­жуць. Вян­кi пус­ка­юць. Вян­кi па­пля­туць дзеў­кi, шы­ба­юць. Як адзiн к ад­на­му ўстря­ча­юц­ца. Пра за­муж... Ка­лi мне за­муж iцiць, штоб па­ка­ за­лi вян­кi. Ва­ро­жуць на вян­кi на Ку­пал­ля.

***

На Спа­са яб­ла­кi све­цяць. У ка­го па­мер­лi ма­лыя дзе­цi, дак нiль­зя мам­кам тым яб­лак есць... А ча­го нiль­зя... Га­во­ряць: «На тым све­цi дзi­цям нi да­дуць. Усiм бу­дуць дзет­кам, ка­то­рыя мат­кi нi елi яб­лак, бу­дуць да­ваць. А этым дзет­ кам не да­дуць. Га­во­ряць: «Ва­шы мат­кi па­елi ва­шы яб­ла­кi». Дак мам­кi, у ка­ то­рых ма­лыя дзет­кi па­па­мер­лi, нi ядуць. Ка­то­рыя ве­ру­юць Бо­гу. Да Спа­са. А Спас прой­дзя, та­ды ядуць.

***

На Тро­i­цу «май»... Ча­го ж, ка­жуць, аб­тор­ка­юць... Як Iсу­са Хрыс­та ху­ва­лi, як ён на­ра­дзiўсь, тры ты­сячы цi трыс­та ты­сяч мла­дзен­цаў па­гу­бi­лi. Ха­це­лi яго ўнiч­то­жыць... Дак ён уцi­каў на этым ко­нi­ку ехаў, та­кi ма­лы ко­нiк... Ос­лiк... На ос­лi­ку ехаў... Дак лю­дзi шы­ба­лi яму этыя вет­кi... Да­ро­гу ўка­зы­ва­лi, ку­ды ехаць у Ру­са­лiм. Да­рож­ку яму па­ка­за­лi, вет­кi этыя кi­да­лi. Дак эта i тор­ка­юць вет­кi на Тро­i­цу. Эты ро­галь кла­дуць — явар. Я са­ма ўсiг­да явар эты па ўсёй

крытыка публіцыстыка эсэ 211

210 ха­цi па­рас­кi­даю. I ўсю ня­дзе­лю ля­жыць. Iх у ва­ду кi­да­юць... I ўмы­вай­ся, i ру­ кi, i но­гi. Эта, ка­жуць, по­машч.

Пер­вы за­жын Жэн­шчын та­кiх ад­бi­ра­лi, ужо па­жы­лых ста­рух, ка­то­рыя нi пi­лi, нi ба­лы­лi­ся. Та­кiх ха­ро­шых жэн­шчын пад­бi­ра­лi шту­кi тры-ча­ты­ры з сiр­па­мы ўжо дзе­лаць за­жын­кi. Пой­дзяць, па сна­пу, мо­жа, па два на­жнуць, а та­ды на­заўт­ря бры­га­да iдзець цэ­лая жаць.

Ба­ра­да Ба­ра­ду дзе­ла­лi. Так жы­та ста­iць, а так возь­муць на­крыж, i за­вя­зы­яць тут вуз­лом. «Ба­ра­да» за­вец­ца. Як ужо кан­ча­юць жаць жы­та. А та­ды кла­дуць скi­ бач­ку хле­ба з сол­ляй. Як ма­я­чок ста­iць. Ета, га­во­ряць, гас­цi­нiц жнi­ву. Штоб i ён без гас­цiн­ца ня быў. Ба­ра­ду так дзе­ла­лi.

***

Нi­па­год­лi­вая сёд­нi па­го­дач­ка, Нi­па­год­лi­ва бы­ла, А лi­нi ж, до­жчык, i на­гонь хмар­ку На чу­жую ста­ра­ну. А на на­шу ста­ро­нач­ку Па­шлi Бог па­го­дач­ку. А дожч пра­га­няй на чу­жую ста­ро­нач­ку.

***

Нi да­ва­ла мне мая ма­мач­ка А ў по­ла­зi па­ля­жаць, Па­сы­ла­ла мi­не мая ма­мач­ка Яра­воя жы­та жаць. Як па­шла ж я жа­цi, Як лiг­ла я спа­цi, I ўсей дзя­нёк пра­спа­ла. Нi дай­ду я да но­вых ва­рот, Я i па­ва­лi­ла­ся.

— Ой, ря­туй жа, ря­туй, дру­жок мi­лi­нькi, Я i ўта­мi­ла­ся. [А яна ж нi жа­ла, а лi­жа­ла у аба­бку. Бi­ре­мiн­ная бы­ла. А да­моў пры­шла i па­ча­ла ка­ла два­ра пець. Ро­ды па­ды­шлi. Дак: «Ой, ря­туй жа, ря­туй, дру­жок мi­лi­нькi. Я i ўта­мi­ла­ся...»]

Свя­тыя му­ча­нi­кi.

I свя­ты вя­лi­кiя i ма­лень­кiя ***

Я ад лю­дзей чу­ла, што бы­лi бiт­вы баль­шыя ў ста­рая ўрэ­мя, нi­ва­на­сi­мая кро­ва­пра­лi­цiя, дак Па­кра­вi­цiль­нi­ца — Баж­жая Ма­цiрь Па­кра­вi­цiль­нi­ца аб­кры­ ла сва­iм ама­фо­рам усё ва­ен­нае ва­ста­нiя. Як аб­кры­ла ама­фо­рам сва­iм, дак вай­на за­мi­ры­ла­ся.

***

Па­крыў яе. I ка­жуць у Пi­са­нii, што га­раз­на бы­ла не­iз­беж­ная вай­на. Та­кая вай­на бы­ла. Ета да рэ­ва­лю­цыi... Што па­да­лi лю­дзi ўся­кiя: i мiр­ныя жы­цi­лi, i ва­ен­ныя... Нi­як не бы­ло ўняць. Дак трэ­ба­лi Па­кра­вi­цiль­нi­цу эту. Дак не­ба рас­ та­ры­ла­ся, эта пi­шыц­ца ў Пi­са­нii, iна аб­гар­ну­ла сва­iм этым па­кро­вам. Як толь­кi аб­гар­ну­ла этым па­кро­вам сва­iм, усё сцiх­ла, усё ўспа­ко­i­лась. I вай­на ўспа­ко­i­ лась. Iе i за­вуць — Па­кра­вi­цiль­нi­ца.

***

Пан­цi­лiй­мон ета тож та­кi му­ча­нiк, як Iсус Хрыс­тос. Яго ка­та­лi, рас­пi­на­лi i ў ка­лёс­ся за­кла­да­лi жы­во­га, ка­лёс­ся тоя га­ня­лi. Вя­лi­кi му­ча­нiк. I ён прай­шоў у свя­ тыя. Эта свя­ты Бож­жы ўрач. Урач ён за­вец­ца Пан­цi­лiй­мо­нiй еты. Урач ня­бёс.

***

Дзе­вуш­ку змей пай­маў, на ма­люн­ку дзе­вуш­ка ля­жыць, а iна га­раз­на пла­ка­ ла, пра­сi­ла­ся, штоб ён нi ўбi­ваў iе. А ён нi­чо­га. I на­рваў­ся еты Юрый-Яго­рый с кап'­ём. I за­ка­лоў змея то­га. I спас дзеў­ку. Ета спа­i­сi­цель тож.

***

Мi­ка­лай Чу­дат­во­рыц — эта ўсiх рэк, акi­я­наў ру­ка­ва­дзi­цiль, ма­рэй. Баль­шы ру­ка­ва­дзi­цiль. Рас­ка­зы­ва­юць, што ён па ета­му дзе­лу баль­шы на­чаль­нiк. I спа­ сая ўсiх лю­дзей на ма­рях. Ета, га­во­ряць, баль­шы спа­сi­цiль.

Сон Бож­жай Ма­це­ры На га­рэ, на Сi­я­нi Пад трё­мы аб­ра­за­мi Там спа­ла, на­ча­ва­ла Пря­чыс­тая Бож­жая Маць. Пры­шоў к ёй Iсус Хрыс­тос.

крытыка публіцыстыка эсэ 213

212 На ка­ле­нi ўпа­даў, Сваю маць па­буж­даў: «Маць мая ра­дзi­мая, Маць мая шчас­цi­мая, Цi ты спiш, цi ты так лi­жыш?» А iна атвя­чая: «Сын­ка мая та­та­пiль­ная, На ўвесь свет азi­ра­таль­ная, Я нi сплю, я так ля­жу, Пра цi­бе, сы­нок, сон ба­чу. Ка­жыц­ца цi­бе ўзя­лi, На крэст руч­кi твае рас­пi­на­лi, Га­рю­чую кроў пра­лi­ва­лi I гваз­дзём тваi но­жач­кi пры­бi­ва­лi». Я столь­кi знаю. Мо­жа, ён i да­лей ё. А я столь­кi знаю «Сон Бож­жай Ма­це­ ры». Я з дзец­тва вы­ву­чы­ла. I знаю столь­кi.

***

За­прош­лы год, дак я нi знаю, цi ета — праў­да, цi... Ад­на ба­ба рас­ка­зы­ва­ла, што пры­зда­ла­ся Бож­жая Ма­церь, ета па той ву­лi­цы, пад са­маю Ан­то­наў­ку, дак га­во­ря: пе­рыд два­ром рас­кры­ла­ся Бож­жая Ма­церь. Но нi­доў­га, га­во­ря, па­бы­ ла, мi­нут пяць. Што-та i ка­за­ла яна, но нi за­пом­нi­лi. I iс­чэз­ла, дзе i дзе­лась.

***

I ма­лыя свя­ты, Анд­рэй­цы ё, Са­ва, Вар­ва­ра — нi­чо­га та­ко­га нi де­ла­лi: цi лён аб­чы­са­лi, цi аб­дзi­ра­лi, цi пря­лi. Ета­га нi дзе­ла­лi. То­жа, га­во­рюць, нiль­зя ета­га ад ска­та, у та­кiя свя­ты, штоб скот зда­ро­вы быў.

***

Як рас­пi­сы­ва­лi­ся яны, пад но­гi сла­лi на рось­пi­сi руш­нiк. На руш­нi­ку ста­я­лi. У iх жа нi­ма, дак дач­ка ска­за­ла: «Вазь­мi. На Ба­гоў сва­iх па­ве­сiш. Нi­хай вi­сiць». Ета ж Ба­гi i ё.

З кло­па­таў пра дожч Ё кры­нi­ца. Як нi­ма да­жчу, ле­та су­хоя, дак ха­дзi­лi к кры­нi­цы. Но яна очэнь да­лё­ка, ту­ды, у по­лi ў нас кры­нi­ца тая. Дак к той кры­нi­цы ха­дзi­лi. Жэн­шчы­ны са­бi­ра­лi­ся i ха­дзi­лi, i ма­лi­лiсь Бо­гу. У нас та­кая жэн­шчы­на, яна ста­рая дзе­ва, яна i цi­перь iшчэ жы­ве, ёй ужэ во­семь­сят ча­ты­ры га­ды. Яна очэнь мо­лiц­ца, ха­ра­нi­ла ўсiх, хто па­мрэ. Та­да ж нi цэрь­кваў нi бы­ло, дак яна ўсё дзе­ла­ла, ма­лi­лась на па­ха­ра­нах. Яна пяе сiль­на кра­сi­ва. I кнi­гi ў iе ё царь­коў­ныя з Еван­

ге­лем. Яна ха­дзi­ла на кры­нi­цу, слу­жы­ла. I, вот, гля­дзi­ця, па­мо­люц­ца, пры­ дуць — i дожч пой­дзя. На­вер­на ж, ё што-та на све­цi.

З кло­па­таў пра жы­вё­лу ***

Цi­перь, ка­ро­ву то­жа, як аце­лiц­ца ка­ро­ва, iшчэ ця­лё­на­чак там, у пу­нi, дак то­жа ма­кам аб­сы­па­юць. Ета ста­рыя ба­бы учы­лi: «Як аце­лiц­ца, дак бя­ры мак i аб­сы­пай ка­роў­ку, тры ра­зы па ка­ро­вi: «Як ета­га ма­ку змяе-ча­ра­дэй­нi­цы ў гнаi нi па­да­браць (то­жа сло­ва на­да), так етае ска­цi­ны нi няць i ма­ла­ка­ка нi атаб­ раць». Па­сы­па­юць мач­ком. Ета та­кiя на­шы спа­се­нiя ха­зяй­скiя.

***

Мак сып­люць, як со­дзюць ку­рак цi гу­сак, мак па­сы­па­iш па яй­цах, як па­кла­ дзеш яй­цы: «Сколь­кi етых ма­ка­вых зiр­ня­так, штоб столь­кi бы­ло цып­лi­ня­так». Ета сло­вам на­да.

Як вы­га­ня­лi ка­роў­ку на па­шу Вы­га­няю я сваю ка­роў­ку на вы­ган, здаю Гос­па­ду Бо­гу на сах­ран­насць. Хра­нi, Гос­па­дзi, маю ка­роў­ку i ве­чы­рам, i утрам, i днём. Яна за­ма­лё­ва­на i за­ры­со­ва­на, i пла­шча­нi­цай Гас­под­няй аб­кры­та.

Ад скiд­кi За­га­вор ска­цi­ны ад скi­ды­шы За­га­ва­ры­ва­яць ска­цi­ну, штоб нi скi­ну­ла. Як па­гу­ляя ка­ро­ва, штоб нi скi­ ну­ла за­га­ва­ры­яць. Гос­па­ду па­ма­лю­ся, Пря­чыс­тай Ма­це­ры па­кла­ню­ся. Пер­вым ра­зам, ля­цеў Iсус Хрыс­тос, нёс дзе­вiць клю­чоў i дзе­вiць зам­коў, i сеў у пу­нi на ва­ро­ты.

I за­ла­тыя за­мкi за­мкнi­цi­ся, кру­тыя го­ры за­ка­цi­цi­ся, i да ўрэ­мя, да па­ры, да слыш­на­га ча­са. Пры­дзя слыш­ны час, за­ла­тыя за­мкi ра­за­мкнi­цi­ся, кру­тыя го­ры ра­зай­дзi­цi­ся i ўсе ўзо­ры мла­дзен­ца на вы­хад да­ро­гу ўка­жы­ця.

Баб­кi ста­рыя ка­лiсь шэп­та­лi... ***

Баб­кi ста­рыя ка­лiсь шэп­та­лi. Ка­лiсь i ў мi­не дзе­цi рас­лi, дак па­за­веш ка­лi. Вот так спу­жа­iц­ца дзi­цё­нак, нi спiць, кры­чыць, дак па­за­веш: «Спа­сi­ця ха­дзi­ця!»

214 Етая баб­ка ад­на га­ва­ры­ла, а я за­пi­сы­ла. Ка­жа: «Iмей сваю бу­маж­ку, дак ты па­чы­та­iш ка­ла дзi­цён­ка, i па­луч­чае.

***

Гос­па­ду Бо­гу па­ма­лю­ся, Пря­чыс­тай Бож­жай Ма­це­ры па­кла­ню­ся. Пры­зы­ ваю Гос­па­да Бо­га на по­машч, Пря­чыс­таю Бож­жаю Ма­церь на ра­дасць. Га­ва­рю, вы­га­ва­рыю пу­жан­нi, лi­кан­нi ў Ся­ро­жы (як за­вуць дзi­цён­ка) з бе­ла­га лi­ца, з буй­ная га­ла­вы, з чор­ных броў, з ры­цi­ва­га сер­ца, i з уся­го па­жыл­ля. Як Iсус у за­ла­тым крэс­лi, стань усё дзi­цён­ку на мес­цi.

Ета дзет­кам ма­лiнь­кiм (Паль­чы­кi пе­ра­бi­раць) Са­ро­ка-ва­ро­на на пры­пiч­ку ся­дзе­ла, Дзет­кам ка­шу ва­ры­ла. Усiм роў­на дзя­лi­ла. Ета­му да­ла, ета­му да­ла, Ета­му да­ла, а ета­му нi да­ла. (Маленька­му) Паль­чык-маль­чык, скок на па­лi­чку, Стрэў ма­ла­дзiч­ку. Ма­ла­дзiч­ка нi з даб­ра, Iму што­нi­кi да­ла.

Як ка­лы­шаць Коў-коў нож­ку, Па­еду ў да­рож­ку, Куп­лю чу­ра­вiч­кi Ма­лы-не­вя­лiч­кi.

Як ату­ча­юць дзi­цён­ка ад гру­дзi Шла ка­за ра­га­тая (iшчэ i паль­ца­мы), Шла ка­за ба­га­тая Шла ка­за з по­ля, Хто цы­цу са­се, та­го ско­ля.

З вя­сель­на­га Як свадзь­ба ўжэ за­кан­чы­ва­iц­ца, ужэ трэц­цi дзень гу­ля­юць свадзь­бу, у ка­го два днi. А та­ды са­бi­ра­юц­ца ... Ета ўжо ка­нец свадзь­бы... Бя­руць ку­ры­цу, а ка­лi

крытыка публіцыстыка эсэ 215 i дзве... Длiн­ныя-длiн­ныя цап­кi па­дзе­ла­юць, па­пры­вя­зы­ва­юць ку­ры­цу жы­вую i ня­суць ад ма­ла­дыя к ма­ла­до­му. К ма­ла­дой са­бi­ра­юц­ца, та­ды за­стол­ле па­бу­ дзя, ло­вяць ку­рэй, пры­вя­зы­ва­юць на длiн­ны ца­пок. За­стол­ля па­бу­дзя, ло­вяць ку­рей етых, пры­вя­зы­ва­юць на длiн­ны ца­пок, як боўт, баль­шы та­кi, i ня­суць па ву­лi­цы. Жэн­шчы­ны тан­цу­юць, пя­юць пад гар­монь, i ку­ры­цу тую тро­сяць. Пры­хо­джы­юць да ма­ла­до­га, ку­ры­цу тую раз­вя­зы­юць с цап­коў i пря­ма на ву­ лi­цы ўбi­ва­юць iе, ску­буць i ва­рюць суп на да­ро­зi, ка­ла два­ра то­га. I ета ка­нец свадзь­бе.

Пра не­звы­чай­нае У нас во ета вул­ка, што к Бе­сi­дзi, на тым ба­ку, дак тут ўсiг­да бы­ла Iр­дань на Хря­шчэн­ня. У нас жа цэрь­ква га­раз­да, як ма­га­зiн, дак на тый бок, церь­ква га­раз­да кра­сi­вая ста­ял­ а, i ўсiг­да бы­ла Iр­дань, ха­дзi­лi ма­лiц­ца Бо­гу. Дак ета нi га­раз­да даў­но бы­ло, мо­жа, га­доў дзе­сiць прай­шло. Па­гна­ла я гу­сей ра­нiнь­ка утрам. I гу­сi маi па­плы­лi на тэй бок, дзе ка­сi­лi ў са­ўхоз се­на, не пус­ка­лi гу­сей. Дак я се­ла ў лод­ку, гу­сi пе­рып­лы­лi, дак я па­еха­ла за гу­ся­мi. Уз'­еха­ла па­ся­рёд Бе­сi­дзi, па­ся­рёд как раз, як за­гу­лi ка­лё­сы, лiг­ка­чаць ка­лё­сы.... I гля­джу, дак звоз­чык ся­дзiць. Ся­дзiць... Трой­ка ко­ней бя­жыць, i ён у па­воз­цы та­кой кра­сi­ вай ся­дзiць, вож­ка­мi ўпраў­ляя. Я ж ба­чу сва­i­мi ва­ча­мы ета. А я ду­ма­ла, ета сто­раж едзя, тый, што га­няя гу­сей. Сця­рёг, штоб не пус­ка­лi гу­сей. Я та­ды так рас­цi­ря­ла­ся, ду­маю: «Што ж мне цi­перь дзе­лаць? У якi бок мне ехаць? На­зад ехаць сю­ды цi ту­ды ехаць на тэй бок? Ну, — ду­маю,— па­еду ўжо ку­ды я еха­ ла, ту­ды i па­еду», Пе­ря­е­ха­ла на ту сто­ра­ну, вы­лiз­ла на бе­рег, ду­маю: «Дай-ка ж я па­гля­жу: i дзе ж тая трой­ка ко­няў. Цi я яе ўба­чу, цi не». Вы­лiз­ла на бе­рег, i я ў тэй бок па­гля­джу, я i ў тэй: нi­дзе нi­ка­во, да­жэ ка­мар нi­дзе нi лi­тая. I дзе тая трой­ка дзе­лась? Хто iх зная. Я ба­га­та ка­му рас­ка­зы­ва­ла, дак га­во­ряць: «Эта та­бе пры­зда­лось так. Мо­жа, ета i ў са­мам дзе­лi, толь­кi мы нi да­лжы ета­га ба­чыць. Ета ж ар­дан­нае мес­та. Бо­гу ма­лi­лiсь усiг­да на етым мес­цi. Вот яно i пры­зда­лось. Вот та­кi ў ку­бан­кi, та­кая дзюб­ка, шап­ка з дзюб­кай, як ка­лiсь да­пры­зыў­нi­кi ха­дзi­лi. Ва­ен­ная ад­зё­жа на ём. Ета ж я ўгле­дзi­лась. Ета я сва­i­мi ва­ча­мы ба­чы­ла.

крытыка публіцыстыка эсэ 217

«Ня­ма нi­чо­га ў ця­бе, ча­ла­век, акром ду­шы»... У ад­ной са сва­iх ма­лiт­ваў Кi­ры­ла Ту­раў­скi ка­жа: «Та­му што ўся праў­да ча­ла­ве­чая быц­цам па­лат­но з па­ву­цi­ны, якое лёг­ка рвец­ца i гi­не».

Ла­ры­са Ра­ма­на­ва па­эт­ка, фальк­ла­рыст. Аў­тар кнiг паэ­зii: «Ад­дай аса­ло­ду Бо­гу», «Птуш­кi i ры­бы» і «Свя­тая ва­да». На­ра­дзi­ла­ся ў 1968 го­дзе ў вёс­цы По­каць на Ча­чэр­шчы­не. Жы­ве ў Вет­цы на Го­мель­шчы­не.

Ча­ла­ве­ча­му ро­зу­му не­да­ступ­ныя та­ям­нi­цы Бо­га. Мност­ва цу­даў (у люд­скiм ра­зу­мен­нi) ад­бы­ва­ец­ца дзя­ку­ю­чы ПРА­ЦЫ ДУ­ШЫ — ма­лiт­вам ве­ру­юч­ ых лю­ дзей, а так­са­ма — ма­лiт­вам свя­тых па­кут­нi­каў, «бла­жэн­ных» (ба­жа­воў­каў) — лю­дзей не ад гэ­та­га све­ту. Дзя­ку­ю­чы iх ма­лiт­вам ма­тэ­ры­яль­ныя рэ­чы мо­гуць пе­ра­ўтва­рац­ца i асвя­чац­ца. Мно­гiя свя­тыя, да пры­кла­ду, пра­па­доб­ныя Сер­гiй Ра­да­неж­скi, Се­ра­фiм Са­роў­скi асвя­ча­лi ка­ло­дзе­жы, кры­нi­цы. I ў той час, i ця­ пер ве­ру­ю­чыя п'юць ва­ду з iх, каб бы­лi зда­ро­вы­мi ду­ша i це­ла. У наш час боль­шасць лю­дзей най­больш кла­по­цiц­ца пра свой знеш­нi вы­ гляд, даб­ра­быт i кам­форт, ча­го не ска­жаш пра ўнут­ра­ны свет. Мiж тым, ду­ша (як i це­ла) па­вiн­на быць чыс­тай i пры­го­жай!!! Не «чор­най», як ад­ной­чы бы­ло трап­на за­ўва­жа­на. З вус­наў мно­гiх су­час­нi­каў i су­час­нiц (асаб­лi­ва ў пад­лет­каў, ма­ла­дых хлоп­цаў i дзяў­чат) не­па­мер­на час­та зры­ва­юц­ца брыд­кiя сло­вы — най­пер­шы па­каз­чык «бруд­най», «не­па­мы­тай» ду­шы. Iх мож­на па­чуць дзе за­ўгод­на, на­ват у дзi­ця­чых раз­мо­вах у сад­ку, вя­до­ма ж, i ў сем'­ях. Па­чы­на­ю­чы асвой­ваць свет да­рос­лых, дзе­цi, якiх па тра­ды­цыi на­зы­ва­ем анё­ла­мi, ужо ў 3-4 га­ды (!) ўжы­ва­юць не­нар­ ма­тыў­ную лек­сi­ку.Ча­сам ба­бу­лi ву­чаць сва­iх род­ных уну­каў, уну­чак вы­маў­лен­ ню не­цэн­зур­ных сло­ваў — дзе­ля сва­ёй па­це­хi. Вы­рас­тае но­вае па­ка­лен­не. Цi леп­шае яно, чым па­пя­рэд­няе?.. Скрозь i по­бач у на­шым не то жыц­цi, не то — жы­вёль­ным, цi рас­лiн­ным iс­на­ван­нi (да­во­лi час­та ба­чыш лю­дзей, якiя «да­сле­ ду­юць» смет­нi­кi на цэнт­раль­ных вет­каў­скiх ву­лi­цах) — па­ны­ласць, азлаб­лен­не, ва­ро­жасць i не­да­вер да блiз­кiх i зна­ё­мых, абы­яка­васць да ся­бе, сва­iх дзя­цей, п'ян­ства, фi­зiч­ныя i псi­хiч­ныя хва­ро­бы. Усё гэ­та — вы­нi­кi не­да­хо­пу ўва­гi i лю­бо­вi да сва­ёй адзi­на-адзi­най, веч­най, ня­тлен­най ду­шы. I — не толь­кi да сва­ёй... Вя­ до­ма, як заў­сё­ды, наш час ба­га­ты на «па­дзьвiж­нi­каў» (тых, хто ства­рае под­звiг). Як заў­сё­ды, свет тры­ма­ец­ца на да­бры­нi, лю­бо­вi, праў­дзе i пра­цы, па­ва­зе да ча­ла­ве­ка, без якiх не мо­жа абы­сцi­ся са­праўд­ны ча­ла­век. Вы­ка­ры­стан­не не­нар­ма­тыў­най лек­сi­кi ў ася­род­дзi мо­ла­дзi ў сён­няш­нi час з'яў­ля­ец­ца ад­ным з пер­шых па­каз­чы­каў да­рос­лас­цi, спо­са­бам вы­лу­чыц­ца, «па­ка­заць ся­бе». Гэ­та лi­чыц­ца нор­май. Вi­даць, у свой час та­кiм лю­дзям нi­хто не рас­па­вя­даў, што мо­ва — гэ­та адзен­не ду­шы, пры да­па­мо­зе мо­вы ду­ша пе­ ра­клi­ка­ец­ца з Су­све­там. А цi ёсць ду­ша ўво­гу­ле? Што яна са­бой уяў­ляе? Ад­ка­зам на гэ­тыя пы­тан­ нi — у су­свет­най фi­ла­со­фii, куль­ту­ра­ло­гii, мi­фа­ло­гii, куль­ту­ры, фальк­ло­ры,

218 лi­та­та­ту­ры на­ро­даў све­ту (ды iн­шых сфе­рах ча­ла­ве­чай дзей­нас­цi) пры­све­ча­ на мност­ва да­след­ван­няў, на­зi­ран­няў, вы­каз­ван­няў. Так, яшчэ да ўзнiк­нен­ня хрыс­цi­ян­ства ча­ла­век над­звы­чай­ных здоль­нас­цей, ста­ра­жыт­на­грэ­час­кi фi­ло­ саф, ма­тэ­ма­тык Пi­фа­гор лi­чыў на­яў­насць ду­шы га­лоў­ным, што вы­зна­чае ча­ ла­ве­ка: «Ня­ма нi­чо­га ў ця­бе, ча­ла­век, акром ду­шы». У бе­ла­рус­кай тра­ды­цыi ся­мей­на­га вы­ха­ван­ня дзе­цям з ма­лых га­доў пры­ вi­ва­ла­ся цi­ка­васць i лю­боў да род­ных сло­ваў i ад­на­ча­со­ва — ад­моў­нае стаў­ лен­не да кеп­скiх, па­ва­га да баць­коў, блiз­кiх, зна­ё­мых. Бы­ва­лi вы­пад­кi, ка­лi ў вяс­ко­вых сем'­ях пры­ня­та бы­ло на­зы­ваць сва­iх баць­коў на «Вы». Та­кая з'я­ва на­зi­ра­ла­ся яшчэ ў 1960-70-я га­ды. На Го­мель­шчы­не, Мiн­шчы­не, Ма­гi­лёў­шчы­не ў вы­шэй­на­зва­ныя га­ды i паз­ ней, так­са­ма — у на­шы днi, ёсць пэў­ныя па­тра­ба­ван­нi да лю­дзей, у чы­iх да­ мах зна­хо­дзiц­ца пра­ва­слаў­ная аб­роч­ная iко­на-»Свя­ча», i да тых ве­ру­ю­чых, хто пры­хо­дзiць да яе аб­рак­нуц­ца. Як i ў царк­ве, у до­ме ка­ля «Свя­чы» нель­га сва­рыц­ца, брыд­ка­сло­вiць. Па­ва­га да сва­iх блiз­кiх, да са­мiх ся­бе (не ка­жу­чы ўжо пра ўша­на­ван­не аб­ра­за) вы­яў­ля­ец­ца ў на­ступ­ных дзе­ян­нях пе­ра­но­су «Свя­чы»: «Ха­зяй­кi — «сваць­цей­кi» га­во­раць ад­на на ад­ну. Тая — ад­туль на ка­лен­ках, тая — ад­туль, па­хрысь­цяц­ца, па­кло­ны ад­да­дуць, ца­лу­юц­ца. Му­жы­кi на ка­лен­ках ста­яць. За ру­ку па­зда­роў­ва­юц­ца... Та­ды ж муж­чы­на не ру­га­iц­ца, есь­лi «Сьвя­ча» ў до­мi. Ру­гац­ца — ета ж баль­шы грэх! Пе­рад iко­ най, як пры­няць у двор, то­жа, як i ма­ла­дыя, хлеб ад­да­юць з ад­на­го два­ра ў дру­гi. «Сьвя­ча» — цi на­ро­дам, цi Бо­гам су­джа­на»... (Па­вод­ле На­стас­сi Iва­ наў­ны Грынь­ко­вай, 1930-2004 гг., пас. Ля­да Вет­каў­ска­га ра­ё­на, зап. Л.Д. Ра­ма­на­ва у 2000 г.). Над­та цi­ка­вым i па­трэб­ным для су­час­нi­каў уяў­ля­ец­ца зна­ём­ства з уяў­ лен­ня­мi аб ду­шы (языч­нiц­кi­мi, хрыс­цi­ян­скi­мi) ў мяс­цо­вых нось­бi­таў куль­ту­ры (дру­ку­юц­ца нi­жэй). Мы раз­маў­ля­лi най­больш з жан­чы­на­мi ста­ла­га ўзрос­ту, якiя ма­юць жыц­цё­вы до­свед, — жы­хар­ка­мi вё­сак Вет­каў­ска­га, Ча­чэр­ска­га, Го­ мель­ска­га, Доб­руш­ска­га ра­ё­наў Го­мель­скай воб­лас­цi. Зга­дай­ма: «... Та­му што ўся праў­да ча­ла­ве­чая — быц­цам па­лат­но з па­ву­цi­ ны, якое лёг­ка рвец­ца i гi­не»... Быц­цам рэ­ха на гэ­ыя сло­вы з ма­лiт­вы Кi­ры­лы Ту­раў­ска­га гу­чыць апо­вед пра ча­ла­ве­ка, якi пра­сiў­ся «ра­бот­нi­кам» у рай, дзе сэнс «праў­ды ча­ла­ве­чай» — пра­цы зям­ной — нi­што ў па­раў­на­ннi з ду­шой ча­ ла­ве­ка «нiг­рэш­на­га».

У Цар­стве Ня­бес­ным Умi­ра­юць лю­дзi; во як толь­кi абяр­нец­ца на той свет, а ду­ша яго жы­вець. I нi кан­ца, нi краю нi бу­дзя яго ду­шэ. I што па­пад­зе? Во, як га­ва­ры­лi мне. У пост рас­каз­ва­лi. Па­паў­ся хло­пец у Цар­ства Ня­бес­нае. Са­снi­ла­ся яму Цар­ства. I што вы ду­ма­е­це? Ён ува сне па­ба­чыў — так ха­ра­шо там, што нiй­дзе на све­цi так нi­ма, як у том све­цi. Ну, ён i га­во­ра на iх у Цар­стве: «Вазь­мi­це мi­не сю­ды

крытыка публіцыстыка эсэ 219 ў ра­бот­нi­кi». Пра­сiў­ся ў iх. Ду­жа там ха­ра­шо. А яны яму ска­за­лi: «Нам сю­ды ра­бот­нi­кi не на­да. Нам толь­кi на­да, лю­дзi штоб нi грэш­ныя.» — «Ну, нi возь­мi­ ця мi­не ў ра­бот­нi­кi, дак вазь­мi­це мi­не хоць за сто­ра­жа. Штоб я хоць сто­ра­жам быў, так ха­чу сю­ды». Яны так па­ду­ма­лi, i ка­жуць: «За сто­ра­жа, мо­жа, i возь­ мiм». Ну, хло­пец пра­снуў­ся i рас­каз­вае: «Я па­быў у Цар­стве Ня­бес­ным».

I ён та­ды, прай­шло тры днi яму... I за­хва­рэў апен­ды­цы­там це­раз тры днi. Здзе­ла­лi апе­ра­цыю, ён i па­мёр. I па­мёр, дак сто­раж ука­заў яму ета мес­та — на са­мых ва­ро­тах вы­ры­лi яму ям­ку. Во як Цар­ства... А лю­дзi цi­пер нi­хто не ве­руць, нi­хто не ве­руць. А ду­ша ж толь­кi во абер­нец­ца ад­сюль на Той Свет. Ета ма­каў цвет — Свет, бе­лы Свет — ма­каў цвет. Ве­цер во дых­нуў — так i нi­ма. Ве­цер дых­нуў — i ду­ша абяр­ну­ла­ся, а труп ля­жыць не­дзвi­жы­ма. Ета грэш­нае це­ла. А ду­ша пай­шла за гра­хi на­верх (Па­вод­ле Гар­бу­зо­вай Па­рас­ке­вы Аляк­се­еў­ны, 1912-2011 гг., зап. у в. Ба­бi­чы Ча­чэр­ска­га ра­ё­на Л.Д. Ра­ма­на­ва ў 1999 г.).

Ка­лi ду­шу ад­пус­ка­юць хоць з пек­ла, хоць з раю? Ёсць ду­ша ў ча­ла­ве­ка... Вот так ля­жу ад­на ў ха­цi... Коль­кi ра­зоў так i ноч­ чы — уздых­неш. Ду­ма­еш, на­вер­на, ёсць ду­ша ў ча­ла­ве­ка. А хто га­во­ра — ета на сер­ца кроў ка­пае, так уз­ды­ха­еш. Ва ўсiх ду­ша ёсць.... Ка­лi ду­шу ад­пус­ка­юць хоць з пек­ла, хоць з раю? Мно­га бы­вае слу­ча­яў, што ду­ша, як iдзе со­рак дней, тут хо­дзя. Бу­дзеш ля­жаць, i так вот, бу­дуць зваць — не ад­гу­кай­ся. Мне ра­зоў сколь­ка бы­ло: «Насць, а, Насць!» — мат­ка зва­ла. А я маў­чу. Ба­чы­ла: як-та Пят­рок гу­каў. Я ду­маю — не бу­ду ад­гу­ка­цца... Со­рак дней ду­ша пас­ля смер­цi хо­дзя, i до­ма, i паў­сюль. I дзьве­ры, бы­вае, са­мi ад­кры­ва­юц­ца. Пас­ля са­ра­ка дней яна атвя­чае за гра­хi. А ў па­след­нi, са­ ра­ка­вы дзень, як атпраў­ля­юць, яна ўжо ў па­след­нi дзень ба­ча сва­iх. У царк­ве да­лжна быць уся свая рад­ня. Сваю ска­цер­ку ў царк­ву пад воз­дух кла­дзеш. Свя­шчэнь­нiк рэ­жа хлеб, вы­ра­зая з хле­ба хрэс­цiк i ло­жа на ска­цер­ку. I сам бя­рэц­ца за кра­ёк, i ўся рад­ня — бя­руц­ца, i пад­нi­мая: ра­зоў пяць, шэсць цi дзе­ сяць, па­куль чы­тая ма­лiт­ву. Еты хлеб, клi­нок, дае та­бе. Пры­хо­дзiш з цэрк­вы, ста­лоў па шэсць бы­ло, сва­iх, чу­жых па­за­вуць. Еты хлеб кры­шыш у кан­ун, усiм да­еш. Ес­лi дзе­ла­iш со­рак дней, то прос­кур­ку па­кры­шыш. Дзi­цям да­юць прос­ кур­ку, штоб спа­лi, зда­ро­выя бы­лi. I прос­кур­ку ў кан­ун кры­шыш — ета ж са­мае тое. Як пры­ча­шча­еш­ся, па­спа­вя­да­юць, ва­ду, па ка­пель­цы да­юць, i прос­кур­ кi...Я ўсiг­да ў Спа­саў­ку спа­вя­да­юсь. Як атпра­ва, ска­цер­ку бя­руць сваю, тка­ ную на до­ску, цi бя­руць са­лфет­кi. Хоць жон­ка, ка­лi муж па­мёр, ка­лi мат­ка, то — дач­ка. Со­рак дней, як хто па­мрэ, скла­да­юць пла­то­чак на­са­вы вот так, на два, на ча­ты­ры раж­кi, ста­вяць на яго ста­кан з ва­дой, на пла­то­чак. Уран­нi, сон­ца ўсхо­

220 дзя, пад стол вы­лi­ва­юць ва­ду, у Чыр­во­ным Ку­це пад стол. Як сон­ца за­хо­дзя, бя­рэш свет­лень­кай ва­дзi­цы, наль­еш ча­рач­ку. На дзень чар­ку пе­ра­ва­ра­ча­юць, ста­iць пус­тая на пла­точ­ку. Iн­шы раз гля­неш — ва­ды па­мен­ша­ла — Ра­дзi­це­лi пры­хо­дзяць! Та­ды пры­гле­дзе­лi — кот. Па­дый­дзя, па­п'е... Як мат­ка дзi­цён­ка пры­спiць, тое дзi­ця з ру­сал­ка­мi хо­дзя. На Гра­ной нi­ дзе­лi ёсць та­кi дзень: як на Ро­дзi­чы, блi­ны пя­куць, i етых дзi­цей па­мi­на­ юць. — Ча­му ме­на­вi­та блi­ны пя­куць на Ро­дзi­чы? — Ка­лi па­ра йдзе, ка­жуць, ета столь­кi на во­лi яго ду­ша, по­куль па­ра йдзе. Ка­лi яму угод­кi — свеч­ку ста­вяць, лам­па­дач­ку за­па­ляць. Ета свеч­ка га­рыць, цi лам­па­дач­ка — ду­шу атпус­ка­юць хоць з пек­ла, хоць з раю... Толь­кi яны — пры­дзя ка­нец — усе бу­дуць у ад­ных га­дах, у срэд­нiх га­дах бу­дуць iц­цi на атвет. Нi­хто не прый­ шоў аттуль. Не, нi­чо­га там нi­ма. Узяў бы хто вяр­нуў­ся, пе­ра­ка­заў, што там, штоб лю­дзi зна­лi. Не... Той бу­дзе га­ра­ваць бо­лей, хто ня­вiн­ны. За мя­жу пад­зя­руц­ца... Ма­цi пры­спiць дзi­ця — ета, ка­жуць, ня­чыс­цi­кi дзi­цён­ка за­бi­ра­юць, а га­лаў­ню пад­ло­жаць. Як па­хры­шча­ны дзi­цё­нак — яны не па­шко­дзяць. Як у да­ро­зе пе­ра­ хрыс­цiц­ца — свет­ласць дзi­цён­ку бу­дзя. (Па­вод­ле Н.I. Грынь­ко­вай, нар. у пас. Ля­да, 1930-2004 гг., зап. Л.Д. Ра­ма­на­ва ў 2001 г.).

За ад­но сло­ва ма­цер­нае... За ад­но сло­ва ма­цер­нае на сем мет­раў зям­ля га­рыць пад на­га­мi ў та­го, хто ру­га­ец­ца. Ад­ным сло­вам «б...» ру­га­еш сра­зу тры ма­це­ры: пер­шая ма­цi — зям­ля-кар­мi­цель­ка, дру­гая — Ма­цер Бо­жая, трэ­цяя — ма­цi род­ная. (Па­вод­ле Воль­гi Кi­ры­лаў­ны Лу­ком­скай, 1921 г.н., в. Ба­бi­чы Ча­чэр­ска­га ра­ё­на, зап. Л. Д. Ра­ма­на­ва ў 1998 г.)

Лю­дзi даў­жны быць свя­ты Усе дзе­цi, лю­бые дзе­цi — усе ат Бо­га. Ес­лi Бог не дасць та­бе дзя­цей — у цi­ бе нi бу­дзя. Вазь­мi вон з Бiб­лii пi­сан­не: за­клю­чыў Бог чрэ­ва Са­ры — i не бы­ло дзя­цей. А к ста­рас­цi, у дзе­вя­нос­тых га­дах, яна ра­дзi­ла. Як даў ёй... I — мно­га... Ес­лi Бог не дасць ду­шу, то ты — нi­што. I ха­ця ты i з му­жы­ком бу­дзiш жыць, як ты не бу­дзеш ста­рац­ца — дзя­цей не бу­дзе. Усё ад Бо­га. Паэ­та­му вон i ў цэрк­вi пя­юць «Свя­тая свя­тым...» Адзiн свят Iсус Хрыс­тос. Лю­дзi да­лжны быць свя­ты ўсе. Па­та­му што ў iх Дух Свя­ты су­шчэст­вуе, ат Бо­га дан­ны. Бог удых­нуў Дух у уста Ада­му. I Адам пад­ня­ўся i пай­шоў. Дак лю­дзi даў­жны быць свя­ты. Но мы са­мi сва­i­мi гра­ха­мi сi­бе асквяр­нi­лi. Нi­хто нас не скла­нiў, мы са­мi сi­бе скла­нi­лi. Адам са­гра­шыў, адзiн ча­ла­век са­гра­шыў — i ўсё пай­шло па нi­тач­ке. Усё пай­ шло ат Ада­ма, ва грэ­хах усе й раж­да­юц­ца. Па ўсём пе­рад­аец­ца. Мы ўсе вiн­ ныя пе­рад Бо­гам: адзiн ча­ла­век са­гра­шыў, усе ў ём са­гра­шы­лi. Адзiн ча­ла­век васк­рэс, Гас­подзь, iз мёрт­вых — i ўсе ўваск­рэс­нуць. Ад­ным ча­ла­ве­кам. Чэ­раз

крытыка публіцыстыка эсэ 221 ад­но васк­ра­се­нiе Iсу­са Хрыс­та усе бу­дуць лю­дзi жы­выя. Гас­подзь уваск­ра­сiў Сам Са­бою ўсех. Ета так га­во­руць: «Вой, у пят­кi зай­шла ду­ша». Ду­ша, на­вер­на, у чэ­ла­ве­ку — так прэд­па­ла­га­юць. Яна ма­лая. I ета ж Дух — ду­ша. Дух. Ета не­вi­дзi­мы Дух, но он ёсць. У нас ад­на ўмi­ра­ла жэн­шчы­на, да дзьве­ры ад­кры­ла — за­хо­дзi­ла ад­на. Толь­кi аткры­ла, клу­бок та­кi, раз — па­ка­цiў­ся, сра­зу, га­во­ра, пад но­гi, i па­ка­цiў­ся. А та­ды яна пры­шла, га­во­ра: «Што й та та­коя?» — «Да во, га­ва­ру, — па­мер­ла». Яна га­во­ра: «А-а-а! А я дзьве­ры аткры­ла, мне — клу­бок пад но­гi». Га­во­ра: «Штось та­коя... бе­лае та­кое, праз­рач­нае. Ну як воб­лач­ка якое. Рас!

I, га­во­ра, пад но­гi, i па­ка­цi­лась. Я га­ва­ру: «На­вер­на, ета ду­ша iе. Атыш­ла. А дзьве­ры за­кры­ты. I вот, як умi­ра­юць, дзьве­ры на­да, на­вер­на, усё-та­кi, праў­да, ад­кры­ваць. Ну ета нi каж­ды ба­ча. Не бу­дзе ду­шы — не бу­дзе ча­ла­ве­ка. Дух Свя­ты, ка­то­ры Гас­подзь удых­нуў Ада­му, Ён усё жы­вiць. Ес­лi Гас­подзь аты­мя Дух Свой — усё на зям­лi па­мрэ. Па­та­му што ўся­кая ду­ша жы­вiц­ца чыс­та­тою i Ду­хам са­гра­ва­iц­ца. Ес­лi хто па­ ху­лiць Ду­ха Свя­то­га — не пра­сцiц­ца. Нi ў етам све­цi, нi ў том. Нi­каг­да Гас­подзь не пра­сьцiць ху­лу на Свя­то­га Ду­ха. Па­та­му што ўсё чэ­раз Свя­ты Дух су­шчэст­ вуя. Во як Гас­подзь дзер­жа!.. Гас­подзь даў та­кую кра­са­ту чэ­ла­ве­ку, пры­ро­ду — ета ж наш зям­ной рай. Мы ж жы­вём на зям­ле. Ты ж смат­ры — ка­кiе мес­та кра­сi­вые, усё... ета ж наш рай. Ну на не­бе, ка­неш­на, луч­чы рай. Там усё ба­ жэст­вян­нае. Там — свя­тыя. Там — ра­дасць. Там — даб­ра­та... Там нi на­да нi зам­коў, там нi страш­на... Мы ўрэ­мян­на жы­вём. А ту­ды на веч­насць пой­дзiм. I за каж­дае гнi­лое сло­ва, ка­то­рае с уст сы­хо­дзя, на­да бу­дзя пе­рад Бо­гам даць атчот. Как страш­на бу­дзе ста­яць пе­рад Гос­па­дам... Усе гра­хi аткры­юц­ца пе­ рад та­бой. Усе! Бу­дуць усе ста­яць i вi­дзець, што гра­шы­ла, што дзе­ла­ла. Вот как бу­дзя стыд­на. За­крыць гра­хi — на­да пры­ча­шчац­ца, на­да iс­па­ве­ды­вац­ца. А у нас у каж­да­га — i сла­ва, i дзе­ла...I па­гля­дзiш ўзгля­дам — там па­за­вi­ды­ва­ла, мо­жа, са­блаз­нiў­ся чым. I ню­хам... Так, па­ню­ха­еш... Ой, нiль­зя ж есць! А яно ж смач­на пах­не — на­да ж з'есць. I ву­хам — хто-та ма­цю­га­iц­ца, а я ж чую, па­мыс­ лю што-та пла­хое. На­да Бо­гу ма­лiц­ца, штоб Гас­подзь нам пра­сцiў, i ка­яц­ца. Ета ес­лi ў ма­цер­ныя сло­вы ру­га­iш­ся — Маць-сы­ру зям­лю кля­нёш. Яна цi­ бе кор­мя, адзя­вае, абу­вае... Бо­жая Маць — ка­то­рая Спа­сi­це­ля нам ра­дзi­ла, Гос­па­да на­ша­га Iсу­са Хрыс­та. I свая маць, ка­то­рая нас пад сер­цам вы­на­сi­ла, да сколь­кi на­чэй не спа­ла, мы то­жа кля­ном. Эта очынь баль­шы страш­ны грэх. Нiль­зя ета сло­ва па­мi­наць нi­каг­да. Хто ма­цю­га­iц­ца — на тым све­цi за сквер­нас­ло­вiе пад­ве­сяць за язык. Бу­ дзеш вi­сець. З ро­та бу­дзе ска­каць што гад­кае, як па­мi­раць прый­дзец­ца. Без Бо­жа­га про­мыс­ла нi­чо­га не бу­дзе. I Бог усё зная — ка­го, у якi час узяць. Гас­подзь до­лжан узяць столь­кi душ на не­ба, сколь­кi зры­ну­та з не­ба бы­ло чор­ ных ан­ге­лаў. ...Свя­ча га­рыць. Ес­лi мы за­па­лiм свеч­ку воз­лi iко­ны, яна аба­зна­чае... як та­бе ска­заць: сiм­вал люб­вi к Бо­гу. Как аг­нём яна га­рыць, так ду­ша на­ша

222 да­лжна к Бо­гу га­рэць. Мы да­лжны вас­сы­лаць к Бо­гу. На­ша ду­ша да­лжна га­рэць к Бо­гу. Як еты ага­нёк вот га­рыць ма­лень­кi — так до­лжэн ага­нёк за­па­ лi­цца ўнут­ры, i па­слаць к Бо­гу ма­лiт­ву. Для ета­га i свя­ча, за­па­лi­ва­ем свя­чу, ста­iм воз­лi iко­ны i мо­лiм­ся Бо­гу. Агню па­кла­няц­ца — ета аста­лась ужо ат языч­нi­каў. Як ча­ла­век па­мi­рая... я чы­та­ла ў кнiж­цы — што как буд­та бы ду­ша ухо­дзя.

I ёсць та­кi ка­ры­дор. Што вот яна ля­цiць ту­да, i не­вiд­на. Вот лю­дзi, ка­то­рыя па­бы­ва­лi там i вяр­ну­лi­ся апяць у сваё це­ла i ста­лi жыць, рас­каз­ва­юць, што — цём­ны-цём­ны ка­ры­дор, та­кi, як тру­ба. Сра­зу — рас! — нас i за­са­са­ла ў тую тру­бу. За­са­са­ла ў тую тру­бу — i цём­на, не­вiд­на. Каг­да ён умi­рае, ты да­ла сьвеч­ку. Каг­да ты ўжо поз­на да­ла ... А вот iмен­на — як умi­рае. Яна ўжо з етай свя­чой i пой­дзе. За­па­лi­ла ты, да­еш. А ду­ша атхо­дзя. Ду­ша атыш­ла, а ты да­ еш — ета ты це­лу да­еш. Це­ла дзяр­жыць, а ду­ша пай­шла. ... Ду­ша чэ­ла­ве­ка мо­жа явiц­ца ў раз­ных вi­дах. I чэ­ла­ве­кам мо­жа явiц­ца, i пцiч­кай якой-не­будзь. Вот, дру­гi раз па­гля­дзiш на по­ха­ра­нах — пцi­чач­ка пры­ ля­цiць, у акно па­сту­кая: «стук» — у ва­кон­ца. ...Мат­ка мая рас­ка­за­ла. Га­во­ра: «Ад­ну па­са­дзi­лi дзе­вач­ку на печ. Рань­шэ ж пе­чы бы­лi... Га­во­ра: «Ну, лезь, лезь, там па­грэй­ся. Сён­ня ж дзя­ды пры­ дуць».— «Ой, мам, якiя ж дзя­ды?» — «Ой, сён­ня ж Дзя­ды, даў­жны прый­сцi ўсе!» Ну, дзе­цi ж не зна­юць. А та­ды, га­во­ра, як аткры­лiсь дзьве­ры, як ста­лi йцiць, як ста­лi йцiць! А яна за­ве й за­ве. А яны йдуць i йдуць. I яна й га­во­ра: «Усе, усе ха­дзi­це». Ну, яна ж то нi ба­ча. А дзе­вач­ка: «Мам, дак поў­на ж ха­та!» Столь­кi ж най­шло — i ба­бы, i дзя­ды ўсе. Ка­му Бог аткрые, той ета i ўба­ча. А ка­му не аткры­та — та­му не да­но ўба­чыць. Не каж­да­му да­но. (Па­вод­ле Та­ма­ры Ва­сiль­еў­ны Лiт­вi­на­вай, в. Па­ка­лю­бi­чы Го­мель­ска­га ра­ё­на, зап. Л.Д. Ра­ма­на­ ва ў 2002 г.).

Да ду­шы ўзяць Чуж чу­жы­на — нi рад­ня нi­я­кая, нi два­ю­рад­ная, нi тра­ю­рад­ная, нi чаць­вя­ ра­ю­рад­ная, нi пя­цi­юрад­ная — нi­я­кая. Прос­та ён сам быў iз Лiт­вы — лi­то­вец, а яна — бе­ла­рус­ка. Прос­та па­зна­ко­мi­лiсь. I вот яны дру­жаць i дру­жаць, як свае. Род­ныя так ня бу­дуць дру­жыць. Чуж чу­жы­на, на­пры­мер. У нас усi так ка­за­лi. У нас дзед Май­ка ка­заў: «Ку­лi­на, ты ж на мi­не не ру­гай­ся. Я ж па­ехаў у Аме­ры­ку, там — чуж чу­жы­на. Не бы­ло ў мi­не нi­ко­га свай­го. Я там з ад­ной ма­ла­дзiч­кай па­дру­жыў­ся. Я з ёй пры­ду, па­га­ва­ру, i тым да­во­лен, што я з ёй па­га­ва­рыў.» ... Лю­дзей па­вы­ся­лi­лi... тож — не­спра­вяд­лi­ва. Ета цэ­лая вай­на лю­дзям бы­ ла... Па­па­мёр­лi ўсi... У нас усi муж­чы­ны атка­цi­лi... столь­кi муж­чын атка­цi­ла! I ў За­круж­жы... Усi па­ўмi­ра­лi, што пе­ра­ся­лi­лi... к ду­шэ ўзя­лi... сваё кi­ну­лi... Наш Ягор быў у Зяб­раў­цы... Дак наш Сяр­гей ка­жа: «На за­во­дзi су­сед ра­бо­таў у Го­ ме­лi, дак га­во­ря: «Ой, твой хрёс­ны вой­дзя, на за­га­род­ку аб­ла­ка­цiц­ца. Па­ды­ду

крытыка публіцыстыка эсэ 223 к яму, ён гор­кi­мы сля­за­мы пла­ча. Льюц­ца слё­зы... I ка­жа: «Так я до­ма ўсё кi­ нуў. Усё ж не за­бя­рэш сю­да. I пры­ехаў — чуж чу­жа­нi­ца.» I iшчэ як Аляк­се­еў­на на мя­не га­во­ря: «На­бра­дзi на­еха­лi!» (Па­вод­ле Вар­ва­ры Аляк­санд­раў­ны Грэц­кай, 1925 г.н., нар. у в. Амяль­ное, жы­ве ў Вет­цы, зап. Г.I. Ла­па­цiн у 2011 г.).

Ду­ша — як па­ву­чок... Ду­ша — як па­ву­чок... як кру­жа­ва па­ву­чы­нае, лес­нi­ца. (Па­вод­ле На­тал­лi Яго­раў­ны Радзь­коў­скай, в. Ба­бi­чы Ча­чэр­ска­га ра­ё­на, зап. Смiр­но­ва I.Ю. у 1988 г.).

крытыка публіцыстыка эсэ 225

Кнi­га не­звы­чай­ных ка­зак Вi­туш­ка С. Дзiнь-дзi­лiнь: па­ра гу­ляць у каз­кi! / iлюст­ра­цыi М. Анем­ па­дыс­та­ва. Мiнск: Змi­цер Ко­лас, 2011. 114 с.

Ана­толь Тра­фiм­чык лi­та­ра­ту­раз­наў­ца, гiс­то­рык, кры­тык, па­эт. Кан­ды­дат гiс­та­рыч­ных на­вук. Аў­тар паэ­тыч­ных кнiг: «Па­свед­чан­не аб на­ра­джэн­нi», «Но­ты цно­ты», «Лi­ры­ка лi­ры­ка» i шмат­лi­кiх пуб­лi­ка­цый у за­меж­ным i ай­чын­ным дру­ку. На­ра­дзiў­ся ў 1976 го­дзе ў вёс­цы Вя­лi­кiя Кру­го­вi­чы. Жы­ве ў Мiн­ску.

Вя­до­мы гра­мад­скi i куль­тур­ны дзе­яч Сяр­жук Вi­туш­ка ады­шоў у леп­шы свет ле­там 2012 го­да. Ад­нак на­пры­кан­цы жыц­ця па­спеў зра­бiць яшчэ адзiн па­да­ ру­нак лю­дзям — не менш не­звы­чай­ны i не­ча­ка­ны, чым яго шы­ро­ка­вя­до­мыя эк­скур­сii па «кры­вiц­кай Ме­цы». А ме­на­вi­та — вы­даць кнi­гу роз­на­фар­мат­ных ка­зак. «Дзiнь-дзi­лiнь: Па­ра гу­ляць у каз­кi!» — не прос­та наз­ва, а за­клiк. Ад­нак ён ча­мусь­цi не раз­ва­ру­шыў лi­та­ра­ту­раз­наў­чых кры­ты­каў — па­тэн­цый­ных рэ­цэн­ зен­таў (пры­нам­сi нам больш-менш раз­гор­ну­тых вод­гу­каў не трап­ля­ла­ся). Пра­ гал не­да­ра­валь­ны — нi для добрай кнi­гi, нi для па­мя­цi пра яе не­ар­ды­нар­на­га Аў­та­ра. Пер­шы i най­боль­шы раз­дзел ка­зак — «на роз­ныя свя­ты». С. Вi­туш­ка ня­зму­ ша­на «пры­вяз­вае» вя­до­мыя сю­жэ­ты да не­ка­то­рых свя­таў. Аў­тар­ская фан­та­зiя раз­ня­во­ле­ная, не ка­рыс­та­ец­ца на­цяж­ка­мi цi апраў­дан­ня­мi, та­му пе­ра­ства­рэн­ не атрым­лi­ва­ец­ца до­сыць на­ту­раль­на. Так, у «ве­лi­код­най каз­цы для са­мых ма­лень­кiх i ра­зум­ных» «За­ла­тое яеч­ка» дзеi, за­па­зы­ча­ныя з апо­ве­да пра ку­ рач­ку ра­бу, бы­лi ар­гы­гi­наль­на раз­гор­ну­ты С. Вi­туш­кам для вы­тлу­ма­чэн­ня тра­ ды­цыi вы­ка­ры­стан­ня яек у бе­ла­рус­кай куль­ту­ры са­ма­га знач­на­га рэ­лi­гiй­на­га свя­та — Вя­лi­ка­дня. Шэсць Вi­туш­ка­вых «ка­зак на роз­ныя свя­ты», ка­неш­не, не маг­лi аха­пiць на­ват са­мыя чыр­во­ныя днi на­ша­га ка­лен­да­ра. Ад­нак Аў­тар, вi­ да­воч­на, i не збi­раў­ся ства­раць «фун­да­мен­таль­ны» цыкл, рас­каз­ва­ю­чы свае гiс­то­рый­кi ў якас­цi пры­кла­ду, па­каз­ва­ю­чы, як мож­на iн­шым пры­дум­ляць па­доб­ ныя ка­зач­кi для сва­iх дзя­цей (на­ват экс­пром­там, ка­лi хо­пiць фан­та­зii). Та­му ў Сер­жу­ка Вi­туш­кi мы су­стра­ка­ем апо­ве­ды пра роз­ныя свя­ты — як рэ­лi­гiй­ныя, так i тыя, што, ба­дай, ста­лi свец­кi­мi (Но­вы год, дзень Свя­то­га Ва­лян­цi­на, не ка­жу­чы пра Дзень го­ра­да — Мен­ска). Аў­тар пад­каз­вае, што мож­на лёг­ка вы­ дум­ляць i цал­кам но­выя свя­ты (sic!) — Свя­та Пер­ша­га Не­па­тап­та­на­га Сне­гу, Свя­та Хрумс­цен­ня Пер­шым Лё­дам На Лу­жы­нах, Кон­курс Пры­га­жос­цi Сне­га­ вых Ба­баў, Па­бу­до­ва Крэў­ска­га Зам­ка Са Сне­гу (ка­ра­цей, па­вод­ле С. Вi­туш­кi, i без Па­ры­жа жыц­цё мож­на пе­ра­тва­рыць у свя­та, якое заў­сё­ды з та­бою). Па фор­ме тво­ры за­баў­ляль­ныя (як i мае быць у дзi­ця­чай лi­та­ра­ту­ры). А вось па змес­це яны ся­га­юць роз­ных мэ­таў. Тут i па­зна­валь­нае iн­фар­ма­ван­ не — ад­ка­зы на пы­тан­нi «ча­му?» i «як?»; i ду­хоў­нае вы­ха­ван­не — зра­зу­ме­ ла, най­перш да­бры­нi; i гiс­та­рыч­ная ды эка­ла­гiч­ная асве­та... Ну ска­жы­це, хто да­гэ­туль у та­кой фор­ме рас­каз­ваў пра штуч­ныя на­ва­год­нiя ел­кi? А С. Вi­туш­ ка да­во­дзiць, што iх рэ­ка­мен­дуе сам Дзед Ма­роз, якi ўба­чыў «та­кую прык­ рую рэч»: «Ва­ля­юц­ца на ву­лi­цы свя­точ­ныя елач­кi, нi­ко­му ўжо не па­трэб­ныя.

226 Iго­лач­кi аб­сы­па­лi­ся, дзе-нi­дзе пры­ча­пi­лi­ся аб­рыў­кi па­пя­ро­вых гiр­ лян­даў i за­ла­цiс­та­га дож­джы­ку. Яшчэ зу­сiм ня­даў­на ка­лi iх так ра­ дас­на спя­ва­лi, ска­ка­лi, ка­ра­го­ды ва­дзi­лi, а вось ця­пер — ку­ча смец­ця. Крыўд­на ста­ла Дзе­ду Ма­ро­зу, i ён вы­ра­шыў неш­та пры­ду­маць». I на­пi­саў Дзед лю­дзям лiст, каб яны ста­вi­лi «ў ква­тэ­рах не жы­выя, а ца­цач­ныя ел­кi», рас­ ка­заў­шы пры гэ­тым, як iх мож­на па-свя­точ­на­ му абы­граць (каз­ка «Як Дзед Ма­роз но­вае свя­та пры­ду­маў»). Яшчэ з пер­ша­га раз­ дзе­ла ка­зак кi­да­ец­ца ў во­чы, што тво­ры С. Вi­туш­кi не прос­та ней­кiя каз­кi-вы­ дум­кi, — «пад­ма­ца­ва­ны» яны, не па­ба­ю­ся гэ­та­га сло­ва, ка­рэ­лi­за­ва­ны i не­ка­то­ ры­мi рэа­лi­я­мi — i гiс­та­рыч­ны­мi, i су­час­ны­мi. Па­це­шы­ла, як май­стра­вi­та Аў­тар «пры­плёў» (у доб­рым сэн­се) Ста­тут ВКЛ у «Ка­зач­ку пра Верб­ную Ня­дзель­ку», рас­ка­заў­шы тым са­мым не толь­кi пра «мо­ду ра­бiць на Верб­ную Ня­дзель­ку та­кiя ўпры­го­жа­ныя га­лiн­кi i на­зы­ваць iх «вi­лен­скiя вер­бы» або «вi­лен­скiя паль­ мы»», але i пра ўзнiк­нен­не ар­ты­ку­ла № 15 «Аб па­руб­цы гаю» зво­ду за­ко­наў на­шых прод­каў, якiм па сён­няш­нi дзень га­на­рац­ца бе­ла­ру­сы. Та­кая да­ку­мен­ таль­насць па­вы­шае сту­пень праў­да­па­доб­нас­цi мас­тац­ка­га тво­ра, не раз­бу­ра­ ю­чы яго спе­цы­фi­ку ка­зач­на­га жан­ру. Трэ­цi па лi­ку раз­дзел — «Ка­зач­кi на Дзень Во­лi» — па­глыб­ляе зга­да­ную ка­рэ­ля­цыю, рас­каз­ва­ю­чы пра сiм­ва­лы бе­ла­рус­кай дзяр­жаў­нас­цi — герб (ка­неш­не, «Па­го­ню»), сцяг i гiмн. Праў­да, па сло­вах Сер­жу­ка Вi­туш­кi, ён не знай­шоў i не склаў леп­шай каз­кi пра бе­ла­рус­кi сцяг, чым на­пi­саў яго сяб­ра Сяр­жук Со­ка­лаў-Во­юш, та­му вы­ра­шыў тут змяс­цiць яго­ную «Ба­ла­ду пра кня­ зя». За­тое «Каз­ка пра гiмн» — гэ­та цэ­лая дра­ма­тыч­ная гiс­то­рыя пра тое, як па­ўста­ва­ла га­лоў­ная дзяр­жаў­ная пес­ня Рэс­пуб­лi­кi Бе­ла­русь. На­род­ны­мi пес­ ня­ра­мi на Пар­на­се быў пе­ра­бра­ны шэ­раг вы­бiт­ных тво­раў. Па пад­каз­цы ва­ я­роў-ад­ра­джэн­цаў Кас­цюш­кi, Ка­лi­ноў­ска­га i Бу­лак-Ба­ла­хо­вi­ча ўспом­нi­лi пра вя­до­мую пес­ню Ма­ка­ра Краў­цо­ва «Мы вый­дзем шчыль­ны­мi ра­да­мi...», якая

крытыка публіцыстыка эсэ 227 бы­ла за­цвер­джа­на ў якас­цi гiм­на пад­час ства­рэн­ня БНР у 1918 го­дзе. Ад­нак па­куль пар­нас­кае ве­ча ра­i­ла­ся, лю­дзi пры­ду­ма­лi гiмн «як уме­лi». У iм не знай­ шло­ся мес­ца для вы­со­кiх на­цы­я­наль­ных каш­тоў­нас­цей i ду­хоў­нас­цi. Да­вя­ло­ся ад­ра­жэн­цам iз­ноў абу­джаць на­род. Ка­лi звяр­ну­лi­ся з пес­ня­мi да мо­ла­дзi, то тая моц­на здзi­вi­ла­ся: «Во якiя пес­нi пры­го­жыя! А ча­му ж мы та­кiх не ве­да­ем? Толь­кi пра чар­ку ды сквар­ку спя­ва­ем». А ка­лi «грым­ну­лi» «зма­гар­ны гiмн», то «рад­кi пад­ха­пi­ла i мо­ладзь». «I та­ды паў­ста­лi дзя­ды i ба­бы i да­лу­чы­лi­ся да агуль­на­га хо­ру. <...> I рас­пра­мi­лi­ся гру­дзi, i пра­яс­не­ла ў га­ла­ве, i за­свяр­бе­лi ру­кi — да пра­цы, да зма­ган­ня за ад­ра­жэн­не на­шай шмат­па­кут­най Баць­каў­ шчы­ны», — гэ­ты за­ключ­ны акорд каз­кi гу­чыць ап­ты­мiс­тыч­ным пры­вi­тан­нем С. Вi­туш­кi ў заўт­раш­нi дзень бе­ла­рус­кай кра­i­ны. «Каз­кi-па­гу­лян­кi» — наз­ва чац­вёр­та­га раз­дзе­ла кнi­гi. I на­во­дзiць яна, зра­ зу­ме­ла, на дум­ку пра Вiль­ню, дзе ёсць ра­ён Па­гу­лян­ка. Ад­па­вед­на тры з ча­ ты­рох тво­раў ёй i пры­све­ча­ны. Пры­зна­юс­ я, як чы­тач з цi­ка­вас­цю да­ве­даў­ся, ад­куль у Вiль­нi з'я­вiў­ся Вiль­нюс. Больш та­го, па­вод­ле С. Вi­туш­кi, наз­ву трэ­ба пi­саць з мяк­кiм зна­кам на­пры­кан­цы, бо гэ­та iмя хлоп­чы­ка (як Ге­нюсь, Ясь, Алесь) — па­за­шлюб­на­га сы­на са­мо­га кня­зя Ге­ды­мi­на. Да­рэ­чы, мяк­кi знак, на­ зва­ны не­кiм «сым­ба­лем бе­ла­рус­кае не­за­леж­нась­цi», у С. Вi­туш­кi сва­iм зна­ чэн­нем так­са­ма вы­хо­дзiць за ме­жы ар­фа­гра­фii, ста­но­вя­чы­ся вы­ка­наў­цам жа­дан­няў пры ўяў­ным да­пiс­ван­нi паль­цам та­го зна­ка на пом­нi­ку з над­пi­сам «Вiль­нюс». Та­кi яшчэ адзiн, вель­мi свое­асаб­лi­вы, але якi кан­цэп­ту­аль­ны ўнё­ сак у бе­ла­рус­кi куль­тур­ны слой по­лi­эт­нiч­най Вiль­нi. Пры чы­тан­нi ка­зак склад­ва­ец­ца ўра­жан­не, што Аў­та­ру пад­улад­ны iн­тэр­ прэ­та­цыi лю­бых сю­жэ­таў, аб­грун­та­ван­нi якiх за­ўгод­на з'яў. На­ват ве­ка­выя ле­ген­ды ён ба­чыць па-свой­му, ды так, што яны ста­но­вяц­ца цi­ка­вей­шы­мi за тра­ды­цый­ны ва­ры­янт. Та­кой атры­ма­ла­ся «Ка­зач­ка пра цмо­ка Ба­зы­лiш­ка». Аў­тар нi­бы пра­па­нуе гля­нуць на ка­лi­зii лю­дзей i цмо­ка ва­чы­ма апош­ня­га, што ўва­ча­вiд­кi транс­фар­муе i ха­рак­та­ры пер­са­на­жаў, i сi­ту­а­цыю ў цэ­лым. У вы­нi­ку цмок не толь­кi не вы­гля­дае ўва­саб­лен­нем ад­моў­на­га, але i сам паў­стае ах­вя­ рай: лю­дзi вы­цес­нi­лi (у тым лi­ку сi­лай зброi) цмо­каў, i толь­кi адзiн Ба­зы­лi­шак «вы­ра­шыў зма­гац­ца да апош­ня­га». Ну, як та­ко­га не па­шка­да­ваць! Да та­го ж пас­ля та­го, як ён апы­нуў­ся пад­ма­ну­тым ваў­ком-пя­рэ­ва­рат­нем. Ваў­ка­лак на­ ву­чыў i цмо­ка, як зма­гац­ца су­праць лю­дзей, але i Кня­зю пад­ка­заў, што трэ­ба ра­бiць у су­праць­ста­ян­нi з Ба­зы­лiш­кам. I хоць пад­каз­ка ваў­ка­ла­ка Кня­зю цал­ кам ад­па­вя­дае вер­сii па­вод­ле ле­ген­ды: цмок па­вi­нен быў зiр­нуць на люст­ра­ ны шчыт — i здранц­вець ад ся­бе са­мо­га, — Вi­туш­ка­ва куль­мi­на­цыя ста­ла­ся ўсё ад­но не­ча­ка­най: «За­спа­ны Цмок, па­чуў­шы ней­кi гру­кат i ляз­гат на два­ры, вы­су­нуў­ся з пя­чо­ры. А Князь яму тыц — i пад­су­нуў пад са­мы нос шчыт-люс­ тэр­ка. I ўба­чыў наш Цмок сваё ад­люст­ра­ван­не. Па­коль­кi шчыт быў пу­ка­ты, то ад­люст­ра­ван­не вый­шла ска­жо­нае, стра­шэн­на смеш­нае. Ад не­ча­ка­нас­цi Цмок за­ра­га­таў, ды так моц­на зай­шоў­ся сме­хам, што сэр­ца яго не вы­тры­ва­ла». Але i тра­ге­дыю Аў­тар не схiль­ны пе­ра­больш­ваць (хоць жа сам i за­ра­дзiў зер­не эм­

228 па­тыi да Ба­зы­лiш­ка), «вы­круч­ва­ец­ца» ўме­ла i па-мас­тац­ку пры­го­жа: «Яр­кай вя­сёл­каю ўзля­це­ла на не­ба цмо­ка­ва ду­ша i па­ся­лi­ла­ся на вя­лi­кай аб­ла­чы­не. З та­го ча­су толь­кi аб­ло­кi на не­бе па­каз­ва­юць нам, якiя цмо­кi даў­ней ва­дзi­лi­ся на зям­лi». Сер­жу­ка Вi­туш­ку так­са­ма ха­це­ла­ся б вы­дзе­лiць i як дра­ма­тур­га, пры­чым асоб­на з шэ­ра­гу аў­та­раў п'ес дня сён­няш­ня­га. Вы­нi­кi яго дра­ма­тур­гiч­най дзей­ нас­цi спа­ро­джа­ныя як ба­га­тым плас­том на­род­най куль­ту­ры, так i тэн­дэн­цы­я­ мi, за­да­дзе­ны­мi су­час­ны­мi аў­та­ра­мi. Ад­ро­джа­ная праз твор­часць Э. Аку­лi­на (мiс­тэ­рыя ў 4-х ак­тах «На Ка­ля­ды», 1996), I. Сi­да­ру­ка (ка­ляд­ная гiс­то­рыя «Зба­вi­цель», 1998; ка­ляд­ныя на­строi «Меч анё­ла», 2004), С. Со­ка­ла-Во­ю­ша (ка­ляд­ная каз­ка «Све­цяць, све­цяць зо­рач­кi», 1993) i С. Ка­ва­лё­ва (п'е­са-апо­крыф «Брат­ка Асёл», 1997) ка­ляд­ная дра­ма­тур­гiя за­свед­чы­ла, што пе­ра­ры­ван­не пра­цэ­су яе раз­вiц­ця за са­вец­кiм ча­сам не ста­ла па­гi­бель­ным. Больш та­го, су­час­ныя аў­та­ры на­да­лi но­ва­га ды­ хан­ня п'е­сам па бiб­лей­скiх ма­ты­вах, у тым лi­ку бат­лей­цы, вый­шлi на но­выя мас­тац­кiя вы­шы­нi, i даў­но на­спе­ла не­аб­ход­насць вы­пус­цiць асоб­ным вы­дан­ нем бат­ле­еч­ную дра­ма­тур­гiю (цi — шы­рэй — на­ва­год­нiя п'е­сы), ба­ла­зе, гэ­та лi­та­ра­тур­ная пра­дук­цыя ме­ла б не­су­мнен­ны по­пыт у са­май шы­ро­кай чы­тац­ кай i гля­дац­кай аўдыторыi1. У агля­да­ем ­ ай кнiж­цы С. Вi­туш­ка пра­па­нуе цыкл з трох бат­ле­еч­ных п'ес «Каз­кi — жы­выя бат­лей­кi». Як i iн­шыя, дра­ма­тур­гiч­ныя тво­ры Аў­та­ра («Анёл i Чорт», «Ка­ляд­ны кан­цэрт», «Скарб на Свя­то­га Яна») ха­рак­та­ры­зу­юц­ца асаб­ лi­вай раз­ня­во­ле­нас­цю ў раз­горт­ван­нi ка­лi­зiй пры на­яў­нас­цi не­ка­то­рых на­мi­ наль­на зна­ём ­ ых па фальк­лор­най бат­лей­цы пер­са­на­жаў. Пер­шая з на­зва­ных прад­стаў­ляе спрэч­ку Анё­ла i Чор­та на­конт праў­дзi­ вас­цi Бо­жа­га на­ра­джэн­ня. У якас­цi ар­гу­мен­таў яны кля­нуц­ца ты­мi част­ка­мi сва­ёй iс­то­ты, якiя iх най­перш ха­рак­та­ры­зу­юць: Анёл — кры­ла­мi i нiм­бам, Чорт — ра­га­мi i хвас­том. Пер­са­на­жы п'е­сы ма­юць кла­сiч­ныя ха­рак­та­ры: Анёл па­сту­пае сум­лен­на, а Чорт спра­буе хiт­рыць i «да­стае яшчэ адзiн пры­ ха­ва­ны хвост».

1 Гл. пад­ра­бяз­ней: Трафімчык А. Шлях да Бат­ле­ем ­ у: су­час­ная бе­ла­рус­кая ка­ляд­ная дра­ма­ тургія // Но­вы Час, 2012, 21 снеж. С. 24.

крытыка публіцыстыка эсэ 229 Анёл. Якi хвост?! Ты ўжо кляў­ся хвас­том. Гэ­та пад­ман. Гэ­та су­праць пра­вi­лаў! Чорт. А мы, чар­ты плю­ём на ва­шы пра­вiль­ныя пра­вi­лы! У гэ­тым на­ша сi­ла, у гэ­тым на­ша пе­ра­мо­га! Рас­су­дзiць спрэч­ку пра­па­ну­ец­ца аў­ды­то­рыi, якая па аў­тар­скай iдэi па­вiн­на стаць на бок Анё­ла i вы­гнаць Чор­та. Тым са­мым да­каз­ва­ец­ца, што пе­ра­мо­га да­ся­га­ец­ца не за кошт ме­та­даў, пры­мя­ня­е­мых Чор­там, а на асно­ве доб­ра­сум­ лен­нас­цi. На­ступ­ная п'е­са — «Ка­ляд­ны кан­цэрт» — ство­ра­на па вя­до­мых ма­ты­вах на­ра­джэн­ня Iсу­са Хрыс­та (Аў­тар пра­па­ноў­вае i ва­ры­янт iмя Езус). Кан­флiкт за­клю­ча­ец­ца ў не­жа­дан­нi Чор­та пры­няць з'яў­лен­не Зба­вi­це­ля. Цар Iрад так­са­ ма ба­iц­ца па­ся­галь­нiц­тва на сваю ўла­ду. Чорт iдзе да Iра­да на служ­бу, каб ру­ ка­мi апош­ня­га зра­бiць сваю спра­ву. Iрад клi­ча Смерць. А яна вазь­мi ды прый­ дзi па яго ж са­мо­га. Усё дзе­ян­не пе­ра­сы­па­на як устаў­ка­мi ўрыў­каў з рэ­лi­гiй­ных кнiг, так i бе­ла­рус­кi­мi ка­ляд­ны­мi (i не толь­кi) пес­ня­мi. Як i ў дзей­стве, у воб­ра­зах на­зi­ра­ем вя­лi­кую до­лю аў­тар­скай фан­та­зii. Цар Iрад у пры­ват­нас­цi вы­пi­са­ны з на­мё­кам, аб чым свед­чыць ха­рак­тэр­ная тра­ сян­ка («Кру­гом ад­ны ўра­гi!»). Прад­каз­ва­ец­ца i яго ка­нец: Iрад. ...Слу­хай, смер­тух­на-ма­тух­на, а да­вай па-ха­ро­ша­му. Ты мя­не ця­пер не ча­пай, па­шка­дуй. Чэ­рап. А ты сам ка­го шка­да­ваў? Цi у ця­бе не пра­сi­лi лi­тас­цi? Дык вось — i та­бе не бу­дзе. Пры­чым Iра­да з'я­да­юць яго ж па­плеч­нi­кi — Ва­я­ка i Чорт. У раз­гле­джа­най п'е­се С. Вi­туш­ка ства­рае та­кую сi­ту­а­цыю, што су­тык­нен­ня ан­та­га­нiс­тых сi­лаў, дра­ма­тыч­на­га су­тык­нен­ня ха­рак­та­раў па вя­лi­кiм ра­хун­ку не ад­бы­ва­ец­ца. Ад­нак з iн­ша­га бо­ку, ка­лi браць пад ува­гу тэ­зу Але­га Лой­кi, што «ха­рак­тар пра­яў­ляе ся­бе ў зно­сi­нах са знеш­нiм све­там, у ад­но­сi­нах да iн­шых лю­дзей, iн­шых ха­рак­та­раў»2, у п'е­се С. Вi­туш­кi на­зi­ра­ем рэа­лi­за­цыю гэ­та­га па­ла­жэн­ня: ге­роi па­вод­зяць ся­бе ды­на­мiч­на, што на­дае яшчэ боль­шай свя­точ­нас­цi, жва­вас­цi i яр­кас­цi ка­ляд­най ура­чыс­тас­цi. Па фар­ма­це гэ­тых дзвюх ка­зак вi­даць, што яны, ня­гле­дзя­чы на ары­гi­ наль­насць (маг­чы­ма, на­ват тро­хi не­ча­ка­ную), з'яў­ля­юц­ца хут­чэй бат­ле­еч­ ным дып­цi­хам. Пры­чым да яго мож­на ар­га­нiч­на да­па­са­ваць iн­шыя п'е­сы на ка­ляд­ную тэ­му. Тым больш што для бат­лей­кi та­кi па­ды­ход са­праў­ды тра­ды­ цый­ны. Трэ­цяя п'е­са С. Вi­туш­кi з'яў­ля­ец­ца «ку­паль­скай бат­лей­кай» (та­кiх у ай­чын­ най лi­та­ра­ту­ры хi­ба да­сюль не бы­ло), ство­ра­най шля­хам кам­пi­ля­цыi вер­шаў кла­сi­каў. У ёй мы су­стра­ка­ем зна­ё­ма­га па пя­рэд­нiх п'е­сах Чор­та. Уме­ла ка­ рыс­та­ю­чы­ся са спад­чы­ны бе­ла­рус­кай паэ­зii, Аў­тар рэа­лi­зуе вя­до­мую фа­бу­лу з про­да­жам ду­шы. У С. Вi­туш­кi ган­даль вя­дуць Хцi­вец i Чорт: 2 Лой­ка А. Дзіво­сы про­зы // По­лы­мя, 2008, № 1. С. 122.

230 Хцi­вец. А я — цi не мог бы пра­да­цца ва­шэ­цi, Каб быў я ба­га­тшы ад усiх на све­це? Чорт. Мож­на. Вель­мi прос­та. А ча­му ж ня­мож­на? Ка­жа Чорт у ад­каз i рас­каз­вае, як Хцiў­цу да­сяг­нуць мэ­ты, ад ча­го апош­нi ра­ды: Хцi­вец. Вы-ра-ка-ю-ся ду-шы за гро-шы, А на­што тая ду­ша, ка­лi ма­еш ба­ры­ша? Ён вы­кон­вае iн­струк­цыю Ведзь­мы, ста­но­вiц­ца па-ча­роў­на­му вi­ду­шчым i зна­хо­дзiць па­па­раць-квет­ку, якая ад­кры­вае яму не­злi­чо­ныя ба­гац­цi. Ад­нак на­ ват iх аказ­ва­ец­ца ма­ла, ка­лi Хцi­вец з гэ­тай на­го­ды ба­люе, усё пра­пi­ва­ю­чы. Ба­гац­це, та­кiм чы­нам, бы­ло мрой­ным. «Ка­нец мне на гэ­тым», — за­клю­чае Хцi­вец. Та­кiм чы­нам, «Каз­кi — жы­выя бат­лей­кi» С. Вi­туш­кi з ад­на­го бо­ку вы­гля­ да­юць як зва­рот да фальк­лор­на­га ба­гац­ця i як пэў­ны яго вы­нiк у ХХI ст., а з iн­ша­га бо­ку — п'е­сы гэ­та­га Аў­та­ра ста­но­вяц­ца i свое­асаб­лi­вым пры­кла­дам (цi на­ват ары­ен­цi­рам), якi мож­на браць у раз­лiк пры ства­рэн­нi бат­ле­еч­на­га рэ­пер­ту­а­ру цi пры яго па­ста­ноў­цы. Ства­рэн­не ка­зак С. Вi­туш­кам вы­гля­дае, як гуль­ня, ча­го аў­тар не ха­вае ў пад­за­га­лоў­ку. Тым са­мым пiсь­мен­нiк па­дае яск­ра­вы ўзор, як мож­на твор­ча па­ды­хо­дзiць да вя­до­мых ма­тэ­ры­я­лаў, каб гэ­та бы­ло i цi­ка­ва, i су­час­на. Па­да­ва­е­мы С. Вi­туш­кам прык­лад за­клю­ча­ец­ца не толь­кi ў раз­горт­ван­нi ка­ зач­ных па­дзей, але i ў сты­лi апа­вя­даль­нас­цi, якi су­мя­шчае як ры­сы фальк­лор­ най паэ­ты­кi, так i раз­моў­ныя эле­мен­ты су­час­на­га ча­ла­ве­ка, а так­са­ма, мож­на ска­заць, пост­ма­дэр­нiсц­кiя па­ды­хо­ды (цы­та­ты, алю­зii, рэ­мi­нiс­цэн­цыi i iнш.). Да ха­рак­тэр­ных фальк­лор­ных пры­ёмаў Аў­та­ра, што кi­да­ец­ца ў во­чы ад­ра­зу, ад­ но­сiц­ца, на­прык­лад, за­чын ка­зак у вы­гля­дзе фра­зы «жыў-быў» або ча­са­ва­га ад­ня­сен­ня дзей­ства да даў­нiх ча­соў. Раз­моў­насць у тво­рах С. Вi­туш­кi пра­яў­ ля­ец­ца не толь­кi праз вы­ка­ры­стан­не ад­па­вед­най лек­сi­кi (та­кой, як: «усе слу­гi як слу­гi, а адзiн ака­заў­ся са­праўд­ным Шас­цёр­кам-сту­ка­чом...», « шусь — i даў дра­ла»), але i шля­хам зва­ро­таў да чы­та­чоў: «што, не ве­ры­це?», «вось па­ба­ чы­це». Што да­ты­чыц­ца пост­ма­дэр­нiсц­кiх штры­хоў, то яны ў асноў­ным (ка­лi не ўлiч­ваць вы­шэй ука­за­на­га твор­ча­га вы­ка­ры­стан­ня ма­тэ­ры­ял­ аў iн­шых мас­ тац­кiх тво­раў) скла­да­юц­ца з iн­тэр­тэкс­ту­аль­ных «фi­шак», да­во­лi па­зна­валь­ных на­ват для дзi­ця­чай аў­ды­то­рыi. Цi ж, на­прык­лад, ма­лень­кiя чы­та­чы, аба­зна­ныя ў бе­ла­рус­кiм куль­тур­ным плас­це для iх­ня­га ўзрос­ту, не па­зна­юць жар­тоў­най пес­нi ў сло­вах, якiя за­вяр­ша­юць пер­шую каз­ку: «I ця­пер на­ша ку­ра-шча­бя­ту­ра па са­доч­ку хо-о-одзiць ды хо­дзiць, ку­ра­ня­так за са­бой во­дзiць»? Або ад­куль ўзя­та жаль­ба крум­ка­ча ў «Каз­цы пра герб»: «Гэ­та ж мая са­ро­ка-ва­ро­на каш­ку ва­ры­ла, дзе­так кар­мi­ла, гэ­та­му да­ла, гэ­та­му да­ла, гэ­та­му да­ла, гэ­та­му да­ла,

крытыка публіцыстыка эсэ 231 а гэ­на­му не да­ла. Па­жар­та­ва­ла. Ка­жа, ты ма­лень­кi, дур­нень­кi, дроў не на­сiў, у пе­чы не па­лiў, та­бе каш­ка на па­лi­цы ў ча­ра­пi­цы»? Мно­гiя мо­ман­ты, праў­да, трэ­ба бу­дзе да­дат­ко­ва тлу­ма­чыць для дзе­так: зга­да­ны па­саж з цы­та­ван­нем ар­ты­ку­ла са Ста­ту­та ВКЛ хi­ба са­мо­му ма­ло­му чы­та­чу не асэн­са­ваць. А не­ ка­то­рыя iн­тэр­тэкс­ту­аль­ныя гуль­нi С. Вi­туш­кi раз­лi­ча­ны, вi­да­воч­на, на да­рос­ лых: «Гля­ну­ла сон­ца i ў на­ша ва­кон­ца!», «I тут знай­шоў­ся адзiн даб­ра­дзей, зваў­ся Та­рас. Трэ­ба iс­цi, ка­жа, да Пар­на­са, я там ужо адзiн раз быў, да­ро­гу ве­даю». Ёсць каз­кi, якiя, мож­на ска­заць, за­сна­ва­ны на iн­шых мас­тац­кiх тво­ рах: «ку­паль­ская бат­лей­ка па­вод­ле вер­шаў Фран­цiш­ка Ба­гу­шэ­вi­ча, Мак­сi­ма Баг­да­но­вi­ча, Фран­цiш­ка Алях­но­вi­ча, Ула­дзi­мi­ра Ка­рат­ке­вi­ча» «Скарб на Свя­ то­га Яна» цi раз­гле­джа­ная вы­шэй «Каз­ка пра гiмн». Ад­нак, пад­крэс­лiм, твор­чы ме­тад С. Вi­туш­кi пры ўсiм пры тым не вар­та ад­но­сiць да якiх не­тра­ды­цый­ных кi­рун­каў, — iдэй­на яго тво­ры да­во­лi ака­дэ­мiч­ныя. Аў­тар толь­кi знай­шоў як ска­заць све­жа, не­паў­тор­на, ад­мет­на. Маг­чы­ма, на прак­ты­цы ён пi­я­не­рам не з'яў­ля­ец­ца, бо та­кi стыль, як ду­ма­ец­ца, вус­ным чы­нам пры­мя­ня­юць мно­гiя твор­чыя лю­дзi ста­соў­на дзя­цей i ўну­каў (але ж — verba volant). Ды С. Вi­туш­ка, не кам­плек­су­ю­чы, вы­ра­шыў «за­да­ку­мен­та­ваць» cвае каз­кi цi гуль­ню ў iх. I за гэ­та яму — вя­лi­кi дзя­куй. Skripta manent.

P. S. У якас­цi пост­скрып­ту­ма аба­вяз­ко­ва трэ­ба да­даць, што ў 2011 г. вый­шла не толь­кi пра­ана­лi­за­ва­ная кнi­га Сер­жу­ка Вi­туш­кi, але i за­фун­да­ва­ны ра­дыё «Ра­цыя» аў­ды­ё­дыск з агу­ча­ны­мi вя­до­мы­мi ў бе­ла­рус­кiм дыс­кур­се людзь­мi каз­ка­мi Аў­та­ра. Чы­тай­це, слу­хай­це, атрым­лi­вай­це за­да­валь­нен­не!

крытыка публіцыстыка эсэ 233

Па­да­рож­жа па «цяж­ко­му цэ­ху» Бе­ла­ру­сi

Ва­дзiм Ка­жан жур­на­лiст, вы­клад­чык. За­кон­чыў По­лац­кi дзяр­жаў­ны ўнi­вер­сi­тэт. Пра­цуе вы­кла­чы­кам у Ле­пель­скiм аграр­на-тэх­нiч­ным ка­ле­джы. На­ра­дзiў­ся ў 1984 го­дзе ў Віцебску. Жы­ве ў Ле­пе­лi.

У су­час­ным све­це iс­нуе столь­кi стыляў су­час­най му­зы­кi, што мож­на лёг­ка за­блы­тац­ца: рок, рэп, рэ­гi, даб стэп, ха­ус, транс... Я i сам з юнац­тва блу­каў па гэ­тым мо­ры i ў рэш­це рэшт спы­нiў­ся на Яго вя­лi­кас­цi Ме­та­ле.... Спа­чат­ку, вя­до­ма, па­чаў слу­хаць ра­сей­скiя ды за­меж­ныя гур­ты, так бы мо­вiць, па­чаў з «ды­на­заў­раў»: «Коррозия Ме­та­лла», «Ария», «Sepultura» , «Slayer», «Metallica», «Cannibal Corpse». Бла­га, у род­ным Ле­пе­лi на той час бы­ло не­каль­кi ад­мыс­ло­вых «кро­пак», дзе мож­на бы­ло на­быць ка­се­ты з ме­та­ лiч­най му­зы­кай. Упер­шы­ню пра iс­на­ван­не бе­ла­рус­кай «цяж­кой» cцэны я да­ве­даў­ся дзя­ку­ю­чы ўжо не icнуючай ця­пер «Му­зы­каль­ной га­зе­те». Там бы­ла руб­ры­ка «Legion Music Magazine», якую вя­лi На­стас­ся Са­ма­тыя, Макс Ква­ле­ра. На гэ­тых «чор­ных ста­ рон­ках» мож­на бы­ло знай­сцi рэ­цэн­зii на аль­бо­мы гур­тоў роз­ных эк­стры­маль­ных жан­раў му­зы­кi, та­кiх , як «doom», «black», «brutal death», «grindcore». Так­са­ма мож­на бы­ло пра­чы­таць гу­тар­кi з роз­ны­мi му­зы­ка­мi «цяж­ко­га цэ­ху». Так­са­ма на «чор­ных ста­рон­ках» змяшчалiся агля­ды мi­ну­лых кан­цэр­таў. Так я да­ве­даў­ся пра icнаванне «го­мель­скай cцэны». Там ужо ў ся­рэ­дзi­не 90-х гра­лi ле­ген­дар­ныя «Gods Tower», баць­кi — за­сна­валь­нi­кi cлавянскага «па­ган­ска­га ме­та­лу», «RASTA», пер­ша­пра­ход­цы бе­ла­рус­ка­га «new metal», «ТТ-34». Уво­гу­ле, Го­мель мож­на з упэў­не­нас­цю лi­чыць «не­фар­маль­най» ста­ лi­цай Бе­ла­ру­сi. Ме­на­вi­та ў Го­ме­лi «цяж­кi цэх» раз­вi­ва­ец­ца i на­да­лей — тут гра­юць «Dragonflame», «Dis Tortion», «Vain of Hate», «Thelema», «Stormhold, ды той жа ўваск­рос­шы «Gods Tower», якi за­раз гаст­ра­люе па су­сед­нiх Укра­i­не, Ра­сii ды пры­бал­тый­скiх дзяр­жа­вах. А хто толь­кi не вы­сту­паў у Го­ме­лi!!! Гэ­та i са­ма­быт­ныя чар­нi­гаў­скiя па­ган­ цы «Natural Spirit» i кi­еў­скiя «Flying», поль­скiя «VADER», грэ­час­кiя «Rotting Christ», ра­сiй­скiя «Katalepsy», «Psylosybe Larvae», мiн­скiя «Znich», «Litvintroll», «Posthumous Blasphemer», «Периальные Кондиломы». Ста­лiч­ная cцэна «цяж­ко­га цэ­ху» мае так­са­ма са­ма­быт­ныя i яр­кiя на­ зо­вы: «Znich», «Inprudence», «Litvintroll», «Posthumous Blasphemer», «Периальные Кондиломы», «Wipping Twilight», «Пя­рэ­ва­ра­цень», «Дрыг­ ва»,»Massenhinrichtung», «Ка­ма­е­дзi­ца». Пi­шу­чы аб ла­каль­ных cцэнах, нель­га не ўспом­нiць «род­ную» по­лац­кую cцэну — яр­кiх ва­яў­нi­чых па­ган­цаў «Ко­ло Прави», блэкс­тэ­раў «Raven Throne», па­тры­я­тыч­ных «Devil's Walsh», бес­ша­баш­ных на­ва­по­лац­кiх грай­ндко­раў­цаў «Anal Grind». Што ты­чыц­ца мя­не, то я з'яў­ля­ю­ся пры­хiль­нi­кам «па­ган­скай» му­зы­кi. Мне да­спа­до­бы i iн­шыя стылі ме­та­лу, та­кiя, як «death», «doom», «gothic», «black»,

234 «grind». У кож­ным з гэ­тых стыляў цяж­кой му­зы­кi ёсць свае ад­мет­нас­цi: «death» вель­мi тэх­нiч­ны ў вы­ка­нан­нi, «doom» па­воль­ны, дэ­прэ­сiў­ны, з «ця­гу­чы­мi» рыф­ма­мi, «gothic» за­хап­ляе чыс­тым, амаль опер­ным, жа­но­чым ва­ка­лам .

«Pagan» я па­чаў слу­хаць праз «black», якi за­ча­ра­ваў мя­не сва­ёй ва­яў­нi­час­ цю, ан­ты­кле­ры­ка­лiз­мам, лю­боўю да паў­ноч­най пры­ро­ды. А по­тым у ру­кi мне тра­пi­лi ка­се­ты ра­сiй­скiх «Се­вер­ных Врат» i яшчэ ад­ных «баць­коў» — за­сна­ валь­нi­каў «Znich». На той час (1998 г.) я быў ра­ман­тыч­ным юна­ком i за­хап­ ляў­ся гiс­то­ры­яй, мi­фа­ло­гi­яй i мас­тац­твам. Мя­не ад­ра­зу ўра­зi­лi «знi­чоў­скiя» рад­кi : Ду­хi-ваў­кi клi­чуць Ба­гоў, Ша­лё­ныя звя­ры вы­п'юць кроў, Ха­па­юць дзе­вак, ду­шу рвуць , За­бi­ва­юць ах­вя­ру, агню пры­да­юць Не­ўры вя­ка­мi ша­ну­ю­чы прод­каў, Кла­лi ах­вя­ры Сон­цу й Зям­лi... Але «pagan» пры­цяг­нуў маю ўва­гу не толь­кi тэх­нi­кай вы­ка­нан­ня i раз­на­ стай­нас­цю му­зыч­ных iн­стру­мен­таў, бо тут по­бач са «звы­чай­ны­мi» для «цяж­ кiх» стыляў му­зы­кi iн­стру­мен­та­мi (элект­ра­гi­та­ры, ба­ра­ба­ны, сiн­тэ­за­та­ры гу­ку) ўжы­ва­юц­ца i аў­тэн­тыч­ныя iн­стру­мен­ты (ар­га­ны, лют­нi, буб­ны, са­пiл­кi, ду­ды). Ён здзi­вiў мя­не так­са­ма сэн­са­вай на­поў­не­на­сцю. Тут i ша­на­ван­не род­най зям­ лi, пры­ро­ды, ста­рых звы­ча­яў i тра­ды­цый, якiя, да ма­ёй вя­лi­кай ра­дас­цi, па­ча­лi «Znich»

крытыка публіцыстыка эсэ 235

«ТТ-34» ад­ра­джац­ца зноў­ку. Мы гэ­та яс­на мо­жам па­чуць у пес­нi «Вяс­на iдзe» гур­та «Ка­ма­е­дзi­ца» з iх пер­ша­га аль­бо­ма «Дзе­цi ле­са»: Со­ней­ка све­цiць, Яры­ла ля­цiць, На бе­лым ка­нi, па ўсiм по­лi Ве­цер гу­дзе , Вяс­на iдзе... Ля вог­нi­шча ка­ра­год, ве­ся­лiц­ца на­род, Ухва­ляе Дзя­доў, сва­iх ула­да­роў... Хлоп­цы з «Ка­ма­е­дзi­цы» на ўлас­ным пры­кла­дзе пра­па­ган­ду­юць зда­ро­вы лад жыц­ця, зай­ма­юц­ца спор­там (вар­та толь­кi па­гля­дзець на по­стаць ва­ка­лiс­ та гур­та Ра­да­на Лю­та­га i ад­ра­зу ўсё ро­бiц­ца зра­зу­ме­ла). У пес­нях «pagan»-гур­тоў мож­на ад­чуць i ту­гу па род­най зям­лi, як у пес­нi гур­та «Пя­рэ­ва­ра­цень» з iх пер­ша­га аль­бо­ма «Тор­ны шлях»: «Бе­лая Зям­ля пад чор­ны­мi пля­ма­мi , шэ­рае не­ба за­цяг­ну­та хма­ра­мi, Га­ра­чае сон­ца больш не пы­лае, штось­цi свя­тое за­гi­нае....» Да­рэ­чы, су­сед­нiя Укра­i­на i Ра­сiя ма­юць да­во­лi раз­вi­тую «pagan»-сцэ­ну . Шмат­лi­кiя «су­сед­нiя» гур­ты як «Ар­ко­на», «Ра­рог», «Тем­но­зорь», «Ка­ле­ва­ла», «Nocturnal Mortum», «Natural Spirit», «Свар­га», «Невидь», «Butterflu Tample», вя­до­мыя ўжо ў Еў­ро­пе i Аме­ры­цы. З на­шых «pagan»-гур­тоў у Аме­ры­цы i Еў­ро­ пе ве­да­юць хi­ба што «ўваск­рос­лы» «Gods Tower». Му­зы­ку i тэкс­ты го­мель­скiх «дзя­доў» «Gods Tower» уво­гу­ле нель­га не лю­ бiць. Яны гра­юць «pagan doom» i вы­най­шлi свой улас­ны гук гi­та­ры — ён на­ гад­вае аў­тэн­тыч­ны гук ду­ды.

236 Ка­лi за­глыб­ляц­ца ў тэкс­ты «Gods Tower» (для тых, хто доб­ра ве­дае ан­гель­ скую мо­ву), то мож­на за­ўва­жыць, што яны пра­сяк­ну­ты лю­боўю да Ай­чы­ны i ўхва­лен­нем сва­бод­на­га ве­дыч­на­га ду­ху. Кан­цэрт­нае жыц­цё «цяж­ко­га цэ­ху» Бе­ла­ру­сi ў апош­нi час знач­на ажы­вi­ла­ ся: да нас ужо пры­во­зяць су­свет­на вя­до­мых «ды­на­заў­раў» «Marduk», «Morbid Angel», «Nile», «Kreator», «Lake of Tears», «Therion». Доб­рай тра­ды­цы­яй стаў так­са­ма што­год­нi рэ­чыц­кi фес­ты­валь «Мetal Crowd», на якiм вы­сту­па­юць гур­ ты не толь­кi з Бе­ла­ру­сi i СНД, але i з еў­ра­пей­скiх кра­iн. Са­мо­му мне двой­чы ўда­ло­ся на­ве­даць гэ­ты фес­ты­валь. Фес­ты­валь ла­дзiць ва­ка­лiст мяс­цо­ва­ га гур­та «Apocryphal» Ры­гор Руль. Доб­рай тра­ды­цы­яй ста­ла i пра­вя­дзен­не ў Мiн­ску фес­ты­ва­лю «Ку­паль­скае Ко­ла», пры­мер­ка­ва­нае да свя­та лет­ня­га «Litvintroll»

крытыка публіцыстыка эсэ 237 сон­ца­ста­ян­ня. Гэ­ты фес­ты­валь ла­дзiць Вi­таль Су­пра­но­вiч i «БМА Group». Ён жа ла­дзiў i кан­цэрт ра­сiй­скiх па­ган­цаў «Се­вер­ные Вра­та» су­мес­на з мiн­скi­мi «Znich», на якi мне да­вя­ло­ся тра­пiць i яшчэ раз ад­чуць энер­ге­ты­ку «жы­во­га» «цяж­ко­га» ме­та­лу, па­ска­каць у слэ­ме, ды пра­спя­ваць ужо вя­до­мыя хi­ты гэ­тых гур­тоў. Да­рэ­чы, «Znich» i «Litvintroll» вы­сту­па­лi ў мi­ну­лым го­дзе на лi­тоў­скiм фес­ты­ва­лi «Kilkim Zaibu», якi пра­во­дзiц­ца на Ку­пал­ле (у ноч з 22-га на 23-га лi­пе­ня), i на якiм гра­юць гур­ты па­ган­скай на­кi­ра­ва­нас­цi з уся­го СНД i Еў­ро­пы . Мяр­кую, што i на­да­лей бу­ду на­вед­ваць «ме­та­лiч­ныя» кан­цэр­ты i ад­кры­ваць для ся­бе но­выя iм­ёны на «цяж­кой cцэне» род­най Бе­ла­ру­сi.

крытыка публіцыстыка эсэ 239

Дыс­каг­ра­фiя «Akute» — гурт дзвюх свет­лых кру­жэ­лак «Akute» — «Дзе­вач­кi i кос­мас», Мн., 2011, «Vigma».

«Akute» — «Не iс­нуе», Мн., 2012, «БМАgroup»/»Vigma».

Вi­таўт Мар­ты­нен­ка публіцыст, паэт, перакладчык, музычны крытык. Працаваў у моладзевай прэсе 80—90-х гадоў, на «Радыё Свабода». Аўтар кніг «Праз рок-прызму» (сумесна з А. Мяльгуем), «Свой сярод чужых», «222 альбомы беларускага року і ня толькі» (сумесна з А. Мяльгуем), «Rock on-line». Падрыхтаваў і выдаў поўны беларускі тэкст рамана Генрыха Сянкевіча «Quo Vadis». Нарадзіўся ў 1959 годзе ў Мінску. Жыве ў Мінску.

Вось жа за­га­ло­вак ар­ты­ку­ла на­ра­дзiў­ся на­са­мперш, але цi гэ­так ад­на­знач­ на ўсё ў твор­час­цi ма­гi­лёў­ска­га гур­та, — па­ду­маў я, пры­гад­ва­ю­чы ад­каз сва­ёй дач­кi Аль­до­ны на пы­тан­не, якая кру­жэл­ка «Akute» ёй па­да­ба­ец­ца най­больш: «Ну та­та, яны ж та­кiя роз­ныя! Абедз­ве ад­ноль­ка­ва моц­ныя». Як бы­ло пас­ля гэ­та­га й са­мо­му не за­глы­бiц­ца ў твор­часць но­вых ку­мi­раў бе­ла­рус­кай мо­ла­дзi мне, шчы­ра­му фэ­ну вiр­ту­оз­ных i сцёб­ных пан­каў «Глю­кi», якiх так­са­ма мож­на бы­ло на­зваць гур­том двух iра­нiч­ных аль­бо­маў. I гэ­та ж ме­на­вi­та з iх­нiх ас­кеп­ каў утва­ры­ла­ся тры­ум­фаль­ная ця­пер «Akute» (ну нi­як не «Эк'­ют»), якая за мi­ну­лы год здо­ле­ла тра­пiць на­ват на ра­за­грэў сла­ву­та­га «Placebo» ў пе­ра­поў­ не­ным Па­ла­цы Спор­ту. Бры­тан­цы са­мi iх вы­бра­лi. На­пi­саў­шы не­як на ад­ным з му­зыч­ных сай­таў «Клё­вы гурт, а вось ды­зай­не­ ра ў iх яў­на ня­ма», му­шу ўсё ж пры­знаць тут адэ­кват­нае ўва­саб­лен­не за­ду­ма­ най iдэi ка­лек­ты­ва, хоць на­са­мрэч на вок­лад­цы пер­ша­га дыс­ка аў­тар аздо­бы на­ват не па­зна­ча­ны, а за дру­гi ад­каз­насць узяў ней­кi Алекс Ду­бо­вiк. Мо му­зы­кi хо­чуць, каб слу­хач больш ува­гi на­да­ваў му­зы­цы? I цi не слуш­на? Бо граць i за­пiс­вац­ца яны, лаў­рэ­а­ты «БА­Со­вi­шча», ужо на­ву­чы­лi­ся apriori. Та­му ўсё вон­ ка­вае гэ­так ла­ка­нiч­на: чор­ным па бе­лым. Ну спяр­ша кры­ху за­ла­цiс­та­га, бо ад­ра­сат — са­мае да­ра­гое: «Дзе­вач­кi i кос­мас». Абод­ва аль­бо­мы на­ват у ас­ке­тыч­най аздо­бе на­поў­не­ны та­кi­мi згад­ка­мi пра сваё ба­чан­не жыц­ця: «Нi­што не знi­кае й не з'яў­ля­ец­ца», «Nothing exists», «Не iс­нуе». Нi­бы­та iмi «Akute» дае ключ ад твор­ча­га до­му свай­го. Дык ува­хо­дзiм! Вас ад­ра­зу агорт­вае ат­мас­фе­ра пэў­ных па­мкнен­няў да ма­ры ў жыц­цi. Хоць i без па­псо­ва­га пус­та­звон­ства, яны ад­гук­ва­юц­ца й на ва­коль­ную не­ўлад­ка­ ва­насць, але не свед­чаць без­вы­ход­нас­цi. «Пра­мя­нi», «Шчас­це», «Цi­шы­ня»— гэ­та не па­лi­тыч­ныя дэк­ла­ра­цыi, а за­га­лоў­кi iх­нiх пе­сень. Ка­лi хо­ча­це, тэ­мы пер­ша­га аль­бо­ма, раз­гор­ну­тыя ў аван­гард­ных элект­рон­на-гi­тар­ных акор­дах i рыт­мах. I хоць не­ка­то­рыя за­га­лоў­кi не та­кiя ад­на­знач­ныя («Агонь», «Не­па­ збеж­на», «Ма­шы­на»), а ча­сам на­ват i з до­ляй пе­сi­мiз­му («Адзi­ноц­тва», «Ctrl/ Не­вя­сё­лыя мы, нас ня­ма нi­дзе»), але пра­га свет­лых па­чуц­цяў у аб­горт­цы най­ ноў­шых сты­лiс­тыч­ных да­сяг­нен­няў су­свет­на­га поп-мэй­нстры­ма (не russianpops, а на­кшталт «A-ha», «Evanescence», «Оке­ан Эльзи») на­скрозь i тут: «Ма­ шы­на не мае ду­шы? Ма­шы­на ка­хае ма­шы­ну». У iх­нiм поп-ро­ку ад­чу­ва­юц­ца на­ват ад­га­лос­кi да­час­на за­тух­ла­га emo (у аран­жы­роў­ках най­перш i ў тэкс­тах: «я па­мру, ка­лi ця­бе не ста­не»).

240 Lisa Tran, но­ва­зе­ланд­ская сяб­роў­ка ма­ёй Аль­до­ны, па­дзя­ля­ю­чы за­хап­лен­нi на­ва­тар­скi­мi аран­жы­роў­ка­мi «Akute», звяр­ну­ла ўва­гу й на мо­ву, якая мi­ла­гуч­на кла­дзец­ца ў гэ­тыя зграб­ныя па­са­жы. Яна хоць i не пра­сяк­ла, што «Адзi­ноц­тва» лепш на­зваць «Адзi­но­тай», але ад­зна­чы­ла са­му гар­ма­нiч­насць гу­каў, iх­нюю плас­тыч­насць. Вось ён, вы­нiк вiр­ту­оз­най пра­фе­сiй­нас­цi Ста­са Мыт­нi­ка (ва­кал, гi­та­ра), Ра­ма­на Жы­га­ра­ва (бас i пад­пеў­кi), Паў­ла Емяль­я­на­ва (буб­ны), якiя не менш за ТБМ зра­бi­лi для род­най мо­вы ўжо ў пер­шым аль­бо­ме «Akute». Тым жа скла­дам (толь­кi вось буб­нар Паў­люк рап­там стаў Фi­ла­та­вым, ну не за­муж жа вый­шаў) яны ства­ры­лi й гэ­так ад­роз­ную кру­жэл­ку «Не iс­нуе», дзе на пер­шы слых вам зда­ло­ся б, што ў «Akute» з'я­вi­лi­ся пiль­ныя пе­рай­маль­нi­кi цi пас­ля­доў­нi­кi. Але гэ­та яны, «Akute». Я б, праў­да, хут­ка вы­зна­чыў­ся ў пры­яры­ тэ­тах на ка­рысць дру­го­га аль­бо­ма, а вось Аль­до­на не змаг­ла. Ухва­ляю!

«Akute» вы­раз­на раз­вi­ва­ец­ца, жы­ве, ста­лее. За­мест эма­цый­на­га зво­ну да­ да­ло­ся мяк­кас­цi й пу­шыс­тас­цi му­зыч­на­га са­ўнду, больш вы­раз­ны­мi ста­лi рыт­ мы, больш ад­кры­ты­мi эмо­цыi. У стар­та­вай пес­нi «Кроў бы ва­да», якая ўзя­ла на ся­бе й ро­лю рэ­клам­на­га promo-сiн­гла, маг­лi б па­це­шыць ся­бе ўс­па­мi­на­мi на­ват па­ста­рэ­лыя фэ­ны Вiк­та­ра Цоя. А вось аса­бiс­та я, ледзь раз­гар­нуў­шы бук­лет, пры­га­даў свой улю­бё­ны ў 80-я «Maanam», ка­лi кож­ная нот­ка глы­бо­ка за­па­да­ла ў ду­шу праз не­йма­вер­ныя пры­чы­ны. А тут прос­та па­ста­но­вач­нае фо­та Ка­цi Вол­ка­вай здо­ле­ла на­га­даць сам iмiдж ко­лiш­нiх ку­мi­раў. Але «Akute» не ко­лiш­нiя, сён­няш­нiя, а па­вод­ле му­зыч­ных фан­та­зi­яў на­ват заўт­раш­нiя. Ты для мя­не нi­бы кроў, Я — бы ва­да. Час на­ды­хо­дзiць iз­ноў, Кроў, бы ва­да Уця­кае, уця­кае, уця­кае I па­ця­чэ ў нi­ку­ды.

«Akute» не клi­чуць лю­дзей на ней­кае зма­ган­не, на пло­шчу, а прос­та за­клi­ ка­юць жыць, каб не пра­мiр­гаць хут­ка­плын­нае жыц­цё. Але што та­кое «жыць»?

крытыка публіцыстыка эсэ 241 Кож­ны ра­зу­мее гэ­та па-свой­му, а вось я, на­прык­лад, ад­чуў ра­дасць жыц­ця на­ ват ва ўзмац­нен­нi лiнг­вiс­тыч­на­га сцё­бу поп-ро­ка­вых пе­сень «Akute», якi звер­ ну­ты ме­на­вi­та да нас, якi на­ўрад цi ад­чуе хоць бы й тая но­ва­зе­ланд­ка. Ну вось сам за­пi­са­ны ла­цiн­кай за­га­ло­вак пес­нi «Moj rodny gut». Тут вам i вя­лi­кi Ко­лас, i Hitler kaput, бо мы ўсё гэ­та пе­ра­жы­лi, каб ад­чуць тон­кую iро­нiю ды ўжо пад яе ўплы­вам па­цяг­нуц­ца да слу­хан­ня пес­нi як за­ха­валь­нi­ка не­стан­дарт­ных на­ стро­яў («усё, мой род­ны, gut — леп­шыя па­мруць»). А яшчэ ж як згра­на! Увесь аль­бом «Не iс­нуе», гук яко­га стаў больш вы­раз­на гi­тар­ным, менш элект­рон­ ным, я на­зваў бы й больш хi­то­вым («Шпi­таль»!!!, «Цi­ха, як мая смерць», «Iгол­ кi», паў­акус­тыч­ная «Зор­ка»). I ён на­рэш­це пе­ра­ка­наў, што «Глю­каў» больш не бу­дзе, але на­ват iх­нiя фэ­ны мо­гуць не за­цык­лi­вац­ца на сты­лях, а йсцi да­лей, за ўлю­бё­най «Akute». Уклю­чай маз­гi ды слу­хай i тан­цуй, па­куль жы­вы. Для тан­цаў му­зы­ка «Akute» прос­та iдэа­льная, у чым мож­на бы­ло пе­ра­ка­нац­ца на кан­цэр­тах гур­та, за якi­мi тая ж Аль­до­на аб'­ез­дзi­ла ўсю Бе­ла­русь (Ма­гi­лёў, Го­ мель, Баб­руйск, Мiнск). Толь­кi не пад­ман­вай­це­ся за­га­лоў­ка­мi, бо яны не ад­на­знач­ныя, а з пад­тэкс­ там: «Спi» — хоць i не хiт, але зу­сiм не ка­лы­хан­ка («твае ра­ке­ты на пя­шчот­ных кры­лах вет­ру»). Як i «Лiп­кае» не цяг­не змружыць во­чы («за­вiс­ла ўсё не­на­вiс­ нае, што на­во­кал пах­не кры­вёй»). Га­лоў­нае, што ў iх­нiм поп-ро­ку нi гра­ма ба­наль­най спро­шча­нас­цi дзе­ля люм­ пе­нi­за­ва­ных слу­ха­чоў, а лёг­касць праз вiр­ту­оз­насць вы­ка­наў­ча­га май­стэр­ства й фан­та­зii «Akute». Дый у тэкс­тах, якiя пi­ша (ў абод­вух CD) Ра­ман Жы­га­раў, не стан­дарт­ныя схе­мы цi за­груз­ныя за­клi­кi (як у мя­не, на­прык­лад, у «P.L.A.N.e»), а шчы­рыя раз­ва­жан­нi ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка над веч­най тэ­май сэн­су жыц­ця: «...i нi­ко­му не на­ле­жым мы з та­бою, та­му што ўсе зор­кi — ха­лод­ныя ляль­кi, нi­ко­лi не пла­чуць,.. i я абя­цаю, ты бо­лей нi­ко­лi мя­не не уба­чыш», «хто пер­шы скон­ чыц­ца — аль­бо дождж, аль­бо я?» Ка­рацей, «Akute» — жы­вая му­зы­ка для жы­вых, ды яшчэ нар­маль­на ары­ ен­та­ва­ных.

Ра­ней «:B:N:» граў цi­шэй «:B:N:» — «Крок за кро­кам», Мн., 2012, «БМАgroup». Як па­каз­вае прак­ты­ка су­свет­най рок-фа­наг­ра­фii, трэ­цi аль­бом у гiс­то­рыi гур­та ста­но­вiц­ца пэў­най сiм­ва­лiч­най ве­хай: ка­мусь­цi ўжо не ха­пае энер­ге­ты­ кi, хтось­цi па­чы­нае штуч­на паў­та­раць свае ж пос­пе­хi дзе­ля прос­та­лi­ней­ных ме­не­джа­раў, а нех­та пра­цяг­вае здзiў­ляць, ды яшчэ з улi­кам на­за­па­ша­на­га до­све­ду. Да якой ка­тэ­го­рыi за­лу­чыць то­па­вы бе­ла­рус­кi «:B:N:», якi ў ся­рэ­дзi­не во­се­нi 2012 вы­даў аку­рат свой трэ­цi аль­бом, мы i раз­бя­рэм­ся, бо ад­на­знач­на тут не ска­жаш. Зрэш­ты, ка­лi на анш­ла­га­вым прэ­зен­та­цый­ным кан­цэр­це ў ста­

242 лiч­ным клу­бе «Re:Public» вы­ явi­ла­ся шмат жа­да­ю­чых пад­ пя­ваць пес­ням но­ва­га рэ­лi­зу, гэ­та ка­за­ла пра мно­гае. Аль­ бом «Крок за кро­кам» вы­раз­на па­ка­заў за­ха­ван­не музычнай скар­бон­кi iх­ня­га та­лен­ту, раз­ вiц­цё пра­фе­сiй­на­га до­све­ду бя­ро­заў­скiх му­зы­каў, та­му на сён­ня, ба­дай, гэ­та са­мы хi­то­вы аль­бом, якi мож­на па­раў­наць аку­рат з трэ­цiм «Мяс­цо­вым ча­сам» (iх­няя «Ўскра­i­на» пе­ра­ вы­да­ва­ла­ся ра­зоў пяць, бо ўсё там прос­та ззяе, але...) Але ча­му так па­кут­лi­ва вы­шук­ва­юць ме­ла­ма­ны знiк­лы ў MC-вi­рах дэ­бют­нiк «Сло­та»? Ён не быў за­пi­са­ны ўзор­на, але дзi­вiў усiх i кож­на­га. Што да «:B:N:», дык хоць дач­ку маю за­ча­пiў на ўсё жыц­цё «Жы­ве рок-н-рол!» (ну якая ж дзяў­ чы­на не ад­гук­нец­ца на ча­ры ме­ло­дыi «Даж­джа­мi»!), я час­цей за ўсё слу­хаю дэ­бют­ны «Не тры­вай» (пес­ня «Кры­чыш» ста­ла прос­та дэ­вi­зам жыц­ця). Цi пе­ ра­ўзый­дзе яго «Крок за кро­кам»? Сяб­ры, якiя на­сталь­гiч­на ўспа­мi­на­юць тую прэ­зен­та­цыю, усё ж зна­хо­дзяць на­го­ду для жар­таў: «Аль­бом мае слуш­ную наз­ву ха­ця б та­му, што «:B:N:» у iм зра­бiў крок за «Кро­кам», вы­раз­на па­хi­лiў­шы­ся ў бок гран­джу». Вi­да­воч­ная гi­пер­ ба­ла, бо нель­га па­раў­наць маш­та­бы твор­ча­га да­роб­ку бе­ла­рус­кiх гур­тоў «:B:N:» i «Крок», але бя­ро­заў­цаў ця­пер не на­за­веш ад­на­знач­на прад­стаў­нi­ком рок-мэй­ нстры­ма з-за па­ця­жэ­лых аран­жы­ро­вак. Але гэ­та й не ба­наль­нае ка­лу­пан­не до­ све­ду сi­этл­скай рок-шко­лы, а не­ве­ра­год­ны «:B:N:аў­скi» грандж. Я б на­зваў яго грандж-мэй­нстры­мам. На­ўрад цi «:B:N:» са­сту­пiў у му­зыч­ным раз­вiц­цi, а ў тэкс­ та­вым дык на­ват i пад­ня­ўся. Там, дзе на­зi­ра­ла­ся юна­чая па­ву­чаль­насць («Та­бе ўсё ма­ла», «Ця­бе ўжо ня­ма», «Усё ад ле­нi», «Не тры­вай», «Не за­бы­вай»), ця­пер чу­ец­ца пра­га аб­ме­ну до­све­дам. На­ват ка­лi наз­вы нi­бы­та па­ву­чаль­ныя («Зра­бi ся­бе сам»), хлоп­цы больш ка­жуць пра тое, як гэ­та зра­бi­лi яны: Нас па­мыл­кi чу­жых ву­чы­лi, I ста­рэй­шым гля­дзе­лi мы ўслед — Iм­гнен­на час iшоў. Дзве­ры сэр­цы нам ад­чы­нi­лi, I з'я­вiў­ся ў во­чах цуд­ны свет. Я сам яго знай­шоў.

I мы йшлi праз вят­ры i сцю­жы, Крок за кро­кам з'яў­ляў­ся но­вы шлях, ця­пер ужо для ўсiх.

крытыка публіцыстыка эсэ 243 Хто прай­шоў яго, стаў той ду­жым, Пе­ра­мог у са­бе ён бо­лю жах, сва­iм стаў для сва­iх, не па­мы­лiў­ся. Мы,.. мы ся­бе зра­бi­лi ты­мi, кiм ця­пер мы ёсць, Нас жыц­цём кар­мi­лi, лёс да­рыў нам ма­ла­досць... Зга­дзi­це­ся, тут ёсць над чым раз­ва­жаць. А жы­вёль­ная рыт­мi­ка пра­ва­куе або да дзе­ян­ня, або пры­нам­сi да тан­ца. У ду­шы пас­ля та­ко­га хi­та за­ста­ец­ца нi­бы цэ­лая пра­гра­ма на бу­ду­чы­ню: «Нас не зла­мiць нi­чым,.. мы... не звяр­ну­лi з сва­ёй да­ро­гi, дзе пе­ра­шко­даў шмат, раз­маў­ляць па­ча­лi хi­ба гуч­ней i не пай­шлi на­зад...» Дае стар­та­вая пес­ня й ключ ра­зу­мен­ня агуль­най кан­цэп­цыi аль­бо­ма, бо воб­раз па­сту­по­ва­га шля­ху, «крок за кро­кам», не­здар­ма стаў га­лоў­ным i ў на­ступ­най, за­га­лоў­най пес­нi аль­бо­ма: Нас па­мя­та­юць за­ла­тыя збо­ры, Му­ры па­ла­цаў, што гля­дзяць на зо­ры. Мы там свае ва­дзi­лi ка­ра­го­ды, елi смач­на там. Ка­лi нас да зям­лi хi­лi­ла вет­рам, А сцю­жа на­кры­ва­ла сва­iм срэб­рам, Анё­лы на­паў­ня­лi ду­шы ве­рай — ве­ры­лi у нас. Гэй, гэй, за­ла­ты той час, Гэй, гэй, не па­кi­не нас, I у сэр­цы б'ец­ца ма­ла­досць. Крок за кро­кам i з пад­ня­таю га­ла­вой Мы ванд­ру­ем i губ­ля­ем свой су­па­кой... Кан­цэп­ту­аль­ная цэль­насць трэ­ця­га аль­бо­ма «:B:N:» вi­да­воч­ная на­ват на пер­шы по­шчак рас­ка­таў ма­тор­ных гран­джа­вых ры­фаў. А пра ней­кую за­груз­ насць тэ­маў не да­зва­ляе ка­заць заўважны ап­ты­мiс­тыч­ны па­сыл пры­ктыч­на ўсiх пе­сень: «год за го­дам мы ма­ла­дзе­ем ду­шой», «мы iдзем ра­зам, ве­рым у пе­ра­мо­гу», «сот­нi пра­мя­нёў пра­ро­чаць свет­лы шлях», «прэч ад вiн­та, пай­ду на ўздым, бу­ду па не­бе плыць», «у ба­ку я анi­ко­лi не ста­яў, усе цяж­кас­цi тры­ ваў», «мой зор­ны час на­стаў, скрозь цем­ру я прай­ду», «але ўсё роў­на я знай­ду ця­бе i ў мой ша­лё­ны дзень». Але не трэ­ба ду­маць пра ад­на­стай­насць твор­чых схе­маў кру­жэл­кi, бо ма­люе «:B:N:» i роз­ныя ва­ры­ян­ты ад­хi­лен­няў, ка­лi з-за па­мыл­ко­вых ары­ен­ці­раў «гро­шы цяк­лi, i га­ла­сы, а на­пры­кан­цы ня­ма лю­дзей» («На­пры­кан­цы»). Гэ­та пе­сi­мiзм? Але ж свет­лыя вы­сно­вы ча­ка­юць слу­ха­ча i тут: «Сцiс­каю я тваю да­лонь, i ра­зам мы на­пры­кан­цы». Па­сыл зра­зу­ме­лы кож­на­му: ёсць неш­та больш важ­нае за гро­шы ды лi­па­выя га­ла­сы пад­трым­кi. На­ват ка­лi ўсе ду­ма­юць iнакш, трэ­ба не ба­яц­ца быць iн­шым, хоць «не мо­жаш знай­сцi ся­бе ся­род вас» (па­воль­ны драйв ба­ла­ды «Iн­шы» пе­ра­ка­наў­ча за­цяг­ вае ў «:B:N:аў­скую» эс­тэ­ты­ку ап­ты­мiз­ма).

244 Я на­зваў бы гэ­ты аль­бом i ка­лек­цы­яй ге­нi­яль­ных пры­пе­ваў, якiя шмат хто з за­да­валь­нен­нем за­пам­пуе ў тэ­ле­фо­ны на зван­кi: «праз ту­ма­ны i праз дым, на­ ват праз люд­скi на­тоўп, я ўсё роў­на йду на ўздым, на­заўж­ды на­ад­ва­рот», «то зы­чуць шчас­ця, то пра­клё­ны, та­кi мой кож­ны дзень ша­лё­ны», «да па­ба­чэн­ня, сяб­ра, да па­ба­чэн­ня, во­сень, мы ве­да­лi, што трэ­ба, не ста­вi­лi двух­кос­ся, мы бу­да­ва­лi наш му­зыч­ны храм». Не рас­ча­ру­юц­ца аль­бо­мам i тыя слу­ха­чы, хто пад­сеў на «:B:N:аў­скiя» ду­ э­ты. Гэ­тым ра­зам Ка­ця­ры­ну Му­ра­та­ву за­пра­сi­лi ў пес­ню «Нас ня­ма». Цi да­ сяг­не твор па­пу­ляр­нас­цi тво­ра «Даж­джа­мi» з Яў­ге­нi­яй Хi­ло, па­куль не­вя­до­ма, але на кан­цэр­тах Ка­ця­ры­на спраў­ля­ец­ца з абод­ву­ма ду­эт­ а­мi. Асоб­на мя­не ра­дуе ў бе­ла­рус­кай рок-твор­час­цi пры­сут­насць кан­тэкс­ту на­ цы­я­наль­най куль­ту­ры. Акра­мя «пес­ня­роў­ска­га» фольк-ка­ве­ру «Ру­жа», фi­ла­ соф­скiх раз­ва­гаў кштал­ту «Вы­раю ня­ма» (ме­ло­дыя су­пер, з та­кiх яны i па­чы­на­ лi), кi­да­юц­ца на слых i алю­зii кла­сiч­най лi­та­ра­ту­ры ў пес­нi «На ро­ста­нях». Але каб мя­не па­пра­сi­лi вы­зна­чыць най­леп­шы хiт аль­бо­ма, я на­зваў бы ўсе пес­нi, акра­мя яе, бо над­та муд­ра­ге­лiс­тая струк­ту­ра, хоць пры­пеў зноў жа эфект­ны. Пры ўсёй ста­бiль­нас­цi скла­ду ка­лек­ты­ва, зме­ны ёсць, але не вы­па­дае над­ та за­ся­родж­вац­ца на iх (зноў тут Алесь Лю­тыч, ва­кал, гi­та­ра, кам­па­зi­цыя; Мак­ сiм Лiт­вi­нец, гi­та­ра; Сяр­жук Маш­ко­вiч, тэкс­ты; пры­жыў­ся i бас-гi­та­рыст Алесь Зай­цаў, якi ко­лiсь за­мя­нiў Мак­сi­ма Шо­ла­ха­ва, а тут i пя­ток тэкс­таў на­пi­саў). Буб­нар Ра­му­альд Па­зняк ча­мусь­цi па­зна­ча­ны ў бук­ле­це ся­род за­про­ша­ных, а асноў­ным буб­на­ром на­зва­ны ле­ген­дар­ны «эк­зiс­та­вец» Змi­цер Ха­ры­та­но­вiч. Ся­род гас­цей i па­ра бе­ла­рус­кiх рок-зна­ка­мi­тас­цяў на кла­вi­шах: Лу­каш Стэ­па­ нюк з бе­ла­стоц­кiх музп­ра­ек­таў i ту­тэй­шы Макс Iва­шын («NeuroDubel»). Кры­ху да­па­мог з тэкс­та­мi i «ай­кюш­нiк» Яў­ген Бу­зоў­скi.

Бар­даў­ская ра­ман­ты­ка пес­нi Эду­ард Аку­лiн «Не ма­гу жыць без крыл...», Мн., 2013, «БМАgroup». Жыц­цё раз-по­раз пад­кiд­вае нам свед­чан­нi спра­вяд­лi­вас­цi ба­зiс­ных iс­цiн, толь­кi пiль­нуй, каб не за­ка­пац­ца ў мар­гi­наль­ных. Што да тэ­зi­са аб не­ад­на­знач­ нас­цi рэ­чаў, дык па­куль нех­та пла­ча з-за со­неч­най спё­кi, ка­мусь­цi ра­дасць ад шан­цу па­за­га­раць; ка­лi не­ка­му за­мi­нае дождж, дык шмат ка­му шчас­це ад пры­ род­най по­ма­чы ў па­лi­ве ага­ро­да. Дый ця­пер ва ўсе­агуль­ных стог­нах аб кры­ зi­се, зной­дзец­ца й той, ка­му толь­кi раз­гар­ну­лi­ся ў гэ­ты час жыц­цё­выя шан­цы. Пе­ра­хо­дзя­чы ня­ўзнак да тэ­мы мас­куль­ту­ры i па­мя­та­ю­чы пра за­крыц­цё му­ зыч­ных лэй­блаў, кра­маў, цяж­ка не па­дзi­вiц­ца, што бе­ла­рус­кi CD-ры­нак толь­ кi па­шы­ра­ец­ца. I ба­зу­ец­ца гэ­та не на тан­ным зай­гра­ван­нi з дрэн­ным гус­там (гэ­та па­кi­нем па­мер­лым), а на раз­вiц­цi элi­тар­ных жан­раў пе­сен­най твор­час­цi. За апош­нi год вы­бух­ну­лi слу­хац­кай iнт­ры­гай i рэ­чыц­кi гурт «Dialectic Soul» з

крытыка публіцыстыка эсэ 245 унi­каль­най melodic-death-metal рок-опе­рай «Сы­мон-Му­зы­ка» па­вод­ле Яку­ба Ко­ла­са, i сiм­фа-ме­тал экс­пе­ры­мен­ты свет­ла­гор­ска­га гур­та «Re1ikt», якi свой аль­бом «Рэ­кi пра­бi­лi лёд» за­пус­цiў у ты­раж аж­но двой­чы, да­даў­шы да тых вы­ пус­каў яшчэ i паў­на­фар­мат­ны DVD «Kryhachod». Вы­со­кая паэ­зiя пры­ваб­лi­вае не толь­кi фа­наў элi­тар­на­га эк­стры­ма, але i пры­хiль­нi­каў чул­лi­вай бар­даў­скай лi­ры­кi. Асаб­лi­ва па­ка­заль­най ста­ла прэ­зен­та­цыя ў мi­ну­лыя Ка­ля­ды трэ­ця­га CD Эду­ар­да Аку­лi­на ў ста­лiч­ным Па­ла­цы Мас­тац­тваў, ку­ды лю­дзей на­бi­ла­ся ўтрая бо­лей, чым умя­шчае за­ла. Эду­ард Аку­лiн — па­пу­ляр­ны бард, зна­ка­мi­ты па­эт i... рэ­дак­тар ча­со­пi­са «Ве­ра­сень», та­му спра­ба­ваў (ад за­лiш­няй сцiп­лас­цi) не пус­цiць гэ­ты тэкст у маю ста­лую руб­ры­ку, але я на­га­даў, што яшчэ ў кам­са­моль­скай «Чыр­во­най зме­не» 80-х, дзе я рэ­да­га­ваў му­зыч­ны да­да­так «Нот­ны ар­куш», а шэф па­пра­ каў, што пi­шу пра ней­кiх не­вя­до­мых, я зна­хо­дзiў ар­гу­мен­ты за пуб­лi­ка­цыю i, га­лоў­нае, фак­ты дзе­ля пры­ва­бы чы­та­ча. Так, ужо 18 сту­дзе­ня 1991-га ў тым «Нот­ным ар­ку­шы» №2/173 быў зме­шча­ны ве­лi­зар­ны пост­ар № 29 «Ед­русь (!) Аку­лiн» з пес­няй «Пя­шчо­та лiў­ня» (фо­та У. Па­на­ды) i мая гу­тар­ка з бар­дам.

I ўсё гэ­та ўжо та­ды пад руб­ры­кай «Зор­кi на не­ба­схi­ле», бо «Но­вае iмя» бы­ло яшчэ ра­ней, ка­лi мы зна­ё­мi­лi з пер­шы­мi кнiж­ка­мi, тэ­ле­ро­лi­ка­мi, са­ма­роб­ны­мi аль­бо­ма­мi. Ка­лi ця­пер, праз 20 га­доў, з'я­вi­ла­ся пер­шая iн­фа пра юбi­лей­ны кан­цэрт (бар­ду ў дзень прэ­зен­та­цыi споў­нi­ла­ся 50 га­доў), у не­ка­то­рых элект­рон­ных СМI пай­шоў та­кi ва­ла­цуж­ны сцёб, што мi­ма­во­лi ха­це­ла­ся пры­га­даць дзi­ця­чую кла­сi­ку — Жу­ля Вер­на: «Ка­лi вы ча­гос­ьцi не ве­да­е­це, гэ­та не азна­чае, што яго ня­ма» — якую на­ўрад цi асi­лi­лi се­цiў­ныя «iн­тэ­ле­кту­а­лы»... Ад­ка­зам для ўсiх стаў сам кан­цэрт, на якiм ва ўмо­вах та­таль­на­га пе­ра­анш­ла­гу ра­зы­шло­ся ад­ сот­каў 10 но­вых ты­ра­жоў — Эду­ар­да­вай кнi­гi «Ма­лiт­ва воч» i кам­пакт-дыс­ка «Не ма­гу жыць без крыл...» Пра паэ­зiю нех­та па­вя­дзе га­вор­ку ў iн­шым мес­цы, а мя­не аса­бiс­та, як му­ зы­ко­ла­га, сён­ня ра­дуе, што ў сва­iм но­вым аль­бо­ме бард Эду­ард Аку­лiн за­ ха­ваў свой ра­ман­тыч­ны шарм, у якiм здо­леў не паў­та­раць бы­лых зна­хо­дак. Дый пра­фе­сiй­ны до­свед да­зво­лiў яму больш кан­цэп­ту­аль­на скам­па­на­ваць струк­ту­ру аль­бо­ма, якую ўда­ла пад­крэс­лi­ла пра­фе­сiй­ная мас­тац­кая аздо­ба Да­р'i Бу­не­е­вай. Ка­лi за­звы­чай бар­даў­скi аль­бом упры­гож­вае ба­наль­ны парт­ рэт ней­кай асо­бы з гi­та­рай у ру­ках, дык тут ула­даль­нiк кру­жэл­кi ад­ра­зу фiк­суе ся­бе на по­шу­ку тых крыл, пра якiя га­во­рыць наз­ва: пра што бу­дзе ў пес­нях — пра кры­лы пту­шак, жа­мя­ры, сня­жы­нак цi на­ват ма­гут­ных вет­ра­коў? А па­куль ён ду­мае, на­ва­коль­ныя края­вi­ды пра­ма­лёў­ва­юць ра­ман­тыч­ны воб­раз на­шай пра­ра­дзi­мы Кры­вii, якой бы яна бы­ла, каб не хцi­выя па­мкнен­нi са­ма­зва­ных сяб­роў i сва­я­коў з за­ха­ду ды ўсхо­ду. А бы­ла б яна, пэў­на, та­кой, што мы ўсе б «не маг­лi жыць без крыл...», бо кры­лы нам дае Ра­дзi­ма (гэ­та я ўжо, пра­бач­це, сам ся­бе цы­тую, з шмат­кроць дру­ка­ва­на­га ў прэ­се апа­вя­дан­ня «7 кi­ла­мет­раў да ўлас­на­га сэр­ца»).

А што да фот­кi Эду­ар­да Аку­лi­на, дык i яна, ка­ля­ро­вая, зай­мае ад­па­вед­нае мес­ца на 4-й ста­рон­цы трох­счын­на­га ды­гi­па­ка, дзе по­бач ме­ла­ ман зной­дзе i спа­да­рож­ныя скрып­ты асэн­са­ван­ня ба­га­та­ га твор­ча­га шля­ху аў­та­ра пе­ сень. Ад­ным сло­вам, не прос­ та но­вы аль­бом, а эфект­ны му­зыч­ны па­да­ру­нак лю­бi­ма­му ча­ла­ве­ку. Но­вых пе­сень тут цэ­лы ту­ зiн, хоць па­чы­на­ец­ца аль­бом i ад­ной-адзi­най ста­рой, яшчэ з го­мель­ска­га пе­ры­я­ду твор­час­цi бар­да, якая нi­дзе па­куль не дру­ка­ва­ла­ся: Па­мя­таю, як ты цi­ха шап­та­ла «Лю­бы», Па­мя­таю, як ты нес­ла на­су­страч гу­бы, Па­мя­таю тае му­зы­кi цi­хай гу­кi, Па­мя­таю, як ты не ад­хi­на­ла ру­кi... Кла­сi­ка! Пас­ля шэ­рас­цi бяз­моў­на­га брэж­неў­ска­га за­стою бе­ла­ру­сы, так i не «па­бу­да­ваў­шыя пер­шы­мi рус­ка­моў­ны ка­му­нiзм», як абя­цаў чар­го­вы крам­лёў­ скi ле­ту­цен­нiк Хру­шчоў, на­но­ва ву­чы­лi­ся ка­заць пра ка­хан­не на род­най мо­ве. Пес­нi Эду­ар­да Аку­лi­на да­па­ма­га­лi мно­гiм. I да­па­маг­лi. Дый сён­ня да­па­ма­га­ юць, як свед­чы­ла ат­мас­фе­ра прэ­зен­та­цый­на­га кан­цэр­ту. I та­кiх пад­руч­нi­каў па дыя­лек­ты­цы ка­хан­ня ў гэ­тым аль­бо­ме да­да­ло­ся шмат: «За­ла­тая мая», «Я ад­ну ця­бе ка­хаю», «Жан­чы­на», «Грэх», «Поз­на» («Поз­на нам кры­лы Бог па­ да­рыў,/ Поз­на, ды не ма­гу жыць без крыл»), «Ма­лiт­ва воч» (а гэ­та ж наз­ва най­ноў­шай кнi­гi паэ­зii). Гэ­та не схе­мы мас­куль­та («Ты, ты, ты, толь­кi ты, толь­кi та­бе, толь­кi ця­бе»), хоць прос­тыя рыт­мы за­цяг­ва­юць гэ­так жа, але глы­бо­кая паэ­зiя не ад­пус­кае знач­на даў­жэй.

I глы­бi­ню па­чуц­цяў слу­хач зна­хо­дзiць не толь­кi ў lovesongs, але i ў раз­горт­ ван­нi iн­шых тэм: «Ма­ма», «Па­ход­ная», «Птах». Аку­лiн ва­ло­дае й фi­ла­соф­скай дум­кай, i фальк­лор­ны­мi iн­та­на­цы­я­мi, i асаб­лi­вай па­тры­я­тыч­най шчы­рас­цю. Усе пес­нi ён ства­рае на свае вер­шы, але не цу­ра­ец­ца й iн­тэр­прэ­та­цыi чу­жых зна­хо­дак. Ся­род iх тут лi­тоў­ская па­эт­ка Бi­ру­тэ Януш­кай­тэ («На шпi­лi зва­нi­ цы»). Ну а ко­лiш­нi ся­бар, вя­лi­кi Ана­толь Сыс, не над­та й чу­жы, дзя­ку­ю­чы ча­му Эду­ард вы­явiў яго­ны дух iдэа­льна («Жур­ба»). Што да iн­шых но­вых пе­сень, дык так­са­ма не ка­жы­це, што вам не да­во­дзi­ла­ ся чуць на кан­цэр­тах вы­дат­ную паэ­тыч­ную оду «Ян­ка Ку­па­ла», якую ўжо здаў­ на вы­ка­наў­цу пад­пя­вае ўся за­ла на пуб­лiч­ных су­стрэ­чах, а ў ша­пi­ках да­гэ­туль мар­на пы­та­лi: «На якiм яна дыс­ку?» Дык вось: толь­кi на но­вым! А ме­ло­дыя

ZІGZAG

246

крытыка публіцыстыка эсэ 247 та­кая, што ў леп­шыя ча­сi­ны мы яшчэ па­чу­ем маш­таб­ныя ар­кест­роў­кi гэ­та­га тво­ра, факт (мiс­тэр Фiн­берг, ча­ка­ем)! Яна ўвой­дзе ў «Greatest Hits» вя­лi­кiх бе­ ла­рус­кiх ме­ло­дый: Мно­га цi ма­ла дзён мi­на­ва­ла — Гас­нуць знi­чы на ва­дзе, Ян­ка Ку­па­ла, Ян­ка Ку­па­ла, Ян­ка Ку­па­ла iдзе. Ка­лi паў­га­дзi­ны спе­ваў слу­ха­чу па­да­сца ма­ла, дык кам­бi­на­ва­ны фар­мат гэ­ та­га CD-digital-audio+ да­зво­лiць блi­жэй па­зна­ё­мiц­ца са сва­iм ку­мi­рам у 10-хвi­ лiн­ным фiль­ме Ада­ма Бя­ляц­ка­га «О, Бе­ла­русь, мая шып­шы­на!», наз­ву яко­му даў ра­док з хрэс­та­ма­тый­на­га вер­ша Ўла­дзi­мi­ра Ду­боў­кi, бо аку­рат у згад­ках пра сва­iх паэ­тыч­ных ку­мi­раў (Ку­па­ла, Баг­да­но­вiч ды iнш.) Эду­ард Аку­лiн яго i цы­туе. У фiль­ме вы ўба­чы­це паэ­та i бар­да ў твор­чых ванд­роў­ках, на су­стрэ­ чах з ама­та­ра­мi паэ­зii й пес­нi, у му­зеi Мак­сi­ма Баг­да­но­вi­ча, дзе ён пра­ца­ваў ця­гам 11 га­доў, у хат­няй ат­мас­фе­ры, спа­нат­ры­це на­ват ма­не­ру пiсь­ма, по­ чырк вя­до­ма­га аў­та­ра.

Да ведама аўтараў: рукапісы не рэцэнзуюцца і не вяртаюцца Рэдакцыя не нясе адказнасці за выкладзеныя ў аўтарскіх тэкстах факты