Šume i njihov značaj by BioNET WesternBalkans

Jelena Marojević Galić

Dizajn/ilustracije: Aleksandar Škorić Saša

Šume i njihov značaj Jelena Marojević Galić

Ova brošura izrađena je u okviru BioNET mreže, za projekat Partnerstvo za prirodu koji podržava GIZ - Otvoreni regionalni fond za implementaciju sporazuma u oblasti biodiverziteta (ORF BDU) u ime njemačke vlade, a realizuju ga Centar za zaštitu i pručavanje ptica (Crna Gora), Centar za životnu sredinu (Bosna i Hercegovina) i Društvo za zaštitu i proučavanje ptica (Srbija).

M a j. 2020.

Šume i njihov značaj

Po definiciji, šuma je složen ekosistem u kojem je drveće dominantan oblik života. One su biološki najraznovrsniji i jedan od najsloženijih ekosistema na kopnu, u kojima živi više od 80% kopnenih vrsta životinja, biljaka i insekata.

Značaj šume i šumskih ekosistema za cjelokupan živi svijet na planeti Zemlji je neprocjenjiv. Prema podacima Ujedinjenih nacija, šume pokrivaju jednu trećinu kopna na Zemljinoj površini i imaju jednu od ključnih uloga u opstanku života. Sredstva za život 1,6 milijarde ljudi potiču od šumskih resursa, dok život i opstanak 60 miliona ljudi u prvom redu zavisi od šuma.

Visitor sa Zeletina Fotografija: © Igor Stojović

Šume i njihov značaj

Šume se javljaju u oblastima u kojima je temperatura u najtoplijim mjesecima iznad 10 °C, a godišnje padavine preko 200 mm. Mogu da se razviju u različitim uslovima, a vrsta zemljišta, kao i biljni i životinjski svijet u njima zavise od uslova životne sredine, koji vladaju u šumama i prilagođen je njima.

Šuma je najefikasniji ekosistem u prirodi, sa visokim nivoom fotosinteze koja utiče na biljni i životinjski svijet. Fotosinteza je važan proces u kojem biljke koriste energiju sunčevog zračenja kao izvor energije za stvaranje šećera, koji predstavljaju izvor hrane i energije kako biljkama u kojima se sintetišu, tako i ostalim organizmima na Zemlji, što čini ovaj proces krucijalnim za opstanak života na Zemlji. 5

Podjela šuma imaju najjednostavniju vertikalnu strukturu: sloj drveća, sporadičan sloj žbunja i površinski sloj prekriven lišajevima, mahovinom i kopitnjakom. Listopadne šume su složenije, krošnje drveća dijele se na gornji i donji nivo, dok se u tropskim šumama dijele na najmanje tri nivoa.

Šume se dijele na lišćarske listopadne šume (21%), četinarske zimzelene (25%) i tropske kišne šume (54%). Lišćarske listopadne šume se razvijaju u uslovima umjereno-kontinentalne klime u područjima u kojima vladaju umjereno topla ljeta i umjereno hladne zime. Najpoznatije vrste lišćara su: bukva, hrast, grab, jasen, javor, lipa, brijest, topola i dr. Četinarske zimzelene šume se po pravilu rasprostiru u hladnim, subpolarnim oblastima, bližim Sjevernom polu gdje dominiraju tajge. Osim sjevernih područja, mješane četinarske šume se rasprostiru i u oblastima sa umjerenijom klimom, sjevernije od listopadnih šuma, kao i na višim nadmorskim visinama. Glavne vrste drveća koje grade ove šume su različiti borovi, smrče, jele… Ariš je u našim uslovima jedini četinar kome otpada lišće u jesen. Tropske kišne šume se sreću samo u tropskim klimatskim područjima. Za ove šume je karakterističan gust, visok „krov“ od lišća i vrlo bogat biljni i životinjski svijet. U ovim šumama ne postoji razdoblje vegetacijskog mirovanja i tu je najveća gustina životnih vrsta na svijetu. Za šume su karakteristični vertikalni slojevi na osnovu kojih se određuje njihova složenost. Četinarske šume 6

Šume i njihov značaj

Prema regionu u kojem se razvijaju, šume dobijaju veoma različite oblike. Tako, na primjer, postoje tajge hladnih regiona, ali i tropske prašume.

temperature veoma niske, a ljeta su prilično kratka. U njoj gotovo isključivo rastu četinari (jele, borovi), dok se lišćari pojavljuju samo na obalama jezera. Osim malobrojnih životinjskih vrsta koje u tajgi ostaju čitave godine, većina se u jesen seli ka toplijim predjelima. Najkarakterističniji stalni stanovnici tih

Biogradska Gora Fotografija: © Ilija Perić

Tajga – to je šumska zajednica koja zauzima ogromna prostranstva na sjevernoj Zemljinoj polulopti. Zimi su

uslovi života. Zauzima površinu od oko 7.000.000 km2 što je približno površini Australije, a nastanjuje je najviše biljnih i životinjskih vrsta na planeti. Prepuna je različitih vrsta skupocjenog drveća, kao i paprati, orhideja i biljaka mesožderki. U njoj žive zmije, tukani, papagaji, pirane, jaguari, tapiri, kajmani, anakonde, kao i mnoge druge životinje.

šuma su los, sibirski tigar, kuna zlatica, vjeverica, jastreb i tetrijeb. Najveća tajga nalazi se u Sibiru, i zauzima 5 miliona km2, što je ekvivalent gotovo dva Sredozemna mora. Listopadne šume – prostiru se u umjerenim pojasevima obje zemljine polulopte, sa jasno izraženim godišnjim dobima. Zovu se još i lišćarske šume jer je drveće koje u njima dominira širokolisno i listopadno, poput bukvi, breza, lipa, hrastova, brijestova. Prizemni sprat u tim šumama veoma je raznovrsan (jagode, borovnice, ljiljani), pa su one bogate biljnom hranom, što omogućava i postojanje raznovrsnog životinjskog svijeta. Te šume nastanjuju jeleni, lisice, vukovi, medvjedi, jazavci, puhovi, leptiri, žabe, daždevnjaci itd.

Monsunske šume – liče na amazonsku prašumu, ali rastu u jugoistočnoj Aziji. Klima tog područja nije stalna tokom

Mediteranske šume – su šume sa drvećem čiji su listovi preko cijele godine kožasti i zimzeleni (hrast crnika, hrast plutnjak, masline), koji dobro odolijevaju ljetnjoj suši. Naziv su dobile po tome što su to karakteristične šume mediteranskog područja, ali takve šume postoje i na jugu Afrike i na srednjim geografskim širinama istočnih obala Sjeverne i Južne Amerike. U njima žive kunići, sokolovi i druge životinje. Amazonska prašuma – je prašuma sa velikom količinom padavina, u kojoj raste širokolisno zimzeleno drveće. Ispod krošnji drveća tokom čitave godine se održavaju stalni i ujednačeni 8

Šume i njihov značaj

godine: razlikuju se vlažan period (monsunske kiše) i suv period. Među stanovnicima tih šuma su tigrovi, leopardi, panteri, nosorozi, orangutani, zmije, fazani.

kopnu). Ribe plućašice ili dvodihalice su posebna grupa riba sposobnih da udišu atmosferski vazduh, što im omogućava da se kreću po granama drveća i vlažnom mulju. Mangrova je stanište u kojem žive i kopnene (majmuni, ptice) i vodene životinje (ribe, rakovi).

Ljubišnja Fotografija: © Igor Stojović

Mangrova – pripada posebnom ekosistemu, koji obrazuje šuma koja raste u vodi u tropskim i suptropskim obalnim područjima, a odlikuje je velika otpornost na so iz morske vode. U njoj živi veoma bogata, pretežno amfibijska fauna (životinje koje žive i u vodi i na

Pošumljenost Ogromna prostranstva na planeti Zemlji su prekrivena različitim vrstama šume. Procjenjuje se da je preko 30% kopna na planeti prekriveno šumom. Sasvim očekivano, tropske zemlje Južne Amerike, Kariba, Afrike, jugoistočne Azije i Južnog Pacifika dominiraju, predvođene Surinamom koji je sa 95% teritorije prekrivene šumom najšumovitija zemlja na svijetu.

Švedska koje imaju svaka pojedinačno preko 75% teritorije zemlje pod šumom. Na trećem mjestu je Slovenija u kojoj šume pokrivaju oko 63% njene teritorije. Zapadni Balkan je jedan od šumama najbogatijih regiona u Evropi. Ovo bogatstvo se odlikuje ne samo velikom površinom pod šumama, nego i velikim brojem biljnih i životinjskih vrsta koje žive u šumskim ekosistemima, kao i ljepotom predjela. Šume pokrivaju značajne procente teritorija balkanskih zemalja – od 29% u Srbiji koja je na posljednjem mjestu, do čak 60% u Crnoj Gori.

Durmitor Fotografija: © Igor Stojović

Evropska unija je 2015. godine imala blizu 182 miliona ha šuma i drugog pošumljenog zemljišta, što je oko 43% površine zemljišta EU. U Švedskoj je čak 30,5 miliona ha prekriveno šumama. Najšumovitije zemlje u EU su Finska i

Šume i njihov značaj

Mnoge od njih zaslužuju kategoriju prašuma. Prašume ne treba poistovjećivati sa kišnim šumama, već tumačiti u kontekstu njihove starosti odnosno očuvanosti. Otuda naziv za prašume i djevičanske šume (jer se stotinama godina nisu sjekle) u kojima se nalaze stabla stara i preko 300 godina. Tako se na teritoriji zapadnog Balkana mogu naći 2 od 3 velike preostale prašume u Evropi. To su Biogradska gora u Crnoj Gori i Perućica u Bosni i Hercegovini. Osim toga, na području Balkana brojne su i manje šume koje imaju karakteristiku prašuma (Plješevica, Bobija, Crni Vrh, Loma, Malovčića dolina, Janj, Golija).

Podaci Studije o klimatskim promjenama na zapadnom Balkanu pokazuju da u Albaniji šume pokrivaju 36% teritorije, Sjevernoj Makedoniji 39%, Kosovu1 47%, a u Bosni i Hercegovini 53%. Značaj šumskih ekosistema u Crnoj Gori je iskazan kroz podatak da šume pokrivaju 2/3 njene površine što je čini jednom od najzelenijih zemalja Evrope, poslije Finske, Švedske i Slovenije. Osim toga, više od 99% šumskih sastojina je prirodnog porijekla i time se crnogorske šume svrstavaju među najprirodnije u Evropi. Šume Zapadnog Balkana odlikuje izuzetno visok stepen biološke raznolikosti. Samo u Crnoj Gori prisutno je više od 67 autohtonih (nativnih) vrsta šumskog drveća i 9 šumskih staništa od evropskog značaja većih površina. Kako su u Evropi usljed urbanizacije i intenzivnog razvoja veliki šumski kompleksi postali rijetki, ovakva staništa su posebno vrijedna.

Iako je Crna Gora bogata šumom, samo 5,8% površine šuma je pod zaštitom od sječe i to u okviru Nacionalnih parkova, dok je u regionalnim parkovima sječa šume dozvoljena. Međutim, momentom ulaska Crne Gore u Evropsku uniju, veliki procenat šumskih staništa biće pod posebnim režimom zaštite u okviru Natura 2000 mreže zaštićenih područja, što će u potpunosti onemogućiti neodrživo gazdovanje šumama.

Ovaj naziv je bez prejudiciranja statusa i u skladu je sa Rezolucijom Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija 1244 i mišljenjem Međunarodnog suda pravde o deklaraciji o nezavisnosti Kosova.

Ugroženost šuma i posljedice Funkcije šuma imaju trajan i uvijek aktuelan značaj za ljudsko društvo i mogu se podijeliti na tri osnovne kategorije: proizvodne (privredne), zaštitno-regulatorne i socio-kulturne funkcije.

Od šuma zavise i drugi prirodni resursi neophodni za život, kao što je voda. Šume utiču na količinu i raspored padavina, protok vode u prirodi, formiranje izvorišta, kvalitet i količinu vode. Samo jedan hektar bukove šume zadrži oko 500 tona vode.

Pod značajnije funkcije šuma u našim uslovima ubrajaju se: zaštita biodiverziteta, zaštita zemljišta od erozije, zaštita voda, regulacija klime, zaštita saobraćajnica, zaštita od pogleda, proizvodnja tehničkog drveta i rekreativne funkcije.

Međutim, i pored takvog značaja šuma, odnos čovjeka prema šumi i njenoj namjeni se mijenjao tokom vremena i bio je uslovljeni postojećim društveno-ekonomskim prilikama. To je uticalo, kako na stanje šuma i šumskih ekosistema, tako i na stanje prirode u cjelini.

Šume imaju neprocjenjiv značaj za očuvanje životne sredine. One štite životnu sredinu od zagađivanja. Veća šumovitost daje i bolji kvalitet vazduha, jer šuma samo na jednom hektaru proizvede oko 800 tona kiseonika godišnje. Osim toga, šume su važan faktor stabilnosti klimatskih elemenata i pojava u prirodi. One utiču na temperature, ljeti ih smanjuju, dok zimi ublažavaju jake udare vjetra i oluje. Šuma jonizuje vazduh, tj. obogaćuje ga prirodnim negativnim jonima i prečišćava ga od prašine. Za godinu dana jedan hektar četinarske šume filtrira 30 do 35 tona prašine, a na hektaru lišćarske šume se za godinu dana filtrira 50 do 76 tona prašine.

Šume i njihov značaj

Istraživanja pokazuju da je više od 50% evropskih šuma nestalo je u proteklih 6.000 godina usljed veće potražnje za poljoprivrednim zemljištem i drvetom kao izvorom goriva.

ogrijeva i drvne građe, ili se vrši čista sječa radi širenja zemljišta za poljoprivrednu proizvodnju. Značajan faktor uništavanja šuma predstavlja i nelegalna sječa, koja je i dalje zastupljena u određenim djelovima Zapadnog Balkana.

Takođe se procjenjuje da je više od polovine šuma na planeti nestalo od 1950. godine do danas.

Durmitor Fotografija: © Igor Stojović

Glavni razlog nestanka šuma je njihovo neodrživo korišćenje, zasnovano na prekomjernoj upotrebi. Drvo se pretežno eksploatiše za potrebe

To utiče na smanjenje brojnosti populacija divljih vrsta i ugrožavanje njihovog opstanka, a nerijetko dovodi i do njihovog potpunog izumiranja. Mnoge od njih su ključne za održavanje funkcionisanja ekosistema i ekosistemskih usluga.

Još jedna značajna prijetnja šumskim ekosistemima jesu požari koji, usljed izraženih klimatskih promjena praćenih visokim temperaturama i sušama, postaju sve prisutniji i dugotrajniji. Šumski požari spadaju u prirodne katastrofe, međutim, usljed neodgovornog ponašanja pojedinaca veliki procenat takvih požara je izazvan ljudskim faktorom. Statistika alarmantno upozorava da je čovjek čak u preko 95% slučajeva uzročnik pojave šumskih požara.

Osim nestanka biljnih i životinjskih vrsta, neplanska i nelegalna sječa šuma dovodi do izraženih erozija zemljišta i pojave klizišta. To za dalju posljedicu ima i remećenje podzemnih tokova i presušivanje izvora, koji u ruralnim područjima, bogatim šumama, predstavljaju osnovni izvor vode za piće lokalnog stanovništva.

Godišnje se u svijetu, prema podacima Ujedinjenih nacija, uništi 13 miliona hektara šume, što odgovara površini Srbije i Bosne i Hercegovine zajedno. Dok ovo čitate, širom svijeta, tokom jednog sata, više od 600 hektara kopna će postati pustinja, velikim dijelom zbog uništenja šuma, što je jednako površini prijestonice Cetinje.

Osim sječe i požara, šume nestaju i usljed pojave kiselih kiša. Kisela kiša je kiša ili bilo koja druga padavina zagađena sumpor dioksidom, azotnim oksidima i drugim hemijskim jedinjenjima. Dok je uobičajena pH vrijednost kiše oko 5,5; pH vrijednost kisele kiše je između 4 i 4,5. To znači da ona sadrži otprilike 40 puta više kiseline od običnih padavina. Glavni uzročnici kiselih kiša su termoelektrane, dim kao posljedica grijanja i izduvni gasovi koji se stvaraju u saobraćaju i svi su izazvani ljudskom djelatnošću.

U zadnje tri decenije, nelegalne i neplanske sječe na području Zapadnog Balkana su sve izraženije. Čista sječa, nezavisno od veličine površine na kojoj se obavlja, izaziva nestanak i fragmentaciju (razbijanje staništa na manje, odvojene djelove) prirodnih staništa mnogih divljih vrsta biljaka i životinja koje zavise od šumskih staništa.

Uralska sova (Strix uralensis) Fotografija: © Igor Stojović

Šume i njihov značaj

Klimatske promjene i šume Klimatske promjene se javljaju kao ugrožavajući i ograničavajući faktori u zaštiti biološke raznovrsnosti šumskih ekosistema. Šume i klimatske promjene su povezane. Sječa šuma dovodi do povećanja globalne emisije gasova sa efektom staklene bašte, u prvom redu ugljen-dioksida, dok sa druge strane šume sprečavaju dalji razvoj ekstremnih vremenskih uslova i ublažavaju klimatske promjene.

Uništavanjem šuma nestaju značajna «skladišta» ugljen-dioksida, koji tako oslobođen odlazi u atmosferu i ubrzava procese klimatskih promjena. To je najlakše objasniti na primjeru efekta staklene bašte, odnosno procesu zagrijavanja planete Zemlje, koji je nastao poremećajem energetske ravnoteže između količine zračenja koje Zemljina površina prima od Sunca i vraća u svemir. Naime, povećanjem količine ugljen-dioksida usljed uništavanja šuma, remeti se prirodna ravnoteža gasova staklene bašte i kao posljedica toga, dio toplotnog zračenja koje stiže do zemljine kore, nakon odbijanja sa površine umjesto da ode u svemir, biva apsorbovan od strane ugljen – dioksida u atmosferi i ponovno se vraća na Zemlju. Na ovaj način se temperatura Zemljine površine povećava.

Danas se smatra da su šume jedan od ključnih faktora u borbi protiv klimatskih promjena upravo zbog njihove funkcije transpiracije, regulisanja balansa kiseonika i ugljen-dioksida u vazduhu, koju obavljaju na površini listova. Naime, u procesu fotosinteze drveće apsorubuje ugljen dioksid i pretvara ga u organsku materiju kojom se hrane. Na ovaj način šume skladište ugljen-dioksid u biomasi, a oslobađaju kiseonik. Zbog toga je i poznata izreka da su “šume pluća planete”.

Istovremeno, narušavanjem i gubitkom prirodnih šumaa ugrožavaju se i druge važne koristi za čovjeka kao što su rekreacija, turizam i slično.

Smatra se da šumski ekosistemi globalno proizvedu oko 60% potrebnog kiseonika na Zemlji.

Šume na području Evropske unije upijaju oko 10,9% ukupnih gasova sa efektom staklene bašte.

Visoke šume, površine od 1ha, u procesu fotosinteze oslobađaju 3 tone kiseonika, a potroše oko 4 tone ugljen-dioksida.

Brgljez (Sitta europea) Fotografija: © Zoran Popović

Šume i njihov značaj

Zanimljivosti Svjetski dan šuma Od 1971. godine, 21. mart se obilježava kao Dan šuma. Tada je nastala ideja da se na dan proljećne ravnodnevnice podsjetimo zašto su nam šume važne. Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 2012. godine usvojila Rezoluciju kojom je 21. mart proglašen za Međunarodni dan šuma, kako bi se podigla svijest zajednice o značaju šuma i doprinijelo njihovom očuvanju. Zašto moramo čuvati šume? • Od suštinskog su značaja za opstanak ljudi i životinja • Proizvode kiseonik • Štite od poplava, klizišta, erozije • Staništa su, skloništa i izvor hrane za životinje • Ljudi žive u šumama • Korisne su čovjeku jer su između ostalog i izvor ljekovitog bilja • Smanjuju efekat staklene bašte Proizvodnja i reciklaža papira Proizvodnja papira se zasniva na celulozi kao osnovnoj sirovini koja se dobija od drveta. S druge strane, papir je jedan od najpogodnijih i najvrijednijih materijala za reciklažu. U zavisnosti od vrste, papir se može reciklirati 5 do 20 puta. Reciklažom papira znatno se smanjuje štetan uticaj njegovog otpada na životnu sredinu i u isto vrijeme se smanjuje pritisak na šume, ali i druge resurse. Za proizvodnju 1 tone papira potrebno 240.000 l vode,

4.700 kWh energije i 5 metara kubnih drveta, dok je za 1 tonu recikliranog papira potrebno 180 l vode, 2.750 kWh energije i niti jedno stablo. Jedna tona sakupljenog papira spasiće od sječe 17 stabala drveća!

Lještarka (Bonasa bonasia) Fotografija: © Tomaž Mihelič

Šume i njihov značaj

#Dalisteznali Samo 4 bukova stabla kroz 100 godina obezbijede kiseonik jednom čovjeku za 80 godina života. Visoke šume, površine od 1ha, u procesu fotosinteze oslobađaju 3 tone kiseonika, a potroše oko 4 tone ugljen-dioksida. Bukove šume, površine 1 ha, mogu primiti čak 68 tona čađi i prašine. Jedno stablo divljeg kestena, starosti oko 30 godina, može da zadrži 120kg prašine i 80kg aerosola godišnje. 1ha kleke godišnje ispušta u atmosferu oko 30kg materija sa baktericidnim dejstvom, što je dovoljno za dezinfekciju omanjeg grada. Šuma može smanjiti temperature vazduha tokom dana za više od 3°C. Šume su dom preko 300 miliona ljudi na planeti, a život preko 1.5 milijardi ljudi zavisi od šuma. Svjetske šume godišnje atmosferi daju 86 milijardi tona kiseonika, a apsorbuju čak 119 milijardi tona ugljen-dioksida.

Šume i njihov značaj

Šta ti možeš da uradiš! • Ne srami se ponovno iskoristiti papirne kese za poklone.

• Izbjegavaj kupovinu predmeta napravljenih od tropskog drveta (mahagonij, tikovina, palisandar, ebanovina...) ili još bolje, kupuj već korišten drveni namještaj kojem ćeš ponovo udahnuti život.

• Novogodišnju jelku kupi s korijenom i poslije pažljivo presadi. • Recikliraj papir odnosno pravilno soritiraj i odlaži papir iz svog domaćinstva.

• Prije štampanja razmisli da li ti je ono zaista neophodno. • Ukoliko već moraš koristiti štampač, štampaj/kopiraj obostrano.

• Iako su jednokratni tanjiri i čaše puno bolje rješenje od plastičnih, smanji ili u potpunosti izbaci njihovu upotrebu jer tako čuvaš šume.

• Povedi računa o papiru koji koristiš. Potraži na pakovanju FSC sertifikat (Forest Stewardship Council). Ukoliko ga nema, posredno pomažeš nedorživu sječu šume.

• Izbaci iz upotrebe papirne kuhinjske ubruse, staromodne kuhinjske krpe od pamuka su puno bolje rješenje. • Štedi energiju. Energetska efikasnost našeg doma uveliko pomaže smanjenju upotrebe drva za ogrijev.

• Primaj račune elektronski. Na duge staze ova stavka bitno utiče na potrošnju papira kompanije koja izdaje račun.

• Poštuj zakon i ne pali vatru na otvorenom osim na za to obilježenim mjestima.

• Čitaj knjige na digitalnim platformama ili još bolje, koristi obližnju biblioteku.

• Pridruži se akcijama pošumljavanja i ekološkim organizacijama.

• Posadi drvo!!!

Šume i njihov značaj

h r v a tsk a

b o sn a i he r ceg o v i n a

albanija

BioNET je regionalna mreža organizacija koje rade na očuvanju prirode Zapadnog Balkana. Naša zajednička misija je očuvan Balkan za budućnost Evrope. Institute for Nature Conservation in Albania (INCA) Instituti për Ruajtjen e Natyrës në Shqipëri https://www.inca-al.org/en/ Facebook INCA PPNEA - Protection and Preservation of Natural Environment in Albania Shoqata e Ruajtjes dhe Mbrojtjes së Mjedisit Natyror në Shqipëri (ShRMMNSh) https://ppnea.org/ Facebook PPNEA Centre for Environment (CfE) Centar za životnu sredinu (CZZS) https://czzs.org/?lang=en Facebook CZZS Ornithological Society “Our Birds” Ornitološko društvo “Naše Ptice” https://ptice.ba/en/ornithological-society-nase-ptice/ Facebook Nase ptice Association BIOM Udruga Biom https://www.biom.hr/en/ Facebook BIOM Association for Nature, Environment and Sustainable Development Sunce Udruga za prirodu, okoliš i održivi razvoj Sunce http://sunce-st.org/en/ Facebook Sunce

kosovo

Šume i njihov značaj

Bear sanctuary “Four Paws/Vier Pfoten” Prishtina Pylli i Arinjve Prishtina https://www.four-paws.org/campaigns-topics/sanctuaries/ bear-sanctuary-prishtina Facebook Bear Sanctuary 4 paws

crna gora

FINCH - An NGO for protection of birds and nature FINCH - OJQ per mbrojtjen e zogjve dhe natyres Facebook FINCH Center for Protection and Research of birds of Montenegro Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore (CZIP) http://www.birdwatchingmn.org/ Facebook CZIP Green Home Green Home https://www.greenhome.co.me/ Facebook Green Home

srbija

sjeve r n a m a ked o n i j a

Montenegrin Ecological Society – MES Crnogorsko društvo ekologa http://www.drustvoekologa.me/ Facebook MES MNE Macedonian Ecological Society – MES Македонско еколошко друштво http://mes.org.mk/en/ Facebook MES N.Mk

Young Researchers of Serbia – YRS Млади истраживачи Србије (МИС) https://www.mis.org.rs/ Facebook YRS-MIS

Bird Protection and Study Society of Serbia – BPSSS Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije (DZPPS) http://pticesrbije.rs/ Facebook BPSSS-DZPPS 25