Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

www.mchamber.mk

1

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

2

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Содржина 1.

Размислување за отпочнување

5

1.1

Дали е претприемништвото за Вас?

5

2.

Основни елементи на добар бизнис-план

6

2.1

Извршно резиме на бизнис-план Business Plan Execu�ve Summary

6

2.2

Анализа на пазарот

7

2.3

Опис на компанијата

9

2.4

Организација и менаџмент

9

2.5

Маркетинг и менаџмент со продажба

10

2.6

Услуга или производна линија

11

2.7

Финансирање

12

2.8

Финансии

12

2.9

Додаток

13

2.10

Елементи на бизнис-план

13

2.11

Наоѓање на соодветна позиција: Направете Вашиот бизнис-план да се истакне

14

3.

Воспоставување бизнис

15

3.1

Општи информации

15

3.2

Структура на бизнис и даночни импликации

18

3.3

Изградба на корпоративна структура на Вашиот бизнис

18

3.4

Подготовка на Вашите финансии

20

3.5

Проценка на почетни трошоци

24

3.6

Финансиски извештаи

24

3.7

Пресудна анализа: Да знаеш кога можеш да очекуваш добивка

28

4.

Маркетинг на нов бизнис

28

4.1

Развивање на маркетинг-план

28

5.

Управување со бизнис

29

5.1

Водење на Вашата компанија

29

5.2

Дневни бизнис-операции

30

5.3

Објавување на Вашиот приход, платни списоци и ДДВ

33

5.4

Како функционира ДДВ?

35

6.

Ангажирање/најмување

37

6.1

Вработен персонал/кадар

37

6.2

Законодавство

37 www.mchamber.mk

3

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Вовед Агенцијата SlovakAid го финансира Проектот „Зајакнување на МСП - пат кон економски раст и пристапување кон ЕУ„. Овој проект има за цел да им обезбеди на македонските партнери словачки искуства и експертиза за интеграција во ЕУ, развој на пазарот и бизнис-опкружувањето преку проверени мерки за поддршка на претприемништвото, подобрување на бизнис-опкружувањето, интернационализација на МСП и поддршка на бизнис-организации. Проектот треба да го поддржи македонскиот економски раст и хармонизацијата на економската средина со пазарот на ЕУ за да и` се овозможи на Македонија да пристапи во ЕУ што е можно поскоро. Проектот го раководи Регионалната комора на Братислава при Словачката трговско-индустриска комора. Стопанската комора на Македонија е главен партнер преку која бенефитите се пренесуваат на претприемничката заедница и на другите бизнис-организации.

Информативни бизнис-пултови Стопанската комора на Македонија воспоставува информативни бизнис-пултови во рамките на Проектот „Зајакнување на МСП - пат кон економски раст и пристапување кон ЕУ„. Овие информативни бизнис-пултови се дел од регионалната инфраструктура на СКМ и во некои региони тие се основани во соработка со општините. Главната цел е да се поддржи создавањето на нови бизниси и да се помогне во развојот на постојните бизниси. Тоа е единствениот начин како да се намали невработеноста, да се зголеми производството и да се подобрат економските перформанси во сите региони во Македонија. Дури и ако постојат многу претпристапни проекти финансирани од ЕУ, реалниот позитивен економски и социјален ефект може да се постигне преку добро работење на локалните компании. Информативни бизнис-пултови им се потребни на сите бизнис-субјекти кои функционираат на територијата на Македонија. Тие треба да го обезбедат првиот контакт со претставниците на бизнис-секторот и да им служат на еден комплексен начин. Тоа го означува следното: • обезбедување информации за воспоставени бизниси; • обезбедување информации за финансиски шеми, т.е. каде тие може да добијат пари за развој на бизнисот; • обезбедување информации за проектни можности (каде да се применат), помагајќи да се развие бизнис-идеја (од идеја до реалност); • помагање во дизајнирање на проектот, планирање, елаборација на апликацијата и нејзино поднесување, со други зборови - комплексна консултација; • спроведување на проекти финансирани од ЕУ или други можни средства, на пример, правилата треба да се следат за да не се губат пари, итн.; • идентификување на потребите за обука врз основа на секојдневната работа на информативните бизниспултови со клиенти и перцепција на нивните потреби и проблеми со кои се соочуваат клиентите. Оваа брошура треба да послужи како прирачник на персоналот во информативни бизнис-пултови и како водич за клиенти кои размислуваат да основаат сопствен бизнис. Брошурата е изготвена од страна на проектниот тим од Регионалната комора на Братислава при СТИК: Јурај Поледна и Јурај Мајтан.

4

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

1. Размислување за отпочнување Дали сте размислувале за отпочнување на сопствен бизнис? Честитки! Тоа е огромен чекор, и ќе треба да се подготвите. Во овој дел, ние ги собравме заедно средствата кои Ви се потребни за да започнете. Без разлика дали сте седнале да го напишете Вашиот бизнис-план, прашувајќи се за Вашите законски обврски, или истражувајќи ги Вашите можности за финансирање, овде ќе ги најдете информациите кои ви се потребни. Ако размислувате за отпочнување на мал бизнис, треба да почнете со мерење/проценување на добрите и лошите страни, за да донесете мудра одлука. Ресурсите во овој дел се во суштина алатка за водење на процесот за донесување одлуки. Отпочнување на сопствен бизнис значи претворање на една идеја во реалност. Од каде да се започне? Што да се земе предвид? Кои избори да се направат и како тие избори ќе влијаат врз Вас и Вашиот бизнис? Оваа брошура има за цел да Ви покаже како можете да го направите тоа. Ние би сакале да Ви посакаме многу среќа во Вашиот иден бизнис.

1.1 Дали претприемништвото е за Вас? Отпочнувањето сопствен бизнис може биде возбудливо и исплатливо искуство кое нуди бројни предности, како што е способноста да се биде свој шеф, да се има сопствен распоред и да се заработи со работа во која уживате. За да станете успешен претприемач треба да поседувате креативност, солидно планирање и макотрпна работа. Тоа исто така вклучува преземање ризици, бидејќи сите бизниси бараат некоја форма на финансиско инвестирање. За да процените дали да поседувате или не бизнис е добро за Вас, земете ги предвид личните карактеристики и квалитети кои може да Ви помогнат во подобрување на претприемничкиот успех. ФАКТ: Секој може да научи како да биде претприемач Претприемачите често имаат слични црти и карактеристики. Еве некои од квалитетите кои го пратат долгиот пат во зацврстување на успехот во бизнисот. Ако не ги поседувате сите овие карактеристики, немојте да се грижите. Најмногу може да се научи со практиката: Креативен, љубопитен (желен за знаење), мотивиран, придвижен, целно ориентиран, независен, доверлив, лице кое презема пресметан ризик, посветен страствен ученик, амбициозен човек, добар работник, издржлив/цврст (може да издржи неуспех или промена), високо ниво на енергија, интегритет, вештини за решавање на проблеми, силни вештини за менаџмент и организација. Бизнисите се изградени врз идеи. Всушност, првиот чекор кон започнување на бизнис е да се излезе со оригинална идеја. Затоа, претприемачите мора да бидат отворени за креативно размислување. Дали сте способни да размислувате за нови идеи? Можете ли да замислите нови начини за решавање на проблеми? Дали имате увид како да се искористат предностите на новите можности? Многу луѓе веруваат дека некои поединци се родени со креативни умови, додека други не се. Ова може да е вистина, но може и да научите да бидете покреативни ако сакате да станете претприемач! Еден начин за подобрување на креативноста е да истражувате и учите колку што може повеќе за работите што Ве интересираат. Новите идеи можат да дојдат од читање или од разговор со други кои имаат исти интереси. Друг начин за поттикнување на Вашата креативност е да размислите за проблемот и да си претставите различни начини за да се реши проблемот. Откако ќе имате идеја, разгледајте ја истата и одредете дали е таа разумна опција. Ако е таква, пробајте ја. Ако не е, продолжете да размислувате. Немојте да се ограничувате. Бидете отворени за различни можности и Вашиот креативен ум природно ќе создаде нови идеи. За да може Вашата креативност да продолжи да тече, користете ги овие корисни совети: • побарајте нови идеи на различни начини; • одржувајте го процесот едноставен; • започнете со мали; • обидете се, обидете се повторно. www.mchamber.mk

5

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Отпочнувањето на бизнис вклучува планирање, донесување клучни финансиски одлуки и завршување на серија на правни активности. Овие лесни чекори може да Ви помогнат да го планирате, подготвите и управувате Вашиот бизнис.

2. Основни елементи за добар бизнис-план Што содржи бизнис-планот? Не постои единствена формула за развој на бизнис-план, но некои елементи се постојани низ сите бизнис-планови. Вашиот план би требало да содржи извршно резиме, опис на бизнисот, план за тоа како ќе го изнесете на пазар и ќе го управувате Вашиот бизнис, финансиски проекции и соодветни придружни документи. За да Ви помогнеме да започнете со пишување на Вашиот бизнис-план, ние ги сумиравме основните/ суштинските елементи во следниот осврт. Бизнис-планот би требало да биде работа во прогрес. Тоа е затоа бидејќи Вашиот бизнис ќе се развива со текот на времето, и ќе е под влијание на надворешни фактори како што се економските и локалните услови. Дури и успешни сопственици на бизниси треба да одржуваат тековен бизнис-план за да се осигурат да бидат добро информирани за елементите кои може да влијаат на континуираниот успех. Планот треба да се чува и ажурира во текот на постоењето на компанијата, особено, кога промените или инвестициите се планирани.

2.1 Извршно резиме на бизнис-план Извршното резиме е Дел 1 од Вашиот бизнис-план и е најважен дел од Вашиот план. Тоа обезбедува концизен преглед на целиот план, заедно со историјата на Вашата компанија. Овој дел му кажува на Вашиот читател каде се наоѓа Вашата компанија и каде сакате да биде. Тоа е првата работа која што Вашиот читател ја гледа; па затоа, тоа е нешто што ќе го привлече Вашиот интерес и ќе Ве натера да продолжите да читате или да го оставите и да го заборавите. Повеќе од се` друго, овој дел е важен, бидејќи тој му кажува на читателот зошто Вие мислите дека Вашата бизнис-идеја ќе биде успешна. Извршното резиме би било последен дел кој го пишувате. Откако ќе ги разработите сите детали од Вашиот план, ќе бидете во подобра позиција да ги резимирате истите – и тоа би требало да биде резиме (на пример, не повеќе од четири страници).

2.1.1 Содржина на извршното резиме • Изјава за мисијата - Изјавата за мисијата накратко ја објаснува сржта на Вашиот бизнис. Таа може да содржи два збора, две реченици, став, па дури и една слика. Таа треба да е што е можно подиректна и пофокусирана и би требала да му остави на читателот јасна слика за она што претставува Вашиот бизнис: • датум кога започнал бизнисот; • имиња на основачите и функциите што тие ги извршуваат; • број на вработени; • локација на бизнисот и кои било филијали или подружници; • опис на погонот или објектите; • произведени производи / понудени услуги; • банкарски односи и информации во врска со тековните инвеститори; • резиме на раст на компанијата вклучувајќи истакнување на финансиите или пазарот (на пример, Вашата компанија ја удвоила својата вредност во периодот од 12 месеци; Вие ќе бидете прва компанија во Вашата индустрија која обезбедува одредена услуга); • резиме на идните планови на менаџментот/раководството. Со исклучок на Изјавата на мисијата, сите информации во Извршното резиме треба да се истакнат во кратка форма, дури и со знаци за подредување. Запомнете, овие факти се утврдени внатре во самиот план. Ако Вие тукушто отпочнувате со бизнис, нема да имате многу информации за приклучување во областите споменати погоре. Наместо тоа, фокусирајте се на искуството и бекграундот, како и на одлуките што 6

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

доведоа да го започнете овој бизнис. Вклучете информации за проблемите кои ги има Вашиот таргетиран пазар и кои решенија обезбедувате. Покажете како експертизата која ја имате ќе ви овозможи да направите значајни упади на пазарот. Кажете му на Вашиот читател за она што ќе го направите поинаку или подобро. Убедете го читателот дека постои потреба за Ваша услуга или производ, потоа одете понапред и изложете ги идните планови на Вашата (компанија). За да му се помогне на читателот во лоцирањето на одредени делови од Вашиот бизнис-план, вклучете содржина која директно ќе го следи извршното резиме. Обезбедете насловите на содржината да се доволно содржајни, со други зборови, одбегнете ги деталните описи во Вашата содржина.

2.2 Анализа на пазар Делот за анализа на пазарот е Дел 2 од Вашиот бизнис-план - Овој дел треба да го илустрира Вашето знаење за одредена индустрија во која припаѓа и Вашиот бизнис. Исто така таа ќе ги презентира општите поенти и заклучоци од кои било податоци што сте ги собрале во врска со истражувањето на пазарот; меѓутоа, специфичните детали за студиите во врска со истражувањето на пазарот ќе бидат пренесени во делот на додатокот на Вашиот бизнис-план. Овој дел треба да содржи: опис на индустријата и перспективите, информации за таргетираниот/ целниот пазар, резултати од тестирање на пазарот и евалуација на Вашата конкуренција. Опис на индустријата и перспективите Овој дел на прегледот би требало да содржи: опис на Вашата примарна индустрија, сегашната големина на индустријата, како и нејзината историска стапка на раст, трендови и карактеристики кои се однесуваат на индустријата во целина (т.е. во која фаза на животниот циклус е индустријата, која е нејзината проектирана стапка на раст и сл.), како и главните групи на купувачи во рамките на индустријата (т.е. бизниси, влади, потрошувачи, итн.). Идентификување на Вашиот таргетиран пазар Вашиот таргетиран пазар е едноставно пазар (или група на потрошувачи) кои сакате да ги таргетирате (или се фокусирани на нешто или на продажба). Кога Вие го дефинирате Вашиот таргетиран пазар, важно е да се ограничите на практичната големина. Многу бизниси прават грешки обидувајќи се да бидат се` на сите. Често пати, оваа филозофија води кон неуспех. Во овој дел, Вие ќе соберете информации кои го идентификуваат следното: • Препознавање на карактеристики на големиот/примарен пазар кој сте го таргетирале. Овој дел може да содржи информации за критичните потреби на Вашите потенцијални клиенти, степенот до кој овие потреби се (или не се) во моментов исполнети, и демографијата на групата. Тој исто така ќе содржи географска локација на Вашиот таргетиран пазар, идентификација на главните носители на одлуки, како и сите сезонски или циклични трендови кои можат да влијаат врз индустријата или Вашиот бизнис.

• Големина на примарниот таргетиран пазар - Овде ќе треба да го знаете бројот на потенцијални клиенти во Вашиот примарен пазар, бројот на годишните набавки кои тие ги прават во производи или услуги слични на Вашите, географската област во која престојуваат и прогнозираниот раст на пазарот на оваа група.

• Степенот до кој сметате дека ќе бидете во можност да стекнете пазарен удел и причините зошто. Во ова истражување, ќе го одредите процентот на пазарен удел и бројот на клиенти кои очекувате да ги добиете во дефинираната географска област. Можете исто така да ја претставите логиката што сте ја користеле за развој на овие проценки.

• Ваши формирани цени и цели на бруто-маржата - овде ќе треба да се дефинираат нивоата на Вашите формирани цени и на нивоата на бруто маржата, како и сите структури на попуст кои Вие планирате да ги направите во Вашиот бизнис, како што се попусти на обемот/растурен товар или попусти со брза исплата.

• Ресурси за наоѓање на информации во врска со Вашиот таргетиран пазар. Овие ресурси може да вклучуваат адресари/директориуми, публикации за трговски асоцијации и владини документи.

• Медиуми кои ќе ги користите за да стигнете до Вашата целна публика. Овде може да се вклучат публикации, радио или телевизиски емисии, или кој било друг вид на веродостоен извор кој може да www.mchamber.mk

7

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

влијае заедно со Вашиот таргетиран пазар.

• Циклус на купување на Вашите потенцијални клиенти. Ќе треба да ги идентификувате потребите на Вашиот таргетиран пазар, да истражите за да откриете решенија за нивните потреби, евалуација на решенија до кои ќе дојдете, и конечно, да идентификувате кој всушност има овластување да одбере конечно решение.

• Трендови и потенцијални промени кои можат да влијаат врз Вашиот примарен таргетиран пазар, заедно со клучните карактеристики на Вашите секундарни пазари. Исто како и со Вашиот примарен таргетиран пазар Вие повторно ќе треба да ги идентификувате потребите, демографијата и значајните трендови, кои ќе влијаат на Вашите секундарни пазари во иднина. Тестирање на пазарот Кога Вие ќе вклучите информации за сите тестови на пазарот кои Вие ги комплетирате за Вашиот бизнис-план, не заборавајте да се фокусирате само на резултатите овие тестови. Сите специфични детали би требало да бидат вклучени во анексот/прилогот. Резултатите од тестирањето на пазарот може да вклучат: потенцијални клиенти кои биле контактирани, информации и демонстрации дадени на перспективните клиенти, колку е важно да се задоволат потребите на таргетираниот пазар, и желбата на таргетираниот пазар да ги купува производите или услугите на Вашиот бизнис по различни цени. Временски период потребен за процесирање на една порачка Временскиот период е период на време кога купувачот порачува и кога производот или услугата е всушност предадена. Кога Вие ја истражувате оваа информација, одредете колкав ќе биде Вашиот временски период за почетната порачка, повторна порачка и обемот на купување. Анализа на конкуренцијата Кога ќе ја правите анализата на конкуренцијата, Вие треба да ја идентификувате Вашата конкуренција по производна линија или услуга, како и со сегмент од пазарот; да ги процените нивните предности и слабости, да утврдите колку е важен Вашиот таргетиран пазар, и да ги идентификувате сите пречки кои може да Ве попречат Вас кога влегувате на пазарот. Бидете сигурни дека сте ги идентификувале сите ваши клучни конкуренти за секој од Вашите производи или услуги. За секој клучен конкурент, утврдете колкав е неговиот удел на пазарот, а потоа обидете се да процените колку време ќе помине пред некои нови конкуренти да се појават на пазарот. Со други зборови, кој е Вашиот прозорец на можности? Конечно, идентификувајте индиректни или секундарни конкуренти кои може да имаат влијание врз успехот на Вашиот бизнис. Предностите на Вашите конкуренти се исто така конкурентни предности кои Вие, исто така, можете да ги обезбедите. Предностите на Вашите конкуренти може да имаат повеќе форми/облици, но најчестите вклучуваат: • способност да се задоволат потребите на клиентот; • голем удел на пазарот и на свесноста на потрошувачите/клиентите која доаѓа со тоа; • добри резултати и репутација; • цврсти финансиски средства и последователната моќ која тие ја обезбедуваат; • клучен персонал. Слабостите се едноставно другата страна на јачината. Со други зборови, анализирајте ги истите области од порано за да одредите кои се слабостите на Вашите конкуренти. Дали се или не се во состојба да ги задоволат потребите на нивните клиенти? Дали тие имаат лош/слаб продор на пазарот? Дали нивните резултати или репутација не се над нивото? Дали тие имаат ограничени финансиски ресурси? Дали тие не може да ги задржат добрите луѓе? Сето тоа може да претставува предупредување за кој било бизнис. Ако најдете слаби области во Вашата конкуренција, не заборавајте да откриете зошто тие имаат проблеми. На овој начин, можете да ги избегнете истите грешки кои тие ги направиле. Ако Вашиот таргетиран пазар не е интересен за Вашата конкуренција, тогаш Вие имате отворен простор за дејствување доколку Вашата идеја е навистина добра – барем за некое време. Меѓутоа, ако конкуренцијата е заинтересирана за Вашиот таргетиран пазар, бидете подготвени да надминете одредени бариери. Пречки за секој пазар може бидат следните: 8

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

• високи инвестициони трошоци; • времето потребно да се воспостави Вашиот бизнис; • промена на технологија; • недостаток на квалитетни кадри; • отпор на клиентот (т.е. долгогодишни односи, лојалност кон брендот); • постојните патенти и трговски марки кои Вие не можете да ги прекршите. Регулаторни ограничувања Крајната област којашто Вие треба да ја погледате бидејќи го истражувате овој дел се регулаторните ограничувања. Ова вклучува информации поврзани со сегашните клиенти или владините регулаторните барања, како и сите промени кои може да се следат. Конкретните детали кои треба да ги дознаете вклучуваат: методи за задоволување на кои било барања кои ќе влијаат врз Вашиот бизнис, избор/темпирање на време (т.е. колку време Ви треба да се усогласите, кога барањата стапуваат на сила) и вклучени трошоци.

2.3 Опис на компанијата Описот на компанијата е Дел 3 од Вашиот бизнис-план - Без да навлегуваме во детали, овој дел би требало да содржи преглед на високо ниво за тоа како сите различни елементи од Вашиот бизнис се вклопуваат заедно. Делот на описот на компанијата би требало да содржи информации за природата на Вашиот бизнис, како и листа на примарни фактори за кои верувате дека ќе го направат Вашиот бизнис успешен. При дефинирањето на природата на Вашиот бизнис (или зошто сте во бизнис), не заборавете да ги наведете потребите на пазарот кои Вие се обидувате да ги задоволите. Овде треба да бидат вклучени начините на кои планирате да ги задоволите овие потреби користејќи ги Вашите производи и услуги. Конечно, наведете ги специфичните поединци и/или организации кои ги имате идентификувано дека ги имаат овие потреби. Основните фактори за успех може да содржат супериорна способност да ги задоволат потребите на Вашите клиенти, високо ефикасни методи за доставување на Вашиот производ или услуга, одличен персонал, или клучна локација. Секој од овие фактори ќе му даде конкурентна предност на Вашиот бизнис.

2.4 Организација и менаџмент Организација и менаџмент е Дел 4 од Вашиот бизнис-план - Овој дел треба да содржи: организациона структура на Вашата компанија, детали за сопственоста на Вашата компанија, профили на Вашиот раководен тим и квалификации на Вашиот Борд на директори. Кој што прави во Вашиот бизнис? Каков е нивниот бекграунд и зошто Вие ги воведувате во бизнисот како членови на борд или вработени? За што се тие одговорни? Овие може да изгледаат како непотребни прашања да се одговорат во организација од едно или две лица, но луѓето кои ќе го читаат Вашиот бизнис-план сакаат да знаат кој е одговорен, па кажете им. Дајте детален опис на секој оддел или одделение и нивната функција. Овој дел треба да содржи кој е во бордот (ако имате советодавен борд) и како планирате да ги задржите нив таму. Каков вид на плата и пакет на бенефити имате за Вашите луѓе? Кои иницијативи ги нудите? Што е со промоциите? Разубедете го Вашиот читател дека луѓето што ги имате вработено се повеќе од само имиња на меморандум. Организациона структура Едноставен, но ефективен начин да се постави структурата на Вашата компанија е да се создаде организациона шема со наративен опис. Со ова ќе се докаже дека не се остава ништо на случајот, Вие знаете точно кој што работи, и каде е секој задолжен за секоја функција во Вашата компанијата. Ништо нема да пропадне, и ништо нема да се направи преку три или четири пати. Тоа е многу важно за потенцијалниот инвеститор или вработен. Информации за сопственоста Овој дел исто така треба да содржи правна структура на Вашиот бизнис заедно со последователни информации за сопственост на кои истите се однесуваат. Дали го инкорпориравте Вашиот бизнис? Или www.mchamber.mk

9

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

можеби имате формирано партнерство со некого. Ако е така, дали е тоа партнерство со општа или ограничена одговорност? Или можеби Вие сте трговец-поединец. Важните информации за сопственост кои треба да бидат вградени во Вашиот бизнис-план вклучуваат: - имиња на сопствениците, процент на сопственост, степен на вклученост во компанијата, форми на сопственост (т.е. обични акции, приоритетни акции, генерален партнер, ограничен партнер). Главни/истакнати еквиваленти на акциски капитал (т.е. опции, налози/гаранции, конвертибилен долг), обични акции (т.е. одобрен број на акции или издадени). Профили на менаџментот Експертите се согласуваат дека еден од најсилните фактори за успех на која било компанија која има раст е способноста и учинокот на нејзиниот сопственик/раководен тим, така што треба да го информирате читателот за клучните луѓе во Вашата компанија и нивниот бекграунд. Обезбедување кус приказ кој ги вклучува следните информации: • име; • функција (вклучува краток опис на функцијата заедно со примарните должности); • примарни одговорности и овластувања; • образование; • единствено искуство и вештини; • претходно вработување; • посебни вештини; • минат учинок; • признание за работа; • вклученост во заедницата; • број на години во компанијата; • основи и нивоа на компензација (бидете сигурни овие да се разумни - да не се премногу високи или премногу ниски). Бидете сигурни дека ги квантификувате/мерите достигнувањата (пр. “Да успеете во раководење на продажба со десет луѓе”; “Да раководите оддел со петнаесет луѓе”; “Зголемување на приходите за 15 отсто во првите шест месеци”; “Зголемување на малопродажните продавници со стапка од два, секоја година”; “Подобрени услугите за потрошувачите со рејтинг оценет од клиентите од 60 на 90 проценти”). Исто така, нагласете како луѓето околу Вас ги надополнуваат Вашите сопствени вештини. Ако сте на самиот почетокот, покажете како уникатното искуство на секое лице ќе придонесе за успехот на Вашиот потфат. Квалификации на Бордот на директори Најголемата корист од доброволниот советодавен борд/одбор е тоа што може да обезбеди експертиза којашто Вашата компанија инаку не може да си ја дозволи. Листа на познати, успешни сопственици на бизниси/ менаџери може да поминат долг пат кон подобрувањето на кредибилитетот на компанијата и перцепцијата за управување со експертизата. Ако имате борд на директори, соберете ги следните информации кога го подготвувате прегледот на Вашиот бизнис план: • имиња; • функции во бордот; • степен на вклученост во компанијата; • бекграунд; • историски и идни придонеси за успехот на компанијата.

2.5 Менаџмент со маркетинг и продажба Стратегиите за маркетинг и продажба се Дел 5 од Вашиот бизнис-план - Маркетингот е процес на создавање на клиенти, а клиентите се движечката сила на Вашиот бизнис. Во овој дел, прво нешто што сакате да го направите е да ја дефинирате својата маркетинг-стратегија. Не постои единствен начин да и` се пријде 10

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

на маркетинг-стратегијата; Вашата стратегија треба да биде дел од еден процес на евалуација на тековниот бизнис и единствена за Вашата компанија. Меѓутоа, постојат заеднички чекори кои треба да ги следите, кои ќе Ви помогнат да размислите за насоките и тактиките кои сакате да ги користите за придвижување на продажбата и одржување на лојалноста на клиентите. Една целокупна маркетинг-стратегија треба да содржи четири различни стратегии: • Стратегија за пенетрација/пробив на пазарот; • Стратегија за раст. Оваа стратегија за градење на Вашиот бизнис може да вклучува: внатрешна/интерна стратегија за тоа како да ги зголемите Вашите човечки ресурси, стратегија за аквизиција како што е купување на друг бизнис, стратегија за франшиза за разграноци, хоризонтална стратегија каде ќе обезбедите ист вид на производи за различни корисници, или вертикална стратегија каде ќе продолжите да обезбедувате исти производи, но ќе ги понудите истите на различни нивоа на дистрибутивен синџир.

• Стратегија за дистрибутивни канали. Избори за дистрибутивни канали може да вклучат производители на оригинална опрема (OEMs), интерна продажна сила, дистрибутери или трговци на мало.

• Комуникациска стратегија. Како ќе ги најдете Вашите клиенти? Обично комбинација на следните тактики функционира најдобро: промоции, реклами, односи со јавност, лична продажба, печатени материјали како брошури, каталози, флаери и др. Откако ќе развиете сеопфатна маркетинг-стратегија, тогаш ќе можете да ја дефинирате Вашата стратегија за продажба. Ова опфаќа како планирате всушност да го продадете Вашиот производ. Вашата вкупна стратегија за продажба треба да содржи два основни елемента: • Стратегија за продажна сила. Ако планирате да имате продажна сила, дали планирате да користите внатрешни или независни претставници? Колку продавачи ќе регрутирате за Вашата продажна сила? Каков вид на стратегии за регрутирање ќе користите? Како ќе ја обучувате Вашата продажна сила? Каква е компензацијата за Вашата продажна сила?

• Вашите продажни активности. Кога ја дефинирате Вашата продажна стратегија, важно е истата да ја расчлените во активности. На пример, Вие треба да ги идентификувате Вашите потенцијални клиенти. Откако сте ја направиле листата на Вашите клиенти, треба да им дадете приоритет на контактите, со избирање на водечките со највисок потенцијал да купат први. Потоа, да се идентификува бројот на повици за продажба направени во одреден временски период. Оттаму, треба да се утврди просечниот број на повици за продажба кои Ви се потребни за продажба, просечен број/големина на долари по продажба и просечен број на долари по продавач.

2.6 Услуга или производна линија Услуга или производна линија е Дел 6 од Вашиот бизнис-план - Што продавате? Во овој дел, опишете ја Вашата услуга или производ, нагласувајќи ги придобивките за потенцијалните и сегашните клиенти. На пример, не им кажувајте на Вашите читатели кои 89 прехранбени производи ги носите во Вашата продавница “Gourmet to Go”. Кажете им зошто зафатени двојки со своите кариери повеќе ќе сакаат да пазарат во услужно ориентирана продавница која регистрира која храна клиентите ја сакаат повеќе и ги задоволува дури и најмалите странки на краток рок. Фокусирајте се на области каде што имате посебна предност. Идентификувајте го проблемот во Вашиот таргетиран пазар за кој Вашата услуга или производ обезбедува решение. Дајте му на читателот цврсти докази дека луѓето се, или ќе бидат, спремни да платат за Вашето решение. Наведете ги услугите и производите на компанија и приложете какви било маркетинг/промотивни материјали. Обезбедете детали за снабдувачите, достапноста на производите/услугите, и трошоците за услуга или производ. Исто така вклучете информации кои се однесуваат на нови услуги или производи кои наскоро ќе бидат додадени на линијата на компанијата. Генерално, овој дел треба да содржи: • детален опис на Вашиот производ или услуга (од перспектива на Вашите клиенти). Треба да вклучите информации за специфичните предности на Вашиот производ или услуга. Исто така, треба да зборувате www.mchamber.mk

11

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

за способноста на Вашиот производ/услуга да ги задоволи потребите на потрошувачите, предностите на Вашиот производ врз конкуренцијата и сегашната фаза на развој во која е Вашиот производ (т.е. идеја, прототип, итн.); • информации поврзани со животниот циклус на Вашиот производ. Бидете сигурни да се вклучат информации за тоа каде Вашиот производ или услуга е во својот животен циклус, како и било кои фактори кои може да влијаат врз тој циклус во иднина; • авторско право, патент и тајни трговски информации кои може да се релевантни. Ова треба да вклучува информации поврзани со постојните, очекуваните или предвидените авторски права и поднесоци за патенти заедно со сите клучни карактеристики на Вашите производи/ услуги за кои не може да добиете авторско право или патент. Ова е место каде што исто така треба да се инкорпорираат клучните аспекти на Вашите производи/услуги кои можат да се класифицираат како трговски тајни. Последно, но не и најмалку важно, не заборавајте да додадете информации кои се однесуваат на постојните законски договори, како што се необелоденувани или неконкурентни договори; • активности за истражување и развој (R&D) во кои сте инволвирани или планирате да се вклучите. Овдека ќе бидат вклучени кои било процеси или идни активности поврзани со развојот на нови производи/ услуги. Овој дел исто така ќе содржи информации за тоа што очекувате да бидат идните активности на R&D. Бидете сигурни да ги анализирате напорите на R&D не само од Вашиот сопствен бизнис, но, исто така, и на другите во Вашата индустрија.

2.7 Финансирање Финансирањето е Дел 7 од Вашиот бизнис-план - Во овој дел, ќе го барате износот на финансирање што ви е потребен за да го започнете и проширите Вашиот бизнис. Ако е потребно, може да вклучите различни сценарија за финансирање, како што се најдобри и најлоши сценарија, но запомнете дека подоцна, во финансискиот дел, Вие мора да бидете способни да ги евидентирате овие барања и сценарија во соодветни финансиски извештаи. Вие ќе сакате да го вклучите следното во Вашето барање за финансирање, Вашето моментално финансиско барање, Вашите идни финансиски барања во текот на следните пет години, како ќе ги искористите средствата што ги добивате, и какви било долгорочни финансиски стратегии кои Вие ги планирате, а кои ќе имаат какво било влијание врз вашето финансиско барање. Откако ќе ги изготвите Вашите сегашни и идни финансиски барања, не заборавајте да ја вклучите сумата што ја сакате сега и сумата што ја сакате за во иднина, временскиот период потребен за секое барање, типот на финансирање што би сакале да го имате (т.е. акциски капитал, долг) и условите кои ќе сакате да се применуваат. Како Вие ќе ги користите Вашите средства е многу важно за доверителот. Дали финансиското барање е за капитални расходи? Обртен капитал? Повлекување на долгот? Придобивки? Што и да е, не заборавајте да го наведете во овој дел. На крај, бидете сигурни дека ќе треба да ги вклучите сите стратешки информации поврзани со Вашиот бизнис кои може да имаат влијание врз Вашата финансиска ситуација во иднина, како што се: да излезете во јавност со Вашата компанија, да имате подигање на исплата, добиена од страна на друга компанија, со метод со кој ќе го сервисирате Вашиот долг, или дали планирате или не планирате да го продадете Вашиот бизнис во иднина. Сите овие имаат огромна важност за идниот доверител/кредитор бидејќи тие директно ќе влијаат врз Вашата способност да го вратите Вашиот заем/кредит(и).

2.8 Финансии Финансии е Дел 8 од Вашиот бизнис-план - Финансиите треба да се развиваат откако ќе се анализира пазарот и се постават јасни цели. Ова е кога Вие ќе можете ефикасно да алоцирате ресурси. Следи листа со критични финансиски извештаи за вклучување во Вашиот бизнис-план пакет. Историски финансиски податоци Ако имате основано бизнис, од Вас ќе се бара да обезбедите историски податоци во врска со ефикасноста на Вашата компанија. Повеќето кредитори бараат податоци за последните три до пет години, во зависност од должината на времето во кое сте биле во бизнис.

12

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Историските финансиски податоци кои би сакале да ги вклучите ќе бидат извештаите за приход на Вашата компанија, книговодствени биланси и извештаи за проток на готовина за секоја година од кога сте во бизнисот (обично од три до пет години). Често кредиторите/доверителите се исто така заинтересирани за која било гаранција која може да го осигури Вашиот кредит, без оглед на фазата во која е Вашиот бизнис. Потенцијални финансиски податоци Од сите бизниси, без разлика дали стартуваат или се во раст, ќе се бара да обезбедат потенцијални финансиски податоци. Во поголем дел од времето, кредиторите ќе бараат да видат што Вие очекувате дека Вашата компанија е способна да направи во текот на следните пет години. Секоја година документите треба да содржат извештаи за предвидени приходи, книговодствени биланси, извештаи за проток на готовина и буџети за капитални расходи. За првата година, ќе треба да обезбедите месечни или квартални проекции. После тоа, можете да давате квартални и/или годишни проекции за од втората до петтата година. Осигурајте Вашите проекции да одговараат на финансиските барања; кредиторите ќе бидат во потрага по недоследности. Подобро е да се фатат грешките пред да се направат. Ако имате направено претпоставки во Вашите проекции, не заборавајте да резимирате што сте претпоставиле. На овој начин, читателот нема да биде оставен да погодува/претпоставува. Конечно, вклучете куса анализа за Вашите финансиски информации. Вклучете сооднос и тренд анализа за сите ваши финансиски извештаи (и историски и потенцијални). Бидејќи сликите говорат погласно од зборовите, можеби ќе сакате да додадете графикони за Вашите тренд анализи (особено ако тие се позитивни).

2.9 Додаток /анекс Додатокот е Дел 9 од Вашиот бизнис-план - Овој дел треба да им се обезбеди на читателите врз база на потреба. Со други зборови, не треба да биде вклучен во главното тело на Вашиот бизнис-план. Вашиот план е Ваше средство за комуникација и како таков, ќе биде виден од многу луѓе. Дел од информациите во бизнис-делот нема да сакате секој да ги види, но, одредени поединци (како што се кредиторите) може да сакаат пристап до овие информации со цел да се донесат одлуки во врска со позајмувањето. Затоа, е важно да се има додаток/анекс на дофат. Додатокот/анексот вклучува: • кредитна историја (лична и бизнис); • кратки биографски податоци за клучни менаџери; • слики за производи; • писма – препораки; • податоци за студии/истражување на пазарот; • релевантни статии во магазини или референци за книги; • лиценци, дозволи или патенти; • правни документи; • копии од договори за наем /закуп; • градежни дозволи; • договори; • листа на бизнис-консултанти, вклучувајќи адвокат и сметководител. Сите копии на Вашиот бизнис-план треба да се контролираат; водете запис за дистрибуција. Ова ќе Ви овозможи да го ажурирате и одржувате Вашиот бизнис-план врз основа на потреба. Запомнете, исто така, дека треба да вклучите приватна поставеност на општи услови на Вашиот бизнис-план ако планирате да го користите за зголемување на капиталот.

2.10 Елементи на бизнис-планот 1. Насловна страна 2. Извршно резиме (изјава за бизнис-цел) 3. Содржина www.mchamber.mk

13

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

4. Тело на документот a. Бизнис I. Опис на бизнисот II. Маркетинг III. Конкуренција IV. Оперативни процедури V. Персонал/кадар VI. Бизнис-осигурување b. Финансиски податоци I. Апликации за заеми /кредити II. Инвестициона опрема и листа III. Книговодствен биланс IV. Анализа на рентабилност V. Извештаи за добивки и загуби VI. Тригодишно резиме VII. Детали по месец, првата година VIII.Детали по квартали, втора и трета година IX. Претпоставки врз кои се базирани проекциите X. Про-форма проток на готовина c. Придружни документи I. Даночни формулари на директорите (партнери во бизнисот) за последните три години, лични финансиски извештаи (сите банки ги имаат овие формулари ) II. Копија на договор за франшиза и сите придружни документи обезбедени од страна на франшизерот (за франшиза-бизниси) III. Копија на спогодбата за предложениот закуп или купување на градежен простор IV. Копии на дозволи /лиценци и други правни документи V. Копии на резимеа на сите директори VI. Копии на писма за намери од добавувачите итн.

2.11 Наоѓање на соодветна позиција: Направете Вашиот бизнис-план да се истакне Обидувањето да се справите со широкиот пазар е обично премногу широк опсег за сите, па дури и за најголемите компании. За помал бизнис, често подобра стратегија е да се обиде да ги подели потенцијалните побарувачки за понуди во управување со пазарните соодветни позиции. Малите операции може потоа да понудат специјализирани стоки и услуги кои се атрактивни за одредена група на потенцијални купувачи. Несомнено постојат одредени производи и услуги што Вие сте особено погодни да ги обезбедите. Проучете го пазарот внимателно и ќе најдете можности. На пример, хируршки инструменти вообичаено се продаваат непакувани, како за малите медицински пракси така и за големите болници. Една компанија сфатила дека помалите пракси често отстрануваат инструменти бидејќи тие не можат да си дозволат да ги стерилизираат истите после секоја употреба како што го прават тоа во болниците. Претставниците за продажба на компанијата разговарале со хирурзите и со вработените во болницата за да дознаат што ќе биде посоодветно за нив. Врз основа на овие информации, компанијата развила инструменти за еднократна употреба кои може да се продаваат во поголеми количини по пониска цена. Друга компанија капитализира на фактот дека операционите сали во болниците мора внимателно да ги бројат/пресметуваат инструментите пред и после операцијата. Оваа компанија се соочи со оваа потреба со пакување на нивните инструменти (претходно пакување) во прилагодливи сетови за различни видови на операција. За да ја истражите соодветната позиција на Вашата компанија, сметајте на спроведување на анализа на пазарот со потенцијални клиенти за откривање на неискористени потреби. Во текот на Вашиот процес на истражување, исто така идентификувајте области во кои Вашите конкуренти веќе цврсто се сместени./ распоредени. Ставете ја оваа информација во табела или графикон за да се илустрира каде може да постои започнување на Вашиот производ или услуга. Вашата цел треба да биде да се обидете да најдете вистинската конфигурација на производи, услуги, квалитет и цена што ќе обезбеди најмала директна конкуренција. За жал, не постои универзален метод за ефикасно правење на овие споредби. Нема ниту саканите атрибути да 14

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

се разликуваат од индустрија до индустрија, но исто така постои елемент на креативност што е потребен. На пример, само некој кој веќе размислувал за развој на претходно пакување на хируршки инструменти може да ја користи анализата за да одреди дали постои или не постои пазар за нив. Ако најдете нова соодветна позиција на пазарот, бидете сигурни дека таа соодветна позиција не е во конфликт со Вашиот целосен бизнис-план. На пример, мала пекара што прави колачи рачно не може да бара пазар на евтино, масовно производство на колачи, без оглед на побарувачката.

3. Отворање бизнис 3.1 Општи информации Кога ќе се утврди дека Вашата бизнис-идеја е остварлива, ќе треба да донесете неколку важни одлуки: Како ќе го структурирате својот бизнис? Што се случува ако се појави правно прашање? Кои дозволи Ви се потребни? Како Вашата бизнис-идеја ќе се споредува со другите компании? Најдете ги одговорите кои Ви се потребни тука.

3.1.1 Видови бизниси Постојат различни видови на бизниси од кои сите функционираат на различни начини, поради разликите во правната структура. На пример, видот на бизнисот може да влијае врз степенот на Вашата лична одговорност за Вашиот бизнис и колку сопственици треба да има бизнисот. Вие се сметате како вработено лице за некои видови бизниси, но не и во другите. Ова влијае на тоа како Вашиот приход се пресметува во однос на боледување. Кога ќе одлучите кој вид на бизнис ќе одберете, важно е да се земат предвид сите карактеристики на различните видови на бизнис и да се размисли тоа да биде најдобро за Вас и за Вашата ситуација. Краток преглед на најчестите видови на бизнис е прикажан подолу. Според Законот за трговски друштва („Службен весник на РМ“ бр. 28 од 30 април 2004 година), следните видови на претпријатија може да се формираат од домашни или странски правни субјекти или поединци и може да се регистрираат во Македонија. Постојат пет видови на бизнис-здружување во Македонија според Законот за трговски друштва: • Јавно трговско друштво – ЈТД • Командитно друштво – КД • Друштво со ограничена одговорност –ДОО • Акционерско друштво – АД • Командитно друштво со акции – КДА Сите видови на бизнис-здружувања се признати како правни субјекти. Основачите може да учествуваат во една или повеќе компании доколку законот не забранува такво учество. Без оглед на националноста на неговите основачи, секој вид на компанија се смета дека е македонска. Најсоодветни форми на бизнис-здружувања се друштвата со ограничена одговорност (ДОО) и акционерските друштва (АД). Како форма на лична компанија, постои: Трговец-поединец (ТП)

3.1.2 Компанија на трговец-поединец Македонскиот Закон дозволува воспоставување на компанија на трговец- поединец. Трговец-поединец може да биде секој способен поединец кој има постојан престој во Република Македонија. Трговецот-поединец треба да биде лично одговорен без ограничување на целосната вредност на своите средства. Едно лице може да регистрира само едно трговско име како трговец-поединец. Да се биде трговец-поединец значи дека го водите Вашиот бизнис и сте одговорни за него како физичко лице. Вие сте лично одговорни за усогласеноста со договори и плаќање на долгови, но Вие мора да ги држите финансиите на Вашиот бизнис одвоено од Вашите лични финансии. Почетен капитал не му е потребен на трговец-поединец. Во повеќето случаи, бизнисот не мора да биде ревидиран, иако ангажирање на експерт www.mchamber.mk

15

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

за финансиски совети сепак може да биде мудро. Вие може да вработите персонал ако сте трговец-поединец. Меѓутоа, Вие не можете да го вработите Вашиот сопруг или сопруга. Ако двајцата сте ангажирани во бизнисот мора да го делите и профитот меѓу себе. Истите правила важат за партнери кои живеат заедно, а не се во брак, со заеднички деца. Вие може да го регистрирате Вашиот бизнис во Трговскиот регистар, но обично не треба да го направите тоа. Ако се регистрирате, името на Вашата компанија ќе биде заштитено во земјата каде што сте регистрирани. Покрај заштита на името на Вашата компанија постојат и други причини зошто би сакале да го регистрирате Вашиот бизнис во Трговскиот регистар. На пример, можеби ќе треба да сте регистрирани доколку Вашиот бизнис поднесува тендери во процесите на јавна набавка или ако лиценца или дозвола е побарана за одредени активности. Запомнете: Трговци-поединци не добиваат плата од нивниот бизнис. Како трговец-поединец Вие ќе плаќате данок на доход и придонеси за национално осигурување на вишокот од Вашите бизнис-операции. Агенцијата за социјално осигурување исто така ќе го искористи овој вишок да го пресмета приходот врз кој се базира надоместокот на Вашето боледување.

3.1.3 Партнерство Командитно друштво (КД) Едно од најмалку две лица е одговорно за обврските на субјектот со сите нејзини/негови средства (генерален партнер); друг партнер(и) е/се одговорни само за износот на инвестираниот капитал (ограничен партнер). Командитното друштво опфаќа генерални и ограничени партнери. Општите/генерални партнери се заеднички и поединечно одговорни за целосната вредност на нивните средства за обврските на ограниченото партнерство. Ограничените партнери ќе бидат одговорни за обврските на ограничено партнерство само до износот од нивните запишани придонеси во капиталот на командитното друштво. Генералните партнери мора да го раководат и претставуваат субјектот. Генерално партнерство – јавно трговско друштво (ЈТД) Генералното партнерство е субјект формиран од две или повеќе правни или физички лица кои се заеднички или поединечно одговорни на доверителите/кредиторите за обврските на компанијата со целиот свој имот. Генералното партнерство ќе се основа со договор за партнерство меѓу основачите. Македонското генерално партнерство е посебен корпоративен субјект од неговите партнери. Секој партнер има право да учествува во водењето на бизнис партнерството освен ако Договорот за партнерство и ја додели оваа должност на еден или на неколку од партнерите или на трета страна. Командитно друштво со акции (КДА) Командитно друштво со акции значи компанија, чија главнина е поделена на акции. Командитните друштва со акции се формираат од страна на најмалку три ограничени партнери чија што одговорност е ограничена само до износ на нивните запишани придонеси во капиталот на компанијата. Исто така постојат и генерални партнери кои се заеднички или поединечно одговорни за обврските на компанијата на целосната вредност на нивните средства. КДА се управувани од страна на Генерално собрание на партнерите и имаат Надзорен одбор. Управувањето ден за ден од страна на партнерството се врши од страна на генералните партнери или тие може да го доверат управувањето на командитното друштво со акции на еден или повеќе менаџери.

3.1.4 Друштво со ограничена одговорност ДОО е комерцијална компанија во која едно или повеќе физички или правни лица секое се запишува на предодредениот основен капитал на компанијата со придонес. Акционерите не треба да бидат одговорни за обврските на компанијата. ДОО е одговорно на своите кредитори/доверители само во износ на сопствените средства.

16

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Оваа форма на претпријатие е погодно за мали и средни по големина бизнис-активности, поради предностите што ги нуди во однос на другите видови на бизнис-асоцијации: минималниот потребен капитал е релативно низок – 5.000 евра.

• Личните средства на акционерите се заштитени од бизнис-долг бидејќи тие не се одговорни за обврската на компанијата. Спротивно на тоа, партнерите во неограничените партнерства се одговорни на доверителите со сиот свој имот.

• ДОО ги избегнува барањата за поголем публицитет и комплексните процедури за инкорпорација кои се применуваат во едно АД.

• Со ДОО е лесно да се управува во споредба со процедурите кои се применуваат во едно АД. Поради овие предности огромно мнозинство на компании работат во оваа правна форма. Формирање ДОО може да се формира од страна на едно или повеќе лица. Македонскиот Закон за трговски друштва предвидува дека максималниот број на акционери во едно ДОО не смее да надмине 50. Ако бројот на акционери во компанијата е поголем од 50, акционерите или органите во компанијата ќе ги преземат активностите за прилагодување на бројот на членови што надминал 50. Во случај кога потребните активности за прилагодување на бројот на акционери не се извршени, членовите или органите на компанијата ќе ги преземаат активностите за трансформирање на компанијата во АД или ќе спроведат постапка за ликвидација на компанијата. Специфичните правила за формирање кои се применуваат на ДОО се следните: • вкупниот законски капитал може да се запише за инкорпорација, но пред пополнувањето на апликацијата за регистрација за основање на компанијата членовите не се обврзани да го плаќаат својот паричен или непаричен придонес; • основачите мора да назначат менаџер(и)/управител(и) на компанијата. Менаџерот не мора да биде член на ДОО, македонски државјанин или жител на земјата; • компанијата мора да биде регистрирана во Трговскиот регистар на Република Македонија. Информациите содржани во членовите/актите на Асоцијацијата во однос на износот на капитал, интересите на членовите заедно со имињата на менаџерите, а нивните права за управување и застапување се објавени на официјалната веб-страница на Трговскиот регистар; • во случај на ДООЕЛ (друштво со ограничена одговорност на едно лице), мора да биде подготвена Изјавата за основање на компанијата наместо членовите /актите на Асоцијацијата. Капитал Минималниот износ на законскиот капитал на ДОО е 5.000 евра изразен во денарска противвредност, пресметана според средниот курс објавен од Народната банка на Република Македонија, кој важи на денот на уплатата. Износот на законскиот капитал мора да биде изразен во заокружена бројка делива со 100. Капиталот на компанијата се дели на профит, а големината на профитот на секој акционер ги одредува нејзините или неговите права и обврски во врска со компанијата. Профитот на акционерите во ДОО не се хартии од вредност туку влогови. Менаџмент/управување Со ДОО управува Генералното собрание на акционери како и назначените менаџер(и). Секое ДОО мора да одржи барем едно Генерално собрание на акционери секоја календарска година (наречено Годишно генерално собрание). Тоа вообичаено го свикува менаџерот, но може исто така да биде свикано по писмено барање на акционерите чие учество изнесува најмалку една десетина од капиталот на компанијата.

3.1.5 Акционерско друштво Акционерско друштво може да се основа од едно или повеќе лица или правни субјекти. Минимално бараниот капитал одговара на денарска противвредност од 25.000 евра за компании основани без јавен тендер и од денарска противвредност од 50.000 евра за компании основани преку јавен тендер. Номиналната вредност на секоја акција не може да биде помала од денарската противвредност од 1 евро. Најмалку 25% од www.mchamber.mk

17

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

номиналниот износ на секоја акција треба да земе учество при регистрацијата. Вкупниот износ на сите уплати во готовина не треба да биде помал од 12.500 евра или 25.000 евра, соодветно. Акциите во акционерското друштво се слободно преносливи. Повеќекратни акции со право на глас се забранети но конвертибилните обврзници, а може да се издадат и други хартии од вредност. Управувачката структура на друштвото може да се организира како едностепен систем (борд на директори) и двостепен систем (менаџмент и надзорен одбор). Генералното собрание на акционерите донесува резолуции со мнозинство гласови од претставениот акциски капитал, освен во одредени случаи кога е потребно квалификувано/способно мнозинство. Ако некоја компанија има едностепен систем на управување, генералното собрание е одговорно за именување на три до 15 членови на бордот на директори.

3.2 Структура на бизнис и даночни импликации При започнување на бизнис, мора да одлучите каква форма на бизнис субјект ќе воспоставите. Вашата форма на бизнис (на пример, трговец-поединец, партнерство и корпорација со ограничена одговорност) одредува која форма на пријава на данок на доход треба да поднесете. Владата собира четири основни видови на бизнис-даноци: • данок на доход; • данок за самовработување; • даноци за работодавачи и • акцизни даноци (данок на одредени производи).

3.3 Изградба на корпоративна структура на Вашиот бизнис Сега сте подготвени за детали. Откако го инкорпориравте Вашиот бизнис, ќе треба да одберете локација и потребна опрема. И ако Вашиот бизнис расте надвор од она со што Вие можете да се справите, ќе треба да ангажирате вработени.

3.3.1 Регистрација Новоформираната компанија стапува во правно постоење со нејзиното влегување во Трговскиот регистар на Република Македонија. Апликацијата за регистрација мора да биде поднесена од назначениот управен орган или овластен член на органот на управување. Овластеното лице е должно да го извести Трговскиот регистар во рок од 15 дена од денот кога барањата за поднесување на формуларот за регистрација во Трговскиот регистар се исполнети. Ако овластеното лице не ги исполни своите обврски, тогаш овластеното лице е предмет на административна парична казна и е должен да надомести за каква било штета причинета на компанијата. Регистрацијата на правните субјекти се врши според административна процедура, пред Трговскиот регистар во рамките на Централниот регистар на Република Македонија. Органот за регистрација е обврзан во кратки рокови да ги процесира/обработи апликациите/барањата и да издаде решенија. Информациите во Трговскиот регистар се јавно достапни, вклучувајќи и преку интернет. Сите видови бизниси, освен на трговци-поединци мораат да се регистрираат во Трговскиот регистар пред да започнат со работа. Додека за трговец-поединец, може само да изберете да се регистрирате за данок во институцијата која е задолжена за данок. Меѓутоа, ако сакате да го заштитите името на Вашата компанија како трговец-поединец, Вие исто така ќе треба да се регистрирате во Трговскиот регистар. Без оглед на видот на бизнис кој што сакате да го регистрирате, Вие ќе треба да се регистрирате за данок и придонеси во институцијата која е задолжена за данок. Регистрацијата вклучува: • барање/апликација за даночниот статус; • регистрација на бизнис-предмет за данок на додадена вредност (ДДВ) и • регистрација како работодавач, доколку вработувате персонал. Откако овие регистрации ќе се завршат, Вие ќе добиете потврда за регистрација, една даночна потврда и информации за прелиминарен данок којшто треба да се плати. За да бидете сигурни дека ќе ги добиете Вашите потврди навреме пред да започнете со Вашиот 18

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

бизнис, Вие треба да ги испратите информациите однапред. Да се има даночна потврда значи дека Вие сте одговорни да плаќате даноци и придонеси за Вашиот бизнис. Ако го водите Вашиот нов бизнис како трговец-поединец, Вие исто така ќе добиете приход од вработување, и исто така ќе аплицирате за даночна потврда.

3.3.2 Совети за избор на бизнис локација Идеалната локација за Вашиот бизнис ќе зависи од голем број фактори. Најзначајна работа е видот на бизнисот кој го водите. Пред да започнете да барате локација, имајте предвид неколку фактори кои може да Ви помогнат да ја одберете правата локација за Вашиот бизнис. Утврдете ја Вашата бизнис-активност Вашата бизнис-активност е важен утврдувачки фактор за тоа каде треба да се лоцира Вашиот бизнис. Одговорот на следните прашања може брзо да го насочи Вашиот избор на локација.

• Дали Вашите клиенти доаѓаат кај вас?

• Дали Вие треба да одите кај Вашите клиенти?

• Дали имате вработени?

• Дали произведувате производи за дистрибуција? Ако Вашиот вид на бизнис во голема мерка зависи од пешачки или автомобилски сообраќај, како што се цвеќарници, продавници за подароци, или бутици со облека, Вие ќе треба да барате популарни локации за трговија на мало, како што се централното градско подрачје или трговски центар, каде што има неколку рестрикции на знаци кои може да помогнат и да ги привлечат клиентите кои поминуваат. Ако клиентите најчесто го бараат Вашиот вид на бизнис, како што е установа за грижа на деца, салон за убавина или фитнес-центар, Вие ќе треба да најдете простор којшто е лесно достапен од населените места, главните патишта и јавниот транспорт. Ако Вашите клиенти обично не доаѓаат кај вас, други фактори за локација може да бидат поважни од физичката близина на Вашите клиенти. На пример, ако го водите Вашиот бизнис преку интернет, воспоставувањето на бизнис дома може да биде попожелно и поекономично отколку изнајмување на канцелариски бизнис-простор. Ако произведувате производи за дистрибуција, една идеална локација може да биде индустриски парк во близина на големи транспортни пристаништа. Олеснување на пристапот Ако Вашиот бизнис е дестинација на клиентот, размислете како луѓето ќе стигнат во областа каде што ќе биде лоциран Вашиот бизнис.

• Ако барате локација во приградско подрачје, мислете на тоа дека повеќето луѓе може да доаѓаат со автомобили. Ќе треба да бидете сигурни дека сте во близина на главните улици, и дека има доволно паркинзи.

• Ако барате локација во градско подрачје, мислете на тоа таму да има јавни транспортни јазли или области од градот каде што има доста пешачки зони. Близина до Вашите конкуренти Додека тоа може да изгледа контра-интуитивно, вршење на бизнис во близина на Вашите конкуренти е често многу корисно. Ова е особено точно доколку имате трговија на мало која се потпира на пешачки зони. Трговските центри се добар пример за тоа зошто близината до Вашите конкуренти е важен фактор. Повеќето големи пешачки центри се полни со продавници за облека, а цената на продажниот простор е често многу висока. Причината за тоа е дека бројот на потенцијални клиенти се зголемува експоненцијално врз база на продавници концентрирани околу слични бизниси. На пример, додека една продавница може да привлече 50 клиенти, две продавници можат да привлечат 200 клиенти, а три продавници може да привлечат 1.000 клиенти.

www.mchamber.mk

19

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Зони и знаци Пред отворање на продавница, проверете со Вашите локални зонски власти за да бидете сигурни дека нема да повредите некоја градска уредба или зонска политика со Вашата избрана локација. Исто така мислете и на Вашата ознака и споредете ја со регулативата за ознаки донесена од локалната власт. Многу заедници имаат ограничувања на големината и изгледот на знаците. Може да најдете како имотот е распореден по зони со контактирање на Вашата локална агенција за планирање, или користете ги државните или локалните пребарувачи за да најдете дали Вашиот град или област има зонски прописи на интернет. Бизнис основан дома Бизнисите кои се основани дома сочинуваат околу половина од сите бизниси. Погодноста и ниските почетни трошоци се само неколку од причините кои ја прават канцеларијата дома една атрактивна бизнислокација. Меѓутоа, водењето бизнис од дома не е за секого. Бидејќи повеќето станбени области не се означени како зони за комерцијални бизниси, Вашата локална власт може да има строги ограничувања на видовите на бизниси на кои им е дозволено да функционираат надвор од дома. Проверете кај Вашите локални власти за правилата кои се однесуваат на Вас. Ако планирате да ангажирате вработени и имате клиенти кои доаѓаат кај Вас, бизнисот основан дома веројатно нема да е најдобра бизнис-локација за Вас.

3.3.3 Како да го именувате бизнисот/компанијата? Без разлика дали е тоа мудар прекар, лична посвета, или едноставно извлечено од шапка, името на Вашиот бизнис ќе го формулира својот идентитет. Значењето на изборот на името понекогаш може да биде сложена работа. Може да Ви биде полесно ако имате алтернативи во предвид за време на процесот на селекција. Ако имате проблеми при изборот на името на бизнисот, тука се неколку совети кои треба да се земат предвид. Замислете како потенцијалното име: • ќе изгледа (на визит-карти, реклами, со лого); • ќе звучи (лесно за изговарање); • ќе се запомни (што името може да поттикне); • ќе се разликува од конкурентите (да се избегнат прекршоци со трговски марки); • Вие ќе сакате да се избегне; • ќе изгледа ако содржи засрамувачки правописи, кратенки, вулгарни зборови, потенцијално навредливи тивки тонови; • ќе имплицира асоцијации со организации/луѓе со кои бизнисот не е поврзан. Откако сте се одлучиле за одлично бизнис-име, ќе сакате да се осигурите тоа да е безбедно и заштитено. Бидете свесни за законите кои може да се разликуваат од држава до држава, така што проверете со државниот секретар на Вашата држава дали се во согласност со регионалната политика.

3.4 Подготовка на Вашите финансии Пред да се упатите кон Вашата банка или кредитна задруга да аплицирате за кредит, бидете сигурни дека целосно ја сфаќате Вашата ситуација и Вашите опции. Кои се Вашите трошоци за започнување на бизнис? Кое ниво на приход ќе биде пресудно за Вашиот бизнис?

3.4.1 Разбирање на основите Дали сте размислувале за тоа како ќе го финансирате Вашиот бизнис? Кога ги разгледувате опциите за финансирање, добра идеја е да ги осознаете Вашите финансиски потреби, како и видовите на опции кои можат да Ви помогнат да го започнете и да го одржувате Вашиот бизнис. Во овој дел, ги проценувате трошоците поврзани со почетокот на бизнисот и растот, добрите и лошите страни на користењето на Вашиот бизнис наспроти Вашите лични финансии, видови на финансирање кои постојат и фактори кои банките ги проценуваат кога ги разгледуваат апликациите/барањата за кредити.

20

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

3.4.2 Видови на финансирање Постојат два вида на финансирање: финансирање со акциски капитал и финансирање на долг. Кога барате пари, мора да се смета на коефициентот на задолженост на Вашата компанија (однос на долговите и акцискиот капитал). Овој однос е всушност однос меѓу парите што сте ги позајмиле и парите што сте ги инвестирале во Вашиот бизнис. Што повеќе пари сопствениците имаат инвестирано во својот бизнис, толку полесно е да привлечат финансиски средства. Ако Вашата компанија има висок коефициент на акциски капитал во однос на долг, веројатно ќе барате финансирање на долг. Меѓутоа, ако Вашата компанија има висок процент на долг во однос на акциски капитал, експертите советуваат дека би требало да го зголемите сопственичкиот капитал ( вложување во акции) за дополнителни средства. На тој начин нема да бидете преценети до точка што ќе го загрози опстанокот на Вашата компанија.

3.4.3 Финансирање со акции Финансирање со акции (или акционерски капитал) се пари собрани од компанијата во замена за дел од сопственоста во бизнисот. Сопственоста е претставена со отворено поседување на акции или со право да конвертира други финансиски инструменти во акции. Финансирањето со акции му овозможува на бизнисот да добие средства без да направи долг, или без да има потреба да врати одредена сума на пари во одредено време. Повеќето мали бизниси или бизниси во фаза на раст користат ограничено финансирање со акции. Акцискиот капитал често доаѓа од непрофесионални инвеститори како што се пријатели, роднини, вработени, клиенти или колеги. Најчестиот извор за професионално финансирање со акции е вложување на капиталисти. Овие се институционални преземачи на ризик и може да бидат групи на богати поединци, извори потпомогнати од влади, или поголеми финансиски институции. Повеќето се специјализирани во една или неколку тесно поврзани индустрии. Индустријата за висока технологија на Силиконската долина во Калифорнија е добро познат пример за ризично инвестирање на капитал.

3.4.4 Финансирање на долг Финансирање на долг значи позајмување на пари кои мора да се платат во текот на одреден временски период, обично со камата. Финансирањето на долгот може да биде со краток рок на целосна отплата доспеана за помалку од една година, или долгорочно, со рок на отплата доспеан за период поголем од една година. Заемодавецот не добива сопственички дел во бизнисот, а должничките обврски се обично ограничени на враќање на заемот со камата. Заемите/кредитите се често обезбедени со некои или со сите средства на компанијата. Покрај тоа, заемодавците најчесто бараат лична гаранција од должникот во случај на неизвршување. Ова осигурува дека должникот има доволно личен интерес во прашање, за да посвети огромно внимание на бизнисот. Заемите може да се добијат од многу различни извори, вклучувајќи ги банките, штедилниците и комерцијалните финансиски компании. Државните и локалните власти имаат развиено многу програми во последниве години за да се поттикне растот на малите бизниси во признавањето на нивните позитивни ефекти врз економијата. Членовите на семејството, пријателите и поранешните соработници се сите потенцијални извори, особено кога потребите за капитал се помали. Традиционално, банките се главен извор за финансирање на малиот бизнис. Главната улога на банките е како краткорочен заемодавец да нудат заеми/кредити по барање, сезонски линии на кредити, и еднонаменски кредити за машини и опрема. Банките обично се неподготвени да им понудат долгорочни кредити на мали компании.

3.4.5 Способност да се отплати Способноста (или капацитетот) да се отплатат средствата што ги добивате од заемодавецот мора да бидат оправдани во Вашиот кредит пакет. Банките сакаат да видат два извора на отплата – готовински прилив од бизнисот, како и втор извор, како што е залог/покритие. Заемодавецот ги разгледува минатите финансиски www.mchamber.mk

21

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

извештаи на бизнисот за да го анализира готовинскиот прилив. Генерално, банките се чувствуваат најудобно кога се бават со бизнис кој постои со години бидејќи има финансиски резултати/ и извештаи за истите. Ако бизнисот постојано прави профит и тој профит може да ја покрие исплатата на дополнителниот долг, постои веројатност кредитот да биде одобрен. Ако сепак, бизнисот е на самото отпочнување или е управуван маргинално и сега има нова можност за раст, потребно е да се подготви детален кредит-пакет со детално објаснување за тоа како бизнисот ќе биде во можност да го отплати кредитот.

3.4.6 Кредитна историја Кога мал бизнис бара заем, една од првите работи која ја гледа заемодавецот е личната и бизнискредитната историја. Така да и пред да почнете со процесот на подготовка на барањето на заемот, сакате да бидете сигурни дека Вашиот кредит е добар. Ако доцните месец дена со едно вообичаено плаќање, ова веројатно нема негативно да влијае врз Вашиот кредит. Но веројатно дека ќе имате тешкотии во добивањето кредит доколку постојано доцните со плаќање на Вашиот кредит, имате кредит којшто никогаш не е платен, имате пресуда против Вас, или сте објавиле стечај во последните седум години. Едно лице може да има период на лош/ненаплатен кредит како резултат на развод, медицинска криза, или некој друг значаен настан. Ако може да покажете дека Вашиот кредит беше добар пред и после овој настан и дека сте се обиделе да ги платите оние долгови настанати во период на ненаплатен кредит, треба да бидете во можност да добиете заем. Најдобро е ако напишете објаснување за Вашите кредитни проблеми и како сте ги корегирале истите, и прикачете го тоа во Вашиот извештај за кредитот во Вашиот кредит-пакет.

3.4.7 Пласман на сопствен капитал Немојте да Ве доведе во заблуда размислувањето дека со отпочнувањето на бизнисот може да се добијат 100 проценти финансии преку конвенционални или специјални програми за заеми. Финансиските институции сакаат да видат одредена сума на капитал во бизнисот. Капиталот може да биде развиен преку задржана заработувачка или преку инјекција на кеш или од сопственикот или од инвеститорот. Повеќето банки сакаат да видат дека вкупната пасива или долг на бизнисот не е повеќе од четири пати од сумата на акцискиот капитал (со други зборови, кога ќе ја поделите вкупната пасива со акцискиот капитал, Вашиот одговор би требало да е повеќе од четири). Така што, ако сакате заем, треба да бидете сигурни дека има доволно акциски капитал во компанијата да го подигне тој заем. Сопственикот обично мора да стави/вложи некои од нејзините/неговите сопствени пари во бизнисот за да земе заем; а износот зависи од видот на кредитот, намената и условите. Повеќето банки сакаат сопственикот да вложи најмалку 20 до 40 проценти од вкупното барање. На пример, ако за нов бизнис се потребни 100.000 денари сопственикот на бизнисот мора да вложи 20.000 денари од нејзините/неговите сопствени пари во бизнисот како капитал. Износот на кредитот би изнесувал 80.000 денари. Односот меѓу долгот и акцискиот капитал тука изнесува 4:1. Вистина е дека односот на долгот и акцискиот капитал не е гаранција дека ќе добиете заем. Постојат голем број други фактори кои се користат за да се процени бизнисот, како што е нето-вредност, што е износ на сопствен капитал во бизнисот (најчесто е комбинација на нераспоредена добивка, задржана заработувачка и капитал на сопственикот).

3.4.8 Залог / покритие Кога една финансиска институција дава заем, таа сака да биде сигурна дека ќе си ги добие своите пари назад. Затоа заемодавецот обично го бара вториот извор на отплата, наречен залог. Залогот се лични и бизнис-средства кои може да бидат продадени во случај ако готовината генерирана од страна на малиот бизнис не е доволна за да се отплати кредитот. Секоја кредитна програма бара барем некој залог/покритие. Ако потенцијалниот барател на заем нема залог/покритие, тој/таа ќе треба да имаат копотписник кој има покритие за залог. Во спротивно ќе биде тешко да се добие заем.

22

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Вредноста на покритието не е врз основа на пазарна вредност; туку повеќе тоа е дисконтирано за да ја земе предвид вредноста која ќе биде изгубена ако средствата се претворени во готовина. Коефициент на покриеност на залог Банката ќе го пресмета коефициентот на Вашата покриеност на залогот како дел од процесот за проценка на кредитот. Коефициентот се пресметува со делење на вкупната дисконтирана вредност на залогот од вкупното кредитно барање.

3.4.9 Искуство за менаџмент Менаџерската експертиза е критичен елемент за успехот на секој бизнис. Всушност, лошото управување најчесто се наведува како причина за неуспех на бизнисите. Значи, кредиторите ќе го разгледаат внимателно Вашето образование и искуство како и на Вашите клучни менаџери.

• • • • • • • • • • • • • •

Прашања кои Вашиот заемодавец ќе ги постави Пред да аплицирате за кредит, треба да се мисли на различни прашања: Може ли бизнисот да го отплати кредитот? (Дали приливот на готовина е поголем од сервисирањето на долгот?) Може ли да го отплатите кредитот ако бизнисот не успее? (Дали колатералата е доволна за да се отплати кредитот?) Дали бизнисот ги наплаќа своите сметки? Дали бизнисот ги плаќа своите сметки? Дали бизнисот го контролира својот инвентар? Дали бизнисот ги контролира трошоците? Дали службениците се посветени на бизнисот? Дали бизнисот има профитабилна оперативна историја? Дали бизнисот одговара на изворите и начините на користење на средствата? Дали продажбата расте? Дали профитот се зголемува како процент од продажбата? Дали има таен прилив на готовина? Која е иднината на оваа индустрија? Која е Вашата конкуренција и кои се нивните предности и слабости?

3.4.10 Користење на бизнис наспроти лични финансии Започнување на бизнис може да биде огромен вирус за Вашите лични финансии. Ќе поминат шест месеци или повеќе пред вашето ново вложување да биде профитабилно и да може да обезбеди финансиска поддршка за Вас и Вашето семејство. Пред да започнете со бизнис, секогаш е мудро да ги доведете во ред Вашите финансии. За да започнете, напишете месечен буџет на домаќинството кој е потребен за Вашиот приход и Вашите домашни трошоци. Бидете што е можно поконзервативни бидејќи тоа е витално значење за Вашиот успех дека имате средства за одржување на трошоците за Вашето домаќинство додека Вашиот бизнис е во пораст. Секаков вид притисок врз Вашиот личен буџет може исто така да го доведе финансискиот успех на Вашиот бизнис во ризик. Исто така, добра идеја е да се провери Вашата лична кредитна состојба. Премногу често, претприемачите мислат дека нивниот бизнис-кредит и нивниот личен кредит се одвоени, но бизнис-кредитот е изграден врз личниот кредит на сопственикот. Бидејќи ако Вие не сте воспоставиле бизнис-кредит историја, заемодавците и добавувачите ќе ја користат Вашата лична кредитна историја за да ги одредат Вашите услови за кредит. Вашиот кредитен извештај одредува како Вие ќе бидете сфатени од страна на потенцијалните заемодавците и добавувачите. Покрај тоа, многу е значајно за сопствениците на бизнис и претприемачите да бидат убедени дека нивниот кредитен извештај е точен, пред да поднесат апликација за заем.

www.mchamber.mk

23

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

3.5 Проценка на почетните трошоци Ако планирате да започнете бизнис вложување/потфат, многу е важно да се знае дека ќе имате доволно пари за да го одржувате во тек /да преживее. Секој бизнис е различен, и има свои специфични потреби за готовина во различни фази на развојот, така да не постои универзален метод за проценка на Вашите почетни трошоци. Некои бизниси може да започнат со мал буџет, додека други може да бараат значителни инвестиции во инвентар или опрема. Дополнителни фактори може да вклучат трошоци за стекнување или реновирање на зграда или стекнување на долгорочна опрема. За да се одреди колку почетни пари Ви се потребни, мора да се пресметаат трошоците за водење бизнис барем во првите неколку месеци. Некои од овие трошоци ќе бидат еднократни трошоци како што е висината на надоместокот за инкорпорирање на Вашиот бизнис или цената на ознаката за Вашата зграда. Некои ќе бидат тековни трошоци, како што се трошоци за комунални услуги, инвентар, осигурување, итн. Додека ги идентификувате овие трошоци, одлучете дали тие се од суштинско значење или необврзни/ факултативни. Реалниот почетен буџет би требало само да ги вклучи оние работи кои се потребни за почеток на бизнис. Овие основни трошоци потоа ќе може да се поделат во две одвоени категории: фиксни и варијабилни. Фиксните трошоци вклучуваат наемнина, комуналии, административни трошоци и трошоци за осигурување. Варијабилните трошоци вклучуваат инвентар, трошоци за превоз и пакување, комисиона продажба и други трошоци поврзани со директната продажба на производ или услуга. Најефективен начин за пресметување на Вашите почетни трошоци е да користи работен лист со список на различни категории на трошоци (и еднократни и тековни).

3.6 Финансиски извештаи Разбирањето на финансиските извештаи е од суштинско значење за успехот на малиот бизнис. Финансиските извештаи може да се користат како мапа за вашето бизнис патување до економски успех. Користењето на броеви како навигациска помош може да Ве насочи во вистинската насока и да Ви помогне да избегнете скапи падови. Повеќето сопственици на бизниси не сфаќаат дека финансиските извештаи имаат вредност која оди многу подалеку од нивната употреба за подготовка на даночни пријави и апликации за заем. Подолу ќе најдете информации за основните финансиски извештаи: биланс /завршна сметка и извештај за добивки и загуби.

3.6.1 Завршна сметка Завршната сметка е снимка на финансиската состојба на компанијата во еден момент во времето. Таа го покажува она што го поседува (средства) и она што го должи (обврски/пасива и нето-вредност). “Финансискиот ефект “од завршната сметка мора секогаш да ги балансира (средствата = обврските/пасивата + нето вредноста). Индивидуалните елементи на завршната сметка се менуваат од ден и ги одразуваат активностите на компанијата. Анализата на тоа како завршната сметка се менува со текот на времето ќе открие важни информации за бизнистрендовите на компанијата. Вие може да ја пратите Вашата способност за собирање на приходи, како успешно управувате со Вашиот инвентар и дури да ја процените Вашата способност да ги задоволите кредиторите/ доверителите и акционерите. Обврските/пасивата и нето-вредноста на завршната сметка претставуваат извори на средства на компанијата. Обврските/пасивата и нето-вредноста се состојат од кредитори и инвеститори кои имаат обезбедено готовина или еквивалент на истата за компанијата. Како извор на средства, тие и` овозможуваат на компанијата да продолжи во бизнисот или да ги прошири операциите. Ако кредиторите и инвеститорите не се задоволни и се недоверливи, шансите на компанијата за опстанок се ограничени. Средствата, од друга страна, претставуваат користење на фондови од страна на компанијата. Компанијата користи готовина или други фондови обезбедени од страна на кредиторот/инвеститорот за да се здобие со средства. Во средства се вклучени сите работи од вредност кои се во сопственост или се должи на бизнисот. Пасивата ги претставува обврските на компанијата за кредиторите/доверителите додека нетовредноста ја претставува инвестицијата на сопственикот во компанијата. Во реалноста, и кредиторите и 24

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

сопствениците се “инвеститори” во компанијата со единствена разлика само во степенот на нервоза и временска рамка во која тие ја очекуваат отплатата.

3.6.2 Средства Било што од вредност што е во сопственост или поради бизнисот е вклучено под делот средства на завршната сметка. Средствата се прикажани во нето книговодствена вредност или нето продажна вредност (повеќе за тоа подоцна), но на апресираната вредност генерално не се смета.

3.6.3 Тековни средства • • • •

Тековните средства се развиваат за помалку од една година. Тие се збир од: готови пари; побарувања/ненаплатени сметки (R); инвентар и други тековни средства.

Готови пари Со готови пари се плаќаат сметките и обврските. Инвентарот, побарувањата, земјиштето, зградата, машините и опремата не ги плаќаат обврските иако тие може да се продадат за пари и потоа да се искористат за плаќање сметки. Ако со готовите пари несоодветно или неправилно се раководи, компанијата може да стане несолвентна и ќе биде принудена да банкротира. Готовите пари ги вклучуваат пазарот на пари и краткорочните штедни влогови. Побарувања Побарувањата се пари кои се должат од клиентите. Тие се јавуваат како резултат на процесот на продажба на инвентар или услуги под услови кои дозволуваат испорака пред да се собере готовината. Инвентарот се продава и се испраќа, фактура се испраќа на клиентот, а подоцна се собираат парите. Побарувањата постојат во временски период меѓу продажбата на инвентарот и приемот на готовите пари. Побарувањата се пропорционални со продажбата. Како што продажбата расте, инвестициите кои мора да ги правите во побарувањата исто така растат. Инвентар/залихи Инвентарот се состои од стоки и материјали кои компанијата ги набавува кои се препродаваат за профит. Во тој процес, продажбата и побарувањата се генерирани. Компанијата купува суровина за инвентар којшто е процесиран/обработен (наречен вклучен процес на инвентар) за да биде продаден како готов производ инвентар. За една компанија која продава производ, инвентарот е често прво користење кеш. Набавка на инвентар за да се продаде за профит е првиот чекор во циклусот за создавање профит (оперативен циклус). Продавање на инвентар/залихи не го враќа кешот во компанијата – тоа создава побарувања. Само после некое време на доцнење еднакво со времето за собирање на побарувања ќе се врати кешот во компанијата. Многу е важно нивото на инвентар/залихи да биде добро управувано, така што бизнисот не држи премногу кеш врзан во залихи, затоа што тоа ќе ги намали профитите. Во исто време, компанијата мора да држи одредена залиха при рака за да ја попречи распродадената сока (да нема што да се продаде) бидејќи тоа, исто така, ќе го намали профитот и може да резултира со губење на клиенти. Други тековни средства Други тековни средства се состојат од припејд трошоци и други различни и тековни средства.

3.6.4 Основни средства Основните средства претставуваат користење на кеш за купување физички средства чиј животен век трае една година , како што се: • земјиште; www.mchamber.mk

25

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

• • • •

зграда; машини и опрема; мебел и делови и подобрување на изнајмената опрема.

3.6.5 Нематеријални средства Нематеријални средства претставуваат употреба на пари за купување на средства со неодреден животен век и тие никогаш нема да станат кеш. Во повеќето анализи нематеријалните средства се игнорираат како средства и се одземени од нето-вредноста бидејќи нивната вредност тешко се одредува. Нематеријалните средства се состојат од средства како што се: • истражување и развој; • патенти; • истражување на пазарот; • добрата волја; • организациски трошоци. Во неколку аспекти, нематеријалните средства се слични со припејд трошоците – користење на кеш за купување на добивка што ќе биде призната во иднина. Нематеријалните средства се наплаќаат како основни средства, преку поединечни годишни трошоци (амортизација) против приход. Стандардните сметководствени процедури бараат повеќето нематеријални средства да бидат сметани како купени и никогаш некапитализирани (ставени во завршна сметка). Исклучок на ова се купени патенти кои може да се амортизираат во текот на животот на патентот.

3.6.6 Други средства Други средства се состојат од разни сметки, како што се депозити и долгорочни побарувања од трети страни. Тие се претвораат во пари кога средствата се продаваат или кога сметката е наплатена.

3.6.7 Вкупни средства Вкупните средства претставуваат збир на сите средства во сопственост на или како резултат на бизнисот. Обврски /пасива и нето-вредност Обврски/пасива и нето-вредност се извори на пари наведени во редослед од најголем до најмал од повеќето нервозни кредитори и најскоро до созреани обврски (тековни обврски), до најмала рака нервозен и никогаш поради обврски (нето-вредност). Постојат два извора на фондови: заемодавец-инвеститор и сопственик-инвеститор. Фондовите на заемодавец-инвеститор се состојат од трговци-добавувачи, вработени, даночни власти и финансиски институции. Фондовите на сопственик-инвеститор се состојат од акционери и директори кои зајмуваат пари за бизнисот. И заемодавец-инвеститор и сопственик-инвеститор инвестираат пари/кеш или нивни еквиваленти во компанијата. Единствената разлика меѓу инвеститорите е во датумот на доспевање на нивните обврски и степенот на нивната нервоза.

3.6.8 Тековни обврски /пасива Тековните обврски се оние обврски кои созреваат и мора да бидат платени во рок од 12 месеци. Ова се обврски кои може да создадат инсолвентност на компанијата ако готовината/кешот е несоодветен. Среќна и задоволна група на тековни доверители е здрав и значаен извор на кредит за краткорочно користење на готовина (инвентар/залиха и побарувања). Несреќна и незадоволна група на тековни доверители/кредитори може да биде закана за опстанокот на компанијата. Најдобар начин да се задржат овие доверители среќни е да се задржат нивните обврски тековни.

26

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

• • • •

Тековните обврски се состојат од следните обврзани сметки: обврски спрема добавувачите (обврзани сметки) (A/P); пресметани трошоци; доспеана обврска (N/P); тековен дел на долгорочен долг (LTD).

Правилното прилагодување на изворите и користењето на фондовите бара да мора да се користат краткорочни (тековни) обврски само за купување на краткорочни средства (инвентар и побарувања). Обврзани сметки (A/P) Обврзани сметки се обврски кон трговските добавувачи кои обезбедиле инвентар или стоки и услуги кои се користат во функционирањето на бизнисот. Добавувачите генерално нудат термини (како што Вие им нудите на Вашите клиенти), со оглед дека конкуренцијата на добавувачите нуди термини за плаќање. Секогаш кога е можно треба да се искористат предностите на плаќањето, бидејќи тоа ќе ги намали Вашите трошоци. Ако компанија ги плаќа своите добавувачи навремено, деновите за плаќање нема да ги надминат термините за плаќање. Пресметани трошоци Пресметани трошоци се обврски кои се долг но не и наплатени како што се плати и данок на плати, или обврски пресметани, но не се` уште доспеани, како камата на заем. Доспеаните обврски се состојат претежно од плати, данок на плати, пасивна камата и надоместоци на вработен како што се пензиските фондови. Како трудово поврзана категорија, треба да се разликува во согласност со политиката на плати (на пример, ако платите се плаќаат неделно, пресметковната категорија ретко треба да надминува една неделна плата или данок на плата). Доспеани обврски (N/P) Доспеани обврски се обврски во форма на меници со краткорочни датуми на доспевање од помалку од 12 месеци. Често, тие се обврски на побарување (доспеани на барање). Друг пат тие имаат специфични датуми на доспевање (30, 60, 90, 180, 270, 360 дена на доспеаност се типични). Доспеаните обврски секогаш го имаат вклучено само главниот износ на долгот. Секоја камата која се должи е наведена под доспеани. Резултатите од доспеаните обврски ќе се користат за да се финансираат тековните средства (инвентар и побарувања). Користењето на средствата мора да биде краткорочно така што да средствата созреваат во кеш пред созревањето на обврските. Правилна соодветност би укажувала на задолжување за сезонски промени во продажба, кои предизвикуваат промени во инвентар и побарувања, или во отплата на сметки кои се плаќаат кога се понудени услови за атрактивни попусти за предвремено плаќање. Вкупни обврски Вкупни обврски претставуваат збир на сите монетарни обврски на бизнисот и сите побарувања на доверителите на неговите средства. Капитал во акции Капиталот во акции е претставен од вкупните средства минус вкупните обврски. Капиталот во акции или нето-вредноста е најстрплив и последен што созрева извор на фондови. Тој го претставува учеството на сопственикот во финансирањето на сите средства.

3.6.9 Извештај за приход Извештајот за приход, исто така познат како извештај за добивки и загуби, ги покажува сите сметки за приходи и расходи во текот на еден период на време – а тоа покажува колку е профитабилен бизнисот. Овој финансиски извештај покажува колку пари компанијата ќе направи откако сите трошоци се земени предвид. Извештајот за приход не открива скриени проблеми, како недоволен прилив на готовина. Извештаите за приход се читаат од врвот кон дното и претпоставуваат приходи и трошоци во текот на еден период на време. www.mchamber.mk

27

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

3.7 Пресудна анализа: Да знаеш кога можеш да очекуваш добивка Пресудната анализа е алатка која се користи да одреди кога бизнисот ќе може да ги покрие сите трошоци и да започне да носи профит. За започнување на бизнис, многу е важно да се знаат почетните трошоци, кои ви обезбедуваат информации кои ви се потребни за да генерирате доволно приходи од продажба за плаќање на тековни трошоци поврзани со водењето на Вашиот бизнис. Сопственикот на започнатиот бизнис мора да сфати дека 100.000 денари од продажба на производи нема да ги покрие 100.000 денари во месечни индиректни трошоци. Цената на продажба на стока на мало од 100.000 денари може лесно да биде 60.000 денари на цената на големо, така што 100.000 денари во продажниот приход има само 40.000 денари во бруто-трошоците. За да се пресмета пресудната точка, ќе треба да ги идентификувате Вашите фиксни и варијабилни трошоци. Фиксни трошоци се трошоци кои не се разликуваат по обемот на продажба, како што се кирија и административни плати. Овие трошоци мора да се платат без оглед на продажбата и често се ословуваат како индиректни трошоци. Варијабилните трошоци флуктуираат директно со волуменот на продажба, како што се купување инвентар, испраќање и производство на производ. Формулата за одредување на пресудна точка не бара повеќе од едноставна аритметика.

4. Маркетинг на нов бизнис Да речеме дека имате одличен производ, и Вие сте подготвени да пополните порачки. Може да ви недостасува круцијален бизнис-аспект: маркетинг – или кажување на луѓето зошто им е потребен Вашиот одличен производ на прво место. Овој дел ги истражува основите на маркетингот, така да може да изградите база на клиенти.

4.1 Развивање на маркетинг-план На маркетингот му треба време, пари и многу подготовки. Еден од најдобрите начини да се подготвите себеси е да развиете солиден маркетинг-план. Силен маркетинг-план ќе обезбеди не само да се придржувате кон Вашиот распоред, но и да ги трошите Вашите маркетинг-фондови мудро и соодветно.

4.1.1 Што може маркетинг-планот да направи за Вашиот мал бизнис ? Маркетинг-планот вклучува се` од сфаќање на Вашиот таргетиран пазар и Вашата конкурентска позиција на пазарот, до тоа како планирате да го постигнете тој пазар (ваши тактики) и да се разликувате од Вашата конкуренција со цел да продавате. Маркетинг-буџетот на Вашиот мал бизнис треба да биде дел од Вашиот маркетинг-план. Во суштина, тоа ќе ги одреди трошоците за тоа како Вие ќе ги постигнете Вашите маркетинг-цели во рамките на одредена временска рамка. Ако немате средства да најмите маркетинг-компанија или дури и персонал дома, има ресурси кои се на располагање кои ќе Ве водат преку процесот на пишување на маркетинг-план и развој на пазарен буџет.

4.1.2 Намалете го буџетот кога е потребно и внимавајте на рентабилноста Откако ќе го развиете Вашиот маркетинг-буџет, не значи дека тој е поставен во камен. Ќе има времиња кога ќе треба да се фрлите во друга непланирана маркетинг тактика – како што е домаќин на настан или креирање на реклама во весник – за да Ви помогне да го достигнете Вашиот пазар поефикасно. На крајот на краиштата, позначајно е да се одреди дали држењето до Вашиот буџет Ви помага да ги постигнете Вашите маркетиншки цели и да ви донесе враќање на инвестициите (ROI) отколку да се придржувате до цврст и фиксен буџет. Тоа е причината зошто е важно да се вклучи план за мерење на Вашата брзина. Имајќи го предвид влијанието на одредени маркетинг-активности врз Вашите приходи за време на фиксниот период, како што е бизнис-кварталот, спореден со друг временски период кога Вие ќе ги фокусирате Вашите напори на други тактики. Размислете за тактики кои што функционираат како и за оние кои не функционираат. Вие не треба да ги намалите тактиките кои не функционираат, но треба да процените дали треба да им дадете повеќе време за 28

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

да профункционираат или дали фондовите е подобро да бидат пренасочени на друго место. Некои тактики тешко се мерат – како што е ефикасноста на печатење на залог/покритие (брошури, реклами за продажба, итн.), но Вие треба да го разгледате влијанието од немање на овие брендирани главни производи на Вашиот пазарен прибор пред да зацарувате со Вашиот графички дизајн и средства за печатење. Маркетинг-плановите треба да се одржуваат на годишна основа, најмалку. Но ако лансирате нов производ или услуга, потребно ви е време за да го ревидирате Вашиот оригинален план или да развиете посебен план на кампања што ќе можете да го додадете на Вашиот главен план како додаток. На крајот од денот, времето поминато во развивање на Вашиот маркетинг-план, е време добро искористено, поради тоа што дефинира како да се поврзете со Вашите клиенти. А тоа е инвестиција која вреди да се направи.

5. Управување со бизнис Откако успешно ќе го започнете Вашиот мал бизнис, Вие имате тековен предизвик да управувате со него – да го негувате и да ја зголемувате неговата профитабилност, додека во исто време ги почитувате законите и прописите кои ја регулираат Вашата индустрија. Како нејзин лидер, мора да донесувате одлуки кои ќе влијаат врз Вашиот бизнис секојдневно, некои се критични а некои не се толку важни. Овој дел дава различни ресурси кои ќе Ви помогнат да го водите Вашиот бизнис непречено или да излезете од Вашиот потфат/вложување, доколку решите да одберете друга насока.

5.1 Водење на Вашата компанија Дали го имате она што ќе ја води Вашата компанија кон успехот? Ефикасните лидери споделуваат неколку значајни лични карактеристики. Темите во овој дел ќе Ви помогнат да одредите дали типот на Вашата личност е погоден за лидерска улога. Во текот на изминатите неколку години, една од најзначајните придонеси во психологијата е направена во областа на бизнисот и ги има одредено клучните карактеристики на признати лидери. Психолошките тестови се користат за одредување кои карактеристики се најчесто истакнати меѓу успешните лидери. Оваа листа на карактеристики може да се користи за развојни цели за да им помогне на менаџерите да добијат увид и развој на нивните лидерски вештини. Зголемената стапка на промени во деловното опкружување е главен фактор во ова ново истакнување на лидерството; додека во минатото, од менаџерите се очекувало да го задржат статусот кво за да се движат напред, нови сили на пазарот направија да се прошири овој тесен фокус. Новите лидери на утрешнината се визионери. Тие се и ученици и учители. Не само што тие предвиделе промени во општеството, туку исто така имаат силно чувство за етика и работат на тоа да изградат интегритет во нивните организации. Лидерите ретко (ако и воопшто) се раѓаат. Околностите и упорноста се главни компоненти во развојниот процес на секој лидер, па ако Вашата цел е да станете лидер, работете на развојот на овие области на Вашата личност за кои сметате дека не сте според стандардите. На пример, ако ги имате сите основни карактеристики но не се сметате себеси за таква личност, обидете се да земате часови или читајте книги за емпатија. Од друга страна, ако поврзувањето со други е природно за вас, но имате тешкотии со логичките одлуки, обидете се да научите како да го развиете повеќе психолошкиот отпор. Само запомнете, секој може да прави се` што ќе науми.

5.1.1 Зголемете го Вашиот бизнис Треба повеќе да направите за да го зголемите бизнисот отколку само да ги гледате клиентите кои доаѓаат на Вашата врата. Вие може секогаш да планирате однапред, и да сте подготвени за нови предизвици со кои растечките бизниси се соочуваат во променливиот свет. Предвидувања за раст Одржување на Вашиот моментум значи да гледате напред иако сте фокусирани на сегашноста. Предвидувањето и планирањето се критични за Вашиот континуиран успех. www.mchamber.mk

29

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Користете технологија за да останете конкурентни Како сопственик на бизнис, важно е да ја разберете и да ја користите напредната технологија. Технологијата може да Ви помогне да ја зголемите ефикасноста на Вашиот бизнис и дури и да ги проширите операциите.

5.1.2 Идеи за зголемување на Вашиот бизнис За оние кои веќе успешно започнале бизнис и се подготвени за следниот чекор, може се прашувате што треба да направите за да го зголемите својот бизнис. Постојат повеќе начини да го направите тоа. Бирањето на соодветен еден (или повеќе) начини за Вашиот бизнис зависи од бизнисот кој го поседувате, Вашите расположливи средства и колку пари, време и ресурси сте заинтересирани да инвестирате одново. Ако сте подготвени да растете, погледнете во овие совети. Отворете друга локација. Ова е често првиот начин сопствениците на бизнисите како пристапуваат кон раст. Ако се чувствувате сигурни дека Вашата сегашна бизнис-локација е под контрола, проширете се со отворање на нова локација. Лиценцирајте го Вашиот производ. Тоа може да биде ефикасен, евтин среден раст особено ако имате производ услуга или брендиран производ. Лиценцирањето исто така го намалува ризикот и е евтино во споредба со цената на започнување на Вашата сопствена компанија да произведува и продава Ваш бренд или производ. За да најдете лиценциран партнер, започнете со барање компании кои нудат производи и услуги слични на Вашите. Формирајте алијанса. Стапувањето во сојуз со сличен тип на бизнис може да биде моќен начин за брзо проширување. Промена. Менувањето е една одлична стратегија за раст, бидејќи Ви овозможува да имате повеќе текови на приходи со кои често може да се пополнат сезонските празнини и, се разбира, ги зголемува продажните и профитните маржи. Еве неколку од најчестите начини за промена: • продажба на комплементарни производи или услуги; • увоз или извоз на Ваши или производи на други. Таргетирајте други пазари. Вашиот сегашен пазар добро Ви служи. Има ли и други? Можеби. Користете ја Вашата имагинација да одредите кои други пазари може да го користат Вашиот производ. Добијте владин договор. Еден од најдобрите начини да го зголемите Вашиот бизнис е да добиете работа од страна на владата. Спојте се со или стекнете друг бизнис. Два е секогаш поголемо од еден. Истражете компании кои се слични на Вашата или пак ако она што го нудат е комплементарно со Вашето, и размислете за предностите од здружувањето на силите или стекнување на компанија. Проширете се глобално. За да го направите тоа, ќе Ви треба странски дистрибутер кој ќе го носи Вашиот производ и ќе го препродава на нивните домашни пазари. Проширување на интернет. Многу често, клиентите откриваат бизнис преку он-лајн пребарување. Бидете сигурни дека Вашиот бизнис има он-лајн присуство за да се зголеми Вашата изложеност.

5.2 Дневни бизнис-операции Многу фактори придонесуваат за добро управуван бизнис, кои се движат од финансии до маркетинг, продажба, човечки ресурси и технологија која Вие ја вработувате за да го задржи Вашиот бизнис да функционира без проблеми. Овој дел вклучува теми кои ќе Ви помогнат со ден-за-ден активности.

5.2.1 Водење сметки за бизнисот Вие сте одговорни за водење на сметки на сите финансиски трансакции во рамките на бизнисот. Трансакции се, на пример, кога Вие ќе купите или продадете нешто или да подигнете заем, тоа е да се каже кога ќе направите нешто во рамките на бизнисот. Ако ги чувате Вашите сметки, со цел од самиот почеток, ќе се заштеди време, пари и непотребни работи. Книговодството е корисна алатка во Вашиот бизнис. Вашите сметки Ви овозможуваат да го следите 30

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

работењето и управувањето со Вашиот бизнис кон своите цели. Одговорите на многу прашања се во Вашите сметки. Колку пари може да земете за себе? Како се одвива бизнисот? Може ли да ги направиш инвестициите што ги планираш? Можете ли да си дозволите да вработите персонал? Сметководство исто така е важно кога ќе треба да им покажете на другите како функционира Вашиот бизнис. Вие можеби сакате да позајмувате пари од банка или да добиете кредит од еден снабдувач. Можете исто така да добиете детали од Вашите сметки за Вашата даночна пријава. Без разлика дали Вашите сметки ги правите сами или земате некој друг да ги прави за Вас, зависи од Вашето знаење, колку сте заинтересирани за тоа и колку време може да им посветите на сметките. Многу луѓе избираат да користат помош од надвор со нивните сметки. Но, дури и ако некој друг ги прави Вашите сметки, Вие секако треба да ги разберете истите. Одговорноста секогаш почнува со Вас.

5.2.2 Годишни сметки Сите субјекти треба да подготват годишни сметки до 31 декември секоја година. Годишните сметки се состојат од завршни сметки и сметки за добивки и загуби. Завршната сметка и сметката за добивки и загуби мора да биде подготвена и препишана во формулар како што е одобрено од Министерството за финансии, на македонски јазик, во денари. Завршната сметка и сметката за добивки и загуби мора да се базира на, и да е поддржана од, книговодствени записи. Компаративните бројки мора да бидат презентирани. Поднесување барања Годишните сметки мора да бидат подготвени и доставени до Централниот регистар на Република Македонија, не подоцна од крајот на февруари следната година. Консолидираните годишни сметки мора да бидат доставени до Централниот регистар не подоцна од 31 март следната година. Менаџментот е одговорен за навремено изготвување на финансиските извештаи и нивната содржина. Субјекти чии финансиски извештаи се предмет на независна ревизија мора да ги достават своите финансиски извештаи до Централниот регистар на Република Македонија во рок од 30 дена по нивното одобрување од страна на раководството на правни лица, но не подоцна од 30 јуни следната година. Финансиските извештаи се доставуваат до Министерството за финансии, Народната банка на Република Македонија (ако субјектот е банка) и Комисијата за хартии од вредност (ако субјектот се котира на Македонската берза). Менаџментот е одговорен за навремено изготвување на финансиските извештаи и нивната содржина.

5.2.3 Поднесување на Вашата даночна пријава и плаќање на време Важно е за Вас да се запознаете со прописите за даноците и придонесите. Вие ќе треба да платите казна ако ја поднесете Вашата пријава доцна. Ако доцните со плаќање данок, ќе мора да платите камата. Ова ќе доведе до дополнителни трошоци и Вашиот бизнис ќе биде во евиденција за неплаќање. Одредениот данок се плаќа заедно со данокот одземен за вработените, данокот за плати и ДДВ, и мора да бидат присутни во Даночната агенцијата доспеани во дадениот рок, најдоцна. Неколку пати годишно треба да се провери дали се плаќа точниот данок.

5.2.4 Плаќање данок на приходите на бизнисот Добивката на бизнис се оданочува на различни начини во зависност од видот на бизнисот. Мошне едноставно, профитот е разликата меѓу приходите и расходите. Приходот се состои главно од средства добиени од страна на бизнисот кога го продаваат стоки и услуги. Трошоците се трошоци потребни да се добијат приходи за бизнисот. Одредени елементи на трошоците не мора да бидат одземени во целост веднаш во моментот на купување, но мора да се амортизираат во текот на повеќе години. Трговци-поединци, трговски партнерства и ограничени партнерства не плаќаат данок на нивниот www.mchamber.mk

31

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

профит. Наместо тоа профитот обезбедува основа за оданочување на трговецот или сопственици. Дознајте повеќе за тоа како оданочување на сопствениците се одвива во делот насловен Примање доход или плата. Во случај на друштва со ограничена одговорност и економски здруженија, самиот бизнис себе го плаќа данок на добивка. Корпоративен данок се плаќа на профит.

5.2.4 Примање надоместок или плата Како трговец-поединец или трговско партнерство или друштво со ограничена одговорност, Вие не добивате плата од Вашиот бизнис. Профитот не е погоден ако уплатите пари во или повлечете пари од бизнисот, ниту пак ќе влијае на износот на данокот што треба да го платите. Како трговец-поединец, ќе направите стандардно одбивање од добивка, со цел да се пресмета вишокот од деловните операции. Данокот на доход на трговец поединец и придонесите за националното осигурување може да се пресмета врз основа на овој вишок. Во трговското партнерство или ограничено партнерство, партнерите го делат профитот. А стандардното одбивање се применува за пресметување на вишокот врз основа на индивидуалното учество на секој партнер во профитот. Овој вишок потоа се користи кога се пресметува данокот на доход на секој партнер, како и придонесите за национално осигурување. Државниот данок на доход се плаќа на приходите над одредени износи. Запомнете дека државниот данок на доход се пресметува на Вашиот вкупен приход од работа (за вашето вработување) и деловното работење (вашиот бизнис). Во друштвото со ограничена одговорност или економската асоцијација, сопственици или членови се сметаат како вработени ако тие се активни во бизнисот, а со тоа и надоместокот што го добиваат од бизнисот се смета за плата. Оваа плата, заедно со данокот за плати, се трошоци кои се одбиваат за бизнисот. Бизнисот или асоцијацијата е Вашиот работодавец и затоа мора да плати данок за плати и прелиминарен данок на доход за Вас и другите вработени.

5.2.5 Плаќање на дивиденди и бонуси Друштво со ограничена одговорност може да се го исплати целиот или делови од профитот на своите акционери. Оваа исплата не се смета за плата на акционер, но се оданочува како доходот од капитал. Специјални правила се применуваат за она што е познато како блиски компании. Запомнете дека дивидендите не претставуваат основа за пресметување на Вашата идна пензија или приход на кој Вашето боледување се базира. Ако една економска асоцијација прави профит, асоцијацијата може да ги рефундира парите на своите членови. Овој бонус не се смета за плата.

5.2.6 Составување на годишни сметки и прогласување на приход од Вашиот бизнис Кога финансиската година е завршена, треба да ја сумирате годината - тоа е, изготвување на годишни сметки. Со други зборови, тоа значи дека сте додале приходи и расходи во завршниот извештај и активата и пасивата во завршната сметка. Правилата за затворање на сметки се разликуваат во зависност од видот на бизнисот што го имате и на големината на Вашиот промет. Потоа Вие ќе ја комплетирате Вашата даночна пријава со користење на информации во Вашите годишни сметки. Ќе ја поднесете Вашата пријава во Даночната управа, која потоа ќе ја пресмета даночната обврска за годината и ќе ја спореди со прелиминарните данокот што сте го платиле во текот на годината. Ако сте платиле многу малку данок во текот на годината, ќе мора да платите повеќе, но ќе добиете поврат ако имате платено премногу.

5.2.8 Составување на годишен извештај Во некои случаи, претприемачите мора да го состават годишниот извештај кој треба да биде доставен до Трговскиот регистар. Трговци-поединци треба само да состават и да поднесат годишни извештаи, ако тие работат поголеми бизниси. Трговските партнерства и ограничените партнерства треба само да состават и поднесат годишни 32

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

извештаи, ако тие работат поголеми бизниси или имаат правни лица како партнери. Друштва со ограничена одговорност мора секогаш да составуваат и доставуваат годишните извештаи.

5.2.9 Плаќање на време Вие може да завршите со евиденција за неплаќање ако не успеете да ги плаќате сметките на време. Заради евиденција за неплаќање може тешко да добиете кредит, да купувате нешто со одложено плаќање, да добиете дебитни картички, итн. Ако сте трговец-поединец, Вашите приватен финансии, исто така, ќе бидат погодени; на пример, што го прави потенцијално тешко изнајмувањето на станови.

5.3 Објавување на Вашиот приход, данок за плати и ДДВ Како се пренесуваат резултатите од работењето на Вашиот бизнис? Трговци-поединци ги изнесуваат резултатите во посебен додаток кон нивната даночна пријава. Трговските партнерства треба да поднесат даночна пријава. Секој партнер мора да го пријави своето учество во трговското партнерство или резултати од ограниченото партнерство во посебен додаток кон нивната даночна пријава. Друштвата со ограничена одговорност и економските асоцијации треба да достават даночната пријава и извештај за профитот на бизнисот и на таксите на бизнисот, кој тој бизнис мора да ги плати. Акционери или членови на економската асоцијација ги објавуваат платите и сите дивиденди или бонуси во своите даночни пријави. Вие исто така, мора да го објавите ДДВ, платен и примен од страна на бизнисот. Ова треба да се направи квартално (за три месеци), месечно или годишно, во зависност од прометот на Вашиот бизнис. Може да го пријавите ДДВ еднаш годишно ако Вашите бизнис-операции како трговец-поединец, Вашиот ограничен бизнис или економската асоцијација произведе промет на не повеќе од 1 300 000 денари годишно. Ако сте работодавач, мора да поднесете даночна пријава еднаш месечно. Тука давате извештај за тоа: • колку имате платено за плати; • данокот кој го имате одземено од овие плати; • данок на плати за Вашиот-бизнис. Запомнете дека треба да доставите даночна пријава, дури и ако не сте ги платиле сите плати во текот на месецот.

5.3.1 Изработка на даночни одбивања Знаеме дека мора да имате многу прашања за тоа кои даночни одбивања се можни ако започнувате бизнис за прв пат. Може, на пример, да се размислува компанијата да има автомобил, користење на канцеларија дома или се прашувате за трошоците кои ги имате пред бизнисот да започне со работа. Главното правило е дека Ви е дозволено да се направат одбитоци за нешто што е потребно за водење на Вашиот бизнис.

5.3.2 Акцизни даноци Акцизните даноци се регулирани во Законот за акцизите, кој беше донесен на 1 јули 2001 година како дел од новиот систем на индиректно оданочување. Овие даноци во моментов се наплатуваат на потрошувачката на одредени стоки, како што се нафтени деривати, тутунски производи, алкохолни пијалаци и моторни возила. Даноците се однесуваат на артикли кои се произведени во Република Македонија, увезени во земјата или се ставени под царински надзор.

5.3.3 Данок на доход Персоналниот данок на доход беше донесен на 1 јануари 1994 година и оттогаш е изменет неколку пати. Последната даночна реформа го постави персоналниот данок на доход на рамна стапка од 12% за 2007 www.mchamber.mk

33

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

година, што беше дополнително намалено за 10% од 1 јануари 2008 година. Персоналниот данок на доход се плаќа годишно на светскиот приход на даночниот обврзник од различни извори. Следниве видови на приходи заработени во Македонија и во другите земји ја сочинуваат даночната основа: плати, приходи од земјоделска дејност, приходи од самостојна дејност, приходи од имот и имотни права, приходи од авторски права и права од индустриска сопственост, приходи од капитал, капитални добивки, добивки од игри на среќа и други наградни игри и други приходи. Сите приходи исплатени во кеш, во натура или преку други начини се предмет на оданочување.

5.3.4 Корпоративен данок Законот за корпоративен данок на доход содржи соодветните прописи на овој данок. Поранешниот даночна стапка беше доста умерена 15%, што е сведена на 12% во 2007 година и 10% од 1 јануари 2008 година. Како дополнителен стимул за инвестициите, корпоративниот данок на добивка реинвестиран во Македонија се намали на 0%.

5.3.5 Данок на добивка Основните принципи за оданочување на бизнис-профитот се детално опишани во Законот за данокот на добивка (PTL). Тековните даноци и давачки наметнати од овој закон ги содржат следниве: • данок на добивка; • бруто-данок на доход за микро претпријатија и • данок на бруто-плата. Од 1 јануари 2009 година, PTL донесе значајни промени, од кои најважни се промените на концептот на оданочување во Македонија. Имено, заедно со други воведени измени и дополнувања, Владата воведе форма на оданочување, што обично се наметнува данок на добивка на распределената добивка. Во согласност со овој нов модел на оданочување во Македонија, данокот на добивка се однесува на секоја од следниве: • трошоци кои се сметаат како трошоци што не можат да се одбијат за целите на данок на добивка - на крајот на секоја година и • профити акумулирани по 1 јануари 2009 - на дистрибуција на таквата добивка. Сепак, само дистрибуции на добивката акумулирана по 1 јануари 2009 година на акционерите кои се македонски жители или странски жители (поединци или правни субјекти) ќе предизвика одговорност на данокот на добивка, односно пренос на добивката од македонска на друга македонска резидентна компанија нема да биде предмет на данок на добивка. Со овој нов концепт, и со рамен данок на добивка со стапка од 10% воведена во 2008 година, македонскиот даночен систем може да се смета за еден од најконкурентните во регионот. Правните лица, вклучувајќи ги и подружници на странски компании основани според македонските закони, се сметаат за македонските даночни жители. При регистрација во Македонија, овие правни лица се предмет на данок на нивниот профит остварен од вршење на дејност во Македонија, како и во странство. Нерезидентни компании се предмет на данок на добивка кои произлегуваат од спроведување на деловни активности во Македонија, ако тие се извршуваат преку постојана деловна единица на странското правно лице. Даночната година за целите на данокот на добивка е календарската година.

5.3.6 Даночна основа Земајќи го во предвид новиот концепт на оданочување воведен од 1 јануари 2009 година, даночната основа на годишниот профит на даночните обврзници се утврдува како збир на трошоци кои се сметаат дека не можат да се одбијат за целите на данокот на добивка на кои 10% данок е доспеан. Трошоците кои не можат да се одбијат се пријавени на крајот на секоја година преку даночниот формулар. Општо земено, трошоците кои не се одбиваат за целите на данокот на добивка може да се поделат во 34

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

следниве категории: • трошоци кои се сметаат дека трајно не можат да се одбијат за целите на данокот на добивка - трошоци кои не се одземаат за даночни цели во период кога настанала и во подоцнежните периоди (види подолу: Постојани даночни разлики) и • трошоци кои претставуваат привремени даночни разлики, односно предмети на трошоци кои не се одбиваат за цели од данокот на добивка во годината кога настанале за сметководствени цели, но чие даночно одбивање може да се бара и во наредниот даночен период, ако се исполнети одредени услови (види подолу: Привремени даночни разлики). Освен од данокот на добивка што се должи на трошоците што не се одбиваат како што е опишано погоре, износот на сметководствената добивка акумулирана по 1 јануари 2009 година, исто така, е предмет на данок на добивка по стапка од 10% при нивната распределба на акционерите (македонските резиденти или странски) во форма на дивиденда или други форми на дистрибуција. Даночната основа за данок на добивка се должи на распределената добивка која е позитивен финансиски резултат на сметководство на даночниот обврзник во соодветниот период, намалена за износот на данокот на добивка платен за трошоците кои се сметаат дека не можат да се одбијат за целите на данокот на добивка за соодветниот период. Данокот на добивка се должи на дел на добивката, кои всушност се дистрибуира на македонските резидентни поединци или странски жители акционери. Освен од дистрибуција во форма на дивиденда (годишна или дивиденда однапред), данокот на добивка се должи исто така на други форми на дистрибуција на профитот што може да вклучи: • зголемување на акционерскиот капитал од сопствени резерви или задржана добивка; • дистрибуции на ликвидациска квота, односно износот дистрибуиран на крајот на процесот на ликвидација кој надминува почетен капитал што придонесе да биде акумулирани по 1 јануари 2009 година; • исплати на акционерите со повлекување од една компанија, на сума која надминува вредност на пишан акциски капитал што е исплатен, што беа акумулирани по 1 јануари 2009 година; • други дистрибуции направени на акционерите. Ослободување од оданочување на дистрибуции направени од македонска резидентна компанија што е наведено погоре треба да важат за други форми на дистрибуции, исто така.

5.4 Како функционира ДДВ Ние сите плаќаме ДДВ (данок на додадена вредност) на стоки и услуги што ги користиме. Бизнисите плаќаат ДДВ за државата. Во повеќето случаи, ДДВ не е трошок за Вас, бидејќи, со одредени исклучоци, имате право да го одбиете ДДВ што го плаќате за купување за Вашиот бизнис. Вие и` ја плаќате на државата разликата меѓу ДДВ што го добивате при Вашата продажба (излезно ДДВ) и ДДВ што го плаќате за Вашите набавки (влезно ДДВ). Ако оваа разлика е негативна имате право на поврат на ДДВ .

5.4.1 Данок на додадена вредност Данокот на додадена вредност се уредува со закон кој стапи на сила на 1 април 2000 година. Тој го замени поранешниот индиректен данок на промет со покомплицирана шема на повеќе нивоа на даноците на потрошувачка. Генералната стапка на ДДВ изнесува 18%. Повластена стапка од 5% се применува за стоки и услуги наведени во Законот за ДДВ. Општо земено, ДДВ се должи на понудата на стоки и услуги во земјата кои се продаваат / носат од даночниот обврзник во текот на економските активности. “Набавка” се однесува на стоки или услуги во замена за разгледување. Сепак, одредени трансакции извршени без разгледување, исто така, се сметаат за добра, на пример, приватна употреба на деловни средства. Следните трансакции обично се предмет на македонскиот ДДВ: • снабдување на стоки или услуги чие место на понудата е во Македонија, и • увозот на стоки во Македонија.

www.mchamber.mk

35

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

Даночен режим и место на прометот на стоки Увоз - Увозот на стоки е предмет на македонски ДДВ и се плаќа од страна на увозникот на царинските органи. При увоз на стоки, ДДВ се пресметува од страна на соодветните царински органи кои спроведуваат постапка на царинење.

5.4.2 Регистрација за целите на ДДВ Задолжителна ДДВ регистрација ДДВ може да се наплаќа само со ДДВ регистрирани лица. Задолжителната ДДВ регистрација се однесува за сите обврзници кои вршат самостојна дејност, ако нивниот годишен ДДВ што го оданочува прометот за последната календарска година ја надминува сумата од 1.300.000 денари (приближно 21.107 евра). Од 1 јануари 2011 година овој праг ќе се зголеми на 2 милиона денари (околу 32.520 евра). Даночни обврзници чии ДДВ го оданочува прометот во текот на годината што надминува над прагот се должни за ДДВ регистрација по месецот во кој е постигнат прагот. Откажување на ДДВ снабдувањето со стоки и услуги (без право на влез ДДВ кредит за соодветно купување) не се земени предвид кога се пресметува прагот на ДДВ-регистрацијата. Доброволна регистрација Секое оданочувано лице кое не ги исполнува барањата за задолжителна ДДВ-регистрација, за вршење на самостојна економска активност во земјата има право да се регистрира за целите на ДДВ на доброволна основа, на почетокот на секоја календарска година (или на почеток на економската активност), без исполнување на барањата на прагот. Управата за јавни приходи не може да дозволи доброволна ДДВ-регистрација на даночниот обврзник, ако: • даночните власти не можат да го најдат даночниот обврзник во неговата регистрирана адреса или на адресата каде што се изведуваат бизнис-активности; • даночниот обврзник не може ја евидентира реална намерата за вршење на дејност; • даночниот обврзник е претходно вклучен во даночно затајување. Исто така, почнувајќи од 1 јануари 2010 година, физички лица регистрирани за ДДВ-годишен период може да побараат да бидат регистрирани како месечни ДДВ-обврзници, доколку тие можат да обезбедат доказ дека во календарската година ќе имаат набавки, поврзани со инвестиции во опрема или недвижен имот со цел започнување или продолжување на нивната дејност во Република Македонија, со над 100 милиони денари (без ДДВ) еквивалентно на околу 1.623.640 евра. Горенаведеното исклучува инвестиции во автомобили, мебел, аудиовизуелна опрема, домашни апарати, теписи, уметнички дела на уметноста или други инвестиции за административни цели.

5.4.3 ДДВ постапка за регистрација Со цел да се регистрираат за ДДВ (под задолжителни или доброволни процедури), даночното лице треба да поднесе барање во Управата за јавни приходи. Врз основа на пријавата, Управата за јавни приходи ќе ги сними за регистрација ДДВ- даночните обврзници кои се регистрирале и ќе издаде документ за ДДВрегистрација. Дерегистрација Генерално, ДДВ регистрираните лице остануваат регистрирани за целите на ДДВ за период од најмалку пет календарски години, без оглед на висината на вкупните резерви направени од страна на даночниот обврзник. Во одредени околности, даночниот обврзник може да биде одјавен /одрегистриран за целите на ДДВ, пред истекот на период од пет години врз основа на решение донесено од страна на релевантните даночни власти. ДДВ-регистрираните лица може да аплицираат за одјавување ако вкупниот износ на ДДВ-оданочениот промет на регистрираните лица во петтата календарска година не го надминува прагот на регистрација.

36

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

6. Ангажирање Кога сте спремни да ангажирате вработени да работат во Вашиот бизнис, ќе треба да направите неколку клучни чекори за да бидете во согласност со законите за вработување за да се осигури дека Вашите нови вработени ја разбираат работата за која биле ангажирани.

6.1 Вработување персонал Станувањето работодавач има неколку последици. Мора да се запознаете со различни правила и закони. Мора да се регистрирате како работодавач во даночната управа. Како работодавач, ќе плаќате данок за плати на платите на Вашите вработени, ќе ги одбие даноците на Вашите вработени и за тоа ќе ја информирате даночната управа. По крајот на годината, исто така, поднесете извештаи за платите и даночните олеснувања на Вашите вработени, на платите и даночни олеснувања за своите вработени. Запомнете дека во некои видови на бизнис, сопствениците се сметаат за работодавачи.

6.1.1 Вработување друг трговец Ако купите услуга од некој, на пример, вработување на занаетчија за да ја уреди Вашата канцеларија, мора да се провери дали таа личност има даночна потврда. Ако лицето кое го ангажирате има напишано фактура, тендер или слично и ако има даночна потврда, оваа потврда ќе се применува. Контактирајте ја даночната управа, ако сакате да проверите дали лицето кое ја врши работата всушност има даночна потврда/ сертификат.

6.2 Законодавство Главните елементи на законодавството кои ги регулираат вработувањето и работните односи во Македонија се Законот за работни односи (ЗРО), колективните договори и други правни акти (на пример, Законот за вработување и работа на странци). Законот за работните односи го уредува спроведувањето на правата, обврските и одговорностите на работникот и работодавачот, имено: • заклучок, измена и престанок на договорите за вработување; • работно време, отсуства и празници; • работна дисциплина; • на надомест на штета и договорна обврските на страните на договорот за вработување; • посебна заштита за некои категории на вработени, итн. Законски барања исто така се предвидени во Законот за безбедност и здравје при работа, Законот за заштита на личните податоци, како и во голем број на прописи донесени врз основа на ЗРО и претходно споменатите закони. Една од главните цели на македонското законодавство за вработување е да се создаде минимално ниво на заштита на вработените. Како резултат на ова, ЗРО, како и другото релевантно македонско законодавство, содржи бројни задолжителни правила и прописи со кои работодавачот вработува лица во Македонија и мора да се придржува и да ги почитува.

6.2.1 Договори за вработување Форми на договорот и на обврската за нотификација/ известување Договорите за вработување мора да бидат склучени во писмена форма. Договорот за вработување се чува во работните простории на работодавачот. Еден примерок од договорот за вработување мора да му се даде на работникот на денот на неговото потпишување. Работодавачот е должен да го извести во писмена форма соодветното одделение при Агенцијата за вработување за следниве околности: потпишувањето на секое вработување; платежен договор - истиот ден како на денот на потпишувањето и раскинување на договорот за вработување - во рок од осум дена од денот на престанокот на мандатот. Видови договори за вработување ЗРО ги регулира следниве основни видови договори за вработување: • договори склучени на неопределено време (договори со неопределени услови) и • договори склучени за определен период на време (договори со фиксен рок). Најчестиот и општо www.mchamber.mk

37

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

прифатен тип на договор за вработување во Македонија е договорот на неопределено време. Тој им дава подобра заштита на правата на вработените и нивните интереси поради тоа што обезбедува постабилно и долгорочно вработување. Затоа, договор за вработување склучен за неопределено време, не може да се трансформира во договор на одредено време без претходна писмена согласност од работникот. Под договор за вработување со фиксиран термин, страните одредуваат период во кој договорот е важечки и обврзувачки. Договор за вработување со фиксиран термин може да се склучи за работа која трае за определен временски период, со или без прекин до пет години. Во случај на продолжување на вработување по истекот на одредено време, договорот за вработување ќе се трансформира во договор за вработување на неопределено време. ЗРО исто така обезбедува можност за договор за вработување за сезонска работа, хонорарно вработување, со пробен период на работа и договори за вработување како приправник, за целите на стручна и самостојна работа во професијата. Максималното времетраење на еден ваков период на обука е една година. Престанок на договорот Причините за престанок на работниот однос во Македонија се наведени во Законот за работни односи (ЗРО). Вработувањето може да биде раскинато преку известување од страна на вработениот во форма на писмена изјава. Писмата за престанок на работа на вработените мора да содржат писмено објаснување за причините. Периодот за известување не може да биде покус од 30 дена или подолг од шест месеци, во зависност од должината на работниот стаж и причините за известувањето, во согласност со релевантниот колективен договор.

6.2.2 Придонеси за социјално осигурување Придонесите за социјално осигурување се платени, односно задржани од страна на работодавачот. Износите се пресметуваат како процент од бруто-плата или плата пред одземање на персоналниот данок на доход, и се одзема од бруто-платата. Од 2008 година измената на македонскиот закон за социјално осигурување повика на чекор-по-чекор намалување на придонесите од 2011 година. Придонеси за социјално осигурување

2008

2009

2010

2011

Фонд за пензиско и инвалидско осигурување (во%)

21.20%

19.00%

16.50%

15.00%

Здравствено осигурување (во %)

9.20%

7.50%

7.00%

6.00%

Осигурување на невработеност (во %)

1.60%

1.40%

1.20%

1.00%

Вкупно

32.00%

27.90%

24.70%

22.00%

Бруто-пресметката на платите беше воведена во јануари 2009 година. За припадниците на двата пензиски система (што се задолжителни за лицата вработени за првпат од 1 јануари 2003 година), пензиското и инвалидското осигурување е поделено на два дела: 11,7% остануваат во столб 1 - Фондот за пензиско и инвалидско осигурување – и 6,3% се префрлени во столб 2 - индивидуални капитални заштеди. Пресметките на платите се доставуваат по електронски пат на месечна основа и рокот за плаќање е 15-тиот ден од тековниот месец за претходниот месец. Наместо придонесите да се плаќаат во различни институции, воведена е интегрирана наплата на социјалните придонеси во Управата за јавни приходи. Реформите во социјалното осигурување, предвидуваат натамошно намалување на стапката на придонесите за социјално осигурување за 22,0% во 2011 година, каде што пензискиот придонес за осигурување и придонесот за здравствено осигурување ќе се намали до 15% и 6%, соодветно, и придонесот за осигурување при невработеност ќе се намали за 1%. Дополнителното здравствено осигурување во случај на несреќи при работа и повреди поврзани со работата ќе останат непроменети во текот на реформите. Користени извори и дополнителни информации: h�p://www.mchamber.mk/ h�p://www.economy.gov.mk/ h�p://www.sba.gov/ 38

www.mchamber.mk

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

www.mchamber.mk

39

Како да започнете и да управувате со вашиот бизнис?

КОНТАКТ: Стопанска комора на Македонија ул. „Димитрие Чуповски“ 13, Скопје Тел: (02) 3244000, Факс: (02) 3244088, E-mail: ic@mchamber.mk Братиславска Регионална Комора Jašíkova 6, 82673 Bratislava Тел: +421 2 48291534, Факс: +421 2 48291260, E-mail: juraj.poledna@sopk.sk Регионална канцеларија со седиште во Скопје ул. „Димитрие Чуповски“ 13, Скопје Тел: (02) 3244037, Факс: (02) 3244088, E-mail: venera@mchamber.mk Регионална канцеларија со седиште во Битола ул. 1-ви Мај бб, 7000 Битола Тел: (047) 225-088 Факс: (047) 202-614, E-mail: regiobt@mchamber.mk Регионална канцеларија со седиште во Кочани ул. Гоце Делчев бб, Кочани Тел: (033) 278-278 Факс: (033) 278-278, E-mail: kiril.kovacev@mchamber.mk Општина Охрид ул. ... Тел: ... Факс:..., E-mail: ... Општина Неготино ул. ... Тел: ... Факс:..., E-mail: ... Општина Ново Село ул. ... Тел: ... Факс:..., E-mail: ...

40

www.mchamber.mk