inspiratiemagazine 'who cares? | kunst & zorg' by Kunstloc Brabant

#01 | 2016

magazine o over kunst en n zorg

redactioneel

Ook al eens verdwaald in de reguliere systeembouw waar alles op elkaar lijkt? De weg vinden in een zorginstelling kan je stressniveau aardig verhogen. Als je geliefde in het ziekenhuis ligt, wil je graag dat het verblijf aangenaam is en dat je genoeg privacy hebt om bij elkaar te zijn. Als je in een wachtkamer zit, dan liever niet in rijen tegenover elkaar. Dan is het bovendien fijn als je goed geïnformeerd bent en even stil kunt staan bij wat er komen gaat. Natuurlijk geeft iedereen om betere zorg, maar hoe doe je dat? En dan met kunst? Het gebeurt al op veel plekken! Daarom laten we het gewoon zien in een inspirerend blad vol voorbeelden van kunstenaars en zorgprofessionals die gepassioneerd werken aan een betere zorg. Zij creëren een zorgomgeving die prettiger, mooier en duurzamer is – en dus minder stressvol. Hun werk komt ten goede aan de zorg en dus aan onze samenleving.

kunstenaars denken graag mee in de zorg

portretfoto: Hanneke van Oostaijen

Atty Bax adviseur kunst, zorg en gezondheid bkkc

Laten we beter voor elkaar zorgen. Het kan! Ook in tijden van bezuinigingen. Kunstenaars weten als de beste hoe je creatief omgaat met beperkingen. Neem eens een kijkje in dit blad. Dit is maar een greep uit het aanbod. Kunstenaars denken graag met je mee – en komen met ideeën en oplossingen waar het zorgmanagement van profiteert. Hun bijdrage reikt veel verder dan het exposeren van eigen werk op de gang of het geven van een concert. Zo blijkt in de praktijk. De Provincie Noord-Brabant stimuleert de zorgsector om kunstenaars in te zetten: met hun innovatieve vermogen dragen kunstenaars bij aan een betere zorg – succes verzekerd! Aan de slag dus. Meteen? Blader door naar pagina 63. Veel plezier en inspiratie!

bkkc.nl

who cares?

inhoud

Als je goedkoop bierbiljarten, wil en een potje moet je naar Vitalis gaan 6 13

12 p.4-29

Vitalis nog lang niet dood

experts & makers Lian Waas Linsey Kuijpers Strijbos & Van Rijswijk Carlijn Meijs-Stevens De Lachende Zon Jacqueline Hamelink Huis van Proeven GGD West-Brabant Tahné Kleijn Planetree

Stichting Exodus buurt-bbq

ORO, Het Rijtven verbinden en beschermen

Studio PUUR máákt en laat maken

24 2

who cares?

inhoud

32 33 35

makers Jenny Ymker Renee Scheepers Anne Pillen

de wachtkamer als onderzoekslaboratorium St. Anna Ziekenhuis Geldrop

p.30-55

36 37 38 48

makers Studio Van der Park Studio 1:1 Lotte Dirks Marius Boender L.J.A.D. Creyghton Awareness Lab

ieder gebouw een inspirerende plek Dorte Kristensen over kunst en architectuur

hop! zorgvernieuwer Peter Hop haalt kunstenaars binnen

plafondkunst voor de liggende patiĂŤnt

murals einde van de kale muur

Jeroen Bosch Ziekenhuis daag kunstenaars uit

63 aan de slag!

p.56-61

58-61

textiel werkt keihard ĂŠn soft Els Zijlstra over textiel in de zorg

who cares?

Natuurlijk Bernhoven alles in het teken van healing environment

zingeving hoo ort bij zorg Kunstenaars zijn als geen ander bezig met zingeving. Ze reflecteren op ons bestaan, zetten ons aan het denken, halen ons uit ons eigen denken. Of ze raken ons voorbij het denken direct in hart en ziel.

foto: Ben Nienhuis

de mens centraal ZonMw stimuleert gezondheidsonderzoek en zorginnovatie in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). ZonMw financiert gezondheidsonderzoek én stimuleert het gebruik van de ontwikkelde kennis – om zo zorg en gezondheid te verbeteren.

beleid: meer zingeving Verrassing: de roep op meer zingeving in de zorg komt nu ook uit de beleidshoek. In de publicatie ‘Zingeving in zorg: De mens centraal’ stelt ZonMw dat zingeving een intrinsiek onderdeel vormt van het zorgproces. En dus niet uitsluitend is voorbehouden aan specifieke zorgdomeinen of beroepsgroepen zoals de ziekenhuispredikant. De tijd is rijp om de mens centraal te stellen in de zorg. Logischerwijs neemt dan de vraag naar zingeving in de zorg toe. Bestel de (gratis) publicatie ‘Zingeving in zorg: De mens centraal’ bij ZonMw. zonmw.nl

Stiltekapel Sjaak Langenberg en Rosé de Beer (zie p.27) who cares?

interview

Vitalis WoonZorg Groep: meer dan 15kunst jaar ervaring met in de zorg

who cares?

interview

Nog lang niet dood “Bij Vitalis hebben we kunst echt verankerd in de zorg.” Voormalig Vitalis-bestuurder Pink van Veen was bij haar aanstelling zo onder de indruk van de kunst- en cultuurprojecten op locatie Peppelrode, dat ze besloot om uit te breiden. “Ik zag mooie projecten die een ander perspectief binnenbrachten dan alleen zorg. Ik dacht meteen: dit gaan we Vitalisbreed doen!”

“H

et gaat om je visie op ouderen en ouderenzorg. Mensen die lang actief zijn geweest in hun leven, willen vaak iets anders met hun tijd doen dan de klassieke activiteitenbegeleiding te bieden heeft,” constateert Pink van Veen. “Naast zorgaanbod willen wij er bij Vitalis ook voor zorgen dat mensen genieten van het leven, dat ze hier plezierige dagen hebben. De insteek moet zijn: wat gaan we voor leuke dingen doen samen, wat wil je nog?” Samen naar het theater, naar het filmhuis. Museumbezoek in het Van Abbe, de Dutch Design Week, een lezing erbij. Het kan allemaal bij Vitalis.

Kunstblok

foto: Imara Angulo Vidal

who cares?

Huidig Vitalisbestuurder Inge Fleischeuer, die sinds 1 september het stokje van Pink van Veen heeft overgenomen, is zeer onder de indruk over wat Vitalis tot nu toe heeft bereikt. Ook zij wil in de toekomst alle ruimte blijven maken voor kunst en cultuur binnen Vitalis. “Het zijn zeer bijzondere en waardevolle projecten die bijdragen aan de kwaliteit van leven voor bewoners. Ik ken geen ouderenzorgorganisatie die zich hier zo bewust van is en die hier zo doelgericht op stuurt.”

interview verdieping en uitdaging “De betekenis van kunst en cultuur is voor bewoners inderdaad groot” stelt de vorige directeur Pink van Veen terugkijkend vast. “Het heeft zich in de afgelopen jaren als een olievlek verspreid. Er zijn steeds meer projecten en activiteiten bij gekomen, en ook meer vrijwilligers en actieve bewoners. Zo is het kunst- en cultuurbeleid steeds meer deel gaan uitmaken van de mogelijkheden die Vitalis biedt aan ouderen .” “Mensen blijven nieuwsgierig,” verklaart Maaike Mul, coördinator Kunst en Cultuur van het eerste uur. “Ook al zijn onze bewoners gemiddeld 86, ze vinden het nog altijd leuk om actief bezig te zijn met tekenen of muziek maken.” Zij is inmiddels

15 jaar de spil en drijvende kracht van K&C, aanvankelijk alleen op Peppelrode, later voor heel Vitalis: “Mensen willen meer dan een dagje naar de Keukenhof, mensen verlangen naar verdieping en uitdaging.” ouderen zichtbaar maken Veel kunst en cultuur projecten dragen bij aan een andere beeldvorming over ouderen. Ze laten de mogelijkheden en kwetsbaarheid van ouderen en bewoners van verpleeghuizen zien. Mensen willen eigenlijk liever niets weten van ouderenzorg. Wij vinden juist dat ook de kwetsbaarheid van mensen in verpleeghuizen gezien mag worden. In die confrontatie zoek je de spanning ook op, want je zet mensen wel in het volle daglicht.”

kunstblok

Kunstblok is een reizend mobiel atelier. Twee jaar lang reist dit atelier langs de tuinen van locaties van Vitalis WoonZorg Groep in Eindhoven. Met Kunstblok stelt Vitalis de tien verzorgingshuizen in Eindhoven open voor tien kunstenaars. Als artists in residence mogen zij vrij hun gang gaan. Zij krijgen bovendien een groepsexpositie in het Van Abbemuseum en een artikel in het Eindhovens

Monique Priem maakt portretten van bewoners in klei en video. Priem verbleef begin 2016 in Kunstblok op locatie Peppelrode.

Dagblad, beide projectpartners van Vitalis. “Dat is goed voor de ontwikkeling van de kunstenaars en hun cv’s,” zegt Maaike Mul. “Wij bieden hun een bijzondere werkplek aan: het mobiele atelier. Zo creëren we een win-winsituatie, want Kunstblok is zowel voor bewoners als voor kunstenaars uitdagend en interessant. Er waait een andere wind, de kunstenaars brengen nieuwe energie in de instelling. Door de aandacht van de kunstenaar merken de mensen dat ze er nog toe doen als oudere. Alles draait nu eens niet alleen om de zorg; je krijgt als bewoner een reden om je bed uit te komen. Noem het zingeving.” kunstblok.info

mooniqpriem.com foto: Tahné Kleijn (zie p.17)

who cares?

interview

foto: Vincent van den Hoogen

reuring binnenhalen “Via kunst en cultuur gaat dat vanzelf,” merkte Pink van Veen. “Als je maar de ruimte geeft aan kunstenaars met interessante ideeën. Ook al is het buiten de comfortzone of gebaande paden: gewoon doen! Zo ontstaan er mooie dingen.” Daarom heeft Vitalis voor ieder onderdeel een coördinator Kunst en Cultuur: voor de wijkzorg, voor de intensieve zorg, voor de revalidatie en voor de residenties. Iedere doelgroep vraagt een andere aanpak. “De projecten in de intensieve verpleeghuiszorg zijn vaak wat kleiner en intiemer. In de wijklocaties gaat het juist over het binnenhalen van reuring en veel contacten en activiteiten met de wijk. Bij revalidatie zie je bijvoorbeeld de inzet van gaming bij beweging en herstel.”

buitenwereld.” Maaike Mul hangt gewoon een poster op: modellen gezocht. “Deze mevrouw staat ongelooflijk positief in het leven – zij koopt nog volop kleding en leuke accessoires voor zichzelf: hoezo moet ik onzichtbaar zijn als ik geen benen meer heb? Echt niet!” de confrontatie aangaan Vanuit het verpleeghuis kunnen bewoners zich aanmelden om mee te doen aan theatervoorstellingen in het Parktheater, een van de partners waar Vitalis mee samenwerkt. Maaike Mul beschrijft een van de laatste scènes van het stuk Jane Eyre: “Je zag een vrouw in een rolstoel die al een aantal cva’s heeft gehad. Zij kon niet meer praten en slikken, maar reed in haar rolstoel het toneel op, terwijl je prachtige muziek hoorde. Haar stemcomputer zei: “Dit is mijn stem.” En dat wás ook haar stem, want ze was operazangeres geweest. Dat beeld was zo krachtig, want heel confronterend. Je voelt het aan jezelf: ik wil dit eigenlijk niet zien, die ernstige handicap van nu en dat prachtige gezang uit het verleden.” het leven, de liefde en de dood Een kunstenaar kwam intern wonen, wat hem na drie weken wel opbrak. Maaike Mul: “Hij zag het niet meer zitten, vond het leven hier erg confronterend. Ja, het doet iets met je, het tempo is heel traag.” Een ander meldde zich af op alle social media, om het leven met de bewoners volledig aan te gaan en niet te vluchten in zijn smartphone. “Dat heeft hem veel gebracht: waar gaat het nou om en wat wil ik in het leven? Dat zie je vaak. Je kan je bijna niet afsluiten voor wat er gebeurt. Als je hier wat langer bent, gaat het gesprek niet langer over het weer of de voetbal, maar over het leven, de liefde en de dood.”

roemruchte reclamecampagne Een waagstuk dat zeer geslaagd uitpakte was het afbeelden van eigen bewoners in de eigen reclamecampagne van Vitalis. Maaike Mul: “We hebben letterlijk onze eigen mensen zichtbaar gemaakt. Ze zijn het waard! Een bewoonster met één been, een vrouw met dementie.” De beelden zijn heel krachtig, met een schitterende styling. Pink: “Zij maken ouderenzorg spannend voor de who cares?

bijvangst kunstblok Het binnenhalen van kunstenaars heeft onverwachte neveneffecten. Pink van Veen: “Voor kunstenaars was de ouderenzorg een gesloten bolwerk, nu zie je een open verbinding: dit is een leuke doelgroep om wat mee te doen. Kunstenaars kunnen hier hun ei kwijt, ook in hun eigenbelang.” Er komt een ander slag vrijwilligers de instelling binnen, niet afkomstig uit de zorg of de kerk. “Veel kunstenaars blijven hangen. En ze nemen hun familie en netwerk mee. Verschillende kunstenaars organiseren workshops met onze bewoners, uit pure interesse voor hun verhalen. Terwijl dat aanvankelijk helemaal niet onze vraag was. Een kunstenaar krijgt nu celloles van een celliste die hier woont. Dat is helemaal de participatiemaatschappij! Een jonge ontwerper verklaarde

Pink van Veen (ex-)bestuurder Vitalis

Maaike Mul coördinator kunst en cultuur Vitalis

Léon Savelkoul directeur Vitalis Residenties en Vitalis Revalidatie Eindhoven portefeuille kunst en cultuur

interview op Omroep Brabant: als je ergens goedkoop bier wilt en een potje biljarten, moet je naar Vitalis gaan. Een ander zei: ik heb gewoon 80 opa’s en oma’s gekregen.” open naar de wijk In de grote hal van de Wilgenhof klatert het licht naar binnen. Het speelt een eigen spel in de mooie lege ruimte. “Mensen die hier voor het eerst binnenkomen, reageren verbaasd: wat is het hier mooi en licht!” vertelt Maaike Mul. “Blijkbaar is er nog steeds een groot vooroordeel over verzorgings- of verpleeghuizen. Daar wil je gewoon niet naartoe als het niet hoeft. Bij Vitalis laten we zien dat het ook anders kan.” Nu ouderen langer thuis wonen, krijgen locaties van Vitalis vaker een wijkfunctie. “Ouderen in de wijk willen graag nog wat

Ik heb gewoon 80 opa’s en oma’s gekregen! ondernemen. Daarom richten we onze kunstprojecten ook op de wijk. Zo komen wijkbewoners binnen en ervaren ze dat zij welkom zijn. Onze mooie ruimten, goede faciliteiten en een bijzonder programma zijn er ook voor hen.” bieb in de wijk Vitalis heeft in diverse wijken de bibliotheek overgenomen. “Nu is het gewoon een boek voor een boek: je levert een boek in dat je gelezen hebt en je neemt een nieuw boek mee. Dat is fijn voor de mensen die hier in de buurt wonen en niet zo mobiel meer zijn. Kunstenaars uit de buurt met wie we projecten doen, ontdekken tot hun verrassing ook dat hier een bieb is. Zo krijg je een andere toestroom van wijkbewoners en een nieuwe levendigheid voor de bewoners. Die aanloop uit de wijk is ook leuk voor andere dingen die wij hier organiseren, zoals markten.” autonome kunst In Kunstblok zelf wordt autonome kunst gemaakt, die tevens gesprekken en ervaringen van zingeving op gang brengt. Voor wie mocht denken dat het proces belangrijker is dan het product: de esthetiek wordt zwaar meegewogen. Pink van Veen: “We zorgen altijd voor een toonmoment of artefact. Het zoeken naar een eigen stijl zetten we in alles door. In de gebouwen, in de kunstprojecten, in het meubilair, daar is veel aandacht aan besteed.” Maaike Mul slaagt er ook in met beperkte middelen een artistieke vintage uitstraling in het interieur te scheppen.

geen verboden of censuur De vrijheid moet maximaal zijn, vinden Pink en Maaike. “We geven kunstenaars en bewoners veel ruimte om dingen te laten gebeuren,” stelt Pink van Veen. In die experimentele ruimte kan kunst verbindend zijn, een manier om te verdiepen en te ontmoeten, ook met de samenleving. “Door die openheid en door de projecten zo sec aan te bieden, gaat iedereen er respectvol mee om,” meent Maaike Mul. Censuur is daarbij niet nodig. Integendeel, ze hebben er slechte ervaringen mee. Pink van Veen: “We hebben één keer besloten dat iets weg moest. Het ging om een foto van een oude meneer die een taart in zijn gezicht kreeg. Daar werd sterk op gereageerd: men vond het te confronterend, ook de familieleden. Dus die foto ging weg. Maar later hebben we besloten om dat nooit meer te doen.” Maaike: “Dat ingrijpen was eens en nooit weer, want je haalt de kracht eruit. Als je iets niet door laat gaan, wordt het later moeilijker om kunst en cultuur te verankeren in de organisatie, alleen uit angst voor weerstand en negativiteit. Discussie is goed, maar deze moet wel naar een andere dimensie worden getild.” De organisatie is inmiddels gegroeid in dat spanningsveld, constateert Maaike: “De tijd moet er rijp voor zijn. Nu zijn de medewerkers, de bewoners en familieleden er helemaal vertrouwd mee. Rond het Groot Letterfestival (zie p.11) hing hier een grote tekening van Adam en Eva – ja, zonder vijgenblad dan. Die tekening leverde veel discussie op, tot en met het verzoek van een bewoonster om de tekening weg te halen omdat die de heren op foute gedachten zou brengen. Na twee weken verstomde het commentaar en zagen de mensen de humor er ook wel van in. Toen de tentoonstelling voorbij was en ik de tekening weghaalde, kreeg ik gemopper over de lege plek. Mensen vonden het juist wel spannend.” smaken verschillen Pink van Veen kan wel genieten van de verschillende reacties: “Sommige mensen vinden het niks, maar dat opent toch ook weer een mogelijkheid tot gesprek met medebewoners, met vrienden of met hun kleinkinderen die langskomen.” Maaike Mul hecht eraan dat kunst prikkelt: “Wat ik mooi vind is dat ze niet onverschillig zijn. Mensen zien hun afdeling als hun huis. Ze vinden het belangrijk wat er staat, wat er hangt, wat er gebeurt en ze gaan zich daarmee bemoeien. En dat is wat je wilt, niet dat ze hier ‘alleen maar wonen’ en hun dood afwachten. Nee, ze zitten vol energie en ze worden door de kunstenaars betrokken bij wat er gebeurt.”

who cares?

interview

Voorbeelden Vitalis Smartlap vol herinneringen Op de psychogeriatrische afdelingen hebben de kunstprojecten vooral tot doel om contact te leggen met de bewoners met dementie. Dat vraagt een goede relatie met de zorgmedewerkers. Je maakt de mens achter dementie zichtbaar. De familieleden zien hun moeder weer van een andere kant, waardoor er weer gesprekken op gang komen en waardoor het weer leuker is om haar op te zoeken. Dat is ook essentieel. Twee social designers hebben met dementerende bewoners een ‘smartlap’ gemaakt. Ze zouden zes weken op de afdeling komen, maar zijn uiteindelijk een jaar lang op bezoek geweest. Ze praatten met de mensen en tekenden hun verhalen op textiel. Vervolgens gingen de bewoners hun eigen tekening borduren, tekenen of vervilten. Van al die beeldverhalen in en op textiel maakten de designers een tafelkleed, dat ze ‘smartlap’ noemden. De afdeling heeft het tafelkleed gekregen, waar mensen in de nazit van hun eten nog hun eigen verhalen zien en met elkaar in gesprek komen door de tekeningen. Het project heeft veel losgemaakt. Het personeel heeft weer een andere kant van de bewoners ontdekt, sommige mensen komen weer aan het borduren, de groepsband wordt sterker. Dat is wat je wilt: interactie, maar op een dieper niveau, waarbij de persoonlijke laag aangesproken wordt.

Groot Letterfestival Literatuur is een ingang om allerlei onderwerpen aan te bieden, vanuit verschillende perspectieven, en om discussies te openen. Maaike Mul: “In onze literaire salon komt om de veertien dagen iemand een kort verhaal voorlezen en daarover met bewoners discussiëren. Toen dat een jaar of vijf goed liep, besloten we het uit te breiden tot het Groot Letterfestival, samen met het literair productiehuis Wintertuin. Daar komen gerenommeerde schrijvers als Kees van Kooten, Annejet van der Zijl, maar we bieden ook heel nadrukkelijk een podium aan de ouderen zelf. Het Verhalenhuis is bijvoorbeeld een creative writing programma, waar jonge schrijvers uit het agentschap van Wintertuin ouderen een half jaar lang begeleiden bij het oproepen en optekenen van hun verhalen. Daarvoor hebben we een mooi decor ontwikkeld, dat ze echt in een andere omgeving brengt om herinneringen op te halen. Hun verhalen krijgen een podiumplek op het Groot Letterfestival. De schrijfwedstrijd voor heel Brabant is toevallig gewonnen door een 86-jarige bewoner van Vitalis. Ouderen vertegenwoordigen zoveel potentieel: zij hebben vroeger altijd moeten werken en hadden geen of weinig vrije tijd, nu komen zij aan het woord.”

Parktheater Eindhoven

Net als beeldend kunstenaars worden ook schrijvers uitgenodigd om enkele weken te verblijven op een locatie van Vitalis. “Ze kunnen vrijuit schrijven over wat ze hier meemaken. Daarbij mogen ze gerust aan heilige huisjes komen.” grootletterfestival.nl | hetverhalenhuis.net

parktheater.nl

who cares?

foto: Vincent van den Hoogen en Sis Huiskamp

Vitalisbewoners die de gang naar het theater niet meer kunnen opbrengen, kunnen real time voorstellingen bijwonen in hun eigen Vitalisvestiging. Dankzij de technische snufjes van 040-livestream zien zij live de nieuwste theatervoorstellingen van het Parktheater. In Vitalis wordt de voorstelling leuk aangekleed: een groot projectiescherm, een mooie loper die wordt uitgerold, een gastvrouw van het Parktheater is aanwezig en vanuit het Parktheater worden de Vitalis-kijkers apart begroet: “Welkom dames en heren, ook welkom de dames en heren die in huizen van Vitalis zitten te kijken.” Zowel Vitalis als het Parktheater hebben in dit project geïnvesteerd.

makers Lian Waas

innerlijk portret

Troosten zonder opdringerig te zijn rouwverwerking afronden Puck Sas: “Toen ik met Lian in contact kwam en haar werk zag, wist ik meteen dat zij iets voor mij zou gaan maken ter herinnering aan Martin. Wat dat zou moeten zijn en van welk materiaal het gemaakt moest worden, kreeg pas vorm na twee intense gesprekken. Deze gesprekken maakten veel emoties los en zo kon Lian een dieper beeld krijgen van

lianwaas.nl

Linsey Kuijpers

intiem tijdsbeeld “In mijn werk volg ik mensen voor een langere periode en vertel ik hun verhaal. Mijn fotografie gaat over mensen die moeilijk meekomen in de maatschappij. Door deze mensen te volgen geef ik een realistisch beeld van hun leven en van wie ze zijn. Door dichtbij te zijn en mijzelf in hun persoonlijke ruimte te begeven, kan ik beelden maken die betrokken, persoonlijk en gevoelig zijn. Daar ben ik naar op zoek en daarmee vertel ik een verhaal dat symbool staat voor een grotere groep mensen.” de mens centraal “Met mijn werk creëer ik een bewustzijn voor verschillende groeperingen

in Nederland en hun problematiek. Daarbij laat ik ook de mooie momenten van het leven zien. Mijn werk is intiem en schetst een tijdsbeeld van verschillende mensen in onze maatschappij. Mijn liefde ligt in het maken van reportages, ideaal voor sectoren waarin de

mens centraal staat. Buiten reportages om werk ik in de studio en fotografeer ik evenementen. Ik werk daarbij met plezier voor organisaties waar mensen met een beperking centraal staan.” linseykuijpers.nl

who cares?

foto’s: Tino van den Berg

Beeldend kunstenaar Lian Waas heeft dit innerlijk portret gemaakt ter nagedachtenis aan Martin Ouwens, de overleden man van Puck Sas. Waas: “Samen met Puck kwam ik tot deze essentie van zijn ziel, een eerbetoon. De materialen, lijnen, vormen en persoonlijke symbolen zijn zorgvuldig samengegroeid tot zijn portret, een tastbaar aandenken.”

wie Martin was en wat hij voor mij betekende. Het voelde alsof de rouwverwerking nu pas afgerond kon worden. Ik heb het kunstwerk tot stand zien komen omdat Lian mij erbij betrokken heeft. En zo werd het stukje bij beetje van mij. Het hangt op een zodanige plek in huis waar ik het vaak zie, maar zonder opdringerig te zijn. Heel bijzonder vind ik dat het mij troost biedt wanneer ik me wat eenzaam of verdrietig voel. Er gaat een kracht van uit die bijna tastbaar is. Dat een kunstenaar zoiets te weeg kan brengen vind ik heel bijzonder.”

makers

Rocking Chairs

muziek maken vanuit je luie stoel foto’s: Louise Mather | Robert McFadzean

Zelf muziek maken door te schommelen met je stoel. Of samen een compositie maken terwijl je ontspannen ligt weg te dromen? Geluidskunstenaars Jeroen Strijbos en Rob van Rijswijk maken dit mogelijk. Ze bouwden een klankinstallatie met vijf schommelstoelen en ingebouwde iPads als bewegingssensor. Je bewegingen worden omgezet in muzikale parameters en zo stuur je zelf de compositie aan. Elke keer opnieuw, en steeds verschillend, klinkt deze interactieve compositie.

who cares?

eindeloos doorcomponeren Rocking Chairs is een kunstinstallatie. Maar de techniek die ervoor ontwikkeld is, kun je ook voor andere doeleinden toepassen. Denk aan snoezelen of belevingsgerichte therapie. De iPad kan dan worden ingebouwd in één of meer ligstoelen, in een hangmat of een schommel, in een bed, een waterbed of een speelkussen. De compositie kan worden aangepast aan ieders wensen. strijbosvanrijswijk.com

makers Weergaaf

geur, beeld, tastzin

Kunstproject voor en door bewoners van Het Laar, Tilburg.

meer met geur Als ontwerpster is Meijs-Stevens spontaan en nieuwsgierig. Als ondernemer hecht zij waarde aan kwaliteit en betrouwbaarheid. “Ik ben geboeid door menselijk gedrag en de werking van de zintuigen. Er wordt wel veel ontworpen voor onze ogen en oren, maar niet voor de andere zintuigen. We onderschatten de kracht van ons reukvermogen. Ik onderzoek doorlopend wat geuren voor ons betekenen en welke toepassingen ik hiervoor kan ontwikkelen.” Zo ontwierp zij de ‘Geuren van je weet wel’, de ‘Tafel van Herinneringen’ en (her)beleefplekken die de natuur en/of herinneringen oproepen. weergaaf.nl

foto: Marieke Plaisier

Mensen in de zorgsector in beweging brengen: fysiek, maar vooral mentaal en emotioneel. Carlijn Meijs-Stevens is het brein achter studio Weergaaf dat interieurs, kunstobjecten en producten ontwikkelt op een persoonlijke en eigenzinnige manier. Altijd staan de zintuigen van de gebruiker centraal. Carlijn zet hiervoor geuren in, beeld, tastzin. Of een combinatie van prikkels die een leefomgeving verrijken en mensen stimuleren en inspireren. Hierdoor kunnen bijvoorbeeld ouderen met dementie weer anders communiceren.

De Lachende Zon

theater van zintuigen

wezenlijk contact Geen pluche, wel prachtig theater. Altijd op zoek naar wezenlijk contact.

foto: Jan Schuurkes

De Lachende Zon, theater van de zintuigen, is een professionele theatergroep die sinds 1993 theater- en muziekvoorstellingen produceert en speelt voor mensen met een grote zorgvraag. Voor volwassenen en kinderen, want kalenderleeftijd is niet zo van belang: De Lachende Zon richt zich naar de belevingswereld van het publiek. Niet via gesproken taal wordt het contact gelegd, maar via de zintuigen. Die worden ingezet: voelen, proeven, kijken, ruiken en horen.

Om iedereen aan bod te laten komen, spelen de theatermakers van De Lachende Zon op locatie voor kleine groepen. Natuurlijk zijn vrienden en familie daarbij ook van harte welkom om de voorstelling mee te beleven. licht, luchtig en muzikaal De nieuwste voorstelling ‘Lievelings’

is een vrolijke voorstelling over lievelingsdingen van het publiek en van de acteurs en/of muzikanten. Een gelaagde voorstelling over jezelf mogen verliezen in jouw Lievelings. Samen met Jacqueline Hamelink verzorgen we een echt klassiek concert: BACH. delachendezon.nl

who cares?

makers Huis van Proeven

smaakbommetjes Sandra Schouten: “We eten allemaal elke dag. Eten roept uiteenlopende emoties op en is daarom een mooi middel om mee te communiceren. Een middel dat veel verschillende vormen kan hebben.”

Jacqueline Hamelink

voel de cello BachTherapie! is een intieme muzikale ervaringsvoorstelling op locatie, bedoeld voor één persoon. De muziek van Bach raakt onze ziel en geest. Ze ontroert, betovert, troost en verblijdt. Dat is geen toeval. Bach componeerde zijn beroemde cellosuites doelgericht om de luisteraar in een bepaalde gevoelstoestand te brengen. Iedere suite is gecomponeerd in een andere toonsoort, waarbij elke toonsoort staat voor een ander gevoel.

Eten is een mooi middel om mee te communiceren interactie met voedsel Sandra Schouten heeft veel expertise in fooddesign, community art en participatieprojecten in de zorg. Voor Exodus ’s-Hertogenbosch ontwierp zij – met anderen – het project ‘De IDEALE buurman, het kan ook een vrouw zijn’ (zie p.18). Sandra Schouten brengt zo deelnemers op nieuwe, verrassende inzichten over samenwerking en over zichzelf: “Het werkt eigenlijk altijd: bij mensen met een psychiatrisch verleden, dementerende ouderen, een team managers of conferentiebezoekers.” hethuisvanproeven.nl

foto: Anne Stolwijk

beeld: Joost van Dijk

onvergetelijke ervaring Celliste-performer Jacqueline Hamelink maakt onder de naam Sounding Bodies multidisciplinaire performances. Zij wil de cellosuites van Bach tot op de huid laten voelen. Muziek is een taal die heel direct onze gevoelens aanspreekt. Dit gegeven breidt zij in de BachTherapie! uit naar alle aspecten van de performance. Alles draait om aandacht voor elkaar, om communicatie op persoonlijk niveau. Neem plaats op de speciaal voor deze voorstelling ontworpen sofa en laat je meevoeren door cello en Bach. Je mag de cello zelfs aanraken. Uit welke cellosuite gespeeld wordt, hangt af van de wens van de luisteraar. Wil die rust, kracht of inspiratie? Door de intieme sfeer zijn deze muzikale ‘therapiesessies’ bijzonder intens – en zorgen ze voor een helende ervaring. Je kunt de BachTherapie! ook delen met een vriend of geliefde, of met een kleine groep vrienden of collega’s. Of iemand cadeau geven…

gesprek in het donker Proeven is een krachtige en universele ervaring. Sandra Schouten voert als kunstenaar met het Huis van Proeven opdrachten uit die altijd te maken hebben met ervaren, proeven, anders kijken, ontmoeten en verbinden. Zij verbindt theatrale werkvormen aan eten en aan zintuiglijke ervaring. Zoals een Gesprek in het Donker met SMAAK-bommetjes – over hoe het is om afhankelijk te zijn. Of ‘gekke’ gerechtjes op basis van lievelingsingrediënten. Zo maakt ze op een festival bijvoorbeeld bijzondere ontmoetingen mogelijk tussen buurtbewoners en mensen met een psychiatrisch verleden.

soundingbodies.com

who cares?

expert GGD West-Brabant

ouder worden een hele kunst foto: Edith Plompen foto: Jack van der Toorn

“I

k ben 80 en heb wat leuke hobby’s, maar ik voel me vaak eenzaam en zou graag een omgeving willen hebben waar ik in veiligheid allerlei thema’s kan bespreken die me bezighouden.” Deze uitspraak deed iemand in een onderzoek waaruit bleek dat 47% van de ouderen zich eenzaam voelde. Zij hebben niet alleen behoefte aan meer sociale contacten, maar ook aan passende activiteiten. Uitdaging, nieuwe en prikkelende activiteiten, waarin hun talenten (her)ontdekt worden! over de streep Onder het motto ‘Ouder worden een hele Kunst’ organiseerden GGD West-Brabant en Stichting Nieuwe Veste samen een aanbod voor verzorgingstehuizen met als doel het vergroten van de sociale vitaliteit van ouderen en het aanpakken van eenzaamheid. Hoe? Door inzet van kunst en cultuur! En met succes: tot nu deden 75 ouderen mee in het programma dat bestaat uit een Challenge Day (‘Over de Streep’) met daarop aansluitende workshops. Deelnemers gaan in die workshops zes weken lang met hun ervaringen en talenten aan de slag in kunstdisciplines. Zij sluiten het programma af met een eindproductie voor en door alle deelnemers. Hun enthousiasme is groot.

Mevrouw Rijsdijk:

Ik kreeg zo’n mooi applaus. Ik voelde me zo mooi. En ik sta in de krant! Ik kan het bijna niet meer aan.

samentegeneenzaamheid.nl 16

who cares?

makers Tahné Kleijn

jonge hollandse meesters Tahné Kleijn fotografeert de ‘echte’ mens. En wel door scènes te fotograferen die neigen naar een tableau vivant. Door kleine ingrepen lijken haar beelden meer op een schilderij dan een foto. Zij onderscheidt zich van andere fotografen door haar spel met licht en onderwerp, met toespelingen op de Hollandse Meesters uit de Gouden Eeuw. huishouden van Jan Steen In haar afstudeerwerk ‘soo d’oude songen, soo pypen de jonge’ fotografeerde Tahné Kleijn haar eigen gezin als een modern huishouden van Jan Steen. In een serie van zeven foto’s snijdt zij onderwerpen aan als verslaving en financiële problematiek, maar ook trots, trouw en gezelligheid. Dit project deed het goed in de nationale pers- en

Stiltecentrum Spaarne Gasthuis Hoofddorp ontwerp: Simone de Groot simonedegroot.nl

kunstwereld en is momenteel te zien en te koop bij Galerie KIS in Amsterdam. Je kunt Tahné Kleijn inschakelen voor werk in opdracht. Vooral het fotograferen van groepen, families en bedrijven

ligt haar, maar ook portretten geeft zij met haar eigen stijl een bijzondere dimensie. tahnekleijn.com

Planetree

wereldwijd zorgnetwerk

Planetree is een wereldwijd kwaliteitslabel voor mensgerichte zorg op alle niveaus. Steeds meer zorginstellingen sluiten zich aan op dit netwerk om hun zorg mensgerichter en dus beter te maken. De Planetree filosofie: goede kwaliteit van geleverde zorg, een helende omgeving en vitaliteit van de zorgorganisatie.

foto: Digidaan

zingeving door creativiteit Kwetsbaarheid door ziekte, ouderdom of handicap leidt vaak tot vragen over zingeving. Om de mens achter de cliënt zich goed te laten voelen is het voor Planetree-zorginstellingen vanzelfsprekend dat zij muziek en kunst aanbieden. Wie vormgeeft wat er in hem of haar omgaat, krijgt vanzelf het gevoel als mens van betekenis te zijn. Ook in pyjama en op pantoffels. planetree.nl who cares?

doeners Exodus

buurt-bbq

Ooit gedetineerd geweest? Zie dan maar weer een goede start te maken! Een buurt-bbq breekt het ijs en biedt kansen voor alledaags contact. Op 19 juli gingen de deuren van het oude klooster open, net als de mooie tuin, om de cliënten van Exodus kennis te laten maken met hun buurmannen en buurvrouwen en vice versa. Alle talenten werden ingezet om deze ontmoeting tot een gezellig samenzijn te maken. alle talenten Het project ‘De IDEALE Buurman, het kan ook een vrouw zijn’, zet kunst en creativiteit in voor nieuwe vormen van hulpverlening, waarbij zingeving een plek krijgt in de zorg. Hierin werken drie partijen samen: Stichting Exodus ’s-Hertogenbosch, Het Huis van Proeven (zie p.15) en Transfarmers.

exodus.nl buurtkiep.nl transfarmers.nl

foto’s: Imara Angulo Vidal

succesvolle terugkeer Stichting Exodus ’s-Hertogenbosch biedt een reintegratie-traject voor (ex-)gedetineerden in een 24-uurs setting in de Bossche woonwijk de Muntel/ Vliert. Exodus Nederland heeft in totaal 11 huizen voor (ex-)gedetineerden. Ze worden hier opgevangen en begeleid naar een succesvolle terugkeer in de samenleving.

who cares?

doeners

Hoe breng je (ex-)gedetineerden in contact met de samenleving?

who cares?

Wij maken kunst die ruimte geeft in plaats van inneemt

slow 20

who cares?

interview interview

ve verbinden en n bescherm men Bij ORO Het Rijtven in Deurne werken kunstenaars embedded in de organisatie, samen met mensen van de werkvloer, communicatiemedewerkers, beleidsmedewerkers en de directie. Het Rijtven is een van de plekken waar cliënten van ORO, een zorginstelling voor mensen met een verstandelijke beperking, in een beschermde omgeving leven. Tientallen woonzorgvilla’s liggen rondom de zorgboerderij met veldjes en tuinen ertussen. Het geheel straalt rust en geborgenheid uit. De oude instellingsgebouwen worden in fasen vervangen door deze stijlvolle nieuwbouwvilla’s waar cliënten wonen. Bij alles wat hier gebeurt staat hun belang voorop. Ingrid de Vries, directeur ORO Het Rijtven: “Zij moeten hier gewoon een fijn leven kunnen hebben. Voor sommigen met niet te veel prikkels zoals onverwachte of onvoorspelbare situaties. Anderen kunnen daar juist van genieten.”

foto: Imara Angulo Vidal

who cares?

de kracht van het terrein Naast woningen zijn er ook voorzieningen voor dagbesteding, werk en recreatie. Er is een zwembad en cliënten kunnen er begeleid paardrijden. Zo’n 500 zorgprofessionals en vele vrijwilligers werken op Het Rijtven. Het terrein is open toegankelijk, omwonenden wandelen erover en kinderen komen naar de boerderij en snoezelstal met konijnen. Het hele jaar kunnen cliënten en hun naasten genieten van evenementen, zoals carnaval en kermis tot films en muziekoptredens. “Al die kwaliteiten waaronder vooral rust, geborgenheid en natuur wilden we houden en verdiepen”, geeft Ingrid de Vries aan. “De kunstenaars helpen ons om de kracht van het terrein én de bewoners zichtbaar te maken.”

interview

Begin met een visie. Ontwikkel die samen en deel je ideeën, zodat er steeds afstemming is over de verwachtingen over en weer. Overleg regelmatig, ook informeel, zodat je steeds kunt afstemmen of iets goed valt. Probeer een vergadercultuur te vermijden. Studio PUUR doet een voorzet voor een activiteitenplan voor het komende jaar. De stuurgroep bespreekt dit: wat is haalbaar? Vervolgens wordt vastgesteld wat er wordt gedaan. De kunstenaars gaan aan de slag, werkenderwijs wordt regelmatig afgestemd – en aan het eind resultaten teruggekoppeld. Uitingen hoeven niet groot of spectaculair te zijn: voor kwetsbare cliënten moet je het juist dichtbij zoeken, mag het klein zijn. Gewoon uitproberen is het devies.

samenleving komt dichterbij Het Rijtven lag eerst afgelegen in de bossen, maar de nieuwbouw van Deurne grenst inmiddels direct aan het terrein. Vanuit de gedachte van de participatiemaatschappij stimuleert de overheid dat iedereen bijdraagt aan zorg voor elkaar. Alle mensen moeten kunnen deelnemen aan de maatschappij. “Hoe kun je onze bewoners net als iedere burger laten participeren en toch een beschermde omgeving bieden? Dat is een spanningsveld”, erkent directeur De Vries. “Enerzijds wil je de rust, geborgenheid en de natuur van het terrein bewaren. Tegelijkertijd is het onze opgave om te verbinden, zodat onze mensen als burger deel kunnen uitmaken van de maatschappij. Hoe ga je dat doen?” kunstenaars ontdekken kwaliteiten Jan Roelofs, voorzitter van de Raad van Bestuur van ORO, stelde voor om zorgvernieuwer Peter Hop in te schakelen (zie p.38) die gewend is om samen met kunstenaars dit soort vraagstukken te vertalen in projecten. Zo kwam het kunstenaarsduo Sjaak Langenberg en Rosé de Beer in beeld: “Wij werken altijd in een maatschappelijke context, of dat nou een verzorgingshuis is of een wijk. We maken

Ingrid de Vries directeur

Corine Spaans beleidsadviseur Marjan van Bussel wijkmanager

who cares?

interview kunst die ruimte geeft in plaats van inneemt. We proberen mensen met een nieuwe blik naar hun woon- of werkomgeving te laten kijken.” Vanaf 2013 gingen zij op Het Rijtven aan de slag. Om te beginnen inventariseerden zij wat er al is aan kwaliteiten van mensen en omgeving. Ter plekke gingen zij met iedereen in gesprek, schreven alle verhalen op en destilleerden daaruit in 2014 een visie. Ingrid de Vries: “Als kunstenaars werken zij op een andere manier, zij ontwikkelen werkenderwijs en bieden daarmee tegenwicht aan onze overleg- en vergadercultuur.” Studio PUUR laat mensen echt zien In september 2015 ging Studio PUUR van start. Vanuit dit werkatelier geeft het kunstenaarsduo hun ideeën concreet vorm. Dat doen zij in voortdurend overleg met alle betrokkenen. Fysiek zijn Sjaak Langenberg en Rosé de Beer één vaste dag in Studio PUUR aanwezig. Het werkatelier in gebouw De Biekorf ligt centraal op het terrein van Het Rijtven. De Biekorf heeft een soort inloopfunctie. Hier ontmoeten zij voortdurend mensen – bewoners en bezoekers – met en voor wie zij aan de slag gaan. Corine Spaans: “Sjaak en Rosé zetten Het Rijtven op de kaart. Ze doen iets voor de beeldvorming van mensen die hier wonen, werken en recreëren. De maatschappij ziet alleen de beperking van onze cliënten. Sjaak en Rosé maken juist hun kwaliteiten zichtbaar – op een manier die ontroert, trots en bewust maakt. Dat is het allermooiste wat ze doen.” Als je met bewoners van Het Rijtven in aanraking komt, moet je bijvoorbeeld wel onthaasten. Sjaak Langenberg: “Als gast op het terrein besef je dat er groepen in de samenleving zijn die we niet meer zien. Je komt met deze bewoners in contact en vraagt je af: in welke wereld willen we eigenlijk leven? Deze bewoners kunnen ons, de hectische samenleving, leren om in het hier en nu te zijn. Door hun tempo centraal te stellen, creëer je een bijzondere variant van de slow-beweging.”

Sjaak en Rosé maken de kwaliteiten van de cliënten zichtbaar. Dat is het allermooiste wat ze doen. beleidsmedewerkers en de directie. Dat is uniek: zo kun je werkelijk iets betekenen en blijft het niet beperkt tot een kunstproject dat de boel tijdelijk een beetje opschudt.” netwerk om de cliënt Het persoonlijke netwerk van de cliënten is voor veel bewoners de eerste link met de samenleving. De ouders, broers en zussen, en andere familieleden zijn vaak als mantelzorgers sterk betrokken. Voor hen is meer integratie met de omliggende woonwijken niet altijd vanzelfsprekend. Ingrid de Vries: “Het is belangrijk om altijd oog te houden voor veiligheid en bescherming en te kijken naar de meerwaarde voor de cliënt.” Spaans: “Belangrijk is ook dat de ander zich echt gehoord voelt. Als dat niet zo is, dan blijven we daar tegenaan lopen. Dat maakt Studio PUUR helder. Bij ieder voorstel toetsen we steeds de toegevoegde waarde voor de cliënt.”

Kunstenaarsduo Sjaak Langenberg en Rosé de Beer Studio PUUR

hetrijtven.nl oro.nl/puur

foto’s: Imara Angulo Vidal

in de genen De komende jaren draagt Studio PUUR eraan bij dat de andere manier van zien ‘in de genen’ gaat zitten van medewerkers, bewoners en bezoekers van Het Rijtven. Spaans: “Zo komt er iets op gang. Ook medewerkers zien hoe bijzonder het is om hier te werken. Dat leidt tot trots en vergroot het ambassadeurschap.” Sjaak Langenberg: “We werken embedded in de organisatie, samen met mensen van de werkvloer, communicatiemedewerkers,

who cares?

interview

foto’s: Ben Nienhuis

ORO-directeur Ingrid de Vries:

aandacht voor de

medewerkers Werken als begeleider op Het Rijtven vraagt een goede fysieke conditie. Van de ongeveer 500 medewerkers werken er 400 in de zorg. De meesten van hen wonen in de regio en werken parttime. Ingrid de Vries onderstreept het belang van aandacht voor de medewerkers: “Het is niet altijd makkelijk om de juiste medewerkers hier te krijgen en te houden. We willen ze graag binden. Zij zijn ambassadeurs van de cliënt. Wat de cliënt in zich heeft kunnen zij tot zijn recht laten komen door ervoor open te staan en hen te ondersteunen.” Via het PUUR-spel, een kwartet voor en door medewerkers, ontdekken medewerkers op een speelse manier wat ze zelf in huis hebben en hoe ze op andere manieren aansluiting kunnen vinden bij hun cliënten en de omgeving. Ontwerpster Sanne Ree Barthels knoopte samen met medewerkers hangmatten en stelde hen de vraag: “Hoe blijf je goed voor jezelf zorgen, als je zelf zorg verleent?” Door samen te knopen en een gesprek te voeren kom je in een meditatieve stand. Sanne Ree Barthels maakte een poster met visuele verslagen van deze sessies.

Je kunt zo’n project niet letterlijk kopiëren naar een andere zorginstelling want elk contact is uniek. Het gaat om de interactie. Juist daarom hebben we kunstenaars ingezet. En dat raden we ook andere zorgondernemers aan. financiering Ga op zoek naar gelden of fondsen voor innovatie in de zorg en/of in kunst en cultuur. Het Rijtven vond financiering bij het impulsgeldenprogramma van de provincie Noord-Brabant, Bankgiroloterij en Zorgkantoor Tilburg. Vergeet niet om op de begroting de inzet van menskracht en tijd op te nemen. Soms is het mogelijk deze te kapitaliseren als eigen bijdrage. Zoek voor afzonderlijke onderdelen aansluiting bij particuliere en/of regionale investeerders of sponsors, ook voor fysieke bijdragen (bijvoorbeeld materiaal voor een speellandschap).

who cares?

makers

Sjaak Rosé

Studio PUUR máákt en laat maken Sjaak Langenberg en Rosé de Beer werken niet alles zelf uit. Uit hun netwerk dragen ze de juiste ontwerpers en kunstenaars voor.

who cares?

makers

stiltekapel

foto’s: Ben Nienhuis, Imara Angulo Vidal

De stiltekapel kwam maar niet van de grond. Iedereen vond er wat van, er werd eindeloos vergaderd over de plek, de vorm en de financiering. Kunstenaar Sjaak Langenberg: “Op het terrein stond een oud tuinhuisje dat als rookruimte werd gebruikt. We hebben de rokers vriendelijk verzocht een andere plek te zoeken. In een paar weken tijd was de ruimte veranderd in een stiltekapelletje. Vlak voor kerst vroegen we een paar bedrijven als sponsor, zodat er onder andere elektra kon worden aangelegd.” Mensen wonen soms dertig, veertig jaar op Het Rijtven. Als iemand komt

who cares?

te overlijden, is het voor de nabestaanden prettig om ook op Het Rijtven een plek te hebben om te herdenken. “Zo is het ritueel ontstaan dat mensen bij een afscheidsdienst in lange stoet naar het kapelletje gaan. Daar hangen ze een houtschijf op die op de dagbesteding

gemaakt is, met de naam van de overledene erin gegraveerd. Die hangt daar aan de boom. Er staan altijd verse bloemen van de boerderij. Maar het kapelletje kreeg ook een andere functie, het werd een plek om je even terug te trekken, om tot rust te komen.”

makers

Merel Dames en Akke Houben maakten een natuurfilm op Het Rijtven, die op wand en plafond geprojecteerd wordt. Zo kun je de beelden ook (half ) liggend zien, vanuit een bijpassende zitzak. Geluiden als zoemende hommels en het hoefgetrappel zijn verwerkt tot ‘muziekstukken’. In de ruimte kun je ook voelen en ruiken waar de film over gaat: abstract en herkenbaar tegelijk.

snoezellounge pilots: gewoon doen!

rizomorf.nl

Sjaak Langenberg van Studio PUUR: “Wat mensen hier nodig hebben, de natuurlijke omgeving, de veiligheid en de rust – dat zijn kwaliteiten waar ook de rest van de samenleving iets aan heeft. Die ga je dus niet aantasten, maar probeer je juist te versterken. Een snoezelruimte is er voor cliënten, maar ook anderen kunnen er loungen en onthaasten. Hiervoor nodigen we het hele jaar door kunstenaars en ontwerpers uit.” Zo doet Het Rijtven ervaring op met andere vormen van snoezelen. Directeur Ingrid de Vries: “Gewoon doen en proberen. Door iets uit te proberen hoop je op meer genietmomenten voor de cliënten.” sjaaklangenberg.nl

Ontwerpers Martijn Koomen en Anke van Looveren maakten de SnoezelRuilBibliotheek: de dwarrelende veertjes brengen weer en wind binnen. martijnkoomen.com

who cares?

makers

speellandschap Wilco Kwerreveld, opgeleid als beeldhouwer, ontwierp een speellandschap dat de zintuigen prikkelt – met onder meer een wensboom, wilgentunnel en geluidseffecten. Ook bewoners en buurtkinderen genieten daarvan. Ingrid de Vries: “Broertjes en zusjes, neefjes en nichtjes, ooms en tantes van cliënten moeten zich hier zo welkom voelen, dat ze geneigd zijn om vaker te komen, gewoon omdat deze plek aantrekkelijk is. Zo versterk je het netwerk van de cliënt.” schorsenscheef.nl

informatieborden

foto’s: Ben Nienhuis, Imara Angulo Vidal, Hein van Bakel

Wat gebeurt er op Het Rijtven als je er toevallig komt? Rosé de Beer en Wilco Kwerreveld lieten zich voor de informatieborden en andere uitingen inspireren door producten die op de boerderij worden gemaakt. Rosé: “De insectenhotels die mensen op de dagbesteding maken zijn bijna een symbool voor deze plek: elk insect heeft een ander type behuizing nodig om zich te kunnen nestelen. Net als de bewoners: hun zorg is maatwerk. En dan heet het gebouw waarin wij Studio PUUR hebben ook nog De Biekorf…” De borden heten de bezoekers welkom en ze lezen er informatie over openbaar toegankelijke activiteiten, de huisregels en de visie. rosedebeer.nl

slow Ingrid de Vries: “Als je ziet hoe positief mensen reageren op die banner! Ze vinden het leuk en snappen het. Je ziet dat men veel rustiger rijdt en bewoners voorrang geeft.” Al is Het Rijtven toegankelijk voor iedereen, er gelden wel extra regels zoals een maximum snelheid van 15 km/u en honden aan de lijn. Studio PUUR maakt die op een creatieve manier expliciet. Van het tempo van de cliënten kunnen we iets leren voor ons eigen verkeersgedrag: “Onthaast je met ons mee?”

who cares?

healing enviro onment Een trend in de zorgsector: healing environment. Simpel gesteld: een aangename omgeving heeft een positief effect op je welbevinden. Fysiek, mentaal en sociaal.

foto: Zeger Reyers

maak het verschil De term healing environment komt uit de omgevingspsychologie, waar men zich bezighoudt met de relatie tussen gedrag en ervaring en de gebouwde en natuurlijke omgeving. Omdat de invloed van de omgeving inmiddels duidelijk bewezen is, hebben zorginstellingen hier steeds meer aandacht voor. Ook strategisch: zo maak je als zorgaanbieder het verschil. Iedereen wil liever in een mooie, rustige en prettige omgeving werken, verzorgd of behandeld worden dan in een gestandaardiseerde of rommelige omgeving.

subtiel spel Die invloed staat centraal voor de omgevingspsychologen. Dat gaat van het makkelijk vinden van de weg of juist verdwalen tot akoestiek van gebouwen. Nodigt de opstelling van een zitje wel echt uit om te gaan zitten? Onze fysieke omgeving speelt een subtiel spel met ons: voer voor omgevingspsychologen. In multidisciplinaire teams geven zij praktische richtlijnen voor het inrichten van onze omgeving. Een greep uit het aanbod:

omgevingspsychologie “Terwijl je deze tekst leest, word je omringd door een fysieke omgeving,” schrijft omgevingspsycholoog Joren van Dijk als hij op zijn website uitlegt wat hij en zijn collega’s doen: “Je zit misschien op je bureaustoel op kantoor, je staat wellicht op het perron te wachten op een trein of je ligt op de bank met op de achtergrond je favoriete muziek. Ik kan natuurlijk niet zien hoe jouw fysieke omgeving er nu uitziet, maar ik ben er zeker van dat deze er is. In de vorm van muren, plafonds, vloeren, meubels, planten, ramen, ga zo maar door. Dat die fysieke omgeving er om jou heen is, betekent ook dat deze jou beïnvloedt. Altijd.”

bewezen invloed Onderzoeksinstituut TNO doet doorlopend onderzoek naar de invloed van de fysieke omgeving op de mens. In de zorg meet TNO die omgevingskwaliteit vanuit acht thema’s: privacy/autonomie, ramen en uitzicht, comfort en controle, faciliteiten en voorzieningenniveau, oriëntatie en routing, interieur, natuur en personeel. Deze invalshoeken bieden ook kunstenaars aanknopingspunten voor het verbeteren van de zorgomgeving: van plafondkunst tot de ideale wachtkamer.

agnesvandenberg.nl, omgevingspsycholoog.nl, eyckveld.nl, oazis.nl, studiodvo.com

Aan de slag met healing environment? Download de OAZIS checklist, een publieke tool waarmee je de kwaliteit van je fysieke omgeving kunt meten: oazis.nl

Broos (zie p. 32) who cares?

experts

Natuurlijk Bernhoven

et mooie foto’s van de omgeving, vers bereide streekgerechten, levensgrote stenen in de buitenruimte en beelden van wegspringende eekhoorns en eenhoorns brengt Bernhoven buiten naar binnen en binnen naar buiten. Een inspirerende omgeving voor patiënt, personeel en bezoeker.

De nieuwe hoofdlocatie van Bernhoven ligt midden in de prachtige natuur van de Maashorst. Hier staat alles in het teken van healing environment: de overtuiging dat een aangename omgeving een positieve bijdrage levert aan het genezingsproces van patiënten.

Eenhoorns en eekhoorns toveren een glimlach op het gezicht van de bezoeker

de regenboog van bernhoven bkkc en SKOR adviseerden over de kunstopdrachten. Zoals bijvoorbeeld een project van Broos, (Pietertje van Splunter en Zeger Reyers), dat bestaat uit drie onderdelen die samen een totaalkunstwerk vormen. Het ‘Regenboogplafond’ in de entree symboliseert kracht, geluk, creatie en ruimte. Een twintigtal eekhoorns duiken op onverwachte plaatsen op in het ziekenhuis en refereren aan de bedrijvigheid. De eekhoorns dragen ook bij aan de herkenbaarheid van de locaties. Op momenten worden de bezoekers verrast door de magische kleuren van de 32

regenboog, zonlicht gevangen door de prisma’s op de ramen. In de binnentuin staan twee witte monumentale eenhoorns: moeder en kind. Dit mythologische fabeldier is nobel, sterk en woest en de hoorn zou geneeskrachtige eigenschappen bezitten. Kunstenaar Ben Raaijman realiseerde ‘Kuurtuin’ bestaande uit een pad van grote zwerfkeien, Findlinge, die een verbinding vormen tussen het ziekenhuis en de Maashorst, waar patiënten buiten de technische omgeving van het ziekenhuis kunnen verpozen. En Studio 1:1 maakte een vogelverblijf, zie p.58.

foto: Zeger Reyers

zorgcommunity “Sinds kort gebruiken wij het woord ‘ziekenhuis’ niet meer, maar spreken we van een zorgcommunity waar we natuur, cultuur en zorg met elkaar verbinden,” zegt Til van Rooij, voorzitter kunstcommissie en directeur diagnostisch centrum. “Bewezen is dat een rustige, prettige omgeving een positieve invloed heeft op het genezingsproces. Zo is er in het ontwerp van onze nieuwe locatie veel rekening gehouden met de lichtinval. Samen met Hutten Catering uit Veghel hebben we het concept ‘Boeren van Bernhoven’ bedacht; onze patiënten krijgen verse producten uit de streek. Maar ook de bejegening is van groot belang. Je kunt in nog zo’n schitterende omgeving worden behandeld, als je niet op de juiste manier te woord wordt gestaan, bereik je je doel toch niet.”

ontzamelen De aanpak van Bernhoven heeft ook gevolgen voor het algemene kunstbeleid van Bernhoven. “Vroeger werd het ziekenhuis vooral gebruikt als expositieruimte met kunstwerken in diverse ruimtes en tijdelijke exposities in de gangen. Dat is niet meer van deze tijd. Onlangs hebben wij afscheid genomen van een groot deel van onze collectie. Bij dit omvangrijke ontzamelproces hebben wij hulp gekregen van Erfgoed Brabant. Wij hebben een derde van onze kunstcollectie overgehouden. De werken die we hebben behouden voldoen aan de criteria voor healing environment. Wij willen kunst en cultuur volledig integreren in ons concept. Kunst en cultuur zijn onderdeel van Bernhoven.” brooswerk.net | bernhoven.nl who cares?

makers Jenny Ymker

dahlia’s en sneeuw

Jenny Ymker maakt prachtige gobelins (wandkleden) gecombineerd met borduurwerk. Jenny werkte zelf in de zorg, voor haar een grote inspiratiebron. De oude weeftechniek gebruikt zij voor verhalen van nu. Ook jouw verhaal of dat van je cliënten,

patiënten of bewoners kan zij verbeelden. De gobelin weeftechniek heeft een mooie en rijke uitstraling en kent een lange geschiedenis. Gobelins hadden vroeger de praktische functie om huizen en kastelen te isoleren. Van oudsher worden er verhalen op afgebeeld. ruimte voor verbeelding Jenny Ymker zoekt de juiste omgeving, situatie, kleding en attributen bij elkaar, daarmee ensceneert ze de voorstelling. Ze maakt een foto en laat die omzetten in een gobelin. Vervolgens borduurt ze delen van de gobelins om het beeld te vervolmaken. Haar beelden zijn ontroerend. Je ziet haar zelf figureren in een schijnbaar normale situatie. Als je beter kijkt zie je een droombeeld, hersenspinsel of fantasie. Elke situatie, plek of gebeurtenis kan voor haar de aanzet zijn voor een nieuw verhaal. Zo roept ze verhalen en herinneringen op en geeft ruimte aan verbeelding. jennyymker.com

Renee Scheepers

design researcher Renee Scheepers noemt zichzelf geen ‘designer’ maar ‘design researcher’, omdat onderzoek altijd een zeer belangrijke rol speelt binnen haar projecten. Ze duikt graag in sociale, culturele en economische vraagstukken. prettige informatie Ruim een jaar deed Renee Scheepers actief onderzoek bij Instituut Verbeeten, een specialistisch ziekenhuis voor radiotherapeutische oncologie en nucleaire geneeskunde. Patiënten hebben vaak geen goed overzicht over hun proces en informatie wordt vaak vergeten of verkeerd onthouden, zo bleek uit onderzoek van dr. Olga Husson. Dit moest anders, vond Renee. Door slim gebruik van kleur, herkenbare en realistische who cares?

illustraties en versimpelde informatie navigeert het project de patiënten door hun volledige proces, geeft het hen een beter inzicht in hun ziekte en persoonlijk genezingsproces. ontwerpen met empathie Om zulke vraagstukken beter te begrijpen zoekt ze graag de dialoog met de betrokken omgeving. Dit vraagt om empathie van haar als ontwerper. Renee bevraagt burgers, beleidsmakers, professionals en experts en analyseert hun input. Dit leidt tot nieuwe vragen, maar ook tot nieuwe inzichten. Het resultaat is altijd goed doorgrond, maar de uitkomsten van haar projecten zijn zeer gevarieerd. Zo ontwerpt ze atlassen, boeken, installaties en korte films, geeft ze adviezen en ontwikkelt ze nieuwe systemen, ruimtes en toekomstperspectieven. Ze creëert platformen en organiseert lezingen, debatten en workshops. Alleen, maar vaak ook samen met andere ontwerpers en partijen. reneescheepers.nl 33

experts Lampen van ontwerper Benjamin Spöth benjaminspoth.com

foto’s: Benjamin Spöth en Rob van Helmond

Anne Pillen

de ideale wachtkamer Zicht krijgen op wensen van patiënten en personeel gebeurt meestal via saaie enquêteformulieren. Daar zitten de meeste

mensen niet op te wachten. Het St. Anna Ziekenhuis in Geldrop wilde het heel anders aanpakken en vroeg kunstenaar Anne Pillen om onderzoek te doen naar De Ideale Wachtkamer. Door te kijken, te praten, te schuiven met meubels, te experimenteren met tijdelijke toevoegingen én door intensief samen te werken met alle

betrokkenen, kwam Anne Pillen tot een geïntegreerd totaaladvies. Geknipt voor St. Anna, want standaardoplossingen bestaat niet. Na de succesvolle start op de poli orthopedie, volgden opdrachten voor wachtruimtes in de andere poli’s, de liftenhallen en de wachtruimtes in de dependance in Eindhoven. annepillen.nl

who cares?

experts

de wachtkamer als onderzoekslaboratorium

“O

nze klant is geen nummer,” stelt Nicole Muntendam pertinent. Haar functie heet ‘hoofd hoteldiensten’ waarmee de lat voor haar facilitair management meteen hoog ligt. “Wij willen net dat beetje éxtra persoonlijke aandacht geven in een sfeervolle, haast huiselijke omgeving. Net als de wensen van de klant, is dit proces altijd in beweging.” Reden om kunstenaar Anne Pillen te vragen om betere wachtkamers te ontwikkelen. inspiratiemiddag Collega Hilde van den Broek ging ‘uit nieuwsgierigheid’ naar de inspiratiemiddag van bkkc over de rol van kunst in een healing environment. Het was écht inspirerend: “Meerdere presentaties gingen over het verblijven in wachtkamers. Wachtenden hebben niets met die omgeving, ze willen er helemaal niet zijn. Ze maken zich zorgen en/of denken al aan wat komen gaat. Je moet blijven zitten tot je aan de beurt bent, je voelt je bekeken, je wil liever niet naast elkaar zitten en je wordt indirect verplicht tot het lezen van een tijdschrift. De kunstenaars wilden deze ervaring tot iets positiefs maken. Dit was een echte eyeopener.” Zo werd het idee voor ‘Aangenaam wachten’ geboren. veldonderzoek Hilde van den Broek is als huisvestingscoördinator in het St. Anna Ziekenhuis verantwoordelijk voor het beheer van de niet-medische inrichting, dus meubilair, stoffering, bewegwijzering, intern groen, kunst en decoratie enzovoort. “Wij denken te weten waar behoefte aan is in een wachtkamer, maar dit was nooit echt onderzocht. Anne Pillen heeft een aantal dagen ‘veldonderzoek’ gedaan. Ze sprak met wachtenden en medewerkers, experimenteerde met andere soorten who cares?

zitmogelijkheden, met wanddecoratie. Maar ook met aandacht die wij normaal gesproken niet zo intensief kunnen bieden, zoals een verhaaltje voorlezen aan onrustige kinderen en een drankje aanbieden. De conclusies heeft zij verwerkt tot een boekje, de basis voor het programma van wensen en eisen voor onze interieurinrichters.” experimenten in de wachtkamer Anne Pillens onderzoek zelf was al plezierig voor wachtenden: “Het aandacht schenken aan het wachten werd door onze klanten als heel positief ervaren. Voor sommige medewerkers was haar ongebruikelijke werkwijze wel een beet-

Anna streeft ernaar dat we als totale organisatie staan voor dezelfde optimale beleving van gastvrijheid (service, aandacht, ambiance) en de werkprocessen die we daarvoor volgen. Maar als beheerders van de inrichting van ons gebouw en directe omgeving hopen we dat er af en toe mogelijkheden blijven om onze klanten te kunnen verrassen met een bijzonder kunstwerk!” mooie resultaten Beiden zijn blij met de nieuwe opzet. Nicole Muntendam: “Inmiddels beschikken we nu over een totaalconcept ‘Aangenaam Wachten’ met diverse prettige, rustige en huiselijke ruimten.

Een patiënt heet ‘klant’ bij het St. Anna Ziekenhuis in Geldrop, en zo word je er ook behandeld. je wennen. Anne werkt echt onafhankelijk, dus niet productgestuurd. Ze heeft geen ander belang dan dat van onze klant. Ze denkt out of the box en werkt heel ongedwongen. Zij krijgt klanten makkelijk aan het praten.” de rol van kunst Het is moeilijk aan te geven wat precies de rol van kunst is, vindt Hilde van den Broek: “Kunstenaars en vormgevers staan ten dienste van de inrichting van ons ziekenhuis. Zij leveren niet altijd een eindproduct, zij kunnen ook een bijdrage leveren aan een proces of bewustwording. In de experimenten van Anne is juist gebleken dat het kunstwerk in het bijzonder niet het verschil maakt. Een kunstwerk kan wel bijdragen aan de positieve beleving. Het totaal moet kloppen.” Nicole Muntendam: “Onze programmalijn Aangenaam

Klanten gaven aan dat ze medische uitingen op prikborden, folders en vitrinekasten onprettig vonden, dus die vind je er niet meer. Gastvrouwen en -heren geven aandacht in de breedste zin van het woord, ze krijgen hiervoor workshops en de gastvrijheidswaaier die Anne Pillen ontwierp. Voorheen gingen we erg ad hoc te werk met verbetervoorstellen. bkkc heeft ons geholpen bij de ontwikkeling van een visiedocument voor de fysieke inrichting. Dit is nu onze kapstok om ideeën en suggesties te toetsen en gericht projecten op te starten.” en nu? Nicole Muntendam: “Onze klanten geven ons al een fraaie 8, maar graag daag ik mijzelf en alle collega’s uit om te gaan voor een 9!”

experts textiel werkt keihard én soft

Els Zijlstra | creative director Materia over textiel in de zorg:

Textiel. Het is zacht. Het is slim. Het biedt troost, veiligheid en comfort. Maar textiel biedt méér: interactief, communicatief en multifunctioneel. Als creatief directeur van Materia, een internationaal platform over innovatieve materialen, kom ik in aanraking met nanotechnologie en

innovatie met vezels Textiel is de ultieme drager om vezels met verschillende eigenschappen te combineren voor toepassingen in mode, sport, architectuur, interieur, mobility en healthcare. Het kan veel vormen aannemen: woven of non woven, gebreid, gehaakt, geëxtrudeerd of een andere (doorgaans flexibele) vorm. keihard en holistisch De zorgsector heeft vele gezichten – van keiharde industrie tot een healing

environment die bescherming, schoonheid, hoop, verzorging en troost biedt. Aan de zakelijke kant is er textielinnovatie in oplosbaar gaasverband en antibacteriële gordijnen, fijnstof vangend tapijt en anti-stralingbehang, urinebestendige stoelen en anti-doorligmatrassen. Aan de andere kant de inmiddels ook bewezen effectieve holistische genezende omgeving. Kunst kan hier met textiel aan bijdragen. Ragfijne subtiele kwetsbare zijde, stoer aards wollen vilt, warme zachte omarmende wol, natuurlijke aardse tinten, vrolijk gekleurde objecten. Zo trek je de balans weer recht in een high tech zorgomgeving. materia.nl

Aleksandra Gaca aleksandragaca.nl

who cares?

portretfoto: Barbra Verbij

e-textiles met ingebouwde sensoren die hartslag en temperatuur kunnen meten of de samenstelling van je zweet kunnen analyseren.

experts

De tunnel is een healingop environment zichzelf. foto’s: Eva Bloem

ieder gebouw een inspirerende plek Dorte Kristensen | architect en directeur bij Atelier PRO over kunst & architectuur:

Kunst inspireert mij. Ik vind het fantastisch als ik mijn opdrachtgevers kan enthousiasmeren om kunst toe te passen in hun nieuwe gebouw. Helemaal als ik het voor elkaar krijg om kunst te integreren in het ontwerp. Dat kan van alles zijn. Bijzondere afwerking zoals speciaal geweven tapijt. Wanden in glas of aluminium door kunstenaars vormgegeven. Een speciale lamp als een sculpturaal contrapunt van een ruimte. over grenzen heen De integratie van architectuur en kunst geeft gebouwen een gelaagdheid mee. Je kunt zo een gebouw beleven en steeds weer iets nieuws ontdekken. Kunst maakt ook emoties los die mensen buiten eigen taal en cultuur om kunnen who cares?

ervaren – en zo mensen met elkaar verbindt. Wie geniet er niet van om zich te verwonderen? Ik ben een van oorsprong Deense architect en mijn opleiding had een sterke link met kunst. Denemarken heeft ook een echte design cultuur. Ik hou ervan een omgeving te scheppen waar mensen, ook kwetsbare mensen, bezig zijn. Waarin beleving, ervaring en functionaliteit worden samengesmeed tot een inspirerende plek. De functie kan vrij breed zijn: onderwijs voor groot of klein, een huis voor dementerenden of een overweldigend groot ziekenhuis waar het ons toch lukt om een fijne, logische en zorgzame omgeving te creëren. Maar ook een theater vol dromen en poëzie. Hoe verschillend ook, het draait allemaal om de meerwaarde van de beleving van een gebouw.

licht in de tunnel Ik merk dat kunst en zeker geïntegreerde kunst hierin een meerwaarde is. In veel van onze projecten speelt kunst een belangrijke rol. De meest bijzondere hiervan is de verbindingstunnel in de Van Heekparkeergarage in Enschede. Twee lagen ondergronds en ver van het nieuwe ziekenhuis stond een halve garage leeg. Prima plek om te parkeren voor de ziekenhuisbezoekers, maar erg ver om te lopen. De oplossing was een zeer lange verbindingstunnel met een rolpad. Maar dit is alleen een fysieke oplossing. Iemand op weg naar het ziekenhuis moet dan drie minuten lang op dit rolpad staan in een deprimerende omgeving zonder daglicht. Wij hebben hiervoor een binnenwereld ontworpen met grote witte portalen – en de opdrachtgever kunnen overtuigen dat een geïntegreerd lichtkunstwerk essentieel is voor de beleving. De tunnel is een healing environment op zichzelf. Door het lichtkunstwerk van de Duitse kunstenaar Claudia Wiesmann werd de tunnel een karakteristieke plek die een gelaagdheid aan ervaringen biedt. Voor mij een voorbeeld hoe kunst meerwaarde kan scheppen in de beleving van ruimte. atelierpro.nl 37

experts

HO 38

who cares?

experts

zorgvernieuwer haalt kunstenaars binnen Peter Hop werkt voor instellingen en gemeenten uit hoe zij de nodige vernieuwing van de grond krijgen. Om dat in de praktijk echt te laten slagen, zet hij kunstenaars in.

foto: Gregor Servais

Peter Hop: “Ik voel mezelf erg verbonden met de kunst- en cultuursector, omdat ik mezelf dagelijks in die wereld beweeg. Ik woon samen met een beeldend kunstenaar en toen ik directeur van een zorginstelling was, werkte ik één dag per week in een atelier. En nog altijd lever ik een bijdrage aan Terra Art Projects in mijn eigen stad Zoetermeer.” Een zorgvernieuwer is volgens Peter Hop een visionair: “Iemand die voortdurend bezig is om de ondersteuning die onze samenleving geeft aan kwetsbare burgers, op een eigentijdse manier te laten aansluiten op veranderende behoeften en omstandigheden. Je moet als zorgvernieuwer lak hebben aan bestaande, gestolde

P! who cares?

instituties en zoeken naar de maximale gelukspositie voor de burger.” Dat betekent ook zoeken naar de rek in regels of het bestaande zorgaanbod. Soms moet hij de verwachtingen managen: “Niet alles is haalbaar.” Peter Hop herijkt de aansluiting tussen vraag en aanbod en neemt partijen mee naar een nieuwe tijd. hoofd, hart en respect Je moet vanuit een zorgvuldige verbinding tussen hoofd en hart voor kwetsbare burgers zorgen, vindt Peter Hop. En met respect, vanuit gelijkwaardigheid. Dit lijkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet, ondervindt hij in de praktijk: het is vaak of te

Kunstenaars hebben een andere en verrassende kijk op vraagstukken 39

experts veel hoofd of te veel hart. Dan grijpt hij in, en daarin kan hij ver gaan: “Ik hanteer het principe: ‘op de wind van gisteren kun je niet zeilen’.” Met behoudzucht en angst voor verandering heeft hij weinig geduld: “Daarom kiezen organisaties mij wel of niet. Organisaties die echt vooruit willen, kunnen er wel veel aan hebben.” Voor opdrachtgevers is de inzet van kunstenaars soms vreemd: “Ze gaan er niet altijd in mee. Ik zou veel zorgorganisaties graag wat meer inbreng van kunstenaars gunnen. En dan graag verder dan alleen het schilderijtje en de expositie in de gang. Werken met kunstenaars brengt plezier en nieuwe inzichten met zich mee.” kunstenaars binnenhalen Al sinds begin jaren negentig schakelt Peter Hop kunstenaars in bij zijn organisatiewerk, eerst theaterkunst in trainingen en bij organisatieontwikkeling, later musici, beeldend kunstenaars en social designers – en steeds meer direct in de zorg zelf. “Kunstenaars hebben een andere en verrassende kijk op vraagstukken.” Zorgprofessionals moesten eraan wennen: “In eerste instantie reageerden ze altijd wel een beetje gespannen en lacherig. Het

vertrouwen dat ze in mij hebben, geeft meestal de doorslag om aan de slag te gaan met die kunstenaars. Ik moet ze over de drempel halen.” De kunstenaars put hij uit zijn netwerk: “Ik kom ze tegen. Wat een geschikte kunstenaar is, hangt sterk af van het vraagstuk.” Hop is zich bewust van de risico’s: “Sommige kunstenaars kunnen erg eigenwijs en eigenzinnig zijn en daarmee soms de verbinding met de vraag verliezen. Ze zien zichzelf soms al erg snel als autonome veranderaar, terwijl ze het veld niet helemaal goed overzien. Ik zou ook willen dat sommige kunstenaars, die niet verder komen dan veredelde activiteitenbegeleiding, ophouden om dat kunst te noemen. Dat doet de sector geen goed.”

leas.nl

Peter Hop over:

healing environment

Peter Hop Zorgvernieuwer Peter Hop, van oorsprong verpleegkundige, richtte na een lange carrière in de ouderenzorg (tot en met instellingsdirecteur) zijn bureau LEAS op, voor vernieuwing in de ouderenzorg en de zorg voor mensen met een (verstandelijke) beperking.

“Het begrip healing environment moeten we niet groter maken dan het is. Er zijn omgevingen die de kwaliteit van healing environment hebben waar nooit een kunstenaar aan te pas is geweest, zoals bijvoorbeeld een natuurlijke groene omgeving.” Een mooie interventie doen in een omgeving blijft verleidelijk: “Ik deed ooit een opdracht voor een organisatie die bol stond van het begrip healing environment. Terwijl we juist met veel bombarie het pand moesten verbouwen. Toen het zo ver was, maakte ik mee dat de ouderen ontzettend opknapten van de reuring. Busjes met bouwvakkers deed ze enorm goed. Een healing environment kan dus ook door dynamiek ontstaan.”

who cares?

experts Peter Hop:

Kunstenaars kun je op 3 domeinen inzetten in de zorg: 1. een betere dagbesteding

Kunstenaars kunnen de kwaliteit van de programmering van de dagbesteding in zorgen welzijnsinstellingen op een hoger niveau brengen en zo de kwaliteit van het dagelijks leven van kwetsbare burgers verhogen. Door inspirerende workshops te verzorgen bijvoorbeeld. Workshops die een aantoonbare toegevoegde waarde hebben, méér dus dan het werk van activiteitenbegeleiders en creatief therapeuten.

2. healing environment Kunstenaars kunnen bijdragen aan een weldoende, helende omgeving voor kwetsbare burgers. Dat gaat verder dan het ontwikkelen van een toegepast kunstobject. Doorgaans zijn er meer partijen nodig om een healing environment te creëren.

3. social design Kunstenaars met kwaliteiten op het gebied van social design kunnen een maatschappelijk vraagstuk zo reframen, dat een probleem wordt omgevormd tot een uitdagende ontwikkeling waar iedereen graag aan mee wil werken. Vaker kunstenaars inzetten kan veel lucht en plezier in de zorgsector brengen. Maak daar breed gebruik van.

Suzan Derks, werkzaam bij ORO, is afgestudeerd als Ashtanga yoga docent. Samen met haar collega Els Vos startte zij een yogaworkshop voor medewerkers en bewoners van de naastgelegen wijk. Studio PUUR (zie p.26) ondersteunt het initiatief met communicatiemiddelen om een andere beeldvorming rondom Het Rijtven te creëren. Sanne Ree Barthels maakte een hippe yogakar. Yoga wordt op termijn ook een product van ORO voor cliënten.

foto’s: Ben Nienhuis who cares?

makers

Ans Verdijk | ansverdijk.com â&#x20AC;&#x2DC;Women Licksâ&#x20AC;&#x2122;: Vrouwelijke stropdas objecten.

Arjan van Arendonk | arjanvanarendonk.nl Een simpele maar doeltreffende toepassing: kleine bloemenschilderijtjes van deze kleurrijke schilder.

Het plafond is het meestdeelverwaarloosde van een ziekenhuisruimte

who cares?

makers voor de liggende patiënt

plafondkunst In 2014 opende Chris van Koppen, directeur bkkc, de expositie Plafondkunst. Hij memoreerde Wytze Patijn (Rijksbouwmeester 1995-2000) die ontdekte dat het plafond het meest verwaarloosde deel van een ziekenhuisruimte was. Terwijl het plafond voor de liggende patiënt het permanente uitzicht is.

verfraai ze!

foto’s: Hanneke van Oostaijen

Het plafond is niet populair als drager van kunst. Veel functionele saaie systeemplafonds domineren onze verblijfsruimtes. Je kunt een systeemplafond op een eenvoudige manier verfraaien. Van prachtige fotoplafonds tot fascinerende viltsculpturen en driedimensionale kunsttoepassingen. bkkc liet een aantal kunstenaars los gaan op het plafond.

Paul den Hollander | pauldenhollander.nl Zowel voor aan de wand als aan het plafond: de prachtige gedetailleerde natuurfoto’s ‘Metamorphosis’.

Leonieke van de Geer | leoniekevandegeer.com Viltsculptuur. Vilt is een aangenaam materiaal om een ruimte te verzachten en de akoestiek te verbeteren.

who cares?

makers Petra van der Schoot | petravanderschoot.nl Petra ontwierp een sculptuur voor een tandartspraktijk. De tandarts is nu met pensioen en ‘Les Ombres’ wacht op nieuwe ogen.

foto: Petra van der Schoot

OpenCeilings | openceilings.nl OpenCeilings levert kant-en- klare cassettes waarmee je bijvoorbeeld een wolkenlucht kunt maken van je systeemplafond. Bas Kijzers maakte er een herfstbos van. baskijzers.nl

who cares?

makers

foto’s: Hanneke van Oostaijen

Lotte Douwes | lottedouwes.nl Lotte ontwierp de ‘spatial vase’ voor aan het plafond. Diënne van Berlo | atelierzaken.com Grafische viltsculpturen voor plafond en wand.

who cares?

makers einde van de kale muur

murals Je kent ze wel: inspiratieloze entrees, zitjes, ontvangstruimtes, wachtkamers en lange gangen. Ruimtes waar mensen kort verblijven of doorheen lopen. Soms met kunst die de boel moet opleuken. Die kunst hangt er vaak al jaren. Weinig mensen kijken er goed naar, want ze zijn met iets anders bezig. het kan zoveel beter! Ons advies: hang het werk op een kantoor, daar valt het wel op. Verhang of vervang de kunst regelmatig, dan zie je het werk weer. Of geef een opdracht aan een kunstenaar om van die gang of kale muren een belevenis te maken. Zo heb je direct iets om over te praten. Om aan te halen als je de weg uitlegt. Als herkenningspunt. Om dynamiek in je omgeving aan te brengen. Of om de uitstraling van je organisatie te ondersteunen. Dan wordt er wĂŠl gekeken naar de kunst: een extra dimensie. bkkc nodigde in 2016 via een open call kunstenaars uit om de eigen muren te beplakken, bekrijten, betekenen, beschilderen en te betamponeren. We wilden graag laten zien dat je door het aanpakken van een muur de ruimte een totaal andere uitstraling kunt geven. Een paar voorbeelden.

Robin Gerris | robingerris.eu

fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Imara Angulo Vidal

DorothĂŠ Jehoel | jehoel.nl

who cares?

makers

Davor Ĺ ubariÄ&#x2021; | dlmsubaric.wixsite.com/davorsubaric

Lisetteh | lisetteh.com

who cares?

interview

daag kunste enaars uit In het Jeroen Bosch Ziekenhuis (JBZ) ervaren kunstenaars de dagelijkse heartbeat van een dynamisch streekziekenhuis. Als artist in residence proeven zij de sfeer, voelen zij mee met patiĂŤnten, medewerkers en bezoekers â&#x20AC;&#x201C; en geven daar respons op in de vorm van kunst. Opdrachtgever is de kunstcommissie JBZ die kunst inzet als middel om mensen in en om het JBZ te verbinden.

Verbind! 48

who cares?

interview

Jean Marc Reinold Het Jeroen Bosch Ziekenhuis heeft een kunstplan dat aansluit op wetenschappelijke kennis over een healing environment. De kunstcommissie stelde dit plan op en bewaakt de uitvoering. Jean Marc Reinold is voorzitter van de kunstcommissie; zijn hoofdtaak in het JBZ is het

foto: Imara Angulo Vidal

managen van de unit Kort Verblijf (41 bedden, 45 medewerkers). Privé bouwde hij samen met zijn partner een collectie beeldende kunst op: “Ja, ik ben gek van kunst!” De kunstcommissie is breed samengesteld uit interne medewerkers en externe kunstexperts, zodat zowel de breedte van de organisatie als de artistieke kwaliteit gewaarborgd zijn. jbz.nl/kunst

“W

ij willen kunst die bijdraagt aan een healing environment,” stelt Jean Marc Reinold, voorzitter van de kunstcommissie JBZ. Dat gaat verder dan het vullen van de ‘witte plekken’ in het nog jonge gebouwencomplex. Door kunstenaars uit te nodigen om in het ziekenhuis zelf aan de slag te gaan, worden de kunstenaars zelf een prikkelend onderdeel van die ‘healing environment’. Jean Marc Reinold: “Alles in het JBZ is bedacht vanuit logistiek en healing environment. Als patiënt kom je binnen zoals in een hotel: er is een balie waar je netjes ontvangen wordt, het ziet er prettig

uit, opgeruimd en schoon. Op onze mooie boulevard voel je je lekkerder dan in een aftands ziekenhuis waar geen daglicht binnenkomt. Ik noem dat het Ramblas-gevoel.” Precies op die drukke boulevard strijken Ivo van den Baar en Nicole Driessens twee maanden neer met hun Kunstloket JBZ. Hun tijdelijk atelier is een ontmoetingsplek waar zij met personeel, patiënten en bezoekers contact leggen. De kunstenaars nodigen mensen uit om mee te werken aan het maken van kunst, ter plekke of in een wachtruimte of op een afdeling. pleisteren en borduren Door dagelijks te (laten) tekenen, bouwen Ivo van den Baar en Nicole Driessens vanuit hun Kunstloket op de Boulevard

Panoramabeeld verbindingsbrug Verbeeten: Rens Janssens who cares?

interview

Weaankomende bieden ook kunstenaars een podium

XL-print: Marc Bolsius

who cares?

interview van het JBZ een collectie beeldmateriaal op waaruit medewerkers en patiënten tijdelijk werk kunnen lenen. Zo rouleren de ingelijste tekeningen door het hele gebouw. Op andere plekken bieden de twee kunstenaars borduurringen aan, waar wachtenden of bezoekers als rustige afleiding een steekje kunnen bijdragen. De voorstelling is steeds een gestileerd lichaamsdeel, bijvoorbeeld een oog bij de poli oogheelkunde. Samen vormen ze een mooie geborduurde encyclopedie van het menselijk lichaam. In het woord ‘behandeling’ zit ‘hand’. Wat doen handen om iemand te helpen en te genezen? Ivo en Nicole volgen oncologieverpleegkundigen van vroeg tot laat bij hun dagelijks werk en maken

foto’s van hun handen: bij wondverzorging, wassen, troosten, eten opdienen of computerwerk. Het fotokunstwerk komt uiteindelijk bij de afdeling Oncologie te hangen. Onder het motto ‘Pleisterwerk’ zetten de twee kunstenaars revalidatie- en dialysepatiënten aan tot het maken van een groot beeld, samengesteld uit hulpmiddelen van het ziekenhuis, van rolstoelen en krukken, tot slangen, beugels en bakjes. Pleisters voltooien de afwerking. waarom artist in residence? Een artist in residence is een kunstenaar die atelier houdt (dus actief aan de slag gaat) in een andere dan de eigen omgeving, dus op aansprekende

of zelfs aangrijpende plekken in het ziekenhuis. Samen met de betrokken afdelingen selecteerde de kunstcommissie de kunstenaars op onder andere communicatieve vaardigheid en achtergrond, om interactie aan te gaan met patiënten, bezoekers en ziekenhuismedewerkers. De kunstcommissie maakte duidelijke afspraken voor de periode en de resultaten: “Wij willen vooraf een duidelijk ontwerp of plan zien waarmee we akkoord gaan.” Aan het eind van het traject verwacht de commissie een permanent kunstwerk dat past in een healing environment. “Het werk moet aan kwaliteit voldoen. Wij vragen een professioneel commitment voor het eindresultaat.”

foto: Imara Angulo Vidal

Verras... who cares?

jong talent

kunstprijs Jaarlijks wordt de JBZ Award uitgereikt aan een eindexamenkandidaat van de AKV | St. Joost. In 2016 was dat Leandra du Pau. De jury, waarin ook de kunstcommissie vertegenwoordigd is, maakt een selectie op grond van de eindexamententoonstelling. Jean Marc Reinold: “Wij selecteren drie personen waarvan de winnaar een cheque van

Leandra du Pau | leandradupau.nl Winnares van de JBZ Award 2016.

who cares?

foto’s: Agnes Bomers

€ 2500 euro krijgt van de Raad van Bestuur van het JBZ. Dat geld mag besteed worden aan het maken van werk, materiaal, het kan ook een fotocamera zijn.” De winnaar krijgt in het volgende kalenderjaar de kans om nieuw gemaakt werk te laten zien op de JBZ Awardexpositie. “We laten ze meedenken: hoe moet je exposeren? En wij hebben de hele zomer een aantrekkelijke expositie. Het is vaak toegankelijk jong werk, heel anders dan van gerenommeerde kunstenaars.”

interview

Deaankunst draagt bij een sfeer van troost en rust

foto’s: Imara Angulo Vidal

de lat moet hoog De kunstcommissie JBZ kijkt uiteraard ook naar het verfraaien van de omgeving. Jean Marc Reinold: “Met objecten en manifestaties. Blijvend of tijdelijk. Door mooie exposities in onze eigen ruimten willen we bezoekers verrassen en in een goede stemming brengen. Voor mensen die vaker in het ziekenhuis komen, is afwisseling ook leuk: dat ze steeds nieuwe dingen zien. Aan de andere kant willen we ook aankomende kunstenaars een podium bieden, zoals de pas afgestudeerden van de AKV | St. Joost die jaarlijks bij ons exposeren.” De kunstcommissie bewaakt streng de kwaliteit: “Je werkt met gemeenschapsgeld, dus leggen we de lat hoog. Soms laten we goede amateurkunst zien, maar over het algemeen vind je in onze expositieruimtes uitsluitend who cares?

Fiona Tan fionatan.nl

professionele beeldende kunst. Met name van kunstenaars in de regio rond ’s-Hertogenbosch.” Via het digipanel van het ziekenhuis stelt de kunstcommissie geregeld vragen over de kunst in het ziekenhuis: wat vinden mensen ervan en wat verwachten ze? “We zijn ook voorzichtig met initiatieven gericht op fundraising: welk goede doel geef je dan wel of niet een podium, waar trek je dan de grens?” Kunst in een ziekenhuis moet niet te confronterend zijn: “Het doel is dat de kunst bijdraagt aan een sfeer van troost en rust. Natuurlijk, het werk mag wel prikkelen, maar niet een vervelend gevoel oproepen. Het is geen galerie waar je zo weer uit kunt lopen: mensen komen hier omdat het onvermijdelijk is, daar moeten we rekening mee houden.” Hedri Kool hedrikool.nl

interview Hedri Kool hedrikool.nl

Verwen.

bkkc.” De afdelingen Kort Verblijf en Intensive Care financieren hun artist in residence deels uit het budget ‘Verwenzorg’: “Op de Intensive Care liggen patiënten veelal bewusteloos in bed. De verwenzorg kunnen we dan moeilijk rechtstreeks aan de patiënt besteden, maar wel aan de familieleden naar wie veel aandacht en begeleiding gaat.” kunstzinnige uitspattingen De kunstcommissie stimuleert ook deelname aan Bossche kunst- en cultuuractiviteiten. Tijdens het theaterfestival Boulevard biedt het zieken-

huis gelegenheid aan kunstmanifestaties, imaginair theater en performance art. Dat trekt onverwachte bezoekersgroepen naar het JBZ. “Het JBZ staat middenin de maatschappij, dat vinden we erg belangrijk. Allerlei kunstzinnige uitspattingen bieden afleiding aan patiënten, bezoekers en familie. Je komt hier omdat je ziek bent, maar je bent ook in ’s-Hertogenbosch. Zo gaven jonge dansers van de vooropleiding hedendaagse dans drie keer de voorstelling ‘Schwanensturm’ op het voorplein van ons ziekenhuis.”

who cares?

foto: Imara Angulo Vidal

woekeren met middelen Officieel heeft de kunstcommissie als enige budgetpost het salaris van de secretaris. “Het is altijd woekeren met de middelen, maar toch krijgen we het voor elkaar. Alle activiteiten doen we uit fondsenwerving en sponsorgelden, veelal van de stichting Vrienden van het JBZ. Ook werken we samen met de geestelijke verzorging. Deze afdeling geeft invulling aan healing environment door het organiseren van concerten in de kapel van het JBZ. Het project ‘artists in residence’ financieren we deels met een bijdrage uit het Impulsgeldenprogramma van

interview de afdeling als opdrachtgever

het onverwachte de eindeloos lange gang

De kunstcommissie JBZ hield een monitor onder alle afdelingen, waaruit bleek dat er veel aandacht was besteed aan de centrale openbare ruimten, terwijl er op de afdelingen nog veel kale muren waren. Twee afdelingen grepen de kans om met een ‘artist in residence’ aan het werk te gaan.

kunst in de kast Op Kort Verblijf komen patiënten die een kleine operatie of onderzoek ondergaan, waarbij ze een of twee nachten moeten blijven. De opnamekamer is een piepkleine ruimte, inderdaad nauwelijks groter

saaie ruimte zonder uitstraling. Designerduo

dan een kast, waarin de patiënt een kort intakegesprek heeft met de verpleegkundige. De wanden waren kaal, het was een

Kranen/Gille creëerde ruimte en sfeer met een onverwacht uitzicht, vanuit een dakvenster.

Om naar de intensive care te gaan, moeten bezoekers een lange gang aflopen. “Zo’n eindeloos lange gang mag wel wat vriendelijker worden. Ook als je onderweg bent van of naar een behandeling of operatie, of een familielid op de IC bezoekt, verlang je naar wat afleiding,” aldus Reinold. Kunstenaar en ontwerper Renee Scheepers (zie p.33) verbleef er dagen en zelfs een nacht om de plek aan den lijve te ervaren en om contact te leggen met patiënten, verpleegkundigen en IC-artsen. Doel is uiteindelijk een aangename uitstraling van deze gang voor iedereen. kranengille.com

Soundtreks & Erik Alink

audiotour

foto: Arno Lucas

De audiotour is een app die de bezoeker rondleidt langs de plekken in het JBZ waar kunst hangt of staat of waar iets bijzonders over te vertellen valt. De geluidskunstenaars Joost Pagée en Michiel van de Weerthof (Soundtreks) en stadsschrijver Erik Alink hebben de opdracht gekregen van de kunstcommissie JBZ. Op basis van gesprekken met architecten, kunstenaars en omstanders creëren zij de audiotour. “Die app bieden wij gewoon aan iedereen aan, zo kun je zelf met je iPad of mobieltje op pad in het ziekenhuis. Ook weer zo’n initiatief om het verblijf in het ziekenhuis prettiger te maken. Geboren worden en doodgaan horen bij het leven, maar dan wel liefst in een zo prettig mogelijke omgeving.” soundstreks.nl

Marianne van Heeswijk en Paul van Dongen

boschbeest Dit monumentale werk komt eind 2016 voor een periode op het Willeminaplein (vroeger: Heetmanplein) te staan. Bij het maken hebben de kunstenaars veel mensen betrokken. In de expositieruimte van het JBZ is daar een speciale tentoonstelling aan gewijd: ‘Bossche Beesten Expo’. boschbeest.nl who cares?

natuur en groe en doen goed Contact met de natuur is een van de meest essentiële voorwaarden voor onze gezondheid. Natuurervaring heeft namelijk een stressreducerende werking, vermindert pijn en geeft een sneller herstel. Stress of negatieve emoties verdwijnen en aangename gevoelens nemen toe.

foto: Lotte Douwes

groen nodigt uit Andere positieve effecten: vermindering van klachten, verbetering van concentratie en prestaties, betere lichamelijke conditie (aanwezigheid van groen stimuleert om te bewegen), groen nodigt uit tot sociale interactie en leidt tot een hogere belevings- en gebruikswaarde van een gebouw. Natuur kan zowel binnen als buiten invloed uitoefenen: door uitzicht op de natuur, maar ook door natuurlijke elementen in het gebouw zoals planten, bloemen en kunst met als thema natuur. mysterie werkt Geen wonder dat je de laatste jaren in veel zorginstellingen grote fotoprints van de natuur ziet

verschijnen. Niet alle landschapsfoto’s werken even goed. Vooral beelden waarin samenhang zit, leesbaarheid, complexiteit en waarin een beetje mysterie aanwezig is, werken positief op het welbevinden. Ook in de kunst is de natuur een onderwerp dat onophoudelijk inspireert. En dat leidt tot méér dan het schilderen van een landschap. Een autoriteit op het gebied van natuurbeleving is Agnes van den Berg, omgevingspsycholoog en hoogleraar natuurbeleving in Groningen. Ze is gespecialiseerd in onderzoek naar natuur en gezondheid. Kijk op haar website voor de meest recente onderzoeken. agnesvandenberg.nl

Lotte Douwes ‘Spatial Vase’ (zie p.45) who cares?

makers Studio Van der Park

verbinding tussen mens en natuur Studio Van der Park brengt de voordelen van de natuur binnen handbereik, bijvoorbeeld via een ontdekkingstocht langs eetbare gewassen in de wijk. Of door plantsoenen vol te zetten met planten die fijnstof opnemen. Of door een werklandschap bij bedrijven te creëren, zodat mensen onder werktijd vaker naar buiten gaan en daar ook werken.

studiovanderpark.nl natuursuper.nu

foto: Lisa Klappe

permacultuur Marije van der Park zet haar kennis van permacultuur en ontwerpen in voor het verbinden van mens

en natuur. Dat wil zeggen: hoe zorgen we dat we ons weer meer verbonden voelen met de natuur. Zij werkt vanuit de basisprincipes: zorgen voor de aarde, zorgen voor de mensen, delen van de weelde. En zij werkt sámen: vol passie enthousiasmeert zij anderen om met elkaar te gaan voor een leefbare wereld. Succesnummer van Studio van der Park is NatuurSUPER: samen met wijkbewoners een tuin creëren op een braakliggend terrein of onbenutte plek.

Studio 1:1

vogelverblijf laat grens vervagen foto’s: Studio 1:1

Ziekenhuis Bernhoven (zie p.32) in Uden ligt midden in natuurgebied De Maashorst. Samen met natuurexperts onderzocht Studio 1:1 de aanwezige flora en fauna in het gebied. Het resultaat: een bijzonder vogelverblijf speciaal gemaakt voor vogels die in De Maashorst leven. Het vogelverblijf legt de verbinding tussen de natuur en healing environment. Het nodigt de natuur uit om ziekenhuisbezoekers te bereiken. De helende kracht van natuurlijke processen worden hiermee zichtbaar en beschikbaar gemaakt. studio1op1.nl 58

who cares?

makers Lotte Dirks

groen voor binnen Gedreven en geĂŻnspireerd door de geruststellende werking van natuur om ons heen, maakt Lotte Dirks groen voor binnen. Varens, Korenbloemen, Weegbree, Vingerhoedskruid. Zij combineert zowel bestaande als verzonnen planten in verfijnde patronen. Deze patronen drukt ze handmatig op de ondergrond. Hierdoor ontstaat een gevoeligheid die alleen met een ambachtelijke werkmethode te bereiken is. Door verschillende lagen over elkaar ontstaat er een diepte in het werk die je ook terug vindt in levende natuur.Â Voor elke ruimte valt een passend beeld te bedenken en uniek, handmatig uit te werken. Zo ondergaat die ruimte een metamorfose. Details die later pas opvallen zorgen voor steeds nieuwe verrassingen. Â

foto: Lotte Dirks

greenhouseprints.com

who cares?

makers

De eenvoud van het project overdondert en doet je vragen: waarom is dit niet eerder bedacht? Roel Stapper directeur SBC Breda

Voor kunstenaar Marius Boender zijn natuur en landschap een grote inspiratiebron: “Waar ben ik in de tijd, waar ben ik in de ruimte en wat is de grens tussen macrokosmos, het heelal en de peilloze diepte van de microkosmos?” ‘Tijdsequentie Zuylen’ is een beeldhouwwerk met bomen waarmee hij in het landschap de tijd zichtbaar maakt. In 2015 zijn er 21 bomen in een spiraalvorm aangeplant. Ze verschillen in leeftijd allemaal één jaar. Ieder jaar wordt er een boompje van één jaar bijgeplant. De andere worden uiteraard een jaar ouder. In het midden zullen de bomen één kruin vormen. Vanuit die kruin maken de andere bomen zich in een spiraalvorm los. een rituele klok De ‘Tijdsequentie Zuylen’ is geplant midden op het grasveld van een strooiveld, een gedenkplaats waar mensen de as van een geliefde kunnen verstrooien. Zo is het een rituele klok die voor iedereen die hier as verstrooit een moment aangeeft: van een periode voor en 60

Marius Boender

beeldhouwen met bomen na het moment van het verlies van een geliefde. De as die verstrooid is krijgt zo een anker in de tijd. Gevoelens verdienen ankertjes en ankers, rituelen die je soms maar tijdelijk en soms voor altijd houvast geven. Marius Boender ontwerpt niet alleen voor begraafplaatsen. Hij geeft het landschap vorm om bewust het leven te vieren. Dat kan dus ook de omgeving van een zorginstelling zijn. mariusboender.nl

who cares?

makers

foto: L.J.A.D. Creyghton

L. J. A. D. Creyghton

megapanorama Als er iemand is die het Nederlandse landschap schitterend, ontroerend en magisch kan vastleggen dan is dat fotograaf L.J.A.D. Creyghton. Hij woont in Haaren (NB) en is inmiddels internationaal bekend. In 2010 gaf het UMC Utrecht Creyghton de opdracht om de omgeving van de

nieuwe Intensive Care vriendelijker te maken. Met het landschap als metafoor en bron van inspiratie en contemplatie. Creyghton fotografeerde hiervoor de nationale parken Hoge Veluwe, Oosterschelde en De Meinweg. Zo ontstonden drie megapanorama’s van zo’n 2 meter hoog en 23 meter lang. rust en uitzicht Het JBZ in ’s-Hertogenbosch heeft inmiddels een intrigerend werk van hem aangekocht: ‘Venster’. Op een scherm wordt een landschap getoond in een

tijdspanne van 24 uur. De beschouwer ervaart het beeld in eerste instantie als ‘stilstaand’ maar als je er later langskomt, zie je een ander perspectief , van dichtbij of van veraf. Het landschap is continu aan verandering onderhevig, net als alle natuurlijke processen. Een rustgevend, dromerig en meditatief beeld. GGZ instelling Reinier van Arkelgroep kocht zijn werk aan voor de huiskamers van een gesloten afdeling. Om de cliënten meer rust en uitzicht te geven. creyghton.com

Awareness Lab

feel the heartbeat Wandelend door het bos kunnen veel mensen zich gemakkelijker ontspannen en opladen. Niet iedereen in een zorginstelling is echter in staat om naar buiten te gaan. Voor deze mensen ontwikkelde Danielle Roberts (Awareness Lab) de multimedia installatie Virtual View. Kleurrijke landschappen met animaties, ondersteund met ruimtelijk geluid, bezorgen de gebruiker een virtuele natuurervaring. hartslag verlagen Een clipje aan de oorlel van de gebruiker meet de hartslag. Beeld en geluid passen zich aan de hartslag aan om zo de meeste optimale who cares?

ontspanning te bereiken. Iedere gebruiker krijgt zo een natuurervaring op het lijf geschreven. Uit experimenten kwam naar voren dat bij veel mensen de hartslag verlaagt en de ontspanning toeneemt tijdens de ervaring. Die ontspanning kan zowel lichamelijk als mentaal een heilzaam effect hebben. Virtual View is ontwikkeld met wetenschappelijke kennis over cognitieve aspecten van animatie, omgevingspsychologie en de invloed van natuur op herstel na stress. Het is mede gebaseerd op psychologische experimenten in samenwerking met diverse wetenschappers, Avans Hogeschool en de TU Eindhoven. Virtual View is te huur (vanaf een dagdeel) of te koop voor bijvoorbeeld een stilteruimte of ontspanningsruimte. awarenesslab.nl 61

experts bkkc

archief voor de toekomst foto: Saskia Nelissen en Erica van der Graaf | Cardia Den Haag

Wat te doen met de nalatenschap van kunstenaars? Beroemd of niet: wat doen we met het werk? In ‘archief voor de toekomst’ onderzocht bkkc samen met de Verbeke Foundation alles rond behoud en beheer van oeuvres van hedendaagse beeldend kunstenaars. Download de praktische e-publicatie: bkkc.nl/projecten/kennis/archief-voor-de-toekomst

Milton Mindel, kunstenaar in ruste

“Ik ben zeer tevreden,” stelt Milton Mindel terugkijkend op zijn leven in New York, Parijs en Amsterdam. “Ik heb echt een heel mooi publiek gehad. Wat me nu angst brengt, is dat ik niet jonger word. Ik ben op zoek naar een persoon bij wie m’n werk in goede handen is, dat maakt me erg onrustig.”

bkkc

KONKAV Iedereen is opgegroeid met bewegend beeld. De audiovisuele taal is een laagdrempelige en leeftijdloze taal die tegelijkertijd universeel is. Denk aan een uitleganimatie om een specifieke ziekenhuisprocedure uit te leggen aan een verpleger of patiënt, ongeacht de leeftijd of nationaliteit. Film is een zintuigelijke ervaring: het kan inzicht geven, troostend zijn en zelfs helend werken. Bijvoorbeeld bij het herbeleven van herinneringen of het herscheppen van een ervaring van ouderen. 62

Op KONKAV, het platform van bkkc voor de Brabantse audiovisuele sector, presenteren makers met een verscheidenheid aan disciplines hun werk. Je vindt er jonge en gevestigde makers die zich bezig houden met onder meer animatie, documentaire en installaties, maar ook games en virtual reality. Laat je inspireren door kracht en artistieke kwaliteit van audiovisueel Brabant. konkav.nl who cares?

experts

aan de slag Er zijn volop mogelijkheden om met kunstenaars te werken in de zorg. Dit inspiratiemagazine laat zien dat kunsttoepassingen verder gaan dan schilderijen en beeldhouwwerken in de ruimte of optredens van muzikanten, dans- en theaterprojecten. Waarom nog aarzelen tussen droom en daad? Koppel kunst aan datgene waarmee je zelf aan de slag gaat, komend jaar of later.

Kunstbalie

expertisecentrum kunsteducatie, kunstbeoefening & community art Kunstbalie is aanjager van het platform Community Art Brabant. Kunstbalie adviseert bij community-artprojecten in Noord-Brabant. Bij Kunstbalie vind je communityartbrabant.nl, een platform met nieuws en kennis, waar iedereen samenkomt die kunst en cultuur inzet bij maatschappelijke vraagstukken. In het Community Art Brabant Café ontmoet je live het netwerk en doe je inspiratie op. Warner Werkhoven warner.werkhoven@kunstbalie.nl 013 464 82 53 Jeanne de Vaan (kunst en zorg) jeanne.de.vaan@kunstbalie.nl 013 464 82 63

bkkc denkt met je mee bkkc, brabants kenniscentrum kunst en cultuur is dé partner voor kunst- en cultuurprojecten in NoordBrabant. De bkkc-professionals adviseren, kunnen je initiatief uitwerken en meezoeken naar subsidies. bkkc is een onafhankelijk platform waar zakelijke creativiteit en creatieve zakelijkheid bij elkaar komen. maak kennis met bkkc! je kunt bij ons terecht voor: • advies over projecten opzetten, concepten, beleidsnotities, kunst- en inrichtingsvisies, exposities en voorstellingen • projectbegeleiding • geschikte kunstenaars vinden voor jouw plan of idee (alle denkbare disciplines, zowel autonoom als toegepast) • advies over financiering en subsidie • community art projecten in samenwerking met Kunstbalie • Impulsgeldenprogramma van de Provincie Noord-Brabant stimuleert samenwerkingsverbanden tussen de culturele sector en andere domeinen: bkkc.nl/impulsgelden experts kunst, zorg en gezondheid:

kunstbalie.nl foto’s: Hanneke van Oostaijen

kunstenaars geven een boost aan je organisatie bij: een nieuwe visie ontwikkelen je personeel creatiever laten denken en werken

Atty Bax a.bax@bkkc.nl 013 750 84 48

Liesbeth Jans l.jans@bkkc.nl 013 750 84 24

komende renovatie of nieuwbouw een campagne opzetten en uitvoeren zinvolle invulling voor dagbesteding inrichting van de omgeving

who cares?

bkkc.nl 63

colofon

redactie en coördinatie Atty Bax tekst en interviews Klazien Laansma | klaretaal.nl

met dank aan allen die aan deze uitgave hebben meegewerkt en sponsors en subsidiënten van de uitgelichte kunstprojecten.

art-direction en grafisch ontwerp Janine Hendriks i.s.m. Suzanne Hertogs kaftwerk.nl | ontwerphaven.nl coverfoto’s voorkant en binnenzijde: Ben Nienhuis (Sanne Ree Barthels | ORO Het Rijtven)

bkkc brabants kenniscentrum kunst en cultuur Spoorlaan 21 i-k

achterkant: Zeger Reyers (Broos | Bernhoven)

5038 CB Tilburg 013 7508400 info@bkkc.nl www.bkkc.nl

communicatie Sanne van de Loo eindredactie Sanne van de Loo en Jenneke Harings

@bkkc_nieuws /brabantskenniscentrumkunstencultuur bkkc

drukwerk MullerVisual Communication BV oplage december 2016 | 1.250

who cares?

bkkc.nl