Cami yalanlarına yanıt4

SAKLI TAR‹H Sinan Meydan

Cami Yalanlar›na Yan›t (IV) Menderes’in Y›kt›rd›¤› Camiler ve Mescitler

A

raflt›rmalar›m sonunda Menderes zaman›nda sadece ‹stanbul’da 54 caminin yol açma ve de¤iflik imar faaliyetleri nedeniyle y›k›ld›¤›n› ö¤rendim. DP döneminde ‹stanbul Tophane, Karaköy, Fatih, Eminönü, Befliktafl’da tam anlam›yla bir tarihi cami katliam› yaflanm›fl... >> 67

BD EK‹M 2012

DP

ve Menderes

döneminde ‹stanbul’daki tarihi cami ve mescit katliam› ‹stanbul’un imar› için getirilen Frans›z Mimar Henry Prost eliyle gerçeklefltirilmifltir.

Zeki Ba¤lan Hoca, 2010 y›l›ndaki bir konferans›nda bu gerçe¤i flöyle ifade etmifltir: “‹lk darbeyi Saraçhane-Unkapan› aras›nda vurur. Çandarl› ibrahim Pafla

yas› ile yol kenar›nda kalan mescidleri de ay›klar. Zeytinciler Mescidi yok edilir. Voynuk fiücaeddin Camisi’ nin y›k›m emrini kimin verdi¤i hiç anlafl›lamaz. Hazine bile darma duman edilir, ‹stanbul’un ilk Belediye Baflkan› H›z›r Bey’in mezar› ortada kal›r.

Arsalar tekrar camilefltirilemesin diye h›zla betonlaflt›r›l›r ki bu alanda iMÇ bloklar› yay›l›r... Sadece 56-57 y›llar› aras›nda 54 camiyi y›kt›r›l›r.

Bunun yan›nda hamamlar›n, tekkelerin, sebillerin, çeflmelerin hesab› yap›lmaz...”1 Prof. ‹lber Ortayl› da Milliyet gazetesinde “Cami Olmaktan Ç›kan Camiler” bafll›kl› yaz›s›nda Menderes’in ‹stanbul’da, Mimar Sinan’›n mescitlerini, camilerini buldozerle y›kt›rd›¤›n›, ancak hiçbir Müslüman›n nedense bu gerçekten söz etmedi¤ini flöyle ifade etmifltir: “70 ila 50 sene evvelinin camiyi ambar yapma, k›flla yapma olaylar›n› tekrarlamak ne tarihi aç›klamaya yeter ne de politika yapmaya, üstelik yeterince delil de ileri sürülmüyor. Falan mahallelerdeki camilerin depo yap›ld›¤› söyleniyor ama Menderes’in imar çal›flmalar› s›ras›nda rölöveleri ve albümleri bile ç›kar›lmadan tarihe gömülen Mimar Sinan mescitlerinden, Beyaz›t’ ta y›k›lan Kemankefl Kara Mustafa Pafla Camii ve medresesinden, Topkap›’daki Kara Ahmet Pafla’ n›n Mimar Sinan eseri zarif sebilinden (ki bence istisnai bir Rönesans tipi fontanayd›, inflaat makinelerini dayay›p y›k›l›fl›n› gözümle gördüm) bahseden Müslüman yok. Bu memle-

Arsalar tekrar camilefltirilemesin diye h›zla betonlaflt›r›l›r. Bu alanda iMÇ bloklar› yay›l›r... Sadece 56-57 y›llar› aras›nda 54 camiyi y›kt›r›r.

Hamam›, Altuncuzade Tekkesi ve Süleyman Halife Mektebi bir yana Hoca Teberrük Mescidi sanat de¤eri çok yüksek bir binad›r. Revani Mescidi hiç gere¤i yokken y›k›l›r. Divan Edebiyat›n›n ünlü isimlerinden Revani Çelebi’nin mezar tafl› dahi k›r›l›r. Bir Bayezid devri eseri olan Firuza¤a Mescidi yola tesadüf etmez. Buna ra¤men bileti kesilir, ortadan kald›r›l›r.

Hoca Sinan taraf›ndan yapt›r›lm›fl olan Azepler Mescidi Fatihli y›llardan kalmad›r ama hamam› ile birlikte yola kat›l›r. Kanuni devri hat›ras› Tüfenkhane Mescidi üç kurufla sat›l›r. Saraçhane Mescidinin üzerinde ise flu an resmi daireler vard›r. Prost, bu kadarla yetinmez. ‹kinci y›k›m (1955-57) fur68

BD EK‹M 2012

ketin tahribi flu veya bu grubun ifli de¤ildir. Toptan yapt›¤›m›z bir kepazeliktir.” 2

caminin baz›s›, projeleri hiç tehdit etmedi¤i hâlde biraz da keyfî uygulamalarla ortadan kald›r›lm›fl."

Semavi Hoca, Menderes’in açt›rd›¤› Atatürk Bulvar›’na kurban giden iki camiden flöyle söz etmifltir: “Bozdo¤an kemerinden Aksaray’a inerken sa¤da iki küçük cami vard›.

Baba Hasan Alemi ve Oruç Gazi Camileri. Baba Hasan Alemi’yi daha o zaman vak›flar kiraya vermiflti. Hatta bir ö¤retmen oturuyordu içinde.

Cadde üstünde olmamas›na ra¤men y›kt›lar onu. Oruç Gazi mamurdu, kullan›l›yordu. Hiç lüzumu yokken y›k›ld› o da. Bulvar aç›ld›¤›nda, dört taraf›nda servi a¤açlar›yla çok flirin bir durumu vard›, caddeden d›flar›da ve biraz çukurdayd› zaten. Kimin akl›na estiyse, lüzumsuz burada dediler, y›kt›lar.

Adana’da kentin göbe¤inde, camisi, medresesi, kütüphanesiyle görkemli bir külliye düflünün. 1650’lerde Cafer Pafla yapt›rm›fl, 1950’de cadde genifl-

stanbul’un tarihini en iyi bilen Türkiye’nin say›l› sanat tarihçilerinden Prof. Dr. Semavi Eyice, Milliyet gazetesinde Nefle Mesuto¤lu’na verdi¤i röportajda, Menderes’in baz› camileri y›kt›rd›¤›n› ileri sürmüfltür.

1950’lerde Yeni Sabah gazetesinde yazar olan Semavi Eyice, Adnan Menderes’in Sekban Pafla Mescidi, Mimar Ayaz Camii, Velide Camii’nin türbesi gibi dini eserleri yol yapmak için y›kt›rd›¤›n› anlatm›flt›r.

Eyice, kendisinin bu cami, mescit ve türbelerin y›k›lmas›na gazetesinde itiraz etti¤ini ancak uyar›ld›¤›n› da belirtmifltir. Eyice, Türk tarihi için önemli olan Zeyrek evlerinin de bu dönemde y›k›ld›¤›n› söylemifltir.3 Prof. Semavi Eyice, “Sanat Alemi” dergisinden Ülkü Ö. Akagündüz’e verdi¤i röportajda da bu gerçe¤in alt›n› çizmifltir. ‹flte Semavi Eyice’in o röportaj›ndan baz› bölümler: "Menderes döneminde nice ibadethaneler fluursuzca y›k›ld›. ‹stanbul’da genifl caddelere, meydanlara ve yeflil sahalara kar›fl›p ‹stanbul’da yol yap›m çal›flmalar› s›ras›nda 1956’da y›k›lan giden elliden fazla Oruç Gazi Camisi’nden bir görüntü

‹

69

BD EK‹M 2012

Adana’da yol geniflletmek bahanesiyle 1950’lerde y›k›lan Cafer Pafla Camii leyecek bahanesiyle y›k›lm›fl. Ne var ki arsa hala bofl, külliye y›k›ld›¤› ile kalm›fl, flehrin an›tsal yap›s›n›n yerinde flimdi çömlekçi var.”4 ‹flte ‹stanbul’da DP döneminde y›kt›r›lan ve tahrip edilen 54 tarihi camilerden baz›lar›: ‹stanbul’da yol yap›m çal›flmalar› s›ras›nda 1957’de y›k›lan Süheyl Bey Camii

70

1465 tarihinde infla edilmifl olan tarihi Murat Pafla Camii, Vatan caddesi yap›l›rken 1957’de y›k›lm›flt›r.

Pertevniyal Lisesi yak›nlar›nda bulunan tarihi Oruç Gazi Camii, 1956 y›l›nda yol yap›m çal›flmalar› s›ras›nda y›kt›r›lm›flt›r.

Yeni Kap› yak›nlar›nda Fatih döneminden kalma 1479 tarihli Çak›r A¤a Camii yine yol yap›m çal›flmalar› nedeniyle 1958’de y›k›lm›flt›r.

Aksaray’da Vatan cadesinin bafllang›c›nda yer alan Fatih döneminden kalma Camc›lar Camii ve çeflmeleri, 1957 y›l›nda yol yap›m çal›flmalar› nedeniyle y›k›lm›flt›r.

Aksaray’da,1555 yap›m› tarihi Kazasker Abdurrahman Camii 1957’de yol yap›m çal›flmalar› nedeni ile y›k›lm›flt›r.

Karaköy Kabatafl aras›nda-bugünkü Mimar Sinan Üniveristesi’nin tam karfl›s›ndaki- Sal›pazar› Süheyl Bey Camii 1957’de yol yap›m çal›flmalar›

BD EK‹M 2012

s›ras›nda y›k›lm›flt›r.

Karaköy Kabatafl aras›ndaki 18781879 yap›m›, özgün mimariye sahip çok nadide eserlerden biri olan Karaköy Mescidi veya camisi 1958’de yol yap›m çal›flmalar› s›ras›nda y›k›lm›flt›r. Karaköy Kabatafl aras›ndaki II. Mahmut döneminden kalma, 1826 yap›m›, tarihi Nusretiye camii ve sebili 1958’de yol yap›m› s›ras›nda tahrip edilmifltir. Karaköy Kabatafl aras›ndaki Mimar Sinan eserlerinden K›l›çali Pafla Camii ve dükkanlar› 1958’de yol yap›m çal›flmalar› s›ras›nda tahrip edilmifl, baz› duvarlar› y›k›larak yeniden yap›lm›flt›r.5 stanbul’un birçok tarihi camisini y›kt›ran DP, (tarihi camilerin bak›m ve onar›m› konusunda ç›kar›lan yasaya ra¤men) ‹stanbul’un abidevi camilerine de ilgisiz kalm›flt›r. Bu durum dönemin

‹

bas›n›nca elefltirilmifltir. Örne¤in, Sultanahmet Camii’nin etraf›n›n gecekondularla kuflat›lmas›n› ve bak›ms›zl›¤›n› Metin Engin, 1953 y›l›nda Cumhuriyet gazetesinde flöyle elefltirmifltir: “‹stanbul’un en büyük tarihi abidelerinden olan Sultanahmet Camisi gecekondular›n ve usulsuz inflaat›n istilas› alt›nda... üç befl teneke parças› ya da tafl bulan her flah›s caminin duvar›na bitiflik bir gecekondu infla ediyor. Sultanahmet Camisi’nin hali ise büsbütün utanç verici. 1950’de Vak›flar taraf›ndan tamir edilirken bir amelenin dikkatsizli¤i yüzünden kül olan, camiye bitiflik mahfil-i hümayun üç seneden beri harap ve yan›k bir vaziyette b›rak›lm›fl. Bu feci manzara muhteflem caminin bütün güzelli¤ini ortadan kald›rmaya kafi geliyor. Vak›flar Umum Müdürlü¤ü acaba neden buras›n› tamir edip camiyi bu çirkin vazi-

‹stanbul’da yol yap›m çal›flmalar› s›ras›nda 1957’de y›k›lan Murat Pafla Camii 71

BD EK‹M 2012

Menderes döneminde Bayrampafla’ya stadyum yap›lmas› için y›kt›r›lan tarihi ‹stanbul Surlar› yetten kurtaramaz.”6 Bu noktada insan›n akl›na birkaç soru geliyor: 1. ‹smet ‹nönü keyfi nedenlerle camileri kapatmad›¤› halde “‹smet Pafla camileri kapatt›!” diye y›llard›r millet kand›r›l›rken; DP baz› tarihi camileri ve mescitleri y›kt›rd›¤› halde hiç kimse “Menderes camileri ve mescitleri y›kt›rd›!” diye ç›t bile ç›karmam›flt›r.

2. DP döneminde Türkiye’nin dört bir yan›ndaki tarihi kiliseler, cemaati olmad›¤› halde, törenlerle ibadete aç›l›rken, hiç kimse “Menderes Türkiye’ de H›ristiyanl›¤›n yay›lmas›n› sa¤lad›!” diye ba¤›r›p ça¤›rmam›flt›r. 7 3. Çok daha önemlisi 2010 y›l›nda sat›fla ç›kar›lan ‹zmir Foça’daki Kozbeyli köyü camisinden neden hiç söz eden yoktur. 8 4. “Tek parti CHP camileri kapatt›” diye s›zlananlar neden hiçbir zaman “Tek parti döneminde aç›lan Halkevleri ve Köy Enstitülerini DP kapatt›.

Böylece Türk ayd›nlanmas› büyük bir darbe yedi.” demez? 1951’de DP ve Menderes, Türkiye’nin dört bir yan›n72

daki 478 Halkevi merkezini, 5000 Halkevi flubesini ve 4000 Halkodas›n› kapatm›flt›r.

1954’te de o güne kadar 25.000 ö¤retmen yetifltiren Köy Enstitülerini kapatm›flt›r. 9 Sonuç olarak diyece¤im flu ki: Tarih insanlar›n ifllerine geldi¤i gibi yorumla-

namaz... • sinanmeydan@butundunya.com.tr

Dipnotlar: 1-Zeynep fiahiner, “Menderes Camileri Tekkeleri Neden Y›kt›rd›”, haberkultur.net. 5 Ocak 2010. 2-‹lber Ortayl›, “Cami Olmaktan Ç›kan Camiler”, Milliyet gazetesi Pazar, 29 Nisan 2012. 3-“Me¤er Menderes Camileri Y›kt›rm›fl” Odatv.com, 30 Mart 2011.

4-“Sanat Alemi”nden naklen, “Sat›lan Cami ve Mescitler Ne Oldu?”, Haber 7.com, 19 fiubat, 2008. 5-Bar›fl Ertem-Mustafa Cevdet Altunel, “‹stanbul ‹mar›ndaki Tarihi Eser Kayb›n›n Tarih ve Turizm Aç›s›ndan ‹ncelenmesi: Karaköy-Kabatafl Bölgesi”, Sosyal Bilimler Araflt›rmalar› Dergisi, C.2, S.4, Aral›k 2011, s.69-72;Behçet Ünsal, “‹stanbul’un ‹mar› ve Eski Eser Kayb›”, Türk Sanat Tarihi Araflt›rma ve ‹ncelemeleri Dergisi,Cilt 2, s.46-49; Müge Ceyhan, ‹stanbul’da Tarihi Çevre Koruma ve Bas›n, ‹TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, s.41-42. 6-Metin Engin, Cumhuriyet gazetesinden naklen Ceyhan, age, s.37. 7-Menderes döneminde açt›r›lan kiliseler için bkz. Sinan Meydan, Cumhuriyet Tarihi Yalanlar›, 2. Kitap, s. 612 vd. “Menderes’in Açt›rd›¤› Kilise ve Diyalogculuk” 8-“AKP’den Sat›l›k Cami”, Yeniça¤ gazetesi, 08.11.2010.

9-Sinan Meydan, Akl-› Kemal “Atatürk’ün Ak›ll› Projeleri” 2.cilt, ‹stanbul, 2012, s.101,104.