Muzaffer Gökman: Ahmed Refik Altınay by blackauge

Muzaffer GÖKMAN Eski bir kütüphaneci

Tarihi Sevdiren Adam AHMED REFÎK ALTINAY HAYATI VE ESERLERİ

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları

BİRİNCİ B A S K I: 3.000 İstanbul, 1978

Kapak D üzeni: Said MADEN Basıldığı y e r : Baha Matbaası — İstanbul T el.: 27 32 44

Değerli Hocam Merhum Ord. Prof. M. Cavid Baysım’un Aziz Hâtırasına

M.G'.

M üverrih Ahmed R efik B ey Y ı l : 1934

İÇİNDEKİLER

Sayfa Birkaç söz ..................................................................................................... 1 — Hayatı ...............................................................................................

IX 1 - 134

2 — Gazete ve dergilerdeki yazıları ................................................... 135 - 340 3 — Taşjlama, eleştirme, sataşma ve tartışmaları ............................ 341 - 354 4 — Şiirleri ......................................... ........ ........................................... ..355-358 5 — Hayatında ve ardından yazılanlar ............................................. ..359 - 369 (Fotoğraf - Yazı - Kitap) 6 — Tarih ve tarihle ilgili kitapları..... ............................................ .. 371 - 391 7 — Okul kitapları ...................................................................................393 - 398 8 — Albüm, şiir, çeviri, değişik konulu eserleri ................... .........399 - 403 9 — Makale, kitap, konu başlığı dizini ........................... ......... ......405 -431 10 — Yazar adı dizini

................... ................................................ ..433 - 436

BİRKAÇ SÖZ

Yeryüzünde tarihi en zengin Milletlerden biri olan Türkler’in geriye doğru uzanan 3.000 yıl içinde türlü adlarla kurdukları dev letlerle dünya tarihinin yarısından fazlasını oluşturdukları söyle nebilir. İşte, bu zenginlik nedeniyledir ki, Osmanlı tarihi üzerinde yerli ve yabancı yüzlerce kitap ve makale yazılmıştır. Günümüzde de ya zılmaktadır ve yazılacaktır da. Avrupa ve Am erika’da çeşitli üniver sitelerde öğrencilere Osmanlı tarihinin ayrıntılarına inen tezler v e rilmekte v e tartışılmaktadır. Geçen yaz karşılaştığım Belgrad Üniversitesini bitirmiş bir dok tora öğrencisinin tezi hayli ilginçti. Bu genç «Tuna’da Osmanlı do nanması» konusunu seçmişti. Doktora öğrencisi, İstanbul’da Devlet Arşivi’mizde çalışmış, bir hayli doküman toplamış, işlemek üzere yurduna dönüyordu. Bayezit Devlet Kütüphanesine de uğramıştı, bu konuda yeni yayınları görmek için. Biliyorsunuz yurdumuzda yayın lanan her basıyı görmek mümkündü Devlet Kütüphanesinde en m o dern tasnif ve koşullar içerisinde. Evvelce Osmanlı İmparatorluğu’nun birer eyâleti olan ve günü müzde birer devlet statüsü kazanmış olan milletlerde bu araştırma lar devamlı sürdürülmekte ve Osmanlı Türkleri’nin Anadolu’nun küçük bir kasabasında doğarak kısa süre içinde büyük ve âdil bir fütuhat yaparak, gönüller fethederek nasıl genişlediği araştırılmakta ve bu arada çöküş nedenleri de tespit edilmeye çalışılmaktadır.

★ Son birkaç yıl içinde yurdumuza kadar gelerek Osmanlı tarihi üzerinde çalışan yabancı öğrenci ve öğretim üyelerinin araştırma ko nularından örnekler verm ekle bu kanıtımız kuvvetlenecektir : IX

Örneğin; bir Fransız araştırmacı «Osmanlı Devleti toprak ve şe hir hayatı ile Rumeli’de Osmanlı fütuhatının başlaması» konusunu ele almıştır. Bir Amerikalı «X IX . Yüzyılda Osmanlı reformları»ra incelerken, bir başka Amerikalı «XVII, XVIII ve XIX. yüzyıllarda İstanbul’da esnaf teşkilâtı» üzerinde geniş bir çalışma yapmıştır. «Macar - Arnavud - Bulgarlar’la ilgili Osmanlı Kanunnameleri» ko nusu bir Çek araştırmacının ilgisini çekmiştir. Bir Japon araştırma cı «XV, X V I ncı yüzyıllarda Kapıkulu süvarileri» konusuna eğilir ken, bir başka Japon da «Muhsin-Zâde Mehmed Paşa ve Ayanlık Müessesesi»ni incelemiştir. «1881, 1897 - 1914 Türk - Iran İlişkileri» bir İranlı’ya, «X X . Yüzyılda Türk - Romen İlişkileri» bir Romen’e konu olmuş, bir Alman da ecdat sporu güreşimizi «1500- 1870 yılları arasında yağlı güreşçiler ve serüvenlerini işlemiştir. Bu örneklerin sayısını arttırmak mümkün. ★ Osmanlı tarihini inceleyecek olanlar çeşitli kaynaklardan yarar lanırlar. Bunlardan başta geleni; olayların yıl sırası ile işlenildiği kitaplardır. Günümüzde kronolojik eser denilen bu kaynaklar, bilin diği gibi iki türlüdür : 1 — Özel olarak yazılmış kitaplar, 2 — Onsekizinci yüzyıldan itibaren devletin resmi memuru olan vakanüvisler tarafından olayların tarih dizisine göre kaydedil diği kitaplar. Vakanüvis devletin resmî görevlisi olduğundan, olay lara kişisel düşündüklerini katamadığı gibi, devrin akışına göre de tarafsız ve objektif olduğu da kesin olarak söylenem eyecektir. Bir kısım eleştiricilerin söyledikleri gibi de yaşanılan devir övülmüş, istenilmeyen devirler de yerilmiştir. Onsekizinci yüzyıldan önce bu görev şehnâmenüvisler tarafından yapılıyor ve tarihler de mo.nzum olarak yazılıyordu. Gerçek tarih yazacaklar için en değerli ve en doğru yerli kay nak, her ülkede olduğu gibi yurdumuzda da (Devlet Arşivi) dir. Os manlIların geniş fütuhatını, açılmasını yalnız kılıç ve pazı kuvve tinde aramanın büyük hata olduğunu kişi, bu arşivlerdeki dokü manları ve düzeni gördükten sonra bir kez daha anlar. Ecdadımız ilk kuruluş yıllarından beri arşivin önemini anlamış ve bir kâğıt parçasının dahi kaybolmasına meydan vermemiştir. ★ X

Elinizde tuttuğunuz kitap; vakanüvis olmadıkları halde Osmanlı tarihine ait eserler yazanlar dizisinin son halkası, İmparatorluğun son ve fakat halkın ilk tarihçisi Ahmed Refik Altmay’m hayat dizisi, yetiştiği ortam ve eserlerinin topluca sunuluşudur. Yaşıtları arasında (hoca), (müverrih) olarak adlandırılan Ahmed Refik; İmparatorluğun sırlarını deşmek için (Devlet Arşivi) ne el atan ların başında yer aldığı, eski belgeleri ilk defa karıştırıp, özellikle Osmanlı tarihinin gerçek kimliğini ve yüzünü ortaya çıkarmaya ça lıştığı kadar, tarihi halka okutan, sevdiren bir yazar olarak da ün yapmıştır. Başka bir deyimle; yüzyıl önce halka okuma terbiyesi v e ren Ahmed Mithat Efendi’cfen sonra, tarih yolu ile okutan kişi o ol muştur. Ahmed Refik’in hikâyeleştirdiği tarih olayları, bir çok romanlar dan fazla rağbet bulmuş, kolayca kavranır, sade olduğu kadar renkli üslûbu, konuları aktualiteye uydurmak yolundaki becerisi, tarihe sı ğınarak, açıkça eleştirilem eyen gündelik olaylara dolaylı yollardan parmak basması, onun tutulmasına ve aranmasına başlıca etken ol muştur. Yarım yüzyılı aşan yaşantısı içinde, öğrencilik yıllarından başla yarak yüzü aşan kitap yayınlayan, gazete ve dergilerde el değmemiş konularda, her birine halkın beğendiği adlar bularak binlerce araş tırma dizisi, tarihî hikâye, tarihî tefrika yazan, bu arada duygulu şiirler de yazmaktan geri kalmayan Hoca’mn gazete ve dergi köşelerinde kalmış yazılarını derlerken, kitabın kuru bir bibliyografya ol mamasına özen gösterdik. Bir yönden de tarih ansiklopedisi olması için, yazı özetlemelerini fazla taşmamakla beraber gerektiğinde he men yararlanabilir bir duruma getirm eye çalıştık. Kitabın sonundaki konu başlığı dizisinde de tutumumuzu sürdürdük. Kırk yıla yakın eksiksiz yazan Hoca’nm bütün yazılarının ve hak kında yazılanların derlenebildiği savında olmayan bu kitapçığın ek siklerinin bulunabileceğini şimdiden kabul ediyor ve göremedikle rimizi bizlere hatırlatacak meraklı araştırıcılara şimdiden teşekkür ediyorum. 4 Mayıs 1978 Muzaffer GÖKMAN

TARİHİ SEVDİREN ADAM

HAYATI

AHMED REFİK ALTINAY

Şen gözlerine neş’e veren bir çiçek olsam, Bûsenle sararsam, o güzel sinede solsam! Her koklayışın ruhumu âteşlere yaksa. Bûsenle sararsam, o güzel sinede solsam! Ahmed Refik

«Ben, Ahmed Refik adını ilk defa, Vefa İdadisinin birinci sınıfın da okuduğumuz umumî tarihin üstünde görmüştüm. O zamana ka dar elimizde bulunan küçük Osmanlı tarihinde kavuklu, basma kalıp padişah resimleri görmekten bıkan ve alâkasızlaşan gözlerimiz; an cak bu kitabın sayfalarında Roma tapınaklarının, Mısır firavunları nın, Hind ve Çin mazisine ait belgelerin resimlerine hayret ve hay ranlıkla tesadüf etmişti. Tarih üslûbu olarak da Abdurrahman Şeref Merhumun yazısını buluyorduk. Halbuki bu küçük Osmanlı tarihinin yazılışı da şekli ka dar yeni ve bize yakındı. Pembe kâğıtlı, Babıâli deyimli tarih kitabın dan beyaz kâğıtlı, karton ciltli, resimli ve haritalı tarihe bizim kuşa ğımız bu kitapla erişti. Murad Beyi tanımadığımız için bizim mintanlı ve istanbolinli tarihten, sert yakalı ve kravatlı tarihe geçişimiz böyle olmuştur. Bundan sonra Ahmed Refik, benim için kitap üstünde aranan bir yazar adı oldu. O sıralarda “ Büyük Tarihi Umumî” si forma forma ba sılıyor ve satılıyordu. Bütün cilde abone olacak para bulamadığım içlin her hafta Ankara Caddesine gider; Hilmi Kitaphanesinden, yeni çıkan formayı alırdım. Resimlerini görmek için eve kadar sabredemez; sayfaları yolda açar, bakardım. Ressam olsam Termopil Geçi 1

di’ni gösteren tabloyu şimdi çizebilirim; olay hakkındaki yazılan unuttum, fakat resim bu kadar açık olarak hafızamda yaşamaktadır. Keşke her şeyi resimle öğretmek mümkün olsaydı... O zaman öğret menler de rahat ederdi, öğrenci de. îtiraf etmeliyim ki o resimler den edindiğim faydaları, makara boşalır gibi ders verip giden tarih öğretmenlerinden hiç birinden elde etmiş değilim...» Bu satırlar, ho cam Hasan-Âli Yücel Merhumun Ahmed Refik hakkındaki yazdıkla rından bir parçadır1.

★ «...Ahmed Refik’in acele bir krokisini çizmek isteyenlerin göz leri önüne gelen kişi şudur: İmparatorluğun son ve halkın ilk tarih çisi; yaptığı işi sarayın dalkavukluğu halinden çıkararak, milletin müdafaası haline sokan ilk tarih yazarı; yazdığı kitapları halka oku tabilmek için tarih vülgarizasyonu yapan ilk kalem sahibi; İmpara torluğun sırlarını deşmek için Evrak Hâzinesine (Başbakanlık A r şiv Genel Müdürlüğü) gözlerini daldıran ilk mütecessis; tarihi de virleri, içinde bulundukları edebiyat atmosferi içinde mütalâa eden ilk tarih edebiyatçısı; İmparatorluğun yıkılmasına sebep olmuş klerikal tesirlere, ülema ve softa otoritesine hücum etmiş bir tarihçi. Maziye zekâsından ziyade mizacıyla ve hassasiyetle bakmış, eserlerine bilgisinden ziyade gönlünü kaptırmış; fakat bilhassa Bal kan Harbinden sonra ümitleri yıkıldığı için kuşağının bütün sanat kârları gibi, genel anlamıyla tam bir epikürizme vererek, hakikatta bir nâle devrinden başka bir şey olmayan Lâle Devri’nin tasasız, çap kın ve müstehzi şiirini sevmiş; fikir adamı olmaktan ziyade gönül adamı ve kalem ehli olmaktan ziyade ehl-i dil; kahkaha ile. göz yaşı arasında kararını bulamamış ve bütün ömrü birinden ötekine atla makla geçmiş; şiire tarihten fazla istidatlı, fakat tarihe şiirden faz la emek vermiş; ikisinin de aşkını duymuş...» okuduklarımız, büyük Ahmed Refik’in, kalender Hoca’nın ölümünün ardmdan usta kalem Peyami Safa’nm yazdıklarından bir bölümdür bunlar2.

★ «...Onu her görüşte Reşidüddin’i, Hâkani’yi, Asım'ı hatırlar ve için için yanardım. Bu hatırlayış ve bu yanış bende tabiileşmiş, yahut 1) Hasan-Âli Yücel. Akşam, pazartesi konuşmaları. «Ahmed Refik». 18.10.1937 2) Peyami Safa. Cumhuriyet. Hadiseler arasında. «Ahmed Refik». 12.10.1937

Ahmed Refik’in sevimli ve zeki yüzü benim için o üç ölüyü gösteren bir aynaya dönmüştü. Kendisiyle karşılaşır karşılaşmaz mutlaka biri ondördüncü, biri onyedinci, biri ondokuzuncu yüzyılda ölen o muh terem kişileri görür gibi olurdum. Garip bir üzüntüye kapılırdım. Reşidüddin, bütün dünya üzerinde ilk (İlm-i Cihan) tarihini ya zan adamdı, felâket içinde can verdi. Hâkani, abdest alınarak okun maya lâyık görülmüş bir eserin yazarı idi. Seksen yaşına varmış bu lunmasına rağmen ata binmek müsaadesi alamadı, tabuta konulun caya kadar yaya kaldı. Asım; (Kamus) ve (Bürhan) gibi iki büyük eserin mütercimi, iki koca cilt tutan nefis bir tarihin de yazarı oldu ğu halde aç öldü. Ahmed Refik de bana onların bahtını taşıyan bir adam gibi geliyordu ve yüreğime -her tesadüfte tazelenen- bir elem aşılıyordu.Ne yazık ki yıllardan beri sezinlediğim bu akibet kuru bir kurun tudan ibaret kalmadı. Onbinlerce tarihseverin, adını yıllardanberi saygı ve sevgi ile ana geldiği Ahmed Refik; her eseri üçer beşer kere basılıp kapışa kapışa alınmış ve okunmuş olan Ahmed Refik, bütün Türk okuyucularına yıllarca tarih sevgisi ve bilgisi sunan Ahmed Re fik; Üniversitede uzun yıllar hocalık yapan Ahmed Refik nihayet bir güz soğuğuna karşı zayıf vücudunu koruyacak örtü bulamayarak zatüreeye yakalandı. Bir yudum ilâç parası tedarik edebilmek için has ta hasta sokağa çıktığı için üstelik satlıcan’a3 da tutuldu ve adı du yulmamış, kendisini tanımamış bir adam kimsesizliği içinde ölüp gitti. Reşidüddin de en geniş bir şöhrete rağmen, O’nun gibi sürün müş, Hâkani de eseri muskalaşmış bir yazar iken yurdunda böyle ök süzleşmiş, Asım da eserleri elde ve adı dillerde gezerken bu şekilde dünyadan göçüp gitmişti. Anlaşılıyor ki; yalnız bilmek, yalnız eser yayınlamak şu fâni âlemde, bahtiyar olmaya kâfi gelmiyor. Biraz da bahtın iyi olması lâ zım. Fakat baht ile ilmin uyuşması da .kolay değil. Ahmed Refik, şüphe yok ki müverrihti. Lâkin onda tarih bilgisi kadar tarihi sevdirmek ve okutmak bilgisi de vardı. Hiç kimse tara fından tekzip edilmeyeceğine emin olarak söylüyorum. Memleketi mizde Ahmed Refik adlı biri çıkıp da tarihî eserler yazmasaydı. Bugün umumileşmiş ve Batı âlemine bile müessir olmaya başlamış 3) Satlıcan hastalığı; akciğer zarının kuru veya sulu bir tür iltihap lanmasıdır. Eski bir deyim olup, arapçası zatülcenp, tıp literatüründe «plörezi» dir.

olan tarih sevgimiz vücud bulmayacaktı. Onu bu bakımdan sade bir tarihçi değil, tarih mimarı sayabiliriz. Mimar, dedim. Doğru... fakat, kendi hayatı baştan başa harap bir mimar. Keşke O, biraz mâmur ve biraz mutlu olsaydı da, adı sade müverrih kalaydı!...» Bu okuduklarımız da çeşitli gazete ve dergilerde “ M. Turhan Tan” adıyla yıllarca fıkra yazan, tarihi tefrikalarını zevkle okuduğumuz Samih Rıfat’ın dar gazete sütununa sığdırabildikleridir4. ★ «...Yıllarca Darülfünunda profesörlük eden Türk tarihçiliğinde bir merhale yaratan bu adamın cenazesinde, ne yazık ki tek bir üni versiteli bulunmadı. Öldüğünü okuduğum zaman çevremde bir boşluk açılmış gibi oldu. — Ne çabuk?.. İmkânı yok!.. • Eğer hastalığından haberiniz olmazsa ve ölüm ihtimaline alıştırılmazsak her sevgilinin ölüm haberi bizi böyle düşündürür. Fakat bu bir hakikatti. Çünkü bütün gazeteler bunu yazıyorlardı ve günlerdenberi hastahanede bulunduğunu ilâve ediyorlardı. Şimdi ağlayan, gürleyen ve biraz sonra gülen bir hava... Ada vapurunda tanıdık yüzler var: Hepsi de üzgün birer ruhu aksettiriyor. Nurullah A ta ç. sordu : — Siz de cenazeye mi?.. Sert rüzgara ve biraz da soğuğa rağmen üst güverteye çıkmak ihtiyacını duyuyoruz. Ahmed Refik de kim bilir kaç defa buralara çıktı, belki bizim oturduğumuz yerlere oturdu ve şu güzel denize, köpüklü dalgalara rağmen sevimli denize baktı!.. Nurullah Ataç onbeş yıllık dostunu anıyor, bize hayatından kesik kesik filmler gösteriyor. Bir aralık sesini yavaşlatarak şöyle d iy o r : — Ölmesi belki de iyi oldu; çünkü sefalet çekiyordu. Son yıllarda eskisi gibi çalışamadığım, pek üzüntülü bir hayat sürdüğünü, başkaları da söylüyorlardı. Fakat her şeye rağmen biz onun (bir anıt halinde de olsa) aramızda ka'lmasını elbet isterdik. Vapurdan Ada İskelesine büyük bir kalabalık boşanıyor. Türk 4)

M. Turhan Tan. Cumhuriyet. «Ahmed Refik». 12.10.1937

Bayrağına sarılmış olan büyük ölünün ardına takılanlar ancak bir kaç düzinedir: On beş kadar liseli, yirmi kadar küçük okul çocuğu, beş on yazar ve öğretmen, bir o kadar dost... Vali Muhittin Üstündağ bu kalabalığın ortasında rastgele bir adam gibi sâkin ve mütevazi yer almış. Adalı Avni, Halid Fahri, Esad Mahmud da orada. Önde üç çelenk var; bunları gönderenler: Basın Kurumu, Tarih Kurumu ve Adalar Cumhuriyet Halk Partisi... Gözlerimle Üniversiteyi aradım. Fakat görmek kabil olmadı! Geçtiğimiz yollardaki balkon ve pencerelerde gözleri yaşlı ka dınlar ve erkekler var... Adada herkes onu tanıyor. O da şüphesiz bunları biliyor. Hemen hemen bütün ömrü adada geçmiş. O kadar seviyormuş ki, Adalı Avni bu sevgiyi gösteren birkaç mısraını okudu : ŞEN ADALAR Yüreğim sızlayarak gözlerim âfâka dalar, Yâda geldikçe çiçeklerle dolu şen Adalar. Leblerim sîneni, çeşmim gene mehtabı arar, Yâda geldikçe çiçeklerle dolu şen Adalar. Güllerin rengini görsem lebini yâdederim. Düşünür çamları, leylâkları artar kederim. Şimdi gül sîneli yârim acaba nerde derim. Yâda geldikçe çiçeklerle dolu şen Adalar. Âhmed Refik Şair ruhlu Ahmed Refik kısa bir zaman için ve istemeksizin Adadan ayrıldığı sırada uzun uzun içini çekerek söylermiş. Bundan sonra onu Adadan hiç bir şey ayıramayacak. Ada ile Ahmed Refik biribirine karışacak. Ahmed Refik’in en çok sevdiği adam büyük ressam Çallı İbra him’miş. Bir dost onu a ra dı: — Yahu. Çallı’yı göremiyorum. Dedi. Başka biri cevap v e r d i: —. Son zamanlarda darılmışlar. 5

Çallı5 böyle bir şüpheye tahammül edememiş gibi kalabalıkta göründü tabuta koşuyor; rüzgârda dalgalanan kıvırcık ve kır saçla rını bile toplamayı düşünmeden Ahmed Refik’i omuzlarına alanların arasına karışıyor. O da taşıyor. Halinde kalbinin yarısını kaybeden bir zavallının üzüntüleri var. Tabuttan ayrıldığı zaman iki arkadaş onun kollarına giriyorlar. Onların büyük dostluklarını anlatan iki mısraı da gene Adalı Avni hatırlatıyor: Birbirinden vâr ise ayrılmayan yârı şefik Çallı İbrahim Efendiyle Hoca Ahmed Refik Bütün dostları O’nu eskidenberi (Hoca) diye anarlarmış. Bir yokuşu çıkıyoruz. Etrafta keskin bir yaprak kokusu var. Esen sert rüzgâra rağmen havayı tamamen doldurmuş. Bu hal mezara kadar sürdü. O’nu toprak anaya verirken gök gürlemeye, yağmur serpilmeye başladı. İçin için kalbe sızan kederlerin, çekingen ağlayışların üstün de bir kadın hıçkırığı yükseliyor. Yağmur hızlandı ve Ahmed Refik’in tabutunu örten kırmızı top rakları sulamaya başladı. O’nu pek sevdiği Adanın bu yüksek tepesinde sevgilisinin koynunda bırakarak ayrıldık. KEDERDEN M İ?... Kederden mi, neden böyle sararmış rengi ru hsam ? Seninçin bak, nasıl ağlar, yanar bu âşıkı zârın. Ağarsa saçların kâfi bana çeşmi füsünkârın. Seninçin bak, nasıl ağlar, yanar bu âşıkı zârın. Firakın zehreder billâh bana her âlemi âbı. Nolur bir neş'elendirsen, şu gamlı rûhu bîtabı. . Ağarmış saçlar olsun ömrümün son nurlu mehtabı. Seninçin bak, nasıl ağlar, yanar bu âşıkı zârın. Ahmed Refik 5) Ünlü ressam Çallı İbrahim’in doğum yeri Denizli İline bağlı Çal İlçesidir. 1882’de doğmuş ve ilk öğrenimini burada yapmıştır. Ressamlığı kadar nükteleriyle meşhur olan Çallı, 22 Mayıs 1960’da öldü.

iskeledeki pastahanede beş on kişi vapuru bekliyoruz. Adalı Avni o tatlı dili. Selis sözleriyle hep Ahmed Refik’ten sözediyor. Ahmed Refik -G ö n ü l-6 adı altında şiirlerini topladığı küçük kitabı Avni’ye ithaf etmiş. Ahmed Refik hakkında etüt yapmak isteyenler için Ada lı Avni başlıca kaynaktır. A n latıyor: Geçen yıl Çallı İbrahim dargın olmasına rağmen Ahmed Refik’e gelmiş. Evinin kapısını çalmış, açılmamış. Bunun üzerine elindeki torik balığını pencereden içeri atmış. Bunu görenler: — Yahu, ne yaptın?., demişler. — Ne olacak, dargınız dedikse rızkını da kesmedik ya... Ahmed Refik, ressam Çallı için : — Boyacı!.. dermiş. Çallı da karşılık vermiş : — Ne olduğu belli değildir. Tarihçidir, âlimdir... Ben cehlimi bir silindir gibi geçiririm de onun ilmini ezerim. Çallı İbrahim, Ahmed Refik’in bir portresini yapmış. O kadar canlı ve güzelmiş ki, Çalh’nın ona karşı olan sevgisini isbat için bu yüksek eser başka şahide lüzum bırakmazmış. Ahmed Refik’in bu resmi bir içki masası başındaki halini gös teriyormuş. Bir zaman sonra Çallı, gene resmi görünce : — Yahu!., masanın üstü pek boş... demiş ve bir havyar resmi yapmış. Böylece her seferinde bir ıstakoz, bir başka yiyecek resmi yap mak suretiyle doldurmuş. Şimdi masa dolup taşmış bir halde. Ahmed Refik, masaya bakar bakarmış da : — Ben ömrümde böyle zengin bir sofra başında oturmadım... dermiş. Köprüdeki kalabalığa karıştığım zaman Ahmed Refik’i hatırla tan, ona üzülen hiç bir şey göremiyorum. Büyük elektrik fenerlerinin keskin ışıkları altında bir insan ve otomobil seli karşılıklı akıp gidiyor. Kimler öldü de, bu hep böyle aktı. 6) 100 s. 8°

Ahmed Refik. Gönül. «Şiirler». İstanbul 1932 Hilmi Kitaphanesi.

Sonuç şu du r: Tarihçi Ahmed Refik de tarih oldu.» 7 ★ içli bir insan, duygulu bir kişi, anlaşılamayan bir fâni olarak göçüp giden, bugünkü kuşağın hemen hemen hiç tanımadığı Ahmed Refik’in; buram buram aşk ve sevgi tüten şiir ve şarkıları vardır. Bunların büyük bir kısmı evvelce sözünü ettiğimiz (Gönül) adlı şiir demetinde toplanmıştır. Şarkılarının bir kısmı radyomuzun başta gelen şarkıları arasında, plak satan mağazaların tutulan plakları ara sında yer almıştır. Kimin olduğunu ve ne zaman, nedenle yazıldığını bilmeden dudaklarımızda dolaşanları vardır içlerinde : ŞEN GÖZLERİNE... Şen gözlerine neş'e veren bir çiçek olsam. Busenle sararsam, o güzel sînede solsam!.. Her koklayışın ruhumu âteşlere yaksa, Busenle sararsam, o güzel sînede solsam!.. Öldürse de çevrin, yaşatır gönlümü handen. Yansam da, yakılsam da, usanmam gene senden. Bir şey dilemem uçsa da ruhum şu bedenden. Busenle sararsam, o güzel sînede solsam!.. Ahmed Refik Şarkılarında, şiirlerinde; güzeli, güzelliği, aşkı, âşıkı, sevgiyi, sevgiliyi, ömrünü tükettiği ve şimdi kırmızı killi topraklarında ebe dî uykusunu uyuduğu Ada’yı ve Adalıları dile getiren Ahmed Refik, sevdiklerini de konu olarak alır bâzı şiirlerinde. Sevdikleri arasında Çallı İbrahim başta gelir. Biribirlerine takılmadan geçemezler. Çocuk gibi bazı kez küserler biribirlerine. Bu küskünlük uzun sürmez. Çevreye yayılmadan darıldıkları, onlar barışmışlardır bile. Ahmed Refik'in Çallı için yazdığı bir -Çallınâme- si vardır. Bu uzun diziden bir bölümünü buraya aktarmadan geçemedik. 7)

Kadırcan Kaflı. Son Posta. «Bir tarihçi tarih oldu». 12.10.1937

VİLÂDETİ İBRAHİM DER KAZAİ ÇAL Sîmden binbir kavak 8 gördüm ki hep olmuştu nur. Dehre İbrahim gelmiş, Çal bütün olmuştu nûr. Âsüman elvana garkolmuş, serâpâ nûr idi. Gözlerinde parlayınca renkler, solmuştu nûr. Lâle, gül, sümbül, menekşe vecdden mestoldular. Fırçasın nur sandılar, renk oldular, hep doldular. Kırdaki gülrenk çiçekler gıptadan sermesttiler. Veçhi İbrahim içün kızlar koşup hep yoldular. Mey semâdan çiğ gibi yağdı muattar güllere Neş'e geldi bûyu meyden mestolan bülbüllere. Tâlii nâsâzdan binbir şikâyet iderek, Gıptadan bin gusse düştü mor, beyaz sümbüllere. Pîşi çeşminde anın birden saçıldı renkler. Zeybek oldu hep melekler, başladı âhenkler. Lebleri meyle bezensün, gönlü şâd olsun deyu Bağlar hep mey kesildi, çaldı kızlar çenkler. Çıktı bin kız, oynadı zeybek hevâsın pürsürûr, Rab semâlardan güneş indirdi, saldı ufka nûr. Mâi, mor, al, pembe, tirşe, erguvanı renkler Hep birer şuh tablo oldu kızlar ittikçe mürûr. Ahmed Refik Ahmed Refik’in beklenilmeyen erken ölümü, Çallı’nın üzerinde şok etkisi yaptı. Cenaze töreninde kollarına giren arkadaşları O’nu güçlükle durdurdular. Ada, O’nun için devamlı bir ziyaretgâh yeri oldu. Hoca’nın aşağıdaki iki satır dizisi, O’nun çalışma odasında başucunda durup taşardı. Çallı'nın yârı azizi hazreti Ahmed Refik Nur yağsun fırçasından renk kesilmesin Çallı'mın. 23 Kasım 1931 ★ 8) Çallı İbrahim’in doğum yeri olan - Çal - İlçesinde çok sayıda kavak ağacı varmış.

Babıâli, bugünkü adıyla Ankara Caddesine yeni bir anlayış, yeni bir magazin türüyle giren ve en kısa zamanda «Yedigün» adlı dergi siyle o dönemin en yüksek tirajına ulaşan Merhum Sedat Sim avi9 ile çok iyi anlaştılar. Sedat Bey, Hoca’nın Türk okuyucusuna yeni bir tarih anlayışı getirdiğini çok evvelden anlamış bir kişiydi. Her tür okuyucuya seslenen dergisinde, herkesin anlayacağı şe kilde Ahmed Refik'e tarihi yazılar yazdırıyor ve bu yazıları da dev rinin değil, bugün dahi tarihî yazı ve tefrikaların en usta fırçası olan Münif Fehim’e 10 renkli veya siyah tablolar halinde bir kat daha değerlendiriyordu. Sedat Bey daha o yıllarda okuyucunun göz öğre nimini ön plânda tutan bir kişiydi. Başarısının bir kısmını da bu tu tumuna bağlıydı. Hoca mutluydu. Yedigün okuyucuları, dergideki arkadaşları O’nu seviyorlardı. Yazısını kendi eliyle Ankara Caddesinde (Yedigün) ida rehanesine getirir, Sedat Beyle yeni konu veya konular üzerinde ko nuşur, çok defa Caddenin hemen başında bulunan Basma Yazı ve Resimleri Derleme Müdürlüğü’ne 11 uğramadan geçemezdi. Türkiye’de İlmî esaslara uygun yolda hazırlanacak olan bir bib liyografyanın yayınlanması ve buna gerekli dokümanın memleket içinden tam ve eksiksiz olarak toplanabilmesi görevi bu müesseseye verilmişti. İstanbul’da Ebussuud Caddesindeki bugünkü Milli Eğitim Bakanlığı Ders Araçları Merkezinde faaliyete geçen bu kuruluş, bi lâhare yine İstanbul’da Ankara Caddesinde Tersane Emini Yusuf Ağa’nın yaptırdığı Sübyan Okuluna taşınmıştı. 2 Temmuz 1934 tari hinde yürürlüğe giren kanunu yürütmekle görevli müessesenin ba şında, memleket irfanına çeşitli hizmetleri dokunan ve en verimli 9) Muzaffer Gökman. Sedat Simavi. Hayatı ve Eserleri. İstanbul 1970. Apa Ofset Basımevi. xı + 508 s. resimli 8° 10) Soyadı «Özarman» olup, 1900’de İstanbul’da doğdu. Türk sanatçısı Ahmet Fehim efendinin oğludur. Tiyatro dekorları, afiş ve reklam işleriyle meşgul olmuş, çeşitli romanları değerlendirmiştir. Dergi yayınlayan, mizah çizgileri çizen, dinî ve tarihî tefrikaları resimlendiren Münif Fehim, özellikle tarihî resim ve kostüm üzerinde eserler vermiş bir sanatkârımızdır. 11) Yurt içi bütün yayınları (kitap, broşür, ayrıbasım, gazeto, afiş, pul, banknot, kartpostal vb.) eksiksiz olarak beş kütüphanede toplamak ama cıyla «Basma Yazı ve Resimleri Derleme Kanunu» (No. 2527) kabul edilmiş ve bu görevi bu müessese yürütmüştür. «Devlet Nüshası» olarak adlanan bu beş nüsha : İstanbul - Beyazıt Devlet, Işt. Üniversitesi, Ankara Millî, İzmir Millî ve Ankara Umumî Kütüphanesinde değerlendirilmektedir.

çağında kaybettiğimiz Selim Nüzhet Gerçek12 bulunuyordu. Bu küçük kitabın hazırlayıcısı da bu müessesede küçücük bir memurdu. Her ikisi de ebediyete göçmüş olan bu iki kitap seven kişinin konuşmaları cidden çok ilginç olurdu. Derleme Müdürlüğü yeni ku ruluş halinde olduğundan; Hoca ile Selim Nüzhet Gerçek arasındaki konuşmaları, aynı salonda çalışan diğer arkadaşım merhume Lâmia Kutan ile dinler ve yararlanırdık. İkisi de kitaptan ve tarihten başka bir şey konuşmazlardı. Gerçek; İstanbul Kütüphaneleri tarihiyle il gili bir eser hazırlamakta olduğundan ve Fetih’ten sonra da başkent olan İstanbul’da sayıları yüzleri aşan kütüphane ve kütüphanecik kurulduğundan, bu tesislerin kurucuları ve mezarları hakkında so ruları bulunurdu her kez Hoca geldiğinde. Dinlemeye doyum olmaz dı bu konuşmaları. Hatırımda kaldığına göre Hoca, Selim Bey’i devamlı Ada’ya ça ğırır, her gelişinde de bu davetini tekrarlardı. O konuşmalardan hatırladığıma göre Hoca, «Yedigün» Dergisine; — Belki hastalanırım veyahut bir başka engel olur da yazamam!.. Düşüncesiyle devamlı, yedek bir yazı bırakırmış. Yedek yazının ne kadar önemli olduğunu gazete ve dergilerle biraz ilgisi olanlar bilirler. Hele, hele... nazlı fıkra yazarlarından çekilenleri. Yeri ay rılmış, bağlanmak üzere olan bir sayfa karşısında bekleyen bir so rumlu yazı işleri müdürü ve durmadan ilerleyen saatler. Ahmed Refik Bey, hiç bir şeyi tesadüfe bırakmak istememişti. Hoca, Ada’dan gelip gidiyor, Yedigün İdarehanesinde her zaman en az bir yedek yazı bulunduruyordu. Hoca’nın bu titizliğini Yedigün idarecileri ölümünden sonra belirtmek ihtiyacını duymuşlardır13. ★ 12) Selim Nüzhet Gerçek 1891-1945. Derleme Kanununun yürürlüğe girmesiyle beraber «Türkiye Bibliyografyası* nı da yayınlamaya başlamış ve çok dar kadro ve imkânlar içerisinde bu yayını ölümüne kadar düzenli sür dürmüştür. Merhumun; Türk temaşa ve matbaacılığıyla ilgili değerli araş tırmaları bulunduğu gibi, çeşitli gazetelerde sahne eleştirileri de yazardı. Şehir tiyatrosu Tepebaşı Dram bölümünün ilk temsillerinde 1 no.lu kol tukta temiz ve itinâlı giyinişiyle göz doldururdu. Ölümünden sonra yöne ticiler bir süre merhumun amsına ilk temsillerinde bu koltuğu boş bırak tılar. Gerçek; Yunan klâsiklerinden bir kısmını öğretici olarak sahneye koymak suretiyle rejisörlük de yaptı. Büyük hizmeti «Türkiye Bibliyog rafyasının kuruluşunda geçmiştir. 13) Yedigün Dergisi. «Ahmed Refik», sayı 241, s. 4 dv.

Yedigün Dergisinde Ahmed Refik ile her hafta sayfa komşuluğu yapan merhum Falih Rıfkı Atay da Hoca’yı aşağıda okuyacığınız satırlar içinde dile getirir I4. «Biz Türkler pek çok sıfat sarfederiz; fakat pek azını yerinde kullanırız. Yazılarımızda cümle aşırı (Büyük), (Yüksek), (Geniş), (Derin)... kelimelerinin sıralandığını görürüsünüz. Sanki «eb a t»15 muvazenesini kaybetmişizdir. Bir adam veya onun bir vasfı, mutla ka büyük veya küçük, yüksek veya alçak, geniş yahut dar olmak lâzım gelmez. Meslekler için de böyledir : Fikir âlemimizde (dâhi)’ den, (üstat)’dan, (m übdi)’den geçilmez. Yahut herkes birer sıfır!.. Yirmibeş yıldır tanıyıp sevdiğim Ahmed Refik’in sıfatı da (bü yük müverrih) idi. Halbuki Ahmed Refik son Tarih kongresinde ra hatsız olduğu için bulunmamış değildir. Hakikat odur ki, Ahmed Refik hiç bir zaman bir tarih âlimi olmamıştı. Ahmed Refik bir (Vulgarisateur) idi. Üstat bir müverrih olarak öne sürdüğümüzde, onu düşürmeye mahkûmuz: Kimi çevirilerini bile kontrol etmeyi bil mediğini söyleyecek, kimi Osmanlı devrine ait hikâyeleştirmelerinin pek çok kusurları olduğunu iddia edecek, biraz zalim bir tenkitten sonra belki Ahmed Refik’in eserinden pek hafif bir tortu kalacaktır. Harp sonrası frenk edebiyatında tarihi romanlaştıran yazarlar türe miştir : Ahmed Refik onların, eskidenberi, Türkiye’de bir benzeri idi. Ahmed Refik bu çerçeve içine girdiği vakit hakiki ebadını alır ve onun hizmetine belki de (Büyük) sıfatım sıkılmaksızın yapıştıra biliriz. Ahmed Refik’in hizmeti bizim nesilden öncesine okuma ter biyesi veren Ahmed Mithat nevinden olmuştur. Merhum tarih me rakını o kadar genişletti ki, bugün gündelik gazete sürümünün dayançlarından biri, (tarihi tefrika) dır. Ahmed Refik’in hikâyeleştirdiği tarih vak’aları, birçok romanlardan fazla rağbet buldu. Kolayca kavranır, sade olduğu kadar basit üslûbu, mevzularını aktualiteye uydurmak hususundaki beceriği, bazan, tarihe sığınarak, açıkça tenkit edilemeyen gündelik vak’alara ima etme zekâsı onun revacına yar dım eden sebeplerdendir. Damat Ferid adı, bir memleket hâdisesi haline geldiği zaman, Ahmed Refik’in yeni tefrikasının ünvanını keşfedebilirdiniz : Osmanlı tarihinde damatlar!.. Cihan Harbinde Ahmed Refik İttihat ve Terakki’nin (Yeni Mec mua) sında yazanlardan idi. Mütarekede onu İttihatçı düşmanlarının 14) 15)

Falih Rıfkı Atay. «Ahmed Refik». Yedigün Dergisi, sayı 241. Boyut.

ön safında bulmuştuk. Kendisine bu karakter zayıflığını hatırlatan lara, Ahmed Refik bıyık altından gülümseyerek cevap veriyordu: — Yeni Mecmua’daki falan tefrikam Enver, falan tefrikam Talât aleyhinde idi. (Üssü-inkilâp) muharriri Ahmed Mithat gibi, (Sabah) ve (Peyamı Sabah) tefrikacısı Ahmed Refik de bir ahlâk misali olarak gös terilir. İkisi de zamanecilik’de şarklı idiler. Her şeye rağmen prensip ve dâva müdafaasının başı ikide bir eğilmekten kurtaran yüksek gurur ve şerefinden mahrum idiler. Mütemadiyen fikirlerini söyle mek veya herhangi bir safta görünmek zaruretinde olanlar, muhar rirler ve politikacılar için, 1908’den beri Türkiye hayatı pek çetin bir imtihan olmuştur. Ahmed Refik bu imtihanı muvaffakiyetle geçiremedi. Talih yıl dızı, havada, bütün Astronom’larla alay edercesine seyir değiştiri yordu : Şu teselli noktası var ki, Ahmed Refik, ne ilk, ne de en fazla şaşıranlardan değildi. Bilhassa gazetecilik ve muharrirlik hayatında Ahmed Refik’i çok geride bırakanlar onun ömür sonunu zehir eden bedbahtlığının binde birini çekememişlerdir. Ziya Gökalp’in Tevfik Fikret’in ölümünde yazdığı bir cümlesin den istifade ederek şunu diyebiliriz : «Hizmetini seviniz, fakat ahlâ kım tâkip etmeyiniz!..» Hizmet! Ölmüş olanın yalnız iyi vasfı üzerinde ısrar edelim. Eğer bugün bir Türk münevverliği seviyesi varsa, o, yüzyıldan beri gelip giden, büyük küçük, böyle hizmetler yekûnunun eseridir. Ekim yağ mur bulutları altında, onu, o kadar sevdiği Ada’nm ılık ve kızı 1 son bahar toprağına uğurlayanlar, eğer gözlerinin yaşardığını hissettilerse, haksız değillerdir: Ahmed Refik, velev su’da bir damla, fakat su’da hissesi olanlardandır.» ★ Yedigün Dergisinde diğer bir sayfa arkadaşı, eğitimci, yazar, Büyük Atatürk’ün ebediyete intikalinde «Tavâf» şiiri ile şairliğini bir kez daha perçinleyen Hocam İbrahim Alâettin Gövsa’mn Ahmed Refik hakkında yazdıkları, Hoca’yı başka bir açıdan bize yansıt maktadır 16. 16) 241, s. 9 dv.

İbrahim Alâettin Gövsa. «Ahmed Refik». Yedigün Dergisi, sayı:

«Aziz ve kıymetli yazı arkadaşımız müverrih Ahmed Refik’in ölümü (Yedigün) ailesi için ağır bir elem olduğu gibi, memleketin fikir ve ilim hayatı namına ciddi bir matem sayılmağa lâyıktır. Bu elem ve matemin acılığı her fâniye mukadder olan ölümünden ziya de, 35 yıllık bir kalem ve ilim emektarının son yıllarda uğradığı takdirsizliği ve ihmali gözönüne getirmekten ileri geliyor. Ekim’in 11 inci Pazartesi günü, pek sevdiği ve ömrünün yarıdan fazlasını içinde geçirdiği Büyükada’nın toprağına gömdüğümüz Ah med Refik kimdi?.. Memleketin en ıssız bir köşesinde bile biraz kitap ve gazete ka rıştırmış olanlar arasında O’nun adını duymayan var mıdır?.. O, edip ve şâir tarihçinin tertümei halini burada tekrara' lüzum gör müyoruz. 56 yıllık ömrünün tafsilâtını (Meşhur Adamlar Ansik lopedisi) nin dördüncü cildinde ve (Türk Şairleri)nin birinci cildinde okumak mümkündür... Lâle devri, kadınlar saltanatı, Tesâviri ricâl, Kabakçı Mustafa... gibi sonradan birer kitap haline gelen tefrikaları ve altı ciltlik (Büyük tarihi Umumî) si ile tercüme ettiği üç ciltlik (Tarihi Medeniyet) i, o zamanların gençliği tarafından en hararetle; âdeta kapışılarak oku nan yazılardandır. Çalışkanlığının hakkı olarak kazandığı bu muvaffakiyet ve şöh retten dolayıdır ki, onu devletin büyük bir ehemmiyetle tesis ettiği (Tarihi Osmanî Encümeni) ne önce âza, sonra reis seçilmiş ve Da rülfünunda profesör bulunduğu yıllarda bir taraftan halka tarih zev kini verecek umumî mahiyette eserler, diğer taraftan da Evrak Hâ zinelerindeki vesikaların tetkikine müstenit ve kapalı kalmış birçok hakikatları meydana çıkaran hakiki bir ilim adamına yakışacak tet kikler neşretti. O’nun bir kısım eserlerindeki hafif ve sathi çeşniyi düşünerek tarih ilminin sathında kalmış bir heveskâr sayanlar varsa da, bu hüküm haksızdır. Çünkü Ahmed Refik bizdeki eski vesikaları ilk de fa karıştırıp araştırarak, bilhassa Osmanlı tarihinin hakikî hüviyet ve simasını ortaya çıkaran ve bu çığırı açan bir adamdır. Gençlikte ve halkta tarih zevk ve merakını uyandırması, monografi, tarihî fık ra, tarihî roman meydana getirmek cereyanını uyandırması da ayrı ve mühim bir hizmeti olarak unutulmamalıdır. Ahmed Refik’in hayat telâkkisi şair Nedim’in : Bir nîm neş'e say bu cihânın baharını Bir sâgarı keşîdeye tut lâlezârını. 14

Beytinde canlandırdığı rindane görüşe pek yakındır. Bundan do layı olacaktır ki (Lâle Devri) ni büyük bir zevk ve aşk ile tasvir etmişti. Özel hayatında İlmî şahsiyetine biraz aykırı düşen bazı lâubalilikleri vardır ki, bu kusuru biraz da aile hayatında ınes’ut olmamasında ve ayık gezmeyi âdet edinmemiş Bohem ruhlu bazı sa natkâr arkadaşlarının tesirinde aramak lâzım gelir. Bu hal onu ancak Lâle devrine yakışan kalender ve perişan mi zaçlı bir müverrih olarak tanıtmış ve yüz elliden fazla eserine, tarih telâkkisinde açtığı çığırlara rağmen son Üniversite inkılâbında açıkta kalması da bundan ileri gelmiş olacaktır. Fakat Türk fikir ve ilim hayatında onun hatırası daima diridir. Ve gözlüğünün arkasındaki ışıklı mavi gözleri bir kadeh içindeki mavi sümbüller gibi, tarihin uzun ve karanlık buharı arasında bize daima gülümseyecektir.» -k Ahmed Refik’i; değerli hocam, İstanbul kütüphanecilerinin bü yük dostu, ağabeyi, bir çoklarının hocası, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin devamlı okuyucusu, büyük bir itinâ ile kollarına geçirdiği siyah kolluklarıyla aramızda dolaşan; — Hazret!., yeni bir kitap satın aldım. Ben de bir zamanlar kütüphaneciydim. Türk Tarih Encümeni kütüphanesi hafız-ı kütübü... diyerek öğrencilerinin hatırını sormadan geçemeyen, en verimli ça ğında kaybettiğimiz Prof. Mükrimin Halil Ymanç 17, şöyle anlatır ıs. «Beşiktaş’da Valdeçeşmesi’nde doğdu. Babası Sultan Abdülaziz’ in vekilharcı Ürgüplü Ahmed Ağa’dır. Memleketlerinde Gürlükcüoğulları diye anılırlardı. İlköğrenimini İstanbul’da Beşiktaş’ta Vişnezade Okulunda yaptı. Sonra Beşiktaş Askerî Rüştiyesini bitirdi. Oradan Kuleli Askerî İdadisine gitti. Harbiye Mektebine geçti. Bu okulu da 1898’de henüz 18 yaşında iken birincilikle bitirerek piyade teğmeni rütbesiyle Türk Silâhlı Kuvvetlerine katıldı. Yaşı küçüktü, o tarihlerde teğmen rütbesiyle görevde bulunan çok yaşlı subaylar vardı. Ahmed Refik’in idadî okulunda ve Harp Okulundaki çahşkankanlığı üstlerinin de dikkatini çekmişti. K ıt’a tayini, Toptaşı Askerî Rüştiyesi ile Soğukçeşme Askeri Rüştiyesi coğrafya öğretmenliğine 17) 1898 - 1061 18) Mükrimin Halil Yınanç. «Müverrih Ahmed Refik». Millî Mecmua, sayı 39, 15.6.1341 [1925].

tayin edildi. Dört yıl süre ile ilk önce Toptaşı’nda, bilâhare Soğukçeşme Rüştiyesinde derslerine devam eden genç teğmen, 1902 yılında Harp Okulu Fransızca öğretmenliğine nakledildi. 1903’de üsteğmen, 1907 yılında da yüzbaşı oldu. Harp Okulunda göreve başlamasıyla beraber gittikçe çoğalan ve genişleyen küçük yazılar yayınlamaya başladı. Bu yıllar içinde gün lük ve haftalık gazete ve dergilerde ilk yazılarını gördüğümüz Ahmed Refik, bir süre Terceman-ı Hakikat baş yazarlığını da üzerine aldı. Devrinin başta gelen dergilerinden; İrtikâ, Malûmat, Hazine-i Fünûn ve Mecmua-i Ebüzziya da devamlı makaleleri görülüyordu. 1908’de Meşrutiyet’in ilânı ile beraber, o zamana kadar yaptığı yayınların, çevresinde uyandırdığı ilginin ilk takdirini topladı. Harp Okulu tarih öğretmenliğine tayin edildi. Aynı yıl içinde yeniden tesis edilmiş olan Millet Gazetesi başyazarlığını da yaptı. Bir süre İkdam Gazetesine geçerek burada fıkra ve tarihî romanlar yayınlamaya başladı. 1325-1909’da Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Ceride Şubesine me mur oldu ve burada Askerî Mecmuanın yayınlanmasını gözledi ve bir yandan da askerî makaleler yayınlamaya başladı. Aynı yıl içinde kurulan Tarih Encümeni’ne üye tayin edildi. 1328’de [1912] Balkan Savaşı sırasında Erkân-ı Harbiye-i Umumiye tarafından sansür mü fettişliğine tayin edilen Ahmed Refik Bey, savaşın bitiminde emekli ye sevkedilm iştir19. 1325 yılında Fransa edebiyat, sanayi kuruluşlarını incelemek üze re giden heyete katılan Ahmed Refik Bey, seyahat süresinde Fran sa’nın çeşitli dallarında ilim adamları ile politikacılarla tanıştı. Balkan Savaşından sonra Peyam Gazetesinin edebî nüshaların da tarihî yazılar yazan Ahmed Refik Bey, 1329-1913’de medreselere tarih öğretmeni tayin edilmiş ve Medrese-t-ülvâızin ile diğer bir medresede hocalık yapmıştır. 1914’de Birinci Dünya Savaşı esnasında yeniden yüzbaşı rütbesiyle silâh altına alınmış ve bu kere Sansür Genel Müfettişliği emrine verilmiştir. Hoca, bu görevi esnasında Erkânı Harbiye Riyasetinin emirleriyle Türkiye ve Rusya ilişkilerine dair yazdığı yazıların birinde, Kavalalı Mehmed Ali’nin Türkiye’ye ihanetinden sözetmesi hayli tepki uyandırmış ve o vakit Sadrazam bulunan Said Halim Paşa’mn emriyle Ulukışla’ya «Arpa-saman» 19) Hoca’mn muavini, merhum Reşat Ekrem Koçu hocamızın yazdı ğına göre; kendi isteğiyle emekliye sevkedilmiştir. Reşat Ekrem Koçu. A h med Refik. İst. 1938 s. 8 dv.

memurluğuna gönderilmiş ve alaylı bir yüzbaşının maiyetine veril miştir. Ahmed Refik Bey, bir nev’i sürgün yeri olan bu yeni görevini de değerlendirmesini bilmiş, Ürgüp ve Nevşehir dolaylarını dolaşarak Nevşehirli Damat İbrahim Paşa hakkında; yerinde, ilk kaynaklardan araştırma yapmak imkânını bulabilmiştir. 1915 yılında Eskişehir Sevk Komisyonu Başkanlığına tayin edilen Hoca, burada bulunduğu süre ce; Karahisar ve Osmanlı Devleti’nin ilk kuruluşuna sahne olan yer ler hakkında bilgilerini, ilk Osmanlı Hükümdarlarıyla ilgili notlarını çoğaltmıştır. Birkaç yıldanberi İstanbul’dan ve dost muhitinden uzak kalan Ahmed Refik Bey, Eskişehir’de şiddetli bir soğuklama ile yatağa düşmüş, ora doktorlarının gösterdiği kesin lüzum üzerine İstanbul’a nakledilmiş ve tedavisi sırasında Harbiye Nâzırı -askerlik arkadaş lığı dolayısıylan Enver Paşa’nm, Refik Bey hakkında Said Halim Paşa’nın kızgınlığını yumuşatması ile İstanbul’da oturması sağlan mıştır. Ahmed Refik Be}*- şimdi dünyaya yeniden gelmiş gibidir. Ürgüp, Nevşehir, Eskişehir, Bilecik gibi burcu burcu Osmanlı kokan bu yer lerden toplayıp getirdiği bilgi ve belgelerin artık tezgâhlanma za manı gelmiştir. Bir yandan da Enver Paşa tarafından Harp Mecmuası’na yazı yazmaya ve eski savaşlara ait Hazine-i Evrak belgelerini toplamaya ve incelemeye memur edilmiştir. Aynı zamanda Ordu’ya dağıtılmak üzere Erkân-ı Harbiye-i Umumiyye’nin emriyle, «Tarih te Osmanlı Neferi», «Yirmibeş sene siper kavgası» benzeri askerlere mahsus kitapçıklar yazmış, bu kitapçıklar Erkân-ı Harbiye hesabına basılarak orduya dağıtılmıştır. 1917’de yayınlanan (Yeni Mecmua) da-Köprülüzâde Fuad, Ziya Gökalp, Necmeddin Sadık Beylerle birlikte çalışmış ve tarihî ma kaleler yazmıştır. Birinci Dünya Savaşı’mn sonlarında Doğu Anado lu’nun geri alınması üzerine Ermenilerin Türklere karşı yaptıkları mezalimi incelemek üzere yabancı gazete muhabirlerinden kurulmuş olan heyete başkanlık etmiş, Batum, Trabzon, Erzurum, Erzincan, Kars, Ardahan ve Artvin bölgelerini dolaşarak Ermeni mezalimi hakkında incelemelerde bulunmuş ve Ahmed Refik Beyi’n görgü ve araştırmaya dayanan bu notları, telgraflarla Avrupa’ya duyurul muştur. Bu notlar bir süre sonra (İki komite - İki kıtal) ve (Kafkas yol larında) adı altında iki inceleme dizisi, iki kitap olacak ve tarih ki taplığında yerini alacaktır. 17

Refik Bey; 1334 [1918] yılında Mehmed A rif Bey’in yerine Osj manii Tarihi Kürsüsüne tayin olundu ,ve bir yıl sonra müderrisliğe yükseldi. Halen (Türkiye Tarihi) Müderrisi bulunmaktadır...» Hocanın sağlığında yazılan bu hayat dizini, aşağıdaki satırlarla son b u lu r: «Ahmed Refik Bey 1325 [1909] yılında kurulan Tarih Encüme nine üye tayin olunduğu zamandan itibaren Encümenin en faal üye si olmuş, bütün yayınlara nezaret etmiş, Encümen’in yayınladığı eserlerin büyük bir bölümünü bizzat kendisi hazırlamıştır. Onun bu faaliyet ve mesaisini takdir eden Tarih Encümeni üyeleri, Abdurrahman Şeref Bey 20’in ölümüyle boşalan Encümen Başkanlığına 25 Şubat 1341 [1925] tarihinde Ahmed Refik Bey’i seçmişlerdir. Eserleri ve yazılarıyla yurdumuzun her tarafında saygıyla tanı nan ve Avrupa ilim dünyasında takdire mazhar olan Ahmed Refik Bey’in Tarih Encümeni Başkanlığına seçilmesi, Encümenin haysiyet ve şerefi noktasından pek yerinde olduğu kadar, onun İlmî kudreti nin ve tarihteki geniş kavrayışının kadirbilir bir armağanı olmuştur.» ★ Bizim İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümüne devam ettiğimiz yıllarda (1943) sinıflar günümüzdeki kadar kala balık değildi. Hoca-öğrenci ilişkileri daha yakın sürdürülebiliyordu. Hocalar, öğrencilerin adlarını, mezun oldukları okulu, hatta aile du rumuna kadar özgeçmişlerini bilirlerdi. Bu yakınlığın dersler ve ve rim üzerinde olumlu etkisi görülürdü. Bugün önemli bir kısmı sonsuzluğa intikal etmiş bulunan de ğerli hocalarımız; Cavit Baysun, Cemal Tukin, Cevat Eren, Tanrı sağlıklı ömür versin Tayyip Gökbilgin henüz taze, çiçeği burunların da birer doçenttiler. Merhum Hâmid Ongunsu da dekanımızdı. Bir aile havası eserdi Fakültenin her köşe ve bucağında. Uygulama gezileri dışında baharın gelmesiyle beraber İstanbul’ un belli başlı mesire yerine bir, iki gezinti düzenlenerek dersler ke 20) Abdurrahman Şeref Bey (1853 - 1925) sön Osmanlı vak’anüvisidir. İleri bir öğrenim görmüş, Mülkiye Mektebinde 16, Galatasaray Lisesinde 14 yıl müdürlük etmiş, TBMM 2. devresine İstanbul milletvekili olarak katılmış, milletvekili iken ölmüştür. Dersleri, yazı, kitap ve yetiştirdiği öğrencileriyle memlekete hizmet et miş bir kişidir.

silir ve imtihanlar başlardı. Bu gezintilere dışarıda görevi olanlar dışında bütün arkadaşlar katılırdı. Nezih, saygı ve sevgiye dayanan bu gezilerin hikâyesini biz sonradan dinlerdik arkadaşlardan. Gezinti Büyükada’ya yapıldığı zaman Ada İskelesine çıkılınca birkaç öğrencisiyle ortadan kaybolurmuş Mükrimin Hoca. İlk kez ne vale düzmeye bağlamışlar bu ayrılmaları. Sonra öğrenmişler bu kay boluşun nedenini. Ahmed Refik’in, Hoca’nın mezarım ziyaret... Mükrimin Bey Ada toprağına ayak basar basmaz soluğunu me zarın başında alırmış. Mükrimin Hoca ile sonraları çok yakın ilişkini oldu ve ölümüne kadar da sürdü. İstanbul’da Lâleli’de Şair Haşmet Sokağındaki evine ziyarete giderdim. Bizim kuşak için yaşımız ne kadar büyürse büyü sün biz öğrenci, onlar Hoca idi daima. O da biraz rind meşrepti. Duygulu, tamamiyle içine dönüktü. Ahmed Refik Bey’den çok şey öğrenmişti. Mükrimin Halil Bey bol ve rahat yazan bir kişi olmadı ğından Hoca’sına olan tutkusunu, bağlarını dile getirememişti ama, Büyükada’nın dört bir yanı mavi sularla çevrili bir yamacında ebedî uykusunu uyuyan Hoca’sına, Fâtiha okumadan geçemezdi. Nerde âhû bakışın, nerde o gözlerdeki nûr? Ada'dan sen gideli kalmadı gönlümde sürür. Mâhitaplar, geceler, etmede hasretle mürûr. Ada'dan sen gideli kalmadı gönlümde sürür. Ahmed Refik * Akşam Gazetesinin Akşamcı’sı; gazetenin ilk kuruluş yıllarının tarihi fıkraları yazarı Ahmed Refik Hoca için ne yazıyor21. «Tanınmış tarihçi Ahmed Refik’in vefatını dünkü nüshamızda elemle haber vermiştik. Ahmed Refik yıllardanberi — Hatta Akşam’ m ilk kuruluşundan beri — gazetemizin muharrirleri arasında bu lunduğu için, bizler, yalnız kıymetli ve yüksek bir münevverimizi kaybetmekle değil, bir mesai arkadaşımızı da aramızdan silinmiş gör mekle matemdeyiz. 21)

Akşam Gazetesi. «Ahmed Refik’in ölümüne dair». 12.X .1937

Onu kim bilmez?.. Eserlerini kim okumamıştır?.. Ahmed Refik’ ten kim yeni bir şey öğrenmemiştir?.. Merhum’un doğrudan doğruya tarih kitabı şeklinde muhtelif ve cilt cilt muhalledatı vardır ki, kendi sahalarında Türkçemizde henüz daha iyileri yazılmamıştır. Tarih telâkkisinin son değişmesine kadar bunlar kendisinden evvelkilerdeki bütün bilgiyi toplayıp üzerlerine yenilerini de ilâve etmiş sayılıyorlardı. Ahmed Refik, eski elyazısı eserleri, Hazine-i Evrakı yıllarca bü yük bir sabırla araştırmış, elde ettiği vesikaları dergilerde yayınla mıştır. Bunlar, muhtelif devirlere, muhtelif şahıslara dair beşerin bil gi istinatgâhları olarak kalacaklardır. Daha şimdiden beynelmilel tak dirlere de mazhar olmuşlardır. Nitekim isveçliler, Demirbaş Şarl’a dair yazdığı bir eser için kendisine madalya vermişlerdi. Bahusus, O, bu sonuncu çeşit mesaisiyle asla modası geçmemiş, geçmeyecek kıymetli bir âlimimiz, bir mütetebbimiz olarak kala caktır. Çalışmalarından pratik faydalar da hasıl olmuştu : Sürp Agop mezarlığına dair vesaiki ortaya çıkarmak suretiyle, İstanbul şehrine bir kaç milyon lira kazandırmıştı. Gördüğü ender mükâfatlar arasın da, ona, bu hizmetinden dolayı küçücük bir ev almak parası verilmişti. Ahmed Refik, kuru, can sıkıcı bir âlim olarak kalmasını iste memiştir. Halka, geniş tabakalara okutmak hevesiyle kalemini kul lanmıştır. Tarihi kolay okunur, herkesçe anlaşılır bir tarzda yazmak tecrübesine memleketimizde ilk girişen ve bunda muvaffak olan Ahmed Refik’tir. Meselâ: (Lâle Devri) gibi eserleri, en çok okunan romanlar derecesinde âmmenin rağbetini kazanmıştı; lezzetle, zevkle, her yaştaki, her seviyedeki vatandaşlar tarafından okunmuştur. Ahmed Refik’i taklit ederek, bir çok muharrirler tarihî roman laştırmağa kalkmışlar; bazan da işi çığırından çıkarmışlardır; hakikatları tahrif etmişlerdir. Fakat O, kendi bildiği, hakikatına inandığı yoldan ayrılmamış, halk için yazdığı eserlerde de daima doğruyu vesikalara istinaden tahkiye (Bir olayı anlatmadaki düzen) etmiştir. Üstadın halk muharriri olmağı sevmesine ve halka kendini sevdirebilmesine iki esaslı sebep vardı. Bunlardan birincisi gazetecili ğiydi. Ahmed Refik, İkdam’m doğrudan doğruya profesyonel muhar rirliğini yapmıştı. Yazışındaki tatlı üslûbu da tab’ındaki şairaneliğiııden almıştı. Ahmed Refik’in manzum eserleri de vardır. Şarkıları hâlâ dillerde dolaşmaktadır. Rabbin bana bir nimeti varsa, o da sensin! 20

Kendisini bütün tanıyanlar sevmişlerdir. Zira, o gayet rind, ne şeli bir insandı. Gençliğinde de yakışıklı bir zabit olarak tanınmıştı. Mâziyi sevdiği gibi hâli de severdi: Tarihin güzel kadınları var diye devrimizin dilberlerine yüz çevirmezdi. Cem âyinini yirminci asırda ihyaya çalışırdı: İçkiden çok hoşlanırdı. Fakat derler ki kırkına ka dar hiç işret kulanmamış da ondan sonra başlamış. Bunu da hayatını istediği kadar kolaylıkla kazanamamasına ham letmek mümkündür. Nitekim sefalet içinde öldüğünü öğreniyoruz. Sefalet ise sefahatle arkadaştır. İkisi de bâde tokuşturur. Filhakika Ahmed Refik çok sıkıntılı günler yaşamıştır. Ne garip bir tecellidir ki, tarihî bir takım hakikatları meydana çıkaran Ahmed Refik’in öldüğü gün, doğum tarihi muhtelif gazete lerde münazaunfih oldu : kimi 1881 diye, kimi 1882 diye yazdı. Biz de 1876 dedik. Sanırım bu en doğrusudur. Zira aksi takdirde 18 yaşın da zabit çıkıp muallimlik etmiş olması lâzım geliyor. Ahmed Refik bizim hesabımıza göre 61 yaşında vefat etmiştir. Onu pek erken, pek vakitsiz 'kaybettiğimizden dolayı müteessifiz. Kendisinden pek çok faydalar daha beklerdik. Allah rahmet eylesin.»

Ünlü Türk romancısı Ercüment Ekrem Talu başka bir yönü ile Ahmed Refik’i gözlerimizin önünde sergiliyor22: «Son defa kendisini gördüğümde, dudaklarının daimî tebessümü daha ziyade bir elem ve ıstırap kıvrımı olmuştu. — Hasta mısın?., diye sordum. — Hayır!.. Maatteessüf turp gibiyim; cevabını verdi. Sağlamlığına ve sağlığına esef eden bu zihniyeti anlamak benim için güç değildi. Ne vakittir, Ahmed Refik’in maddî ve manevî üzün tüden artık bunalacak raddeye gelmiş olduğunu biliyordum. Kibar lığının son bir aksülâmeli ile bu vaziyetini belli etmemeye çalışıyor du. Fakat bütün o ıstırabın, simasında, gittikçe derinleşen izlerinden biz, onun yakınları, herşeyi anlıyorduk. Bir iki seneden beridir, muntazaman çalışabilmek kabiliyetini de kaybetmişti. O velûd muharrir, dimağını istilâ eden başka düşünceler ve başka endişeler yüzünden kısır olmuştu. 22)

E. Talu. «Ahmed Refiğin Arkasından». Son Posta. 12.10.1937

Ahmed Refik her günkü meşgalesini teşkil eden tarihin yorgun luğunu şiirle gidermeyi seven çok ince duygulu bir insandı. Adanın kış, yaz ihtiyarlamasını bilmeyen bazı gönüller gibi, tazeliğini ve yeşilliğini muhafaza eden çamlarının altında, âşık kalpleri senelerce coşturan şarkı güfteleri söylemiş ve onları besteleyerek piyasada yay mıştır. Endamının hayâlini gözlerimden silemem Kollarında can vereyim , başka bir şey dilem em ... Şarkısı onun, karşılık görmeyen bir sevgisinin içten kopmuş mah sulü idi. Ona rastladığım o gün, mahzun çehresinde ufacık bir neş’e lem’ası parlatabilir miyim acaba diye kendisine bu şarkıdan bahsedecek ol dum. Bu sefer acı acı güldü... — Gözlerimden o hayal... Gönlümden o emel de silindi, gitti... dedi. Ahmed Refik bir yığın eser yazmıştı. Bunların pek çoğunu bugün • piyasada arasanız, bulamazsınız. O derece rağbet görmüş, o, kadar çok satılmıştı. O eserlerin yüzünden bol para kazanan Babıâlinin dimağ ve kültür kabzımalları mariz vücudunu o nankör kaldırımlarda sü rüyen Ahmed Refik’ten yüz çevirdiler. Eğer, geçen günkü bir makalemde teşekkülünü temenni ettiğim muharrirler birliği mevcut olsaydı, bu kıymetli fikir adamı bu dün yadan ötekine, gönlünde daha az meraretle ve insanların nankörlü ğü hakkında daha az kanaatle göçerdi. Ahmed Refik, üzerinde, hayatının aynı zamanda hem en mes’ut ve hem de en elemli günlerini yaşadığı Büyükada toprağının, şimdi den sonra da altında ebedî istirahate kavuşmuş bulunuyor. O, Adayı müşfik ve vefakâr bir mâşuka gibi severdi. Haklı imiş: Ona ömrünün sonunda kucak açan yalnız o oldu. Zavallı Refik!»

★ Kendine özel tutkuları, yaşantısı, Fatih Sultan Mehmed’e kafa tutan Kara Davud adlı tarihi romanı, gürül gürül sesi, dostları, An kara Caddesinin yeri doldurulamayan çehresi, Rahmetli Nizameddin Nazif Tepedelenlioğlu’nun kaleminden23 Ahmed Refik’i dinlemekte yarar var. 23) Nizameddin Nazif [Tepedelenlioğlu]. «Ahmed Refik. Dost, büyük baba ve artist». Haber Gazetesi, 18.10.1937

«Ahmed Refik benim dostumdu, ve sanırım ki çok sevişir dik de... Onu son defa tarih kongresinde görmüştüm. Tarih kongresinin encümenlerine seçilmiş olmanın gururu, galiba dostuma tarih pro fesörlüğü kürsüsünden mahrum kalmanın acısını bir parça unuttur muştu. îçleri gülen gözlerini bana dikerek : — Ecnebi tarihçileri, arkeologları dinledin ya... -demişti- hep bizi konuşuyorlar... tarih demek biz demekiz. Türk ile tarih bir mânaya gelir. Ne yazık ki Çallı bu hakikatin hâlâ gafilidir. — Bunu nereden kestiriyorsunuz hoca?., diyecek olmuştum. Yeşil gözlerinden tatlı bir hırçınlık ışıldarken şu cevabı vermişti: — Nereden olacak? Ortada yok; görünürde yok; kongrede yok; Adada yok, Ahmed Refik’in ziyaretine gelen dostları arasında yok. Her yerde, memleketin her tarafından münevver insan, zekâlı insan, sanatkâr insan teneffüs ediyorum. Yalnız onu göremiyorum. Ortada bir Çalh yok. Çallı... Ahmed Refik, ömrünün son on yılını hem onunla yanyana, hem onun nostaljisini duyarak yaşadı. Bu garip tezad Çallı’nm bazan bu lunduğu yerde, aynı zamanda var ve aynı zamanda yok oluşunu ifa de eder. Çallı... Bilmem bu sanatkâr dostum, onu, o çok iyi insanı, onu çok sevmiş olan Ahmed Refik’i çabuk unutabilecek mi?.. Kırk yılı geçen uzun ve yorucu bir çalışma devresinde sarı ve yumuşak saçları teker teker kırlaşan bu başı, bu memleketin fikir, sanat ve kültür âlemine hiç ihmale gelmez bir kıymet katan Ahmed Refik’in başı, Ada’nın kiremit renkli toprağına gömüldüğü gün, bana onun ne yaptığını bilmez bir hale girdiğini, o geceyi, Çal ovalarında başı boş dolaşıp koşarken birden kalbi durmuş bir aygır gibi dostu muzun mezarı üstüne yıkılarak geçirdiğini söylediler. Eğer böyle ise Ahmed Refik’in tek alacağı kalmaz. Gani şekilde, en cömert şekilde tediye edilmiş olur. Ve bir dos tun yok oluşundan duyulan azabın bu tecellisi ile şu sanatkâr, (İm parator Timur ve İmparator Yıldırım) adlı müstakbel eserinden um duğumuz derecede kuvvetli ve yeni bir ölümsüzlük daha kazanacağı na inanabilir. Ahmed Refik’in Köprü üstünde bir yaz şöyle bağırdığını işitm iştim : 23

— Gelin be! Bağımın üzümleri hep sizin için yetişiyor. Evimin altında dostlar için bir meyhane açtım. Bir yaz da bana kollarını açarak böyle söylem işti: — Bahçem karanfillerle dolu, gelin, koklayın... erikler, şeftaliler öyle oldular ki ağaçların dalları kırılacak. Gelin Allahınızı severse niz, gelin şu erikleri, şu şeftalileri yeyin!.. Kütür kütür şeftaliler... Ağaçlarımın dallarını masûm kız göğüslerinin azabından kurtarın... Ahmed Refik’in rindâne edâsında kâh bir ilâh Bakûs, kâh bir Hayyam, kâh bir Hâfız, kâh bir Mevlana konuşur gibi olurdu. O bir müverrih miydi?.. Sanmam. Devrini vermedi. Geçmiş de virlerin hiç bir karanlığına onun eliyle bir sistemin meşale uzattığı da iddia edilemez. Bununla beraber gerek Türk tarihçiliğinde ve ge rek umumî Türk kültüründe Ahmed Refik’in arzettiği endam pek enine boyunadır. Türk edebiyatında Ahmed Refik’in rolü asla unutulamayacaktır. Kaybettiğimiz Ahmed Refik, büyük bir Ahmed Refik’tir. Bütün aksi iddialar onun yirmi beş yıl evvel ayağından çıkardığı çizmelerin topuklarına kadar bile erişemez. Bence Ahmed Refik’in ölümü ile aramızdan ayrılan vatandaş, bizi sayısız hâtıraları ve unu tulmaz matemi ile başbaşa bırakan vatandaş, bir âlimden ziyade bir sanatkârdır: Kültürü, heyecanı, İnsanî mânası ve verimi yüksek bir edibin matemini tutmaktayız. Altı yedi yıl kadar oluyor galiba... bir gün Sirkeci’de, tramvay caddesine bakan bir gazinonun terasasmda oturuyordum. Omzuma bir el dokundu. Baktım : O: — Nasılsın?.. — iyiyim hoca... Biraz dalgınca bir hali vardı, yanıma oturunca sordum : — Neyin var?.. Bir şeye mi sinirlendin?.. — Evet... Biraz neşelensin diye bir komediyen tavrı takınarak bağırdım : — Hangi melun senin canını sıktı hocam?.. Aaah bir elime ge çirsem kafasını patlatırım. Gülümsedi. — Tamam... Ben de bunun için geldim zaten... Sen onu tanıyormuşsun!.. 24

— Kim bu o?.. — Senin sınıf arkadaşlarından biriymiş. — Tuhaf şey... ne yaptı sana? — Ne yapacak?.. Bana damat olmak istediğini söyledi. ■ — Ey... sen ne yaptın?.. — Olmaz, dedim... — Mükemmel!.. Kesip atmışsın işte. — Benim kesip atmamla iş bitse iyi. Senin melûn ısrar ediyor. — Ya kız?.. — O da senin melûnla aynı fikirde. — Mesele kalmamış öyle ise... — Sanırım sen arkadaşına bir rica edersen bu sevdadan vazgeçirebilirsin. — Adını söyle bakayım... Eğildi. Çocukluk arkadaşımın adını kulağıma fısıldadı. Bu, tanı dıklarımın eh halûku, en zekisi idi ve şerefli, parlak bir istikbale de nam zetti: — Hoca... -dedim- sana birinci ikramiye isabet etmiş, bundan iyisini nereden bulursun?.. Kızdı, hiddetlendi, bir hayli kavgadan, gürültüden, münakaşadan sonra homurdanarak yanımdan ayrıldı. İki yıl benimle konuşmadı... sonra bir gün onu Adada, beş yaşında çok sevimli bir yavruya yemiş alırken manavın önünde ya kaladım : — İhtiyar bu kim?.. Hemen kulağıma e ğ ild i: — Sus! Sakın o kavgamızdan bahsetme!.. Duymasın... Onun doğmasını istememiş olduğumu sanmasından korkarım. Torunumu ne kadar seviyorum bilsen?.. Geceleri göğsüme çıkıp uyuyor yaramaz. Onun o gün, yemiş yiyen sarı saçlı bir mini miniyi yederek önümden gidişi ne güzeldi. Büyük babalık, Ahmed Refik’e çok yakışmıştı. Ve galiba hayatının son döneminde en büyük zevki torunu ile şakalaşmak ve en beğendiği sıfat büyük babalık oldu. Ahmed Refik’ten boşalan yer büyüktür. O, bunamadan ve modası geçmeden öldü. O, büyük eserlerini gölgede bırakacak en büyük verimler vadederken öldü. Büyük dostumun azabı içindeyim. 1937 çok kötü başla dı, çok kötü yürüyor.»

★ 25

Denemeci, eleştirici, fransızca ve edebiyat öğretmeni, çevirmen, bütün bunların üstünde Ahmed Refik’i tanımış ve anlamış bir kişi olan Nurullah Ataç, iki ayrı yazı dizisi ile ıstırabını dindirmeğe ça lıştı, başarabildiyse ne mutlu 2\ «Ağlamak kabiliyetini kaybetmenin acısını, Ahmed Refik’in ce nazesinde anladım. O adamı yıllardan beri sevmeğe, elini öpmeğe, hattâ mütemadiyen kendisinden bahsetmesine, kendisini öğmesine alışmıştık. Bir tarihçi Ahmed Refik vardır. Bir de bizim dostumuz olan Ahmed Refik. Birincisinin cilt cilt kitapları vardır, onlar daha uzun zaman okunacaktır. Zaten bizim nesle -tarih zevkini değil- okumak zevkini aşılamakta o kitapların büyük hizmeti oldu. Tarihi Umumî’si forma forma çıkarken bizler daha mektep sıralarında idik: onları haftada bir alır, biraz okur, resimlerine bakar, saklardık. Her cilt bitip de Hilmi Kütüphanesinden onun yeşil cildini aldık mı, koltuk larımız kabarırdı. Ahmed Refik bizim ilk kıymetli kitabımızın mu harriridir. Sonradan kütüphanelerimize daha güzel, daha kıymetli kitaplar g ir d i: parlak kâğıdın, resmin büyük bir şey olmadığını an ladık, tarihi umumî’yi açıp okumaz olduk. Hatta çoğumuz onu başka larına verdik, kaybettik. Fakat onu unutmadık. Ona, çoğunluğumuz, ilk okuma zevkimiz bağlıdır. Şimdi Hilmi’nin Atlas’ını ve o Tarihi Umumî’yi hatırladıkça gözlerimin önüne yeni okumağa başladığım günlerin bahar sabahları geliyor. Bu yalnız benim için böyle değil dir: bizim neslin bir çok kimseleri için böyledir. Hatta bugün ben yaşta olanlar, Ahmed Refik’in kitaplarını benden fazla okudular: ben Lâle devrini, Sokullu’yu yeni çıktıkları zaman okumadım; çünkü ben Atâ B eyin 25 oğluyum. Atâ Bey de -her nedense- Ahmed Refik’ten pek hoşlanmazdı. Bizim dostumuz Ahmed Refik, tarihçiden ziyade şairdi. Rakı iç meğe oturdu mu, ikinci kadehte coşar, şarkılarını okumağa başlardı. Bazan da bize : — Bir şiir okuyun... derdi. Fakat ne söylesek beğenmez, başkasını isterdi. O istediği başka 24) Nurullah Ataç. «Ahmed Refik». Haber (Akşam Postası) 12.10.1937 25) Atâ Bey. (Asıl adı: Mehmed Atâullah Mefharî. 1856 - 1919). Doğubatı kültürünü bilen bir devlet adamıdır. Kısa bir süre bakanlık da yaptı. Gazete ve dergilerde ad, takma ad ile yazı yazmıştır. Telif ve çeviri eserleri vardır. J. Von Hammer’in Devleti Osmaniye Tarihini notlu ve haşiyeli di limize çevirmiştir.

şiir kendi manzumeleri, şarkıları, Çallınâmesi idi. Onları ezbere bi lenimiz çok az olduğundan Hoca ile şiirden bahsetmek hayli zor olurdu. Fakat o kusura bakmaz, bizim yerimize kendisi okuyuverirdi. Ahmed Refik’i çok severdim : İlmine karşı içimde, belki babam dan kalma bir şüphe vardı ama bir çocuk gibi mahviyyetini gizle meyen, herkesle, hiç tanımadığı kimselerle senli benli konuşan o gö nülsüz insandan hoşlanırdım. Buna rağmen şiirlerinin harikulade ol duğunu söyleyemeyeceğim. Hiç sanatkâr değildi, gelişi güzel söyler di. Şarkıları, meselâ (Rabbin bana bir nimeti varsa...), (Şen gözle rine neşe veren...) hâlâ dillerde dolaşıyor, bir müddet daha söylene cektir. Fakat Gönül -şiir mecmuası- pek rağbet görmedi; bundan son ra göreceğini de zannetmiyorum. Belki birkaç beyti hafızalarda yer etmeğe lâyıktır. Meselâ (Lebimden aldığı ezvakı sen bir dinle sinen den, - Ne sinen kurtulur benden, ne gönlüm vazgeçer senden...) Bu da kâfi değil mi?.. Zavallı Ahmed Refik, zavallı Hocam... Öleceğini biliyorduk, ama yine yüreğim parçalandı! Bir ağlayabilseydim. Belki ondan sonra seni sükûnla, güzel hatıraların verdiği tebes sümle anabilirdim!»

★ «Pazar ile pazartesi arasındaki gece gürültü ile yağmağa baş lamıştı ama sabahleyin durdu ve biz -barometreye bakmağa bir türlü alışamayanlar, daha doğrusu akıl erdiremeyenler- hava açılacak diye ümide düştük. O gün Büyükada mezarlığına Ahmed Refik’i bırakma ğa gittik. Ahmed Refik, karanlık bir gök altında, şimşekler çakarken gömüleceğini bilseydi bunu, romantik ruhuna uygun bulup memnun olurdu. Son kürek toprak da atılıp Kur’an okuyanlar sustuktan sonra ilk olgun taneler düşmeğe başladı. Cenazeye gelen kadın, erkek, ço luk çocuk Tepeköyü’nden iskeleye koşar gibi acele acele iniyordu; sanki bir panik, kelimenin hakikî mânası ile bir panik, yani Pan Tan rının gözüküvermesiyle yürekleri sarıveren ürperme... Ahmed Refik’ in cenazesi öyle parlak olmadı; büyük bir kalabalık yoktu; fakat pek sevdiği İstanbul’un seması o gün elinden geldiği kadar heybetli ol mayı esirgemedi.» 26 ★ 26) Nurullah Ataç. Hayata dair. «Yağmur». Haber (Akşam Postası). 16.10.1937

Hikayeci, romancı, gazeteci, genel olarak sosyal konuları işlediği eserleriyle Türk edebiyatında küçük hikâyenin belli başlı temsilcile rinden olan Sadri Ertem de başka yönleriyle Ahmed Refik’i anlatıyor bizlere 27. «Ne çok basit, ne de çok mürekkep olan şeyi tarif edemiyoruz. Onun için hayat izahsız kalıyor. Dünyaya gelip giden insanları bazan bir kalıp içinde dökülmüş mâdenler gibi şekilli olarak tanırız. Ona ad veririz, sıfatlarını kolayca sayarız. Sanki onlar mikroskop altına konmuş birkaç damla sudur... Statik şekillenmiş itiyadın rayları üs tünde dolaşan ruhları anlamak isteyenler, eğer varsa ancak derinlik lerinde müşküllerle karşılaşırlar. Fakat arzın koynuna ölümden ka çan yavrular gibi sokulan madenlere pek benzeyen insan vasıfları kâşifleri gözlerler. Onlar kâşiflere bütün sırlarım vermekte hiç te inatçı değildir ler... Usta kâşifleri pusuda beklerler. Fakat hiç bir kalıba uymayan, müphemliği ve basitliği altında bir mahşer taşıyan ruhları tarif asla mümkün olamaz. Sicilleri, meslekleri, hattâ gündelik hayatları onla rın hayallerini ve nefeslerinin izlerini taşıyan, aksettiren bir ayna değildir... Elbiseleri ne kadar şahsiyetlerini ifadeden uzak ise, meş gul oldukları, yahut uğraşır gibi göründükleri işler de onları bize anlatamaz. Sanki meslekleri, gündelik hayatları, görünüşleri insan larla alay etmek, insanları şaşırtmak için hazırlanmış birer oyundur. Harbiye mektebinin eski meç hocası zabit, müellif, bestekâr, şair, müverrih, profesör, mütekaid yüzbaşı tek başına Ahmed Refik’i ifade etmekten yüzde yüz uzaktır. Ahmed Refik’i en ziyade aksettirdiği iddia edilen hattâ kendisi ne büyük şöhret veren tarihçiliğini de ben onu anlatmayan vasıf lardan biri olarak alıyorum. Vakıâ o bizde modern tarih muharrirliğinin babasıdır. Bugün iri li ufaklı bir sürü tarih hikâyesi tarih romanı yazan insanlar vardır ki; onun kitaplarını okumuş, gazete sayfalarına naklettiği tarihî hâ diseleri anlamış, üslûpla tarihin izdivacına bizde ilk misâli veren Ahmed Refik’ten feyiz almıştır. O, tarihi popülerleştirmekte başlı başına bir mektep vazifesini görmüştür. Fakat bir muharrir için kâfi bir mazhariyet diyebileceğimiz bu vasfı yanında onu m odem mâna sıyla bir müverrih diye tanımamıza imkân yoktur. Bu imkânsızlığı bir taraftan Ahmed Refik’in ruhunun nescinde, bir taraftan da dev rinin psikolojisinde aramalıdır. 27)

Sadri Ertem. Kurun’un haftalık ilâvesi. E k im /1937

Ahmed Refik, hendesi, berrak vazıh bir mizaca sahip değildi. K u ru ve hendesi müstehaseler, ölü şehirler, ölü vakıalar üzerinde mu kayeseler yapmağa, ölü medeniyetlerin başucunda vesikalar topla mağa, metrukât kaydetmeğe ruhu asla müsait değildi. Gerçi Babıâli hâzinesinden bir çok şeyler çıkardı. Fakat bunlar sadece tarihin ham maddeleridir. Ve bazı zaruretlerin ifadesidir. Ruhun verdiği bu im kânsızlığa, devrin ilim ve tarih zihniyetini de ilâve etmek gerekir. Bu devirde Osmanlı vak’anüvisliği gömülmüş olmakla beraber ciddî ve m odem ilim zihniyetinin istediği usullere göre tarih yazmak asla tahayyül edilmiş bir hakikat değildi. Ahmed Refik, Vak’anüvisin öldüğünü ve tarihin yasak sayıldığı devrin ortasında hayata gö zünü açmıştı. Abdülhamid devri, tarihi, bomba, dinamit, isyan be yannamesi ve ihtilâl nev’inden bir şey sayıyor ve onu bacakları zin cirli muharrikler arasında zindanlara atıyordu. Tarihin tekevvün ede memesi için bu politik şartın yanında insan fikirlerini, zamane mü nevverlerini idare eden zihniyet ve müverrihin yetişmesine imkân bırakmıyordu. Müverrihin asgarî müsbet ve felsefî bir kültüre sahip bulunması iktiza! eder. Halbuki zihniyetin sentez yapmasına vasıta olan felsefi tefekkür, bu zamanda «İlmi kelâm» hudutlarını aşama mıştı. İlmi kelâm tefekkürüne göre tarih ancak «Mukaddes hikâye» lerin yekûnu olabilirdi. Mamafih bunun yanında tarih için de Tan zimat devri, ekonomi, edebiyat, madde ve tabiat ilimleri için ne yaptıysa, aynı yaşta Avrupalı bir teneffüs cihazı bırakmıştı: itha lâtçılık!.. İthalâtçı ekonomi sistemi, ithalâtçı edebiyat ve ilim havası ya nında ithalât emtiası olan tarih bilgisi ancak ayakta durabiliyordu. Bu ruh, mektep kitaplarının bile tercüme edilmesi gibi bir basmaka lıpçılık şeklini almıştı. Meşrutiyet devrinde para getiren ilim yolu bundan başka bir şey değildi. Ahmed Refik, bu devrin ortasında tarihi sevdi, başkalarına sev dirdi. Ve sanatkâr ruhunun bütün kudretiyle insanları tarihin gale rilerine şevketti. Ahmed Refik’in en kuvvetli görünen cephesi, böylece onun ru hunu ifadeden uzaktır. Onun bu vasfı kendisini d e ğ il: Babıâli kitap çılarının zekâlarını, hesap cetvellerini ifade eder. Onun ruhundan ancak bir parçayı haber verir : Sanatkâr Ahmed Refik’ten birkaç kıvılcım. O, izahını bulamamış bir insandı. Şair olarak, müellif olarak, 29

Müverrih Ahmed Refik Bey Y ıl: 1926

musikişinas olarak onu ayrı ayrı adlarla anmaktan ise, coşkun hayat diye müphem bırakmak daha doğru olur. Bu içli, daima delikanlı olan artist Ahmed Refik’in ölümünü biz daima genç bir ölünün hüznüyle hatırlayacağız...» ★ Vâlâ Nureddin de O’nun, Hoca’nin Babıâli’nin, mürekkep kokan, bir yönden nankör, çiçek iken koklayan, solmaya yüz tutunca kökün den söküp atan Ankara Caddesinden kalem arkadaşıM. «Bazen bir eser okursunuz; çok hoşunuza gider; kendi kendinize: — Ah şunun müellifini görebilseydim... diye düşünürsünüz.

28) Va-Nû. «Ahmed Refik’in fâni hüviyeti öldü». Haber (Akşam Pos tası) 14.10.1937

Karşınızda hayalen canlandırdığınız şahsiyet belki Fuzûli’dir, belki Nedim’dir. Belki Naima’dır, belki Evliya Çelebi’dir.’.. Yahud Ziya Paşa, Tevfik Fikret... Bunlar birer mânevi yarım ilâhtırlar. Sonra, garp müellifleri, Victor Hugo, Shakespeare ve daha bin bir isim. Hayatta kendileriyle karşılaşsaydmız, ne kadar merak, tecessüs ve hürmet duyardınız. Bunlar hakkında ihtifaller yapılıyor. Heykel ler dikiliyor, yahut dikilecek. Merasimler için avuç dolusu para sarfolunuyor. Fakat bugün de aramızda yaşayan bir çok bu kabil insanlar var dır. Ve vardı. Meselâ: Abdülhak Hâmid, şayet bir asır evvel yaşa saydı, bir Fuzûli, bir Nedim kadar merakımızı celbetmiyecek m iy di?.. Onu görmemiş olan bir takım vatandaşlarımızın nazarında o, ölümünden sonra aynı erişilmez şahikaya yükselmemiş midir?.. K e za, Yahya Kemal... İnşallah çok yaşar. Fakat bu millet kendisini elbette bir gün kaybedecektir. O zaman kıymeti bilinecek. Sütun sütun yazılar, âbideler, mitingler, merasim. Bugün Yahya Kemal, sizin benim gibi tramvaya, vapura, bini yor, bir evde oturuyor. Gidebilir, kendisiyle görüşebilirsiniz. Haddi zatında onun tarihteki en meşhur şairlerinden eksiği yoktur. Bazan böyle düşünüyorum da, eski Yunan’m fâniler arasına karışmış mabudları gözümün önüne gelir. Bunlar da işte bizlerin arasında ya şıyor. Bence Ahmed Refik de işte böyle bir insandı. O cilt cilt eser leriyle, aramıza nazil olmuştu. Tarihlerini, bilhassa kıymeti birinci derecede olan tetkik makalelerini, halk için yazılmış kitaplarım üst üste okuyacak olursanız, bu mânevi hüviyet kendi maddî hüviyetin den her halde pek daha yüksek boylu tutardı. Onun beşeri kusurları olabilir, fakat meziyetleri öyle büyüktü ki kusurları eserlerinin ya nında Oscar Wilde’nin gönül kaptırması, yahut Hayyam’ın sarhoş olması, Nedim’in İbrahim Paşa’ya dalkavukluk etmesi kabilindendir. Ahmed Refik’in ölümünü büyük bir elemle anarız. Hele sefalet içinde ölüşünü!.. Bir büyük adam kaybettik. Bir büyük adamımız, fâni hayatından çekildi, kütüphanelerimize yığınlarla eserini bırakıp gitti. • Allah Rahmet eylesin.» ★ 31

Ankara Caddesi’nin bir Kandemir Ağabeyi vardır. Her gazete ve her dergide sütun sütun yazıları, çeşitli tarihî kitaplarıyla daima aramızda yaşayacak olan Feridun Kandemir. O da bu yokuştan geldi, geçti ve göçtü. Kurtuluş Savaşı’nın ilk yıllarında Ankara’da bulundu. Ankara’da yayına geçen ilk gazetenin hazırlayıcıları arasındaydı. Eski bir baskı makinasını Konya’dan A n kara’ya nasıl taşıdıklarını anlatmıştı bana bir kez, en ağır taşıma aracının manda arabası olduğu yıllarda. Hatay’ın Ana Vatan’a ka tılması sırasında görevli olarak orada bulunmuş ve bir hayli de hizmeti görülmüştü. Canlı tarihti. Anılarla dolup taşardı. Hamidiye kahramanı Rauf Orbay’a ayrı bir sevgisi vardı ve bu ilgi, Balkan, Cihan ve Kurtuluş Savaşı tarihimize ışık tutan bir kitap halinde yayınlanmıştı. Röportajda da Caddenin başta gelen ustalarındandı. Aşağıya naklettiğimiz bu yazı dizisi, ebediyete göçmüş iki yazı usta sını bir kez daha anmamıza vesile olması dolayısıyla ayrı bir önem taşıyor29. «— Eyvah... Baskına uğradık!., yıllarla muallimlik, müderrislik ettiği için (Hoca) diye anılan müverrih Ahmed Refik, Büyükada’ daki (kâşanesi) nin kendi eliyle tanzim edilmiş güzel bahçesinde henüz işini bitirmiş, üstübaşı toz toprak içinde, dinlenmeğe hazırla nıyordu ki, kapının eşiğinde bizi gördü. — Yakalandık desene... Hoş (Bugünlerde geleceğim) dediğindenberi kulağım kirişte... hele bu sabah sanki içime doğdu; alayım ba şımı, gidip Beyazıt kütüphanesi’ne kapanayım, dedim, ama, sen daha atik davranmışsın... E... söyle bakalım ne olacak şimdi?.. Kanapeye, yanyana kurulduk. — Konuşacağız hocam... Makinasını hazırlayan Foto Perşembe’ye dikdik bakarak : — Ya bu ne olacak?., dedi - maşallah takım taklavat tamam... Konuşacağız diyorsun ama, konuşmanın ne demek olduğunu bilmi yorsun galiba... Şimdi senin niyetin beni söyletmek... sen soracaksın, ben cevap vereceğim... buna konuşmak değil, istintak derler... Öyle değil mi?.. Benim de sual sormağa hakkım var mı?.. — Sor hocam... — Öyle ise söyle bana, bu işten vaz geçsen de, şu lâtif bahar gününü zehir etmesek, tatlı tatlı dereden tepeden konuşsak olmaz mı?.. 29) Feridun Kandemir. «Ahmed Refik. Muharririmize neler anlatıyor?». Perşembe Dergisi, s a y ı: 60, 21.5.1936

— Sen hiç rahatını bozma hocam, keyfine bak... sorularımla seni sıkmayacağım, yine tatlı tatlı konuşacağız... Üstadın buna biraz aklı y a ttı: — Desene ki Çallı’nın resim yapışı gibi... O benim resmimi ya parken katiyen poz almam... hem içeriz, hem arada sırada fırçasını işletir; en kolay resmi yapılan adam sensin der... Hoca karşımızda asılı duran Çallı’nm yarıda kalmış bir tablosu nu göstererek: — Şu sofrada meze olarak kavundan başka bir şey yoktu. Bu gördüğün ıstakozlar, havyarlar, salatalar... hep uydurmadır. Müba rek eline fırçayı almıyor mu, bir çırpıda sofrayı donatıveriyor. Y a parken de söyleniyordu; — A l Hoca... sana bir tabak ıstakoz, şu da âlâ havyar... Göreceğim geldi kâfiri... — Moskova’dan döneli epey oldu... — Görüşmediniz mi? Gözlüğünün altında ışıldayan gözlerinde neşe, hayret, hasret... hepsi karmakarışık okunuyor: — Sus... Çallı’nın huzuruna varmaya artık korkuyorum... vallahi korkuyorum... kürk giymiş yahu... kürklenmiş... belki beni kabul etmez. Şimdi yanma varınca kürkünün eteğine mi sarılacağız, ne yapacağız bilmiyorum ki?.. Hâlâ gülüyor... kahkahalarla çınlatıyor odayı... Fırsat gelince soruyorum : — Hocam, sende tarih merakı nasıl başladı?.. — Bende mi?.. İlk tarih merakı Seignobos’un meşhur «medeni yet tarihi»ni okuduktan sonra canlandı. Meşrutiyeti müteakip bu üç cildi hemen tercüme ve neşrettim. Benim kafamı düzelten bu adamdır. Kendisi ile de 1910’da Paris’e gittiğim zaman Ernest Lavis vası tasıyla tanışmıştım. Emest Lavis de yamandır... Beni çok iyi kabul etmişti. Görüşür ken kendisine bizim Hazine-i Evrakımızın zenginliğinden bahsettim. Bana: — Siz, bize ait vesikaları gönderin, ben de Şarka ait vesikaları size yollayayım... Ben de vesika merakı o zamandan başlamıştır. Orada dikkatimi çeken şeylerden biri de bir profesörün huzuruna çıkmak meselesiydi. Bir doktoru ziyaret eder gibi dışarıda ziyaretçiler sıra ile bekle-' 33

şiyorlar ve huzuruna birer birer kabul ediliyorlardı. Ne nazik adam dı, ne kibar insandı o... Ben kendimi bir hiç saydığım halde kapısına kadar beni teşyi etmişti. Elini öpmek istedim ama... Utandım. — Paris’te başka kimleri gördünüz?.. — Çook... Garip tesadüf. Yahya Kemal, ressam Sami... Kendini tutamayarak yine kahkahayı basıyor: — Bizim Çallı da o sırada Paris’te imiş... — O zamandan mı tanışırsınız Çallı ile?.. Ve neşeli neşeli anlatmaya devam etti : — Yok canım... Ben ilmî tetkikata gitmiştim... Çallı hiç ilim yerine gelir mi?-. İlim onun ayağına gider. Zaten Rab ona demiş ki : Bâde iç ta suphadek Hiç üzme kendin ilm ile Kul olanlar ilme dalsın Sen düşünme hiç derin O Paris’te okumuş, tahsil etmiş... Biz ondan çok sonra tanıştık. İlk defa Çallı’yı, Sarıyer’de ressam Sami ile oturdukları evde gördüm. Dere boyundaki evlerinde ikisi de harıl harıl çalışıyorlardı. Hiç unutmam, O; bir kulübenin yanında bahara açılmış çiçekleriyle bir şeftali ağacını gösteren bir tablo yapıyordu. Pek beğenmiştim bunu.Sonra bilmem nasıl oldu, Çallı mı beni sevdi, ben mi ona meftun oldum, birleşiverdik gittik. Demek gönülden olmuş bir iş... hattâ ben iki mısra yazmıştım : Birbirinden bıkmayan vâr ise iki yârı şefik Çallı İbrahim Efendiyle Hoca Ahmed Refik Çallı bayılır buna... — Hocam sizce tarih nedir?.. Durdu; — Ne demek istiyorsun yani?.. — Tarih nedir... İlim mi, sanat mı?.. — Hah... şimdi oldu... Tarih sanattır... Ve ilim onun yardım cısıdır. Gabriyel Hanoto da; (Erudition tarih değildir. Tarih sanattır) der. Erudition tarihe malzeme hazırlar. O malzeme ile de müverrih binayı kurar ve asırlardan sonra gelen nesillerin gözlerinde geçmişi canlandırır... 34

— Yazdığınız Osmanlı tarihinde yerli olarak en beğendiğiniz si ma hangisidir?.. — Orhan Bey... Gazi Hünkâr Yıldırım... Koca Murad Gazi... bir de Fatih... Bir de Yavuz. Ondan sonrakileri anmaya bile değmez. — Ya kadınlardan Hocam?.. Yüzünü buruşturarak cevap v e rd i: — Hiç birisi hoşuma gitmez... Ben bunların hepsiyle yazılarımda alay etmişimdir... Hepsi ec nebi yahu... Alay ederim bunlarla... Osmanlı tarihinde bir Türk kadını gör medim ki... Yalnız Yavuz’dan evvelkiler içinde Rum kızları olmak la beraber Anadolu kızları da vardı. Gülçiçek Hatunlar, Gülbahar Hatunlar, Nefise Hatunlar gibi... Bunlar hep güzel Anadolumuzun kızlarıydı... ve Hürrem Sultanla başlayan felâket sona kadar gitti. Üstada, nasıl çalıştığını, nasıl yazdığını soruyorum. — Tarihi en doğru olarak yazmaya çalışırım... diyor. Vicdanım kanaat etmezse tek satır yazmam. Tahrif edilen şey benim kafam dan geçmez... Vesikaya istinat ederek yazılan tarih biraz sanatla süslenmelidir. Tarih mâzinin romanıdır, roman da halin tarihidir. Bütün ilim adamlarının mesaisi geçmiş zamanları canlandırmak et rafında toplanıyor. Kitabeler, müstehaseler, kütüphaneler, araştır malar... hep maziyi aydınlatıp bugünkü insanlara göstermek. O zamanlar topraklardan nasıl istifade edildiğini, ne biçim geçinildiğini anlatmak içindir. Meselâ; Almanların Bağdat şimendiferini yap tırmaları Bağdat’ın servetine göz dikmelerindendir. Ve bütün Alman ilim adamları yıllarca hep Bağdat ile uğraştılar. Fırat ve Dicle’nin etrafında dolaştılar, orada topraktan yüzde ne kadar mahsul alına bileceğini hesap ettiler, durdular. Yani her memleketin ilim adamı yurdunun politikasını gütmek vazifesiyle yükümlüdür. Ben de bunu güzelce anlamışımdır ve bu yolda çalışıyorum. Bir lâhza durdu, sonra gülümseyerek sözünü tamamladı; — Vakıa ihtiyar olduk, ama onu da hiç zannetmiyorum, daha ihtiyarlığa bir hayli vakit olsa gerek... Ölünceye kadar yapacağım iş budur benim... — Müverrih Seignobos’tan başka üzerinizde tesir yapan olmadı mı?.. isyan eden bir tavırla yerinde doğruldu : — Yahu sen adama nefes aldırmıyorsun... Biraz dur canım, bu ne azap böyle... Sonra gönlümü almak ister gibi yine söze başladı : 35

— Şarİ Dil’in Figures Bizantin’i okuduktan sonra da onun gibi portreler yazmağa başladım. Ondan sonra aldı, yürüdü, yazan ya zana... Hâlâ da yazıyorlar... Hoca omuzunu tutarak bana biraz daha sokuldu, ve bir sır verir gibi konuştu: — Fakat ne dersin... Çallı’ya o kadar tarih öğretmeğe çalıştım, kafası almadı gitti. Benim kitapları nasılsa okumuş, bir gün bahsetti: (Hoca be... -dedi- bu Orhan Bey Fatih’in babası mıdır?.. Benim aklımda öyle kalmış) sus... sus -dedim ona- tarih senin nene gerek... Sonra bayağı kızdım da. Yahu senin bir şeyden haberin yok, diyecek oldum... Boynunu büktü de; (Öyle, haberim yok... Yanlış söylersem sen düzelt) deyiverdi. Ahmed Refik ılık bahar gününe açılan pencereye dalan gözlerini bana çevirerek eski günleri anlatıyor: — Şu Şişli’deki Mecidiyeköy’ünü kuran babam Ürgüplü Ahmed Ağadır... Şimdi Yahyaefendi de... Anamı da onun koynuna göm düm... İşte ben oradan, yağmur demez, çamur, kar, fırtına demez hergün yayan Beşiktaş’taki askerî rüştiye mektebine giderdim. Ora da çalışır dururdum, bir şeyler öğrenmeye çabalardım... Öğrendim mi, öğrenmedim mi hâlâ farkında değilim. Ve birden akima yine Çallı g eliy or: — Şimdi de Çallı’dan, onun ilminden istifade ederek öğrenmeye çalışıyorum... Ve şen bir kahkaha daha atarak, devam e d iy o r: — O, ilme yanaşmadığı için galiba biz de sıfırıyet kalacağız. Moskova’ya gi'tti, demişlerdi, ne yalan söyleyeyim, pek keyiflenmiştim... eh, belki bir şeyler öğrenir de gelir, bana da anlatır, istifade ederim demiştim. Döndü geldi, sırtında kürkü ile Beyoğlu Caddesin de dolaştığını işitince ürktüm, ödüm koptu. Hoca firara davranırken bir başka soru yetiştiriyorum : — Edebiyata merakım mı?., -diyor- Mecidiyeköy’ünden Beşik taş’a gidip gelirken Ahmed Rasim ile Mehmed Celâl’i okurdum. Ve onun yazısı çıkan mecmualara boyuna mektuplar yazar (Ahmed Rasim’in yazılarını isteriz) der dururdum. Andelip, Ahmed Rasim için (Aşifte) derdi. Çünkü Üstat bir kapandı mı aylar meydana çıkmazdı. Kâh Papazın bağı, kâh bir nigârın kucağı... koydunsa bul Ahmed Rasim’i... Mülâzım (teğmen) çıktıktan sonra (Malûmat) gazetesine gittim, 36

Basım ile orada tanıştım, ve Ahmed Rasim’ i çok sevdim... Demek bize de sonunda içmek ve geçmek mukaddermiş!.. Yine bir gün Ahmed Rasim ile Malûmat matbaasında oturuyorduk... Dur... dur... Hoca kınla kınla gülüyor... Ve kahkaha kırıntıları arasında sesi güç du yuluyor: — Meğer o zaman Çallı da o matbaada müvezzi imiş... Hiç ha berim yoktu vallahi... Sonradan öğrendim... Onun ne marifetleri vardır bilsen... Arzuhalcilik de yapmış... Kahkaha, dinen bir fırtına gibi yavaş yavaş sönüyor; Ahmed Rasim hem ağlıyor, hem yazıyordu... ertesi sabah bu yazısını okudum, meğer (Kitabe-i gam) mış. Ahmed Rasim’in ruhunu (Kitabe-i gam) dan anlamak lâzımdır. O, onun yüreğinin acısıdır. (Kitabe-i gam) dan sonra artık tarihe daldı... Ve... hiç bir kadın sevmedi. Sözünü kesiyorum : — Sen sevdin mi hocam?.. Ellerini havaya kaldırıyor, gözlerini a çıy o r: — Bin defa... On bin defa sevdim. Ben serapa aşıkım... Ve kanapeye yaslanarak, fısıldar gibi, o kadar yavaş, sorduğumu tekrar e d iy o r: — Aşklarım mı?.. Benim aşklanm, öyle mi?.. Peki. Artık serbest konuşabilirim, kalbimin hikâyelerini söyleyebilirim : Bak irticalen söylüyorum : Bilmem ki hangisi gönül yıldızı Biri samurdur, biri Râb kızı Bunu birkaç defa tekrar ediyor, sonra beğenmiyor : — Olmadı... olmadı... sil onu... — Ya bundan sonra hocam?.. — Bir genç kız seveceğim... ama onun da beni sevmesi lâzım. Öyle bir hale geldik ki, kız beni sevmezse ben de onu sevmem. — Severse?.. — Severse başımda taşınm... Tapanm ona... Allaha tapar gibi. Ahmed Refik’e arkadaş olarak kimi sevdiğini sormak gafletinde bulunuyorum. Boynunu büküyor, büzülüyor, bir suç itiraf eder gibi, ellerini yavaşça a çıy or: — Çallı! 37

Diyor ve ilâve ediyor : — Ruhen ve kalben biriz. Ben onun sanatını da severim, ama o benim ilmimi sevmez... Fakat yine beni sever... — Yazdığınız şarkılar arasında en çok hangisini seversiniz?.. — Ahmed Rasim’in beğendiğini... Bir gün bunu ona okumuştum. İçiyorduk. Dinledi, hiç sesini çıkarmadı. Ertesi gün Surp Agoptaki Gülistan birahanesine gittim. Bahardı, karanfiller, güller açmıştı... ben Çallı’nm çok sevdiği Alman bağından henüz dönmüştüm. Bak tım Ahmed Rasim arkadaşlarıyla ötede oturuyor. Tam o sırada yine Çallı’nın ahbabı Rus önüme bir demet karanfil koydu. Garsona ver dim, Ahmed Rasim’e gönderdim... Zavallı Rasim... başım çevirdi, şöyle gözlüğünün altında tatlı tatlı gülümsedi... fırladım/yanına git tim. Yirmi dört kişilik saz şimdi bir onun, bir benim şarkımı çalıyor... İşte o sırada Ahmed Rasim bana : — Hani dün bana bir şarkı okumuştun, bir daha okusana... -dedi- Pek beğendim onu. Derhal hatırıma geldi ve okudum : Olmasaydın sen, gözüm görmezdi hiç dünyada şevk, Vuslatın bir başka âlem, hasretin bir başka zevk. Buseden sermest edersin, neş'eden hicrana sevk. Vuslatın bir başka âlem, hasretin bir başka zevk. Sînenin aksiyle her bir sunduğun mey nûrdur. Saçların her dem perîşan, gözlerin mahmurdur. Elde bade, âşıkın hem mest, hem meshûrdur. Vuslatın bir başka âlem, hasretin bir başka zevk. Ahmed Refik

★ Hoca, Ahmed Rasiın’in hatırasından kurtaramıyor kendisini. Gözleri bahçenin renklerinde, sanki sade kendi gördüğü bir hayale söy lü y or: — İstanbul’un temiz bir çocuğu idi Ahmed Rasim... Şiirde Nedim İstanbul’u nasıl terennüm etmişse, aynı işi Ahmed Rasim de nesirde yapmıştır. Fakat onun arkadaşı Mehmet Celâl’i, Sincabîzade İsmet’i de unutmayalım... Adayı terennüm eden şair, Celâl’dir. Şimdi ise onun adını anan bile yok... 38

Yorgun, mecalsiz duruyor ve bulut ardından görünür gibi uzak gözlerinde bir taze gamın izleri b eliriyor: — 1932 senesi eylülünün yirmi dördüncü günü öldü Ahmed Rasim. Bir deli gibi koştum. Çoluğu çocuğu, torunu hep etrafına top lanmışlardı. Tabutuna kapandım. Hüngür hüngür ağladım. Sonra başımın üstüne aldım, evinden onu ben çıkardım... Kadehlerimiz bir, bir daha doluyor, boşalıyor. Odanın havası dar geliyor... — İşte şu bahçe yok mu?.. En sevdiğim y e r: toprak... Çallı’ya söyledim, gel seni bahçemde otomobille gezdireyim... dedim. Bin, gez, dolaş... Biter tükenir yol mu bu... vişneler, kirazlar çiçek açıyor... Hele şu erguvana bak... Sakın bunları yazma, Çallı duymasın, kalkar soluğu burada alır... Tarhlar arasında gülüşe gülüşe dolaşıyoruz. Hoca pek sevdiği erguvanın önünde yine duruyor ve henüz yayınlanmamış en yeni şarkısını o k u y or: Bilmem ki neden el sözüne böyle kanarsın Kaçsan yine gönlünde hayâlimle yanarsın Bir lâle görürsen, beni hasretle anarsın Kaçsan yine gönlünde hayâlimle yanarsın Yıllarca o gül leblerinin zevkini tattım Cânımla sarıldım, o güzel sînede yattım Âteş kesilen sînemi, gül sînene kattım Kaçsan yine gönlünde hayâlimle yanarsın. Ahmed Refik Ayrılırken Hoca heyecanla kolumu kavradı: V e : — Yaz... dedi. Sana en yeni şarkımın tek mısraını söy leyeyim : Göz yaşlarının izleri hâlâ bu denizde!.. Şimdi, mavi sularında köpükten bir bembeyaz yol açarak uzak laştığımız ilâhî adaları da, onların meftunu Ahmed Refik hocayı da, en güzel baharın koynundaki uykularına bırakıyoruz.» Hoca’nm (Lâle Devri) ni, Kâğıthane eğlencelerini dile getiren yazı ve kitaplarında, bahçe ve çiçeğe olan merakını canlı olarak gör mek mümkündür. Röportajı yapan Kandemir’de de Ahmed Refik gibi bir çiçek sevgisi vardı. Anlaştıkları, birleştikleri noktalardan bi ri, her ikisinin de tarihe olan tutkuları kadar çiçek ve bahçeydi de. 39

Kandemir zaman zaman eski gazete ve dergileri araştırmak için Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne gelirdi. Yaşı hayli ilerlemiş olmasına rağmen dinçti. Kulakları biraz ağır işitmesine rağmen hayat doluy du. Gelmeden evvel araştıracağı gazete ve dergilerin adlarını tele fonla bildirir, biz de vakit kaybetmesin diye hazırlatırdık istedikleri ni. Biz de ondan çiçek isterdik. Gül... Gül’ün çeşidi vardı bahçesinde... Bazan : — Muzaffer!., daha tomurcuk... Bir daha sefere, derdi. Bir daha gelişinde unutmazdı. Kocaman bir gül demeti ile gelirdi kütüphaneye. Kütüphane idaresi gül kokusu ile dolup taşardı. Kandemir de yokuşta kayboldu bir gün, Hoca gibi...

★ İstanbul’da yayınlanan Akşam Gazetesinin ilk kuruluş yılları 1918’den itibaren bu eski ve köklü gazetede tarihî fıkralar yazan, yazı ailesinde yer alan Hoca’yı dile getiren anma yazısı, merhum Enis Tahsil Til tarafından yazıldı ve bir kere daha (Bütün Türkiye) dergisi tarafından iktibas edilecek yayınlandıM. «Ahmed Refik’in eserleri sayılamayacak kadar çoktur. Bunların en mühimmi İbrahim Hilmi Kitabevi tarafından yayınlanan (Büyük Tarihî Umumî) dir. Eser altı ciltten mürekkeptir ve tarih kitapları nın en iyilerinden biridir. Bundan sonra (Geçmiş asırlarda Türk hayatı) serisi gelir. 13 eserden meydana gelen bu seride şunlar var dır: Samur Devri, Bizans Karşısında Türkler, Alimler ve Sanatkâr lar, Sokullu, Kadınlar Saltanatı, Sultan Cem, Felâket Seneleri, Tesaviri Ricâl, Köprülü Zâde Ahmed Paşa, Lâle Devri, Kabakçı Musta fa, Tarihî Simalar. Bu eserler mehaz olacak mahiyette değildir. Fa kat tatlı bir üslûpla yazılmış, zevkle okunacak şeylerdir. Bunun için bir çok defalar basılmıştır. Ahmed Refik’in bu seriye dahil olmamakla beraber, aynı dere cede zevkle okunacak şu eserleri vardır: Baltacı Mehmet Paşa, Bi rinci Viyana Muhasarası, Sahaifi Muzafferiyatı Osmaniye, Gazevatı Celile-i Peygamberi, Meşhur Osmanlı Kumandanları, Fatih Sultan Mehmet ve Ressam Bellini, Tarih Sayfaları, Fatma Sultan, iki K o mite - iki Kıtal, Kafkas Yollarında, Turhan Valide, Sultan Abdülhamid’i Sâni’ye Dair, Hoca Nüfuzu, Tarihte Osmanlı Neferi, Bizans 30)

Bütün Türkiye. «Ahmed Refik». S a y ı: 8, Ocak 1951

împaratoriçeleri, Alemdar Mustafa Paşa, Prusya Nasıl Yükseldi?, Ocak Ağalan, Tarihte Kadın Simâları, Kızlar Ağası. Ahmed Refik’in bunlardan başka (Çocuklara Tarih Kitapları) adlı 11 eseri, Mimar Sinan, Büyük Frederik, Büyük İskender, Eski İstanbul, eserleri vardır. Bu eser, İsveçliler tarafından çok takdir edilmiş, kendisine madalya verilmiştir. Bu yorulmak bilmez muhar rir, bir çök eserler de tercüme etmiştir. Bunların arasında, asker ocağından yetişmiş olduğu için (Ateş muharebesinde takım zabiti, Piyade sınıfına mahsus tahmini mesafe, Mangabaşı) gibi askerî eser ler de vardır. Ahmed Refik nihayet hassas bir şâirdi. Yazdığı şiirleri (Gönül) adlı bir eserde toplanmıştır. İbrahim Hilmi Kitabevi tarafından ba sılmış olan bu eser, başından sonuna kadar, bu güzelliğe âşık ince muharririn aşkı terennüm eden şiirleriyle doludur. Kendisi gibi rind bir şâir olan Adalı Avni Bey’e ithaf ettiği şiirlerin bir çoğu bestelenmiştir. Radyoda sık sık dinlediğimiz bu şarkıların güftelerinin Ahımed Refik’in olduğunu bilmeyenler pek çoktur. Sun da içsin, yâr elinden âşıkın peymâneyi. Bir kadeh ver, mestü bîtâb et dili vîrâneyi, Sinei gülrengini aç da utandır lâleyi. Bir kadeh ver, mestü bîtâb et dili vîrâneyi. Gene çok dinlediğimiz şu şarkı da Ahmed Refik’indir. Kim görse seni aşkına hasrı emel eyler. Güller seni, çamlar seni, mehtap seni söyler. Sensiz yaşamaz hasta gönül vuslatı bekler. Güller seni, çamlar seni, mehtap seni söyler. Ezhâr açılır, nâzü edâlarla gezersin. Kimdir sana meftun, bunu bîşüphe sezersin. Âşıklarını nâz ile, işveyle üzersin. Güller seni, çamlar seni, mehtap seni söyler.

★ (Gönül) baştan başa bu tarzda şiirlerle doludur. Arada Ada’ ların güzelliğini terennüm edenler de vardır. Esasen Ahmed Refik Adalara âşıktır. Ömrünün yarısından fazlasını Büyükada’da geçir 41

miştir. Uzun çalışmalardan sonra Sürp Agop mezarlığına ait vesaiki meydana çıkararak, buranın Belediyeye ait olduğunu ispat ettiği ve şehre milyonlar kazandırdığı zaman, Belediye kendisine bir ev satın alacak kadar para vermişti. Ahmed Refik bununla Büyükada’da bir ev satın almış, bahçesini tanzim ettirmişti. Bahçede bir çok meyve ağaçları vardı. Meyveler olgunlaştığı zaman dostlarını davet eder, onlara ağaçlar altında (âlemi âb) tertip ederdi. Öleceğini anladığı za man da cenazesinin Ada’ da defnini vasiyet etmesi, kendisindeki Ada aşkının ne kadar kuvvetli olduğunu gösterir. 1937 Ekim ayının 10’ncu günü hayata gözlerini kapayan bu kıy metli muharrir ve tarihçi daha birçok eser yazabilecek çağdaydı. Fakat son yıllarda maruz kaldığı darbeler kendisini çok sarsmıştı. Okuyup yazmaktan bile zevk duyamıyordu. İstanbul’a indiği zaman ekseriya Akşam Matbaasına uğrar, muharrirlerle sohbet ederdi. Fa kat bu Ahmed Refik, eski Ahmed Refik değildi. Bir zamanlar yeşil gözleri daima gülerdi, sonraları acı, keder verici bir hâl almıştı. Son yıllar zarfında baş dostu Ressam Çallı İbrahim’di. Bu dost luk o kadar kuvvetliydi ki Ahmed Refik (Çallı’nâme) diye altı fasıllık manzum bir eser yazmıştı. Birinci fasıl (Vilâdeti İbrahim der kaza-i Çal), ikinci fasıl (Yavru İbrahim’in desti Rab’dan bâde içti ğidir), üçüncü fasıl (Ressam şüdeni Çallı İbrahim der vilâyeti İstan bul), dördüncü fasıl (İmtihan şüdeni Çallı İbrahim der huzuru Kadı-i Kartal), beşinci fasıl (Bâdel imtihan Rabbm Çallı’ya mâidesidir), altıncı fasıl (Duayı berayı efzâyişi ömrü İbrahim) dir. Ahmed Refik altıncı dua faslında diyor k i : Tuttuğu her kâğıdı Râb nakte tahvil eylesün İçtiği her âbı birden câma tebdil eylesün Bezmine meftun olan âşıkların tenşit içün, Veçhinin ezhârı açsun, deste teşkil eylesün.»

★ Ahmed Refik hakkında detaylara kadar inilmiş en uzun dizi, Türk folkloru ve İstanbul araştırmacılarına ışık tutan çok değerli araştırma ve bibliyografyaların hazırlayıcısı merhum M. Halit Bayrı 31’nm. 31) 59, 60/1937

M. Halit Bayrı. «Müverrih Ahmed Refik». Yeni Türk Dergisi. Sayı:

«Türk toplumu, son günlerde değerli bir çocuğunu daha kay betti : Müverrih Ahmed Refik, kısa süren bir hastalıktan sonra Haydarpaşa Nümune Hastahanesinde 10 birinci teşrin [Ekim 1937] tarihine tesadüf eden pazar sabahı, gözlerini hayata ebediyen kapadı. Hiç beklenmediği halde birdenbire tahakkuk ediveren bu felâket karşısında Türk münevverlerinin duydukları derin ve sonsuz acıyı hakkıyla ifade etmek pek güçtür. Müverrih Ahmed Refik, 1882 yılı şubatında şimdi ilçe merkezi olan Beşiktaş’ın Valde-Çeşmesi semtinde doğmuştur. Fakat doğduğu yere bakarak Ahmed Refik’i Istanbul’lu zannetmek yanlıştır. Ahmed Refik aile itibariyle Anadolu’lu olup, babası Ürgüp’lü Ahmet, büyük babası da Hacı Mehmet ağalardır. Ürgüp’te Ahmed Refik’in soyu (Kürlükçü Oğulları) adıyla tanınmıştır. Ahmed Refik’in babası Ah met, Osmanlı Padişahı Abdülmecit zamanında Ürgüp’ten İstanbul’a gelmiş, burada yerleşmiş ve evlenmiş, yine Osmanlı padişahı Abdülaziz’in vekilharçlığında bulunmuş ve Abdiilaziz öldükten sonra işinden ayrılarak emekli olmuş, 1898 tarihine kadar kendi köşesinde mütevazi yaşadıktan sonra bu tarihte İstanbul’da ölmüştür... 1909 yılında Ahmed Refik yeni kurulan ve ilk adı (Tarihi Osmanî Encümeni) olan (Türk Tarih Encümeni ) üyeliğine seçilmiştir. Balkan Savaşı ilân edildiği zaman askerî Sansür Umum Müfettişli ğine tayin olunan müverrih, bu savaş bittikten sonra emekli edile rek askerlik hayatından ayrılmış, artık serbest olarak çalışmağa baş lamış, muhtelif gazetelerde muharrirlik ettiği gibi, aynı zamanda muhtelif medreselerde de tarih muallimliği yapmıştır. 1914 yılında Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşına gi rince Ahmed Refik tekrar yüzbaşılıkla orduya alınmış ve Sansür Umum Müfettişliğine, yani Balkan Savaşı esnasındaki vazifesine verilmiştir. Müverrih bu vazifede iken Erkânı Harbiyei Umumiye Reisliğinin gösterdiği arzu üzerine Türkiye ile Rusya’nın tarihî m ü nasebetlerine dair bir çok yazılar yazmıştır. Bu yazıların birinde Kavalalı Mehmed Ali’nin Türkiye’ye karşı aldığı münasebetsiz vaziyetlerden bahseden müverrih, bu suretle o zaman Sadrazam olan Sait Halim’i kızdırmıştır. Sadrazamın affet meyen kini dolayısıyla Ahmed Refik Sansür Umum Müfettişliğinde fazla kalamayarak, sırf kendisine hakaret kasdiyle arpa saman me murluğu ile Ulukışla’ya gönderilmiştir. Burada alaylı ve cahil bir yüzbaşının yanında çalışmaya mecbur olan Ahmed Refik, fırsat bu larak Ürgüp ve Nevşehir taraflarında dolaşmış, buralarda Nevşehirli Damad İbrahim Paşa hakkında araştırmalar ve incelemeler yapmıştır. 43

Ahmed Refik, 1915 yılında Eskişehir Askerî Sevk Komisyonu Başkanlığına tayin olunmuş ve burada bulunurken de Osmanlı Devleti’nin ilk teşekkülüne sahne olan yerler hakkındaki bilgilerini müşahadeleriyle kuvvetlendirmiştir. Bu sıralarda şiddetli bir hastalığa tutulan müverrih, İstanbul’a gelmiş, sırf meslek arkadaşlığı dolayı sıyla Harbiye Nazırı Enver Paşa’nm Sadrazam Sait Halim Paşa nezdinde yaptığı teşebbüslerle Ahmed Refik’in İstanbul’da kalmasını te min etmiştir. Bundan sonra eski savaşlara dair Harp Mecmuasıyla yayın ya pan Ahmed Refik, bir taraftan da aynı konu hakkında Osmanlı (Hazir.s-i Evrak)’ında çalışmaya memur edilmiş, orduda dağıtılmak üze re küçük kitaplar yazmış, 1918 yılında da İstanbul Darülfünunu Osmanlı Tarihi müderrisliğine tayin olunmuştur. Ahmed Refik bir yandan Darülfünundaki vazifesini sürdürürken 1925 yılında Tarih Encümeni Başkanlığına seçilmiş, bir yandan da burada, zamanını Türk tarihi tetkiklerine hasreylemiştir. Ahmed Refik’in Darülfünun müderrisliği, Üniversite teşkilâtı na ve Tarih Encümeni Başkanlığı da Türk Tarih Cemiyeti’nin ku ruluşuna kadar devam etmiş, Üniversite teşkilâtı yapıldığı zaman Darülfünundan ve Türk Tarih Cemiyeti kurulduğu zaman da Tarih Encümeni Başkanlığından ayrılmıştır. Artık Büyükâda’daki evinde kendi mesaisi ile başbaşa kalan Ahmed Refik, ölümüne kadar durmadan çalışmış, bir çok mahrumi yetlere katlanarak, fakat bir an bile Türk Vatanına hizmetten kaç mayarak yaşamış, Devlet tarafından bastırılan Evliya Çelebi Seya hatnamesinin son ciltlerinin basılmasına nezaret etmiştir. Ahmed Refik Harbiye Mektebi’nden çıkar çıkmaz yazı yazmaya başlamıştır. İlk eserleri, bazı İslâm kahramanlarının hayatlarına ve dinî savaşlara taalluk etmektedir. Ahmed Refik’in fikrî mesaisini ve muvaffakiyetlerini müjdeleyen bu eserlerin şimdi mevcudu bulun maz olmuş ve belki adları da unutulmuştur. Müverrihin asıl tarihî mesaisi ve neşriyatı Meşrutiyet İnkılâ bından sonra inkişaf etmiş, Ahmed Refik meşrutiyet idaresi kurulur kurulmaz tesis ettiği Millet Gazetesiyle gazetecilik hayatına karıştı ğı gibi bu gazete kapandıktan sonra da bu hayattan büsbütün çık mamış, İkdam Gazetesinde muhtelif tarihî konulara dair pek çok makale de yazmıştır. Ahmed Refik, Balkan Savaşından sonra (Peyam) gazetesi yazıcı ları arasında, Birinci Dünya Savaşı sırasında da (Yeni Mecmua) 44

muharrirleri arasında yer almış ve bu gazete ve mecmuada Türk okuyucularının daima aradığı, daima lezzetle izlediği çok değerli yazıları çıkmıştır. Bunlardan başka Ahmed Refik Tarih Encümeni Mecmuasıyla, Anadolu Mecmuasının da faal bir unsuru olmuş ve son zamanlarda yazılan Cumhuriyet ve Akşam gazeteleri sayfalarını süslemiştir. Bu saydıklarımızın dışında Ahmed Refik’in; Millî Mec mua, Hayat Mecmuası gibi mecmualarla İstanbul’da çıkan diğer mec muaların bir çoğunda da yazıları vardır. Ahmed Refik, Türk tarihçileri arasında en çok eser meydana ge tirmiş olanlardan biridir. Şu satırları yazarken hatırlayabildiklerimiz kitapları kırk beş cilde baliğ olmakta, kitap haline getirilemeyerek gazete ve mecmua sayfalarında kalan yazıları ve incelemeleri bunla rın dışında bulunmaktadır... Ahmed Refik’in eserlerinden çoğu İlmî mahiyette olmaktan zi yade birer halk kitabı sayılabilir. Fakat, şu noktayı hemen söyleye lim ki, bunlar vesikaya müstenit olmayan ve hiç bir incelemeye da yanmayan eserler de değiller. Bilâkis hepsi esaslı bir tetebbua da yanan ve bu cihetle birer mehaz vazifesi görmese bile çok değerli ta rih malûmatı veren, tarih bilgimizi tashih eden, kuvvetlendiren, ta mamlayan ürünlerdir. Ahmed Refik’in bu bölüm kitapları dışında kalan eserleri ise yüksek kıymette birer vesika ve doküman toplulu ğudur ki, benzerleri memleketimizde o kadâr bol olmasa gerektir. Memâliki Osmaniye'de Demirbaş Şarl, Memâliki Osmaniye’de Kral Rakoçi ve Tevâbii, Lamartin, Türkiye’de Mülteciler Meselesi, Onun cu, Onbirinci, Onikinci, Onüçüncü Asırlarda İstanbul Hayatı, Ana dolu’da Türk Aşiretleri, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri, Onaltmcı Asırda Râfızilik ve Bektâşilik... işte bu belge anlamında olan eserlerdendir. Ahmed Refik’in pek İlmî anlamda olmayan, birer halk kitabı sayılabilen eserleri Türkiye’de tarih zevkini uyandıran, tarih bilgi sini geniş ölçüde arttıran, tarih fikrini yerleştiren eserlerdendir. Bu itibârla bunların önemini inkâr etmek imkânı yoktur. Ahmed Refik bu eserlerinde tarihî olayları heyecanla, sürükleyici ve temiz bir ede biyat dili ile nakletmiş, bir çok olayları birer manzara şekline koya rak canlı ve kavrayıcı bir surette anlatmıştır. Eğer bu eserlere bakılırsa, Ahmed Refik büyük bir âlim ve mü verrih olmaktan uzak kalır. Fakat bunların yanma diğer ürünlerini koyacak olursak ona ilim dünyasında yüksek bir mevki ayırmak mec buriyetinde kalırız ki, Ahmed Refik’in asıl yeri de işte bu mevkidir.

Müverrih Ahmed Refik, memleketimizde unutulmaması ve bilâ kis her zaman saygı ile anılması lâzım gelen adlardan biridir. İrfa nımızın seviyesini yükseltmek için üstüne aldığı ve büyük bir mu vaffakiyetle başardığı mesuliyetli hizmetin müspet ve canlı delilleri olan eserleriyle, başlı başına bir küçük kütüphane vücuda getiren Müverrihin bütün hayatmca hiç durmayan, duraksamayan çalışma sını inkâr etmek beyhude bir külfet olur. Hele bu mesainin değer sizliğini, tesirsizliğini ileri sürmek, güneşi balçıkla sıvamak kabilin den akla, mantığa sığmayan boş bir harekettir ki, herhangi bir Türk’ ün buna kalkışacağını zannetmek yanlıştır. Ben, Ahmed Refik’i 1924 yılında Sayın arkadaşlarım Mükrimin Halil, Hilmi Ziya, Ziyaeddin Fahri, Reşat Şemseddin ile birlikte (Anadolu Mecmuası) m çıkarırken tanıdım. O zaman Darülfünunda müderris ve Tarih Encümeninde üye olan Müverrih, Anadolu Mec muasına muntazaman yazılar yazar, bunlar vesilesile Osmanlı Türkleri tarihinin muhtelif safha ve simaları hakkında bizimle tatlı tatlı konuşurdu. Şimdiki Vilâyet dairesinin alt katında Türk Tarih Encümeni odasında hemen bütün arkadaşlar haftada bir defa mutlaka toplanır dık. Bazan Necip Asım’m da katıldığı bu toplantılar, akşama kadar uzanır, Ahmed Refik, bize acele bir çok şeyler anlatır, hepimizi fay dalandırır, hepimize zevk ve neş’e verirdi. (Anadolu Mecmuası) adlarını saydığım arkadaşlarla daha birkaç tanıdığın verdiği beş on liralık küçük ve zayıf bir sermaye ile çıka rıldığı için, bütçesi geniş bir mecmua değildi. Bu sebeple mecmua ya yazı yazanlara para veremez ve para ile yazı temin etmeyi, hatta hiç düşünemezdik. Mecmuamızı kendi kalemlerimizle beslemek ve bu maksatla da durmadan, dinlenmeden çalışmak mecburiyetindeydik. Aramıza tanınmış bir yazıcı alamıyor, kimseden hiç bir yardım görmüyor, esasen böyle bir şey de beklemiyorduk. İşte bu sırada genç ruhumuzun taşkınlığını, bağlandığımız idealin yüksekliğini ve temiz liğini ilk anlayan Ahmed Refik oldu ve hiç düşünmeden, tereddüt etmeden bizim saflarımızda yer alarak tıpkı bizim gibi uğraşmaya koyuldu. Onun şâir yönü bizim duygularımıza vurgun ve bizimkinden coşkundu. Ahmed Refik, koltuğunda ve çantasında koca ciltler taşıyan, her gittiği yere bunları da birlikte götüren bir müverrih değildi. Çok okur, çok yazar, fakat bunları herkesin gözü önünde yapmak istemezdi. Mesaisinin muhassalasmı iddialı bir şekilde tantana ile .46

ortaya koymaz, gürültüden ve gösterişten daima uzak kalırdı. O ci hetle ilgilendiği konular üzerinde ulu orta tartışmaya giriştiği kim seler çok olmamıştır. Kendisine itiraz edenler bulunsa bile, o bun lara mesnetlerini sayar, vesikalarını gösterir, hulâsa sükûnetle, tevâzu ile cevap vermeyi bilirdi. Ahmed Refik, kırıcı, dökücü, yırtıcı bir tabiatta olmaktan ziyade yumuşak ve uysal mizaçlı görünürdü. Ancak yümuşaklığı ve uysal lığı hiç bir vakit izzeti nefsinden feragat ve fedakârlık derecesine de çıkarmamıştı. Sevdiklerine ve sevmediklerine karşı aynı suretle sa mimî, dostluğunda, düşmanlığında mert ve kahramandı. İyi ve fena düşündüklerini hiç değiştirmeden, süslemeden oldukları gibi söy lemekten çekinmez ve kendisine karşı da bu tarzda hareket edil mesinden daima hoşlanırdı. Ahmed Refik, hassas ve heyecanlı bir adamdı. Güzeli görmeği, seçmeyi, benimsemeyi çok iyi bilirdi. Sevmek kabiliyeti Ahmed Re fik’te sınırsız ve sonsuz bir kudretti. O tabiatı sevmiş, kadını sevmiş, ilmi sevmiş, edebiyatı sevmiş, okumayı, okutmayı, yazmayı sevmiş, eskiyi ve yeniyi sevmişti. Üstat için sevmek bir ihtiyaç, sevmek de mek, aynı zamanda bağlanmak ve artık sevdiğinden ayrılmamak de mekti. İşte bundan dolayı gönlünü kapan ve kaplayan Ada’mn gü zelliklerinden ölünceye kadar ayrılmadı ve öldükten sonra da yine onların kucağında uyumayı tercih etti. Kadın ise, Ahmed Refik’in hayatında fasılasız bir geçit resmi yapan yaratıktır. Ömrünün son demine kadar kadın iptilâsı müver rihte bir hastalıktı, denilirse pek büyütülmüş olmaz. Bir iki yıl önce eşinden ayrı yaşamaya başladığı zaman hissettiği acıyı onun dilinden dinlemek ne hazindi. Fakat bunların hepsini bir tarafa bırakmak, Ahmed Refik’in sev gilerinden değil, biricik sevgisinden bahsetmek mecburiyetindeyiz ki, o da üstat’taki tarih aşkıdır. Ölümünden sonra bazı kalem sahipleri nin anlattıkları gibi, Ahmed Refik tarih usulüne sımsıkı bağlanma mış, bugünkü ilmin istediği karakterde bir müverrih olmamıştı. O ister sert ve muammalı vesikalar, isterse açık, aydınlık hadiseler kar şısında bulunsun, her zaman ihtiyar tarihi heyecanla kucaklamış, onun ıstırabı, sevinci, sükûnu ve hiddetiyle baş başa kalmış, her anında ve her haliyle onu sevmişti. Ahmed Refik’e göre tarih bir sevgiliydi ki, ondan daima bahar ve 'hassasiyet istiyordu. Onun için üstat tarihin önünde bir âşık kalmış ve bu hal onu usulden fazla şiire ve heyecana götürmüştü. 47

Ahmed Refik tarihten sonra edebiyatı da seviyordu. Vakıa m ü verrihin edebiyatla iştigali, tarihle iştigali gibi mütemadi değildir. Yalnız zaman zaman edebiyatın göğsünde kendini sükûna bırakan Ahmed Refik, bazan kanatlanan kalemiyle şiir ve hayal ülkesine de girmiştir. Orhan Seyfi, 1 Ekim 1927 tarihli (Güneş Mecmuası)’nda diyor ki32: «Adalardan sözedildiği zaman hatıra evvela Büyükada gelir. Sonra İstanbul’a doğru sırasıyla Heybeli, Burgaz ve Kınalıada ha tırlanır. Tabiatın vücuda getirdiği bu tertip aynı zamanda adalann ehemmiyet ve güzelliklerini de ifade eder. Bununla beraber sükûn ve uzlet için Burgaz’ı tercih edenler, İstanbul’a yakınlığı ve tekellüfsüzlüğünden dolayı da Kınalı’yı sevenler vardır. Yıllardan beri koynunda üstâd Hüseyin Rahmi Bey gibi büyük bir sanatkâr saklayan Heybeliada, bu hususiyeti ve eski bir şöhrete sahip olan - Çam Limanı - ile edebiyatımızı yakından alâkadar eder. Bununla beraber yine kendisinden edip ve şairlerimize en çok bahs ettiren Büyükada’dır. Savaş zamanında en kuvvetli edebiyat ve san’at cereyanını vücuda getiren - Yeni Mecmua - nin başlıca şâir ve muharrirleri Büyükada’yı bir ilham köşesi addetmişlerdi. O za man bizim gibi tecrübe ve görgüsü pek az olan edebiyat heveskârları, bu hayata karışmak için kendimizde hak ve cüret bulamadığımız için Adayı uzaktan bir cennet gibi tahayyül ederdik. Gaz buhranından mütevellit bir yarım zulmet içinde manzume lerimizi karalarken Büyükada’da parlak bir mehtap altında ilham alanları düşünürdük. Yat Kulüpte denize karşı bir kadeh buzlu rakı içmenin hayaliyle mest olurduk. Zannediyorum ki bugünkü genç lerde pek moda olan Ada iştiyakını o zaman bu mahrum hislerimizle biz icat ettik, itiraf etmeli ki Büyükada’nm en parlak edebî devri bu zamandır. Yahya Kemal’in unutulmaz şiirleri o devirden kaldı. Yakup Kadri’nin en güzel düz yazıları yine o devrin ürünüdür. Hatta zavallı Tahsin Nahit bile, Ada’nın yamaçlarında sonbaharda mahsul veren kocayemişleri gibi o devirde kemâle ermişti. Edebiyatı cedide devrinden sonra Büyükada bana en çok şu üç simâyı hatırlatır: Ada için en güzel mısraları söyleyen Yahya Kemal, Adada en 32) M. Halit Bayrı merhum, yazısında bu makalenin bir bölüm ünü almışsa da biz, (Ada şiirleri) başlığını taşıyan bu yazının tamamım aktar makta yarar gördük.

son ve en güzel şiirleri yazan Tahsin Nahit, Ada’nın bütün güzelle rinin ve güzelliklerinin ebedî âşıkı Ahmed Refik. Hangimiz, adayı andığımız zaman Yahya Kemal’in şu güzel şii rini hatırlamayız : Şen şarkıların sustuğu bir lahza kenarda, Yâd et ki seviştikti İlâhî Adalarda! Bir gün soğuk ellerle beyaz alnını sar da, Yâd et ki seviştikti İlâhî Adalarda! Ey... şimdi elâ gözleri süzgün, sesi şakrak, Kumral saçın üstünde görürsen, iki üç ak, Ç ık kuytu hıyâbanlara, al bir kuru yaprak, Yâd et ki seviştikti İlâhî Adalarda! Büyükada’yı biraz tanıyanlar, Adanın pek hususî, pek şirin bir köşesi olan (Viran Bağ)’ı görmemişlerse bile, adını muhakkak işitmişlerdir, mümkün mü, (Virân Bağ) yadedilsin de Yahya Kemal’in şu şiiri hatıra gelmesin : Adalardan yaza ettik te vedâ, Seni hâtırlıyoruz Vîran Bağ.. Sızlıyor bağrımız üstündeki dağ, Seni hâtırlıyoruz Vîran Bağ. Yahya Kemal’in hatta, Ada’dan bahsetmeyen şiirlerinde bile Ada’dan alınmış ilham izleri, ruha ferah ve genişlik veren çam koku larını andırır bir şey vardır : Issız geceler, kolkola geldik yarınızda, Sallandık o şen kızla salıncaklarınızda. Hülyâlı denizlerden esen rüzgârınızda, Sallandık o şen kızla salıncaklarınızda. İnsan bu şiiri okuduğu zaman Ada’da geçen bir aşk hayatının gölgesini görür gibi oluyor. Hiç şüphe yok ki Yahya Kemal, Ada’yı en çok seven, onun güzelliklerini en çok duyan ve duyuran bir şair dir. Bu kısa devirde, sanatkârların Ada’da geçirdikleri hayatta değil, Ada’daki konuşmalarının içinde bile nükteler ve şiirler vardır. Yah ya Kemal ince ve rakik bir hanım için bir konuşma esnasında şu iki güzel mısraı söylüyor: 49

Adalardan dedik : Allah!., hemen ses verdi, Bize bir ince, ela gözlü prenses verdi. Yine başka bir konuşma esnasında lâtife olarak söylediği: Yâkup eşek süvâr olarak Tûr'dan gelir! Mısraı, Ada’nm hususî bir eğlencesi olan merkeple yapılan tur ları gözümün önüne getiriyor. Tahsin Nahit’e gelince : (Fecri âtici) lerle beraber edebiyat yo lunda bir hayli bocalayan ve o zamanın en silik ve en sönük bir şah siyeti olan bu iyi kalpli şair bize, genç ve hazin ölümünün hâtırasıyla, hayatının son devirlerinde yazdığı birkaç güzel şarkıyı yadigâr bırak mıştır. Onlardan biri ve belki en güzeli de şu Ada şarkısıdır : Ada'nın kırlarında nisandı, Yolda gördüm ne hoş hâramandı. Bana bir baktı gözlerim yandı, Şarkın ahu kadınlarındandı. Saçının turrai siyahından, Göğsünün gizli gizli âhmdan, Kalbe mestî veren nigâhından Belli aşkın kadınlarındandı. Zavallı Mehmed Celâl’den sonra Ada’nm en ziyade hüzünle ha tırlayacağı bu tâlihsiz şair, saffet ve hassasiyetle dolu kalbinin ses lerini ancak kırık dökük birkaç parça şarkı, bir iki manzume ile terennüm edebilmiştir. Eğer talihi müsaade etseydi - Ruhu bi kayd şairi gitgide olgun bir sanatkâr olacaktı. Şiirlerinde hemen daima mâsum bir âşk terennüm eden Tahsin Nahit, bir gün bir Ada gezin tisinde şu iki nükteli mısraı Ada’nın edebî tarihine küçük bir hâtıra olarak bırakmıştır: Aşkı tâ ezelden biz bile geldik, ' (Âşıklar Yolu) ndan biz (D il) e geldik. Fakat Ada’nm en coşkun âşıkı ve asıl ada şairi müverrih Ahmed Refik Bey’dir. Ahmed Refik Bey yıllardan beri yaz kış kucağında yaşadığı Ada’nm her türlü güzellerine güzelliklerine meftundur. Ada da her şey onun gözüne başka bir güzellikte, her yüz başka bir güzel görünür. Hassasiyetinin daima gergin duran tellerine her havada do kunur, oradan eski, yeni, kâh hece vezniyle, kâh aruzla, bazan bir manzume, bazan bir şarkı nağmesi çıkarır. 50

Ahmed Refik Bey, şüphe yok ki, şair değildir ve kendisi de hiç bir zaman şair olmayı düşünmemiştir. Fakat ona şiir söyleten derunî bir saik, mukavemet edilmez bir kuvvet vardır. Yaz’ı ve kış’ı mesti mahmûr bir aşk hayatı geçiren Alımed Refik Beyin şiirleri hissiya tının zaptedemediği kısımlarıdır. Onun için, bu manzumelerin tar zına, nevine bakılmaz. Gelişi güzeldir. Meselâ (Burgaz) için yazdığı bir manzume hamidnâmedir. Niçin?.. Çünkü o manzumenin ilhamı öyle gelmiştir de ondan!.. Aziz müverrihin nazım nev’ile, nazım li sanıyla uğraşacak vakti yoktur. Biran evvel içinde kabaran, coşan hissiyatı dökmek ister. îşte size bir m isâl:

YOSMA BURGAZ Dildâr seninle- oldu hemrâz, Mes'utsûn âh! Yosma Burgaz. Tanburla, kemanla, utla, tefle Sahillerin inledi bütün yaz. Hüznüm, kederimle anladım ben, Şendendi gelen o tatlı âvâz. Topraklarına gömülse cismim, Âhengine can da olsa demsâz. Evvelce anılmıyordu nâmın, Şimdi seni kim eden serefrâz?.. Çamlıklarına perî dadanmış, Allah, o perîye can dayanmaz!.. Zülfü teli sırma, çeşmi mâî, Bir öyle perî ki, şûh, dilbaz. Bir handesine yanan gönüller Aşkından onun .ölür de bıkmaz. Y ü z sürmek için o şîvekâra Kuş olsa da rûhum etse pervâz. Zannım seni de vefâsız etti, Benden kaçan o perîi tannâz. Geçtikçe önünden ağladım da, Hiç derdime olmadın devâsâz. Yetmez mi bu ıstırabı hicran Sen söyle de artık etmesin nâz. Cânân eli olduğun ne mutlu! Mes'ûtsun âh! Yosma Burgaz.

Ahmed Refik; Büyülcada 1917 51

Başka bir zamanda, başka bir ilham ile yazdığı şiir de tesadüfen nedimâne ve şarkı tarzında olmuştur :

ADALAR'DAN NİYE SIR OLDU?.. Nazlı bir şûhu idin gamla geçen sevdamın, Adalar'dan niye sır oldu güzel endamın?.. Hasreti dâğı derun tatlı yeşil gözlerinin, Adalar'dan niye sir oldu güzel endamın?.. İçemem bâdeyi seyreylemeden zülfü terin. Gidemem çamlara, yoksun, göremem hiç eserin. Pâyine yüz süreyim, söyle güzel nerde yerin?.. Adalar'dan niye sır oldu güzel endamın?..

Ahmed Refik Diğer bir zamanda, başka ilham eseri olan şu güzel manzumeyi de hece vezniyle ve yeni bir tarzda yazmıştır:

MİMOZA Ufuklardan güneş hâlâ inm iyo r33. İçim mahzun, gözümden yaş dinmiyor. Ada sensiz yüreğim e sinmiyor. Gel de biraz, gözlerini göreyim, Mimozadan sana çelenk öreyim. Kumral saçlar işvelerle dökülsün. Yeşil gözler badelerle süzülsün. A şık gönlüm sana yansın, üzülsün. Gel de biraz, gözlerini göreyim, Pembe gülden sana çelenk öreyim. Hasretinden kan ağlıyor yüreğim. Hebâ oldu yazık bunca emeğim. Benim senden budur en son dileğim : Gel de biraz, gözlerini göreyim, A yağına yüzüm, gözüm süreyim.

Ahmed Refik 33)

«Gönül» adlı şiir kitabında : Semâlardan güneş hâlâ inmiyor.

Ada bahtiyardır ki bu asırda güzelliklerini terennüm eden, ken disini candan seven bu kadar sanatkâr çocukları var). Ahmed Refik’e dair (Yeni Türk) ün geçen sayısında (Sayı: 59/1937) yayınlanan yazımızda Üstadın coşkun ve verimli kalemin den çıkan eserleri sayarken bunlar arasında bazı hatırlayamadıkla rımız bulunabileceğini de kaydetmiştik. Yazının yayınlanmasından sonra özel kütüphanemizde bulunmayan şu kitapları da geçen sayı da gösterilenlere eklemek gerektiğini öğrendik: Tarih Sayfaları, Fa tih Sultan Mehmed ve Ressam Bellini, Gazavatı Celilei Peygamberi, Sahaifi Muzafferiyatı Osmaniye, Meşhur Osmanlı Kumandanları, Osmanlı Tarihine Dair Nefer Neler Bilmelidir?.. Orhan Gazi... Bunlardan (Orhan Gazi) galiba İkdam gazetesinde tefrika edil miş, fakat henüz kitap halinde basılmamıştır. Yukarıda saydıkları mızla Ahmed Refik’in eserleri elli iki cilde varmakta olup, mek tepler için hazırladığı tarih kitapları bu hesabın dışında bulunmak tadır. Bazıları birkaç defa basılan ve bazıları yabancı dillere çevrilen bu eserlerden başka Üstadın eski İstanbul hayatına dair Hazine-i Evrak vesikalarını muhtevi belediyeye tevdi edilmiş bir eseri daha vardır. Bu eser merhumun (İstanbul Hayatı) adını taşıyan dört ki tabındaki vesikalardan münhasıran şehir işlerini ilgilendirenlerin der lenerek bir araya getirilmesi suretiyle hazırlanmıştır. Gerek bu ese rin, gerek basılmamış diğer yazılarının Üstadın kitaplarını ötedenberi yayınlayan Hilmi Kitaphanesi tarafından bastırılmasını ve bu de ğerli hâtıraların da kaybolmaktan kurtarılmasını dilemek kabil ol muyor.» ★

Edebiyatçı, tarihçi, şair ve benzeri kişiler yazı yazmaya başladık ları gün, yazılarının sürüp gideceğini hiç bir zaman düşünemezler. Bir çok tanınmış, profesyonel yazarımızın ilk yazısı, çizdiği karika tür okul dergisinde, belki de büyük ümitler ve rüyalar içinde bir tek sayısı çıkıp da ikinci sayısı çeşitli nedenlerle yayınlanmayan, ölüler listesinde yer alan bir dergide çıkmıştır. Yazısını, yazılarını sürdürebilen mutlu kişiler, yıllar sonra uya nırlar bu tatlı sarhoşluktan, okuyucu tarafından aranır kişi olmak mutluluğuna erişmiştir ama... ilk yazıları elinde yoktur. Yayınladı ğı gün kesilerek bir zarfa konularak korunması mümkün olan bu yazılardan bir kısmının kitap haline getirilmesi de sözkonusu olunca durum daha da ciddileşir. Derginin veya gazetenin adı bilinse de, ta53

rihini hatırlayabilmek hayli müşküldür. Büyük kütüphanelere, daha yerinde bir deyimle canlı kütüphanelere, kanunî olarak yurd içi bü tün yayınları eksiksiz izlemekle görevli bulunan bir kütüphaneye başvurmak gerekir. Hele hele basın kartının yaygınlaştığı bu yıllarda hemen hemen her gün bu tür okuyuculara rastlanır kütüphanelerde. Bunların bir bölümü kütüphanecilerin dostudur veya bir dost bularak gelir. Der ginin adını, hangi tarihte yayınlandığını dahi hatırlayamaz okuyucu. Hatırlayabildiği onuncu sınıfta öğrenciyken, renkli kapaklı bir çocuk dergisinin yayınlamaya başlamış olmasıdır. Kurtarıcı simit, bütün ümit bundan ibarettir. . Tanınmış bir karikatürist dostumuzun ortaokulda iken çizdiği, sanatının ilk eseri, ilk emeği olan karikatürünü haftalarca aradığını ve daha bir çok benzerlerini, tam 45 yıla yaklaşan kütüphanelere hizmeti geçmiş bir kişi olarak hatırlarım, türlü örnekleri ve anıla rıyla. Hele yıllarca evvel yayınlanmış bir tefrikasını kitap haline ge- . tirmek için bir basımevi veya yeniden tefrika edebilecek bir gönüllü gazete bulanlar. Kütüphanecinin karşısında; gazetenin adını, yılını hatırlamak için şakakları zonklayan, eski deyimle erbabı kalem... Bir dost yazar. Yazı ve makale için söylediklerimiz kitaplar için de söylenebi lir. Büyüklerinin sağlığında onun kitap ve yazılarıyla ilgilenmeyen ler, yıllar sonra o büyüklerinin kitaplarının tam bir koleksiyonunu yapmak tutkusuna kendilerini kaptırabilirler. Bu tür araştırıcı nadir olmakla beraber hiç yok da değildir. Bu arama kazanç amacıyla da olabilir. Vârisler; babalarının, dedelerinin, annelerinin kitap veya ki taplarının telif hakkını bir basımevine vermek için anlaşmışlarsa da ellerinde kitabevine verecek örnek kitap yoktur. Bir Bakanlığa ba balarının tüm kitaplarının bası hakkını satmak üzere ortaya çıkan tanınmış bir ailenin kitaplardan birer örneğini satmalma komisyonu na veremediğini ve bir büyük Devlet Kütüphanesinde tam ve eksik siz bulunduğuna ve gerektiğinde yararlanabilineceğine dair alman belge ile resmî işleme çözüm yolu bulunmaya çalışıldığını hatırlarım. Bu konuyu kısaca değinmemizin nedeni; büyük yazarların, çok eser vermiş kişilerin kitaplarını eksiksiz, bir dereceye kadar bulup tesbit etmek mümkün, gazete ve dergilerdeki makale ve yazılarının bulunabilmesinin başlı başına bir konu olması. Bu kitapçığın hazırlayıcısı yıllarca evvel Millî Eğitim Bakanlı ğınca büyük yazar Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın açıklamalı makale54

ler bibliyografyasının hazırlanmasıyla görevlendirilmişti34. Gürpı nar hakkında çeşitli kitaplar vardı ama, Üstadın yazılarının yayınlan dığı gazete ve dergilerin adını vermekten ileri gidememişti hiç biri. Gürpınar da Marmara’nın incilerinden bir Ada’ya tutkundu. Heybeliada’daki köşkü müze gibi korunuyordu ama, resmî müsaade ile köşke gitmemden çok önce, temizlik yapıldığı bir gün, sağda solda, köşe bucakta, göze çarpan ne kadar eski gazete parçası varsa, evin te mizleyicisi tarafından mahalle kasabına verilivermişti.

Merhum Ahmed Refik’in o günün koşullarına göre hayatını dile getiren lehte veya aleyhte kim bilir daha ne kadar ilginç yazılar vardı. Bunlardan örnekler vermek, en az yarım yüzyıl evvelki, bugün olduğu gibi o yüzyıllarda da Türkiye’nin nabzının attığı, kültür' ha yatının diğer illere göre daha yaygın ve köklü olan İstanbul’u bu yönden tanımak için de yararlıydı. 1921 yılında (Hizmeti Umumiye Merkezi Umumisi) tarafından İstanbul’da yayınlanan ve 54 sayısını görebildiğimiz Payitaht (baş kent) adlı gündelik gazetede (H.N.) imzalı iki uzun sütun dizi35. «Memleketin meşahirini tanımayan halkımıza büyüklerini tanıt mak elzem iken maatteessüf bu hususta pek lâkayt davranılmıştır. Ben, büyük bir tarafsızlıkla memleketin tarihçilerini halka tanıtma ya ve bu suretle noksanımızdan birisini doldurmaya muvaffak olur sam kendimi bahtiyar sayacağım. Tarihçilerimiz içinde en çok şöhret kazanan Ahmed Refik Beyi tanımayan veya duymayan pek az kişi kalmıştır. İşte, evvela bu muharrir ve tarihçiden bahsedeceğim. Tarihte şanlı bir inkılap yapan bu zat aynı zamanda Osmanlı tarihçileri içinde en çok eser neşredenlerdendir. O, şayanı hayret zekâsıyla tarihte büyük bir teceddüt göstermiş, halka tarihini anlatmaya pek ziyade çalışmış, vazifesini tamamıyla idrâk etmiştir. Ahmed Refik Beyi görüp de zekâsını takdir etmemek kabil de ğildir. Memleketin en zekileri arasında ilk evvel Ahmed Refik Bey gösterilse zerre kadar mübalağa edilmiş olmaz. 34) Muzaffer G ök m a n : Hüseyin Rahmi Gürpınar. Açıklamalı bibli yografya. İstanbul 1966 M illî Eğitim Basımevi. X I+ 248+1 s. 8°. «Millî Eği tim Bakanlığı Yayınları. Büyük Türk Yazar ve Şairleri : 1. Bibliyografya : 1» 35) H. N. «Ahmed Refik Bey. Türk tarihçileri», Payitaht Gazetesi. İstanbul. Sayı: 53, 1337 [1921].

Ahmed Refik Beyin eserlerinden evvelâ halk için yazdığı (Köp rülüler) ve saire gibi külliyatını zikredeceğim. Halkın son derece rağbet ettiği bu eser, İlmî bir kıymeti haiz değilse de sırf halkın yararlanması düşünülerek yazılmış eserlerin en birincilerindendir. Ahmed Refik Beyin bu eserini okutan en büyük sebep üslubudur. Gelelim büyük tarihi umumi’sine : Birkaç âlimin bir araya gele rek yapması icabeden vazifeye Ahmed Refik Beyin tekbaşına girişti ğini ve iyi de muvaffak olduğunu söylersek kendisinin azmini ve faa liyet derecesini biraz göstermiş oluruz. Ahmed Refik Bey; bu eserin de -tabiî- vak’aları uzun zaman tetkik edemeyeceğini anladığından tercüme etmiş, hiç kimsenin el uzatamadığı bir işte muvaffak ol muştur. Ahmed Refik Beyin büyük tarihî umumisi hatadan salim değil se de memlekette bu zat gibi böyle büyük işlere el uzatanlar olmadı ğından kendisini takdire şayan bulmak lâzım gelir. Halka tarihini öğretmeye çalışan ilk tarihçi Ahmed Refik Beydir. Halk; o eski ve karışık, lugatli ibâre ile yazılan vak’anüvis tarihlerin den bir çoklarını sırasıyla okuyarak olayları zihnine işlememişlerdir. Halk; Abdurrahman Şeref Beyin mutantan ibârelerle, lugatli cüm lelerle düzenlediği eserleri okumamıştır. Çünkü onlar kendi dilince yazılmamıştır. Halkı ilk defa düşünen, onun istifadesini kendi istifa desi sayarak halk dilince eser yazan Ahmed Refik Beydir. Binaen aleyh Ahmed Refik Bey Osmanlı tarihinde büyük, hem pek büyük bir yer tutmuştur. Ekseri âlimlerin kırk yaşından sonra şaheserlerini yazdıkları göz önüne alınırsa Ahmed Refik Beyden tam şu sıralarda ilmî eser bek lemek icabeder. Okuyucularım şuna emin olmalıdırlar ki Ahmed Refik Bey hiç bir zaman boş durmaz. O, daima çalışır. Memlekette ilim adamı pek ender olaıı şu zamanda Ahmed Refik beyin yegâne tarihçi olduğunu söyledikten sonra ilme hayatını vak fetmiş, kara sevda ile tarihe âşık olan müverrihler arasında Refik beye en aşağı mevkii vermek en insaflıca harekettir. Evet, Refik bey bu yoksulluk memleketinin en yüksek bir ta rihçisi ise de ilmin en derin noktalarında at oynatan müverrihler ara sında bir hiçtir. Askerlikten tarihçiliğe dönen bu kişiye daha küçük yaşında müverrih olmak için çalışan çekirdekten müverrihler yanın da bir mevki vermek doğru1değildir. Refik beyin şairlik hissi pek ziyadedir. Bir iki şiirini matbuatta 56

neşretmesi de bu sözümü biraz tenvir eder. Sonra eserlerinin büyük kısmı şairane ibarelerle doludur. Refik bey’de bir şair kalbi olduğu gibi bir şair kalemi de olduğunu bir çok kişiler takdir ederler. Bi naenaleyh merhum Atâ beyin kabul ettiği gibi Refik beye (Müverri hi edip) lâkabı verilmek en doğru bir şeydir. Refik bey, padişahlarını sıra ile sayamayan şu memlekette Osmanlı tarihinin esas hatlarını gayet iyi kavramış bir tarihçidir. Lâ kin kendisinde derin bir tetkik aramak da çocukluk olur. Arabi ve farisî bilmemesi, bu dillerdeki Osmanlılara dair eserleri tetkik ede memesiyle sonuçlanmıştır. Gelelim üslûbuna : Memleketimizde Refik beyin üslûbunu be ğenmeyen bir kişinin bulunduğuna inanamayacağım. Edebiyata heve si olan bir çok gençlere Refik bey üslûbu sayesinde eserlerini okut muştur. Okuyucunun hayalinde şairane manzaralar canlandıran Refik bey üslûbu sayesinde eserlerini okutmuştur. Okuyucunun hayalinde şairane manzaralar canlandıran Refik beyin eserleri bir şair için pek kıymettar ise de ciddî bir müverrih için hiçtir. Refik beyin; talebelerine tavsiye ettiği gibi gayesi okuyucunun nazarında olayları canlandırmaya çalışmaktır. Kendinde bir şair ka lemi bulunduğundan kendine özel bir üslûp ile yazı yazar. Bir şair kalbini ve kalemini taşıyan Refik bey eserlerinin büyük bir kısmını şairane yazmıştır. Refik bey’de, memlekette mevcut bütün tarihiçlerimizin üstün de bir özellik vardır. O da, eserini pek mükemmel bir surette tasnif etmesidir. Geçmiş zaman tarihçilerinden vaz geçelim, şimdiki tarih çilerimiz içinde Refik beye bu hususta en yüksek dereceyi vermemiz icap eder. Batıdaki tarih tasnifini, doğuda ilk uygulayan şüphesiz Refik bey dir. Necip Asım beyin (Türk Tarihi) ndeki tasnifin pek fena olduğunu söyleyen bir çok gençlere tesadüf ettimse de Refik beyin tasnif tar zını beğenmeyen hiç kimseyi görmedim.» Kırk yaşını dolduran Ahmed Refik Hoca hakkında yazılanlar bu kadarla bitmiyor. ★

Bir diğer örnek, 1914 tarihli (Nevsali Millî). Hoca’nın o yıllara ait gözlerinden zekâ fışkıran, hayat dolu bir fotoğrafiyle de değer lendirilmiş x. 36)

Ahmed Refik Bey. Nevsâli Millî. Y ı l : 1. 1330 [1914] s. 93.

«Pir tarihin genç muhibbi muhteremi Ahmed Refik bey ancak otuz iki yaşında, gelmiş geçmiş bütün müverrihlerimizden daha zi yade eser sahibidir. İstikbal için en ve adlî tarihnüvisler inkılap devirlerinde doğar... Tukititos, Nâima, Michelet... gibi, Refik bey Sultan Abdülhamidi Sâni devrinde doğdu, yaşadı. İlk çalışmalarını askerî eserlere ayırdı. Temmuz inkılabına kadar otuz şu kadar askerî eseri, Osmanlı zaferlerini, çeşitli zafernarneleri intişar etti. Sultan Beşinci Mehmed devrinde tek başına bütün bir tarih kütüphanesi yazmaya koyuldu. Berlin’de, Paris’te, Londra’da, daima bir heyetin yardımıyla çıkan bir umumî tarih’i üstün bir himmet ve sabırla cilt cilt bizzat yazdı. Osmanlı tarihi yazılışında bir baş langıç sayılmaya layık bu eseri anarken, müverrihin gayretli editörü Hilmi Beyin 37 namını anmamak küfranı nimet olur. Bizde ilk ilim ışığı veren bu külliyattan sonra Charles Seignobos’dan o kadar vâkıfane tercümesi, üç cilt (tarihi medeniyet) ve tarihi milliye ıtra usuliyle yazdığı safahat geldi. Refik beyin kol to l ayrıldıkça tükenmeyen feyzi istidadı, bu son vâdide bilhassa nefis meyveler verdi. (İkdam)’da hepimizin her sabah merak ve heyecanla okuduğumuz (Lâle Devri, Tarihî Simalar, •Köprülüler, Felâket Se neleri, Kadınlar Saltanatı) gibi geçmişe ait olaylar yalnız tarih usu lünün değil, gazetecilikte de tarih türünün de birer örneğidir. Ahmed Refik bey Harbiye Mektebinden mezundur. On senede yüzbaşılık rütbesini kazandı ve mekâtibi rüştiyei askeriyle ve Harbiye’de oniki sene öğretmenlik etti. Meşrutiyetten sonra Erkânı Harbiyei Umumiye Dairesi ceride (yayın) kısmına tayin edildi. Daha sonra Tarih Encümenine girdi. Çalışmalarını bütünüyle Osmanlı ta rihine vakfetmek aşkıyla askerlik mesleğine vedâ etti. Ahmed Refik bey Büyükada’da sâde bir köşkte en eski Osmanlı ve en yeni Alman eserleri ortasında münzevi bir hayat sürer. Bir fransız deyimiyle kendi âzade-i âsarıdır.» * Ahmed Refik’i çok yakından tanıyan, öğretmenlikte ve Ankara Yokuşunda dostlukları kesilmeden süren, Hoca’yı hiç bir zaman dilinden ve kaleminden düşürmeyen, Millî Eğitim Bakanlığından 37) Hilm i Kitabevi kurucusu ve sahibi. Ünlü yazarlarımızın, örneğin; Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın, Ahmed Refik Altınay’ın devamlı editörü ve dostu.

ayrıldıktan sonra (Eski bir öğretmen) imzasıyla yazılarını zevkle izlediğimiz merhum Hasan-Âli Yücel’in yazdıklarına bir kez daha göz atalım 38. «...Onun, iyi taraflarını söylemek kararıyla bu satırları yazmaya başlıyorum. Zayıf cephelerinde müşterek olup da ondan çok daha geniş bir hayat imkânı içinde yaşamak fırsatını bulanlar her zaman ve her mekânda mevcut oldukça, böyle ölümlerden sonra hoşgörür olmamak vazifesini bizzat tarihe bırakmak daha uygun olur sanırım. Aramızdan bir daha dönmemek üzere ayrılan Ahmed Refik’i, tarih gibi kaşları çatık ,ve adalet kadar soğukkanlı yazamayacağım. Fakat şunu da hemen söylemeliyim ki, onun, hayatında ettiği hata ları belirtmek, hal tercümesini etraflı surette tetkik edip yazacaklar için önemli bir görevdir. Çünkü genç nesil, memlekette iz bırakmış ve yer almış insanların hangi cihetlerde sürçtüğünü görmeli, bilmeli ve kendisini de o çarklara eteğini kaptırmaktan korunmalıdır... Artık ben Ahmed Refik’in okuyucularından biri olmuştum. Sıra tefrikalarına gelmişti. Lâle Devri, zevkle okuduklarımdan biridir. Tuhaftır, Osmanlı padişahlarının âciz, beyinsiz ve korkaklarını böyle canlı levhalar içerisinde görüp onlardan tiksinmem de bu devirde başlamıştı. Taassup çirkefleri içinden çıkmış adamların isyanlarını, padişahtan kelle istemelerini, bir gün önce iltifatı şahaneye mazhar olmuş yeziriâzanıların cansız cesedlerinin bir gün sonra yerlerde sü rünmelerini hep o tefrikalardan öğrenmiştim. Patrona Kalil, Kabak çı Mustafa ve bunlara âlet olan yenilik düşmanlarını o sayfalarda tanıdım, taassuba ve müteassıplara ilk gayzımı böyle duydum. Bu tefrikalar için Nâima’nm çevirisidir diyenler var. Hattâ ta rihlerde yanlışlıklar olduğu da vaki. Bütün bunlar doğru olabilir. Fakat muhakkak olan bir şey var ki Ahmed Refik’in üslubu ve kalemi, ciddî bir tarih eseri vermeğe değil, böyle roman gibi kolay okunur, tarih sıhhati aratmaya ihtiyaç hissettirmeksiziıı geçmiş günleri göz lerimizde yaşatır bir eser vücuda getirmeğe daha müsaitti. Haşan Mellah veya Hüseyin Fellah ne kadar edebiyatsa, kadınlar saltanatı veya Cinci Hoca da o kadar tarihtir. Bu itibarla Ahmed Refik, bizde tarihin Ahmed Mithat efendisi sayılabilir. İkisi de çok yazdılar. İkisinin de külliyatı binlerce ve binlerce sayfa tutar. Fakat şu da kat’îdir ki, ikisi de okunmuşlardır. Zira ikisi 38) 18.10.1937

Hasan-Âli Yücel. «Ahmed Refik». Akşam. Pazartesi konuşmaları.

Ahm ed Rsfil‫؛‬ ; A ltın sy 34 ysşındH (Nevsâli Millî. Y ıl; 1, 1914)

de romancı, tarihçi, şucu veya bucu olmadan önce muallimdiler. Mit hat Efendi romanlarını tarla mesahasından vücudu beşer teşrihine kadar her şeyi okuyucusuna öğretmek azmiyle yazmıştı. Ya ahlâki bir fikri telkin etmek ister, ya gamlı bir yarar teminini düşünür, hep bu gayelerle sayfalar doldurur, cild cild kitaplar yazardı. Ahmed Refik’te de bu vardır. 1898’de Harbiye’den subay çıktık tan sonra Toptaşı rüştiyesinden başlayan muallimliği, Soğukçeşme rüştiyesinde, Mektebi Harbiyede ve Balkan Harbi ile Umumî Harp sıralarındaki fasılaları müteakip Darülfünunda devam edip gitmiştir. Muharrirliği de hemen hemen muallimliğe muvazidir. Terceman-ı Hakikat, İrtika, Malûmat, Hazine-i Fünun, Mecmua-i Ebüzziya’da pek çok yazılar yazmıştı. Meşrutiyetin ilânında Millet gazetesini çıkarmış, sonra İkdama geçmişti. Daha son günlerine kadar bu itiyadını bırak mış değildi. (Cumhuriyet) teki üç makalesi, toprağa gömüldüğünün ertesi günleri intişar etmiştir. İşte Ahmed Refik, muallim -muharrir vasfıyla ve bu ihtirasla eserini vücude getirdi. Ahmed Refik’te tarih, sade bir roman, bir şey öğretme vasıtası olmakla da kalmamıştır. Sarahatle ifade edemediği günlük fikirlerini ve tenkitlerini Osmanlı tarihinden aldığı konularla söylemeye pek meraklıydı. Belediyeyi mi tenkid edecek, Üçüncü Mehıiıed devrinde ihtisap ağası bilmem ne ağa diye bir makale yazar; orada halkın odun kömür sıkıntısından bahseder, geçmiş günleri göz önüne getirerek içinde saklı kalan itirazları maziye söyletirdi. Bilhassa Birinci Dün ya Savaşı içinde halkı kasıp kavuran ihtikârı böyle hatırlatıcı maka lelerle kendince tenkit etmiştir. Edebiyatta telmihi melih, telmihi kabih gibi sanatlara bir üçüncüsünü ilâve etti : Telmihi tarih. (Divanı Hümayun vesaikine müstenit) etütleri ve neşriyatı hak kında uzmanları dinlemek lâzımdır. Onlar bu hususta fikirlerini söy lerlerse Ahmed Refik’in bu cephesine dair doğru kanaatler elde ede biliriz. Söz söylemeye selâhiyetli olmaktan çok uzak bulunduğum bu ciheti erbabına bırakarak, onun en hissî, en iç tarafına dokunmak istiyorum : Çok görmüş ve yaşamış bir adam olmasına rağmen bir türlü muvazeneleyemediği hayatında rind, lüzumundan fazla kayıdsız olduğu zamanlarda meydana çıkan, çok objektif çalışmalarının külleri altından arada sıyrılıp gözüken şair Ahmed Refik... Yıllardanberi yaz, kış, bütün gidiş geliş zahmetlerine katlanarak adada oturması, onun güzelliğine aşkındandı. Bu, bütün hayatının hazin bir remzidir. Şiirlerinde ve şarkıla rında terennüm ettiği bahar nağmeleri, dün bir rüzgâr gibi Ada’nın 61

çamlarında ses olurken; bugün vücudunun parçalanan zerreleri gene o çamların köklerine başka bir hayat olarak intikal ediyor. Sevdiklerinde yaşamak da biraz ölmemek değil midir?..»★

Şair ve oyun yazarı, edebiyat öğretmeni, hecenin beş şairi adıyla anılan toplulukta yer alan, Hoca’nın Yokuş arkadaşı Merhum Halid Fahri Ozansoy’dan Ahmed Refik merhumu dinlemekte yarar var39. «Ahmed Refik öldü... On gün evvel Büyükada’daki evinde çok ağır, çok ateşli ve tehlikeli geceler geçirdikten sonra ateşi gevşemiş ti. Bu ümit veriyordu. Fakat doktorların iş’arile beş gün evvel hastahaneye nakledildi. İşte o gündenberi Büyükada’da bütün dostlar akşamları biribirimize hep onun durumunu soruyorduk. Ve bazan ümit verici haberler veriyor, haberler alıyor, bazan da şüpheli ve yeise düşücü sözler işitiyorduk. Nihayet dün kara ölüm haberi Ada’ ya bir telefon çalışıyla bir dakikanın içinde geldi. O anda, eşimle beraber, Ada’da tutulacak bir ev hakkında gö rüşmek üzere iskeledeki dostum eczacı Mehmed Beyin eczahanesin-^ de bulunuyordum. Bir hissi kablelvuku ile mi nedir, Mehmed Bey neş’esizdi, benim de başım ağrıyordu. Beş dakika konuştuk, konuş madık, telefon çaldı ve arkadaşım daha telefonu kulağına alır almaz haykırdı: — Nasıl, Hoca vefat mı etti.?.. Ne diyorsun?.. Eşim, ben ve arkadaşım üçümüz de teessürümüzden, ne diyece ğimizi şaşırmıştık. Ve dimdik ayakta duruyorduk. Gayrı ihtiyarî si nirli hareketlerle : — Vah zavallı, vah zavallı!., diyorduk. İki dakika sonra Büyükada’nın hâkimi Niyazi Bey içeriye girdi. Bu defa da Üstadın ölüm haberini derin bir elemle ona biz veriyorduk. Şimdi o da, aynı ke derle ve dolu gözlerle sesi titreyerek, içinin acısını kısa kelimelerle anlatıyor ve artık hepimizin teessürü bir noktada toplanıyordu. Eminim ki Adada bütün Ahmed Refik’i tanıyanlara yarım saat içinde yayılan bu ölüm haberi, bir çok gönülleri sızlatmıştı. Ve uzaktakilerle Üstadın eserlerini okumuş olanlarla beraber onu şahsen ta nıyanların ve bilhassa çok zaman sohbetinde bulunmuş, nüktelerini 39)

Halit Fahri Ozansoy. «Ahmed Refik». Son Posta. 11.10.1937

işitmiş ve fazlasıyla yiğit kalbinin duygularını tanımış olanlar, bu gün gazetelerde bu korkunç, acı haberi kim bilir ne ıstırapla karşı layacaklardır?.. ★

Ahmed Refik her şeyden evvel iyi bir muharrirdi. Açık, sade bir dille ve renkli bir üslupla yazardı. Sonra, en büyük bir meziyeti, tarih zevkini edebî bir zevk gibi eserleri ve Darülfünundaki müderrisli ğiyle memlekete yaymasını bilmesiydi. Eserleri ve derslerinin bu cephede popüler bir kıymeti olduğu inkâr edilemez. Fakat o, tarihi bu suretle herkesin zevk alacağı ve anlayacağı bir ilim haline getirirken ilmi basitleştirmemiş, vesikaların üzerinde çalışmış, hayatının uzun senelerini Babıâlinin mahzeni evrakında toz lu vesikaları tetkikle geçirmişti. Bütün bu tetkiklerinin neticesidir ki bir çok eserlerine yarın için de kütüphanelerin raflarında kıymet li bir mevki ayırmaktadır. Ölümüne kadar ne kadar eser yazdı?.. Bunu bu anda doğru bir liste halinde düşünecek ve sıralayacak vaziyette değilim. Yalnız ilk düşünüşte hatırladıklarım, on cilt mi, on iki cilt mi tutan büyük tarihi umumisi ve Sokullular, Köprülüler, Kadınlar Saltanatı, Lâle Devri gibi pek ünlü eserleridir. Ahmed Refik’in şairliği de vardı. înce ve hisli şarkılarla dolu bir cilt şiir kitabı bunun delilidir. Ahmed Refik bu şarkılarında aşkın hüzünlerini ve ince, geçici anlarını terennüm ediyor ve bilhassa çok sevdiği Ada’nın her kıyısında ve her çamlığında bir hâtıranın yâdını inliyor. Fakat ne içten, ne duygulu bir inleyiş!.. Çünkü Ahmed Refik bütün ömrünü tarihte ve tarihin karanlık asırlarındaki esrarına vak fettiği kadar bütün ömrünce aşk için de çırpman bir kalbe malikti, işte bugün onun ölümüyle ilim sahası çok kıymetli bir unsurunu ve duygu âlemi çok ince bir evladını kaybediyor, dostları da en sevimli bir çehrenin aralarından ebediyen çekildiğini, elemle, esefle görüyor ve âdeta bu ölüme inanamıyorlar. Ne diyeyim, sevdiklerinin ölümü insana öyle aklı durduran bir destek veriyor ki. İlk dakikada inan mak, inanmamak, ölüme karşı tabii bir aksülâmel gibi geliyor. Fakat aradan bir gün geçip te o aziz vücudu toprağa gömdükten sonra : Ah... O zaman bu kâbustan ne ürpererek uyanış ve elde sadece bir avuç toprak!.. Ne yazık!.. Yaşadıkça bu acılara alışacağız. ★ 63

Ahmed Refik’i hastahaneye naklettikleri gün vapurda bir dostu nasılsa elinde tuttuğu gazeteyi onun gözünden kaçıramamıştı. Ahmed Refik bu dostun alâka ve teessürle gözlerini bir sütuna sapladığını görmüştü. Israrla gazeteyi istedi. Çaresiz verdiler. Sedyenin içinde biraz doğruldu. Gözlüklerini şakaklarına doğru yukarıya kaldırdı. Ve gazetedeki kısa yazıyı okudu. Bu yazıda başlık olarak (Meşhur Profesör Ahmed Refik’in ağır bir hastalık geçirdiği) haber veriliyordu. Ahmed Refik çok acı, çok hüzünlü bir çehre ile : — Bu sefer artık dönmem... dedi. Çünkü evvelce de bir kere yürüyerek Cerrahpaşa Hastahanesine gitmişti, fakat o zaman dönmüştü.» ★

Ankara Caddesi’nin en eskilerinden, mürekkep kokan bu yoku şun canlı tarihi bir Münir Süleyman Çapanoğlu ağabeyimiz vardı. O da geldi geçti bu yokuştan bir daha geri dönmemek üzere. Bu yokuşun ne denli nankör ve unutkan olduğunu bilip de unutulmuş ları unutturmamaya çalışırdı. Son yıllarda görmüyordu ama, en kü çük ayrıntıya kadar basınla ilgili anıları vardı ve unutmuyordu hiç birini. Aşağıda birlikte okuyacağımız yazısı ile Ahmed Refik 16 yıl sonra yeniden aramıza geliyordu. Çapanoğlu da; (Müverrih Ahmed Refik öleli 16 yıl olmuş!..) başlığıyla başlıyordu yazısına40. «Demek üzerinde hayatının aynı zamanda hem mutlu ve hem de en elemli, en sıkıntılı ve ıstıraplı günlerini yaşadığı, ölgün bir mum ışığı gibi yavaş yavaş sönüp eridiği Büyükada’da, müşfik ve yefakâr bir mâşuka gibi sevdiği bu güzel yerdeki ebedî istirahatgâhma bı raktığımız gündenberi on altı yıl geçmiş!.. Ahmed Refik’in Ada’yı sevmekte hakkı varmış. Ona ömrünün sonunda koynunu açan yalnız ve yalnız o oldu. Yıllar ne çabuk geçiyor?.. Günlük bir gazetenin geçmişteki önemli hâdiseleri ve vâkıaları hülâsa eden sütununda bunu okuyunca içim sızladı. Çünkü, Ahmed Refik’in ölümünün dönüm yılını haber vermek ve onun hüviyetini, memleket irfanına yaptığı hizmetleri belirtmek kadirşinaslığını an cak bu gazete gösterdi. Ondan başka ne bir gazete, ne de bir dergide 40) Münir Süleyman Çapanoğlu. «Ölüm ünün 16. Yıldönüm ünde Ahmed Refik». Resimli 20. Asır. Haftalık Mecmuası. Yıl : 1953, sayı : 64.

Ahmed Refik’e dair etütler, biyografik makaleler şöyle dursun, bir kaç satırlık haber bile yayınlanmadı. Halbuki subay, askerî yazar, Harbiye Mektebinde fransızca ho cası, şair, müverrih, emekli yüzbaşı, profesör, Tarih Encümeni üyesi ve başkanı (Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendiden sonra), san sür müfettişi ve nihayet rindmeşrep ve neş’eli bir ruh taşıyan Ahmed Refik hakkında çok şeyler yazmak lazımdı. Onu ölümünün dönüm yılında dostları da aramadı. Mezarını on lar da ziyaret etmedi. Arkadaşları ve kadehtaşlan da vefasız çıktılar. En aziz dostu Çallı İbrahim, kendisi gibi büyük rindlerden olan eski arkadaşının mezarına birkaç damla gözyaşı ve birkaç damla mey dök tü mü bilmem?.. İnsanın en büyük faciası, en büyük acısı, ve bu acının ve facia nın en korkuncu iki ip parçası ile indirilen toprağın derinliklerinde değil, sevdiklerinin, dostlarının kalbinde yok olmasıdır. — Ahmed Refik hakikaten unutuldu mu?.. Cemiyet ve neşriyat bakımından bu soruya maalesef şu cevabı vereceğim : —■Evet... Zavallı Ahmed Refik. Geldi hayali didei giryana ağladım. Ahmed Refik, bazı yazarların ve ansiklopedilerin yazdıkları gibi muharrirliğe Balkan Savaşından sonra başlamadı. O, daha Harbiye Mektebinde talebe iken haftalık (Malûmat) dergisinde yazıları ya yınlanmıştır. Bunların bazıları çeviri, bazıları da teliftir. İşte birka çının adı: (Kelebek), (Refet), (Nağmat), (İdarei harbe dair kavaidi esasiye). Bu yazılar mektebin ikinci nâzın Rıza Paşa’nın ilgisini çektiğin den, Ahmed Refik’e bundan sonra dergilere yazı yazmamasını söy leyerek, yasakladı. Ahmed Refik bu emri dinlemedi, yine yazdı. Fakat bu sefer kendi ismi ile değil (Refik Ali) takma adı ile... Ahmed Refik’in ilk kitapları askerliğe aittir. Sayısı yirmiyi geçer. Bunların arasında tarihe ait iki kitabı vardır : (Osmanlı Kumandan ları )ve (Gazavat-ı Celile-i Peygamberi). Onun tarihe ilk merakı Charles Seignobos’un ünlü (Medeniyet Tarihi) ni okuduktan sonra başlamıştır. Meşrutiyetin ilânından sonra bu kitabı hemen dilimize çevirdi. Bundan sonra Paris’e gitti 1912. (Ernest Laviss) le, (Seignobos) la tanıştı. Paris hazinei evrakını gezdi. Bizim (Evrak Hazine) mize dair 65

onlarla görüştü. Ve İstanbul’a döndükten sonra tetkiklere başladı. Osmanlı Hazinei Evrakı’nm sistemli bir çalışma ile -tarih metotla rına göre- ilk defa gözden geçiren odur. Ahmed Refik bizde modern tarihçiliğin babasıdır. Tarihi seven ve başkalarına da sevdiren adamdır. Sanatkâr ruhunun bütün kud reti ile insanları tarihin gayesine sevk etmiş, tarihi popülerleştirmek le başlıbaşına bir mektep vazifesini görmüştür. O, tarihi yazıları, hikâyeleri, tarih kitapları, tarihteki büyük adamların, kahramanların, sergerdelerin, imparatoriçelerin ve zorba ların biyografilerini menkıbelerini ve' maceralarını yazmadan evvel, tarih bizde ilmi kelâm mütefekkirine göre ancak mukaddes hikâye lerin toplamı farzedilen bir şeydi. Tarih öteden beri yasak sayılıyordu. Vak’anüvisin adı vardı ama tarih diye bir şey yazdığı yoktu, hep pa dişaha dalkavukluk ediyordu. Bir enderun cücesiydi, bir robottu. Tarihçi; müstehaseler, ölü şehirler, ölü olaylar üzerinde muka yeseler yapmıyor, yapmasını bilmiyordu. Ölü medeniyetlerin başucunda vesikalar toplayamıyor, metrukâtı tesbit ve kaydedemiyordu. Çünkü geometrik, açık, berrak, bir mizaçı olmadığı gibi tarih metot larını da bilmiyordu. Muhakkak ki Murad Bey müstesna. O, mutlakiyet döneminde bile Mülkiye Mektebindeki derslerinde tarihte (aslî hikmet) aramaya teşebbüs etmiş, modern anlamda tarih okutmuş, ilk Türk tarih hocasıdır. Ahmed Refik’in en güzel ve en muvaffak tarafı eserlerini bir şair ve edib kuvveti ile, kelimelere renk ve ses vererek işlemesidir. Üslûbla tarihin -eğer tâbir uygunsa- izdivacına bizde ilk örnek veren odur. Ve bu yolun ilk ve son artistidir. Ahmed Refik, 57 yıllık ömrünün 35 yılını tarihe vakfeden ve en çok eser bırakan bir tarihçi olarak ebediyete göçtü. Onun kadar velûd, onun kadar kabarık yekûnlu bir tarih külliyatı bırakan bir Türk müverrihi geçmişte gelmedi. Gelecekte bilmem amma bugün için onun ayarında bir tarihçimiz yoktur. Ahmed Refik kâh aruz vezniyle, kâh hece vezniyle şiirler ve şarkılar yazdı. Bunların çoğu, yıllarca yaz, kış kucağında yaşadığı ve güzelliklerine meftun olduğu Büyükada’ya aittir. Ve bir haylisi bes telenerek âşık kalpleri yıllarca coşturmuş ve piyasada çok tutmuştur. Şiirlerinin bazıları hâmidanedir. (Burgaz) manzumesi gibi. Ba zıları nedimânedir. (Nazlı bir şûhu idin gamla geçen sevdâmuı) şar kısı gibi. Bazıları hece vezniyledir. (Ufuklardan güneş hâlâ inmiyor) ve benzerleri gibi. 66

Bilhassa : Endamının hayalini gözlerimden silemem. Kollarında can vereyim başka bir şey dilemem, Bana sen de acımazsan kimler acır bilemem?.. Şarkısı, bir zamanlar yıllarca ağızdan ağıza yayıldı, her genç kızın ve her genç delikanlının dudağı bu şarkıyı tekrarlayıp durdu. Bu şarkı, O’nun karşılık görmeyen bir sevgisinin içten kopmuş bir meyvesiydi. Bir gün, Şemsi Muhtar ile Ada’dan, Ahined Kefik’ in evinden dönüyorduk. O da bizimle beraber İstanbul’a iniyordu. Vapurun baş tarafındaki gençlerden bir grup, Ahmed Refik’i görünce bu şarkıyı okumaya başladılar. Üstadın yüzüne baktım; bir şeyler söylemek istedim. Bunu sezdi ve ben bir şey söylemeden: — Gözlerimden o hayal, gönlümden o emel silinip gitti! dedi. Şu iki şarkı, Ahmed Refik’in çok sevilmiş eserlerindendir:

KAÇSAN Kaçsan, beni yaksan, sana hasretle bayılsam. Baksan, acısan hâlime, bûsenle ayılsam. Sînende başım, ellerini kalbime koysam. Baksan, acısan hâlime, bûsenle ayılsam, Döksen gene kâkülleri, gül sîneni açsan. Yaşlarla dolan gözlerime nûrunu saçsan. Yansa yüreğin bir daha benden kaçacaksan. Baksan, acısan hâlime, bûsenle ayılsam.

DÖKÜLMÜŞ KÂKÜLÜN Dökülmüş kâkülün, enfes yeşil gözler yine mahmur. Açılm ış sînenin bağı, gözümde parlayan hep nûr. Seni canımla seyrettikçe rûhum mest, gönül mağrur. Açılm ış sînenin bâğı, gözümde parlayan hep nûr. Lebinden bûse kâfi, badeye hiç var mıdır hacet?.. Yakarken sînemi sînen, kalır mı dilde hiç tâkat?.. Nedir bu yosma kâküller, nedir bu şendeki hâlet?.. Açılm ış sînenin bâğı, gözümde parlayan hep nûr. 67

Ahmed Refik rahmetli, şarkılarını ve bazı manzumelerini (Gönül) adlı bir kitapta toplayarak yayınlamıştır. Bir manzume ve şarkı külliyatı olmakla beraber Ahmed Refik şair değildir ve kendisi: — Hiç bir zaman şair olmayı düşünmedim!.. Derdi. Fakat, Orhan Seyfi’nin dediği gibi ona şiir söyleten derunî bir saik, dayanılmaz bir kuvvet vardı. Yazı ve kışı mest ve mah mur bir aşk hayatı içinde geçiren Ahmed Refik’in şiirleri, hassasi yetini zaptedemediği kısımlarıdır. Hassasiyetinin daima gergin duran tellerine her hava dokunur. Onun için eserlerinin nev’ine, tarzına bakılmaz. Gelişigüzel bir manzume, bir şarkı çıkar. Çünkü Ahmed Refik’in nazım neviyle, nazım lisanıyla ne ala kası vardır, ne de uğraşacak vakti. Bir an evvel içinde kabaran, coşan hislerini dökmek ister. Ahmed Refik’in en çok seviştiği adam büyük ressam Çallı İbra him’dir. Buna rağmen son zamanlarda darılmışlardı. Fakat Çallı, ce naze günü tabuta doğru koştu. Rüzgârla dalgalanan kıvırcık ve kır saçlarını bile toparlamayı düşünmeden Ahmed Refik’in tabutunu omuzlarına alanların arasına karıştı. O da taşıdı... Halinde, kalbinin yarısını kaybeden bir zavallının üzüntüleri vardı...» ★

Bir ünlü kişiyi kâğıt üzerinde dile getirirken onun hakkında ya zılanlarla, onu tanıyan, sohbetinde bulunan, hâfızası kuvvetli, taraf sız kişilerden, dostlardan yararlanmak gerekir. Kitap ancak onların anılarıyla, anekdotlarla renklenir, şekillenir. Batıp-çıkan, açılıp-kapanan yüzlerce gazete ve dergi arasından bu yazıları bulup çıkarmanın ne kadar güç ve yorucu, büyük sabır ve sinir meselesi olduğuna biraz gerilerde kısaca değinmeye çalış mıştık. Bu kez yaşayanlar üzerinde durmak istiyorum. Yıllar o kadar çabuk geçiyor ki... Sabahın ışımasıyla beraber akşam geliyor. On parmakla sayılabilen arkadaşlar, dostlar birkaç yıl içinde bir elin parmağına ve nihayet bir işaret parmağına kadar düşebiliyor. Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümüne devam ediyorduk. Yıl 1941 ler... Yüksek Öğretmen Okulu da İstanbul’da Şehzadebaşmda, şimdi Vefa Lisesi’nin bulunduğu caddeye bakan yeni binada idi. Bir tür pansiyon görevini gören binanın bilinçli bir hale gelmesini sağlamak üzere gündüz İstanbul Üniversitesi’nin çeşitli fakülte ve bölümlerine 68

devam eden öğrencilere akşamları da yemekten sonra konferans ma hiyetinde fakülte hocaları ders vermeye gelirlerdi. Prof. Mükrimin Halil Ymanç, A li Nihad Tarlan, Ziyaeddin Fındıkoğlu, Ahmed Hamdi Tanpınar, Vehbi Eralp, Sadrettin Celâl... bunlar arasında hatırla

yabildiklerim. ikinci Dünya Savaşı’nın bütün şiddetiyle sürdüğü, ge celeri İstanbul sokaklarında bir tek ışık yanmadığı, fırın ve leblebici dükkânlarının önünde kuyrukların uzadığı, sınırlarımızın her saat zorlanacağının beklenildiği, yarının ne getireceği belli olmayan o zor günlerde, geceleri derse gelen üniversite öğretim üyeleri, öğren cilerin candan ilgi ve sevgileri karşısında bu derslerini, konferansla rını, bir İlmî sohbet halinde tesbit edilmiş saatleri aşarak sürdürürler ve çok da yararlı olurdu. Okul müdürü Prof. Ratıp Berker beyin okul kütüphanesine karşı çok yakın ilgisi, kütüphanede bir süre yar dımcı olarak çalışmış olmam ve fakülte arkadaşlarımdan bir kısmı nın Yüksek Öğretmen Okul’lu olması dolayısıyla bu gece konfe ranslarından bit kısmında bulunmak bahtiyarlığına erişmiştim. Bir akşam tarih dersi vardı. Fen bölümüne devam eden öğrenci ler, bir kısım edebiyat bölümü hocalarının derslerini kaçırmadıkla rından koca sınıf tüm doluydu. M ükrim in Halil Bey sınıfın kapı sında gözüktü. Ayakta karşıladık. Kürsüye geçti. Garip bir hâli var dı bugün. Her zaman sağa sola takılan, herkese adıyla seslenen, neşeli hoca gitmişti de yerine küskün bir kişi gelmişti. ilk dakikalar geçince bir arkadaş nedenini sordu Hocadan. M ük rim in Hoca derin bir iç geçirdikten sonra, bütün dikkatimizle dinle diğimiz ve bugün gibi kulağımda: — Bugün bir okul arkadaşını dalıa kara topraklara verdik. Üzün tüm bu kadarla bitmiyor. Azrailin tırpanı artık bizim sınıfa geldi. Ne zamandanberi bizim sınıf üzerinde çalışıyor!..

Sınıfı derin bir sessizlik kaplamıştı. Yaş ortalaması 22’nin üze rinde değildi. Hoca’nın : — Azrailin tırpanı bizim sınıfa geldi!..

Cümlesiyle neleri dile getirmek istediğini anlayabildiklerini pek sanmıyorum. Ahmed Refik Hoca için birkaç canlı anı, birkaç anekdot bulmak isteyince, azrailin tırpanını çok insafsızca, göz yaşma, genç ihtiyar demeden nasıl çalıştırdığını gördüm ve ortaokulun ilk sınıf larında Üsküdar’da oturduğumuz sırada takvim yaprağını ardındaki fıkrayı okumak için gün bitmeden kopardığımız zaman emekli evkaf memuru, bizlere çok yaşamış görünen Mahir Bey merhumun sinir lenmesini de hatırladım. 69

Ahmed Refik Beyi tanıyanları bulmam lâzımdı. Acaba çok mu geç kalmıştım?.. Azrail benden evvel mi davranmıştı?.. Hoca’nm bir çok tarihî yazılarını, hikâyelerini büyük bir başarıyla Münif Fehim bey resimlemişti. Tarihî resim çizmenin ayrı bir özelliği vardı ve geniş bir tarihî kültüre dayanması gerekti. Münif Fehim beyin o kuşaktan arta kalan sayılı kişilerden oldu-, ğunu tesbit etmiştim. Uzun süredenberi Ankara Caddesine uğrama yan üstadı evinde canlı, sıhhatli ve ayakta görünce ne kadar sevin diğimi tasavvur edemezsiniz. İstanbul’da Esentepe’de Gazeteciler Si tesinde üç göz evi tüm tablo ve kitapla doluydu. Her bireri ayrı bir tarih olayını dile getiren yüzlerce tablo ve bu tabloları işleyebilmek için dünyanın -dört bir köşesinden getirilmiş çeşitli dillerde, geçmiş yüzyılları dile getiren resimli tarih kitapları. Herhangi bir üniversi temizin tarih veya sanat tarihi dalı kütüphanesinde bu kadar çok ve çeşitli kitap bulunabileceğini tahmin edemediğimi söylediğim zaman hanımefendi: — Bütün varımızı, yoğumuzu bunlara yatırdık. Temizliğine -ye tişmek bile bir konu... Diyor konuşma arasında. Kitabı olan her evin başta gelen ko nularından birinin bu olduğu... .dudaklarımdan dökülüveriyor. En sadık dostun, kitabın kaderi bu!.. Üstada; Hoca ile nasıl tanıştıklarını soruyorum. Hiç tanışmamış lar ve konuşmamışlar. Hayret ettiğimi gözlerimden okuyor. Diğerle rini arkada bırakalım; 1933 yılında Ankara Caddesine ayak basan, bu Caddeye şimdiye kadar alıştıklarımızdan ayrı bir anlayışta ma gazin ve dergi türü getiren merhum Sedat Sirnavi’nin «Yedi Gün» dergisinin ilk sayılarından itibaren tarihî hikâye yazan merhum Ahmed Refik, bu yazıları da günümüze kadar hiç bir sanatkârımı zın bu derece başaramadığı bir tarih anlayışıyla, fırçasıyla dile geti ren Münif Fehim Üstadımız. Gözlerimin önüne Yedi Gün dergisinde bir seri halinde yayınla nan Ahmed Refik’in (Nasıl Öldüler?..) dizisi geliyor. Padişahların aczi, sarayın dedikodusu, yeniçeri ve sipahilerin (İstemezük...) nâraları arasında başını büyük bir tevekkülle kemende, özellikle Osmanlı imparatorluğunda simge haline gelmiş bulunan Cellât Kara Ali’ye uzatan sadrazamları dile getiren Hoca ile resimleyen arasında hiç bir ilişki, tanışıklık yoktu. Sorumu bir kez daha, değişik şekilde tekrarlamak gereğini duyuyorum. — Çizdiğiniz resimler için bir tavsiyesi veya yayınlandıktan son ra bir konuşmanız, eleştirme veya teşekkür... gibi bir şey. 70

Münif Fehim Üstadımız : «— Hayır, hayır... diyor. Olmadı. Kısmet değilmiş görüşmemiz. Haftada bir iki Yedi Gün dergisi idarehanesine uğrardım. Hoca’nm Sedat Simavi de daima yedek bir iki yazısı bulunurdu. Büyükada’ dan gelip gittiği için çok ihtiyatlıydı Hoca. Bana yazıyı zarf içinde verirdi. Eve gelince yazıyı dikkatle okur ve yazıya göre resmi çi zerdim. Ne Hoca, ne de Sedat beyden herhangi şekil surette tavsiye almış değilim. Tabiî siz şimdi bana soracaksınız. Nasıl çizdiniz?,. Y ıl lar boyu bu işi her iki tarafın isteğine göre tam bir anlayış içinde nasıl yürüttünüz?.. Çok basit. Hoca’nın kitapları... Kütüphanemde Hoca’nm kitapları tam koleksiyon halinde durur. O bize tarihi hem okutmuş ve hem de sevdirmiştir de. Bizim kuşak Ahmed Refik’ten tarihi öğrenmiştir. O, kitaplarında yazılarında Osmanlı tarihini yazmamış, âdeta sergilemiştir. Bir şehzadenin sünnet düğününü okurken; Şehzadenin giydiği kunduradan, bindiği atın eğerinden özengisine, alkış tutan halkın giyim kuşamına kadar her şeyi orada okumadık, âdeta seyrettik. Bugün modern öğretim metodunun bölünmez bir parçası olan gözle öğrenimi en az yetmiş yıl evvel Hoca Ahmed Refik tarihî ya zılarında, kitaplarında, tefrikalarında uygulamıştı. Ben de Hoca’nm kitaplarından yeterince yararlanmayı bildim.» Üstat Münif Fehim, kitaplarıyla dost olmuştu Ahmed Refik’in. Kendisini hiç görmemişti, görüşmemişti ama... tarih sanatı bakımın' dan çok iyi tanıyordu onu. Fırçasını, paletini alıp da şövalesinin önü ne geçti mi, ondan okuyup öğrendikleriyle rahatça çizebiliyordu. Üs tadın evinde tablolar, tablolar içinde Osmanlı tarihi yaşıyordu. Kö şede yağlı boya bir tablo. Haremde bir sultan sedirde yatıyor. Ilık nefesi bize kadar uzanıyor sanki. İki yuvarlağın gölgelediği göğsü inip kalkıyor gibi. Ayakları ucunda siyahî, sevimli bir harem ağası. Ne kadar canlı renkler... Ahmed Refik sanki bize göz kırpıyor. ★

Ahmed Refik Hoca’yı, ressam Çallı İbrahim vasıtasıyla tanıyan bir diğer sanatkârla konuşmadan evvel Ahmed Refik’i ve onun en yakın dostu Çallı İbrahim’i de çok yakından tanıyan ve bir çokları gibi anılarıyla beraber göçüp gitmeyerek bize okunacak çok şeyler 71

bırakan Hocamız, Hasan-Âli’nin, Çallı’yı kaybetmenin acısıyla yaz dıklarından bir bölümü birlikte okuyalım 4I. «Çallı, 78 yıl yaşadı. Vücud yapısı inceydi. Orta yaşlarında bile gövdesi öne eğilmiş, sırtı tümsekleşmişti. Kırkında onu gören, o cılız bacaklarla seksenin kapısına kadar yürüyebileceğini tahmin etmezdi. Çallı, vücudunun her zerresine alkol içirerek yaşadı. Uzun zaman sa bahlara kadar içti. Onun gibi davrananları affetmeyen ölüm, bu he saba göre Çallı’ya hayli müsamahalı davranmıştır. Biraz daha onu bize bıraksaydı ya!.. İçkide onunla yarışabilen en yakın dostu Ahmed Refik’ti. Bu şair, âşık, çalışkan, başlı başına bir kıymet olan Ahmed Refik, kadeh ar kadaşı Çallı’yı tam yirmi üç sene çilingir sofrasında yalnız bıraktı. Ancak elli sekiz yıl yaşayabilmiştiL İçki âleminde ikisinin maceraları, dostları arasında unutulmaz, durmadan tekrarlanır birer hatıra idi. Bunlardan biri şudur : Bir gün iki kadehdaş, içmeye başlarlar: Ahmed Refik Ada va purunu kaçırır; sabaha karşı Çallı’nm Fındıklı’da, Akademi binasının yani eski sarayın halayıklar veya uşaklar kısmındaki iki odalık dai resine düşerler. Çallı, sarhoş misafirini kendi yatağından başka ya tıracak yer bulamaz, fakat onu vermeye de razı olamaz. O sırada sattığı tablo parasıyla alınmış bir Şirâz halısı üzerine Ahmed Refik’i yatırır ve halıyı sızmış olan tarihçimizin üzerine yuvarlayarak Mısır mumyalarına benzetir. Kendi de yatağına yatıp rahatça uyur. Ahmed Refik, sızma hali geçip hafiften kendine gelmeye başla yınca rahat nefes alamayarak uyanır, mezarda olduğunu sanarak korku ile bağırmaya başlar ve bir makara gibi odanın ortasında yu varlanıp durur. Bu gürültü ile uyanan Çallı, mûtad ağır hareketleriy le tomarı açar, Ahmed Refik kan ter içinde ve tabiî kızgın bir halde Çallı’ya çıkışır: — Yahu ölmeden beni mezara sokmanın sebebi ne?.. Boğulacak tım. Böyle şaka olur mu?.. Çallı, kendisine yapılmış bir itinaya bu anlayışsızlığı gösterme sini hayretle karşılayan bir edâ ile : — Ama, canım, der, ben seni bu evin en kıymetli eşyası olan Şirâz halısına sardım. Bu da mı makbule geçmedi? 41) Hasan-Âli Yücel. Dostum Çallı. Cumhuriyet. 30.5.1960, H.-Â. Yücel. Hürriyet gene Hürriyet. 2. cilt. Türkiye İş Bankası K ültür yayım, 1966, s. 881 dv.

Ahıııed Refik’in vefatından sonra mezarı başında, yaptığı şar kılar söylenerek, içkiler içilerek ruhuna uygun bir âyin yapılmıştı. Onun pîr-i muganı Çallı idi. Ya Çallı’ya bunun benzerini kim yapa cak?.. Hep gittiler, hep gidiyoruz.»

Mükrimiıı Halil Hoca’nın söylediği gibi; insafsız azrail o sınıfa, o kuşağa geldikten sonra ne desek boş... 'k

Ankara Caddesi’nin renkli siması Elif Naci Üstadımızı kim tanı maz. Güzel sanatların resim dalında başlayıp, fırçasını elinden bırak mayarak müzelerde sürdürdüğü yaşantısı şimdi Cadde’nin eski ve ünlü bir gazetesinin arşiv bölümünde mutluluk içinde devam ediyor. Çevresindeki genç kuşak pervane oluyor üstat için. O kadar gerilere uzanan anıları var ki. Eskilerden kaç kişi kaldı diye hesap etmeye insanın gönlü varmıyor. Yaşlı delikanlı... Her zaman elbisesine ve gömleğine uyan kravatı, çizgi halinde pantalonu, pırıl pırıl pabuçları, gözlüklerinin ardından neş’e taşan gözleri. Ve... eh altında; kravatı ile saçlarını düzeltmek için her zaman hazır bulunan kristal saplı aynası. Ahmed Refik merhumu tanıyan sayılı kişiler arasında o da var. Kitabımızı biraz daha renklendirebilmek için Hoca’ya ait bildiklerini soruyorum Naci Beye. Daldan dala atlayan, gerilere uzanan, Ahmed Refik’e yaklaşan ve uzaklaşan anılarını dinliyoruz. Elif Naci bey Aljah sağlıklı ömür versin 80 yaşında olduğuna göre en az 50-60 yıl gerilere rahatlıkla uzanabiliyor. «...Sultan Mecidi’n müezzinbaşısı Salih Efendi dedemdi. Nur içinde yatsın ben onu hiç görmedim. Mavi gözlü, kısa boylu, sevimli, sesi çok içli bir kişiymiş. Beni biraz dedeme benzetenler vardır. Top hane’de Kışla arkası denilen eski Sanayi Mektebi’nin ardında ahşap bir bina kalmıştı dedemden. Bahçe içinde iki katlı bir bina. Ufak da olsa klasik döşeme tarzı olan malta taşıyla döşenmişti. En sıcak yaz günleri burası serinliğini kaybetmez, çoğu zaman vaktimizi bu rada geçirirdik. Malta taşıyla kaplı bu avlunun tam ortasında mermer bilezikli bir kuyu ve üzerinde de yeşil boyalı bir çıkrık vardı. Ben bu çıkrı ğa baktıkça her zaman Ahmed Refik merhumu hatırlarım. Hayret ettiniz değil mi?.. Hoca, Çallı İbrahim ile bize geldiklerinde palto, pardesü, şemsi ye ve buna benzer neyi varsa kuyunun çıkrığına takar. 73

— Bu benim portmantom... derdi de onun için. Hoca ile Çallı içkiyi biraz fazla sevdiklerinden, Beyoğlu’nda mey haneler kapandıktan sonra bir yudum daha almak için yokuştan aşa ğı doğru bizim eve inerlerdi. O yıllarda İstanbul bugünkü gibi taşbeton yığınına boğulmadığı gibi, Fındıklı semti bakımlı konak ve ko nak yavrularıyla doluydu. Her evin penceresinden deniz görmek mümkündü, ta Adalara kadar. Elif Naci bey; biran mâzi denilen geçmiş denilen sisleri araladı. Size... dedi. Ahmed Refik’in bir tablo hikâyesi vardır... onu anlatayım. Hikâyenin sonundan başa doğru. Bu tablo Hoca’nın evindeki sofra başında Çallı’nın her misafir gelişte bir tabak daha meze veya meyve eklediği tablo değil. Ahmed Refik’in portresi. Topkapı Sarayı Müzesi müdürü merhum Halûk Şehsuvaroğlu’ nun; İbrahim Çallı’ya ve Feyhaman Duran’a bir yönden de yardım olması için bir takım tablolar yaptırdığını biliyordum. Şehsuvaroğlu Avrupa’ya gitmiş müdür vekâletini bana bırakmıştı. Portre salonunu bu fırsattan yararlanarak etüt etmek istedim. Sayısız, çeşitil tablolar vardı burada. Güzel Sanatlar Akademisinden dostlarım Nurullah Berk, Cemal Tollu, Cevad Dereli’yi davet 'ettim Saraya. Müşterek karara varmak istiyordum. Salondaki bütün tabloları gözden geçirdik. Osmanlı Saltanatının ve sülâlesinin kurucusu Osman Gazi’den başlayarak I. Abdülhamid’e kadar portreler. Bir kısmı 19. yüzyılda yapılmış uydurma şeyler. Hürrem Sultan’ın külâhlı resmi gibi. Saraya yaklaşmak, hulûs çak mak isteyenler fırçayı, paleti alıp şövalenin önüne geçmişler. I. Abdülhamid’den sonrakiler otantikti. Altlarında imzalar vardı. Bir sal tanat Müzesi olmasına rağmen portre salonunda; Şair Nigar’m, En ver ve Talat Paşa’larm, daha adlarını hatırlayamadığım kimlerin kim lerin portreleri vardı burada. Topkapı Sarayı çizgisinde kalması ge rekenleri bıraktık, diğerlerini toplu bir çalışma sonunda ayırdık. Portreler arasında Ahmed Refik Hoca’mn, Çallı eliyle yapılmış bir portresi de vardı. Ben size bu portrenin nerede, ne zaman yapıl dığını anlatacağım. Bu tablo yapılırken ben Çallı’nın atelyesindeydim. Güzel Sanatlar Akademisi, eski adıyla Sanayii Nefise Mektebi, 1 Nisan 1948’de değeri ölçülemez kütüphane ve öğrenci çalışmalarıy la kül olan okul, Fındıklı’da Adile Sultan’ın sarayındaydı. Sarayın devamı olarak inşa edilmiş, saray hizmetkârları için bakımlı bir ta kım binalar daha vardı rıhtım üzerinde. Bu binalardan idareciler ve 74

bazı öğretim üyeleri yararlanırlardı mesken olarak. Bunlardan birin de de Çallı otururdu. Denize bakan geniş salonunu atelye olarak kullanırdı. 1928 yılı bahar aylarıydı sanırım. Kapının çıngırağı hızlı hızlı çalındı. Bilmem bilir misiniz?.. O yıllarda bahçeli evlerde sokak ka pısına bağlanmış uzun bir ipin ucundaki çıngırak evde oturanlara birinin geldiğini haber verirdi. Aşağıya indiğim zaman Çallı ile Ahmed Refik’le karşılaştım. Çallı’nm atelyesine gidiyorlardı. İkisi de keyifliydiler. Yeteri kadar tokuşturdukları anlaşılıyordu Beyoğlu’nda. Ha... unutmadan söyleyim. Aktör Raşit Rıza’nın İstiklâl Cadde sinde, Galatasaray Lisesi’nin bitişiğindeki Hamam sokağında bir lo kantası vardı. Adı da (Bizim Lokanta)42. Beyazıt Camiinin arkasın daki şimdi pek az kişide anıları kalan (Küllük Kahvesi) gibi bir yer. Bütün sanatkârların buluştuğu bir tür akademi. Aradığınız dos tu orada bulur, buluşacağınız kişiye orada söz verirdiniz. Akademik bir havası vardı. Raşit Rıza sanatkârlığı kadar ev sahipliğini üstün bir şekilde burada sürdürebiliyordu. (Bizim Lokanta) her yönüyle bizimdi. İçki de vardı. Ay sonuna doğru dostlara kredi de açardı. Buranın belli başlı müşterileri arasında; Ahmed Refik’i, Çallı İbra him’i, Şemsi Muhtar’ı, Ömer Rıza Doğrul’u, Mes’ud Cemil’i, Peyami Safa’yı, Eşref Şefik’i... hatırlarım. İstiklâl Caddesine çıkanlar (Bi zim Lokanta) nın kapısından içeriye bakmadan yapamazlardı. Çallı bana : — Hemen boya kutunu al bize yetiş... dedi. Fındıklı’ya indiğim zaman Çallı’yı şövalesinin önünde buldum. Atelye olarak kullandığı salonu genizleri yakan bir terebantin ve miskler gibi anason kokusu kaplamıştı. Çallı, üzerinde her türlü bo yanın karıştığı, rengi belli olmayan, kol ağızları lime lime olmuş ünlü iş gömleğini giymiş, büyük bir ciddiyetle Ahmed Refik’in res mini çiziyor. Hoca da bir iskemleye dimdik oturmuş, gözlerini kırp madan modellik görevini büyük bir ciddiyetle sürdürüyordu. 42) «Raşit Rıza Beyin Beyoğlu’nda Su-terazisi Sokağında (Bizim Lo kanta) adıyla kurduğu lokantası 30 Ocak 1928 günü akşamı parlak bir törenle açıldı. Törende İstanbul’da bulunan edipler, artistler, gazeteciler ve davetliler bulundular. Mesut Cemil Bey tamburu ile, Hazım (Körmükçü) asrî karagöz oynatarak. [Peyami Safa] Bey bir romandan parçalar okuya rak davetliler arasında bulunan sanatkârlar taklitler yaparak toplantıya renk kattılar. Tören sabaha kadar sürdü.» Cumhuriyet 31 Ocak 1928, «Raşit Rıza niçin lokantacılık yapıyor?» Resimli Ay; 11-47, Ocak/1928.

Atelyenin bir köşesinde çilingir sofrası kurulmuştu, tki kadehdaş ben gelmeden bir süre sofrada oturdukları anlaşılıyordu. Çalh : — Sen de şu karşıdaki mavnayı yap!.. Dedi. O yıllarda Tophane’den Dolmabahçe’ye kadar sahilde odun depoları sıralanır, bu depolara mal getiren takalar bir süre Fındıklı, Salıpazarı önünde, sahilden biraz açıkta demir üzerinde yatarlardı. Benim yedek bir şövalem devamlı Çallı’nm atelyesinde bulundu ğundan hemen çalışmaya koyuldum. Manzara cidden ilgi çekiciydi. Masmavi bir deniz. Hafif hafif sallanan yelkenleri boşalmış bir taka, ardında Kızkulesi ve Salacak, Şemsipaşa sahilleri. Bu anlatış tarzım bir parça şairane oldü ama, canlı tablo cidden güzeldi. Tablo bittikten sonra Hocam Çallı da beğenmiş olacak ki burada kalsın demiş, uzun zaman atelyenin duvarında asılı kalmıştı. Sonra ne olduğunu bilmem ama....hâlâ ararım onu. Çallı’nm çalışması saatlerce sürdü. Gerektiğinde sofraya yaklaşı yorlar sonra yine, Ahmed Refik Hoca nöbet değiştiren bir asker gö rünümüyle yerini, Çallı da paletini alıyordu. Bir süre sonra Şemsi Muhtar da karıştı aramıza. Ben onlardan 'ortalama yirmi yaş küçük ve öğrencilik havası içinde aralarında dolaşıyordum. Resim çalışması ve sofra bütün gün sürdü. Güneş Fındıklı sırtlarından Halice doğru kaymaya başlarken mezeler de tükenmişti. Bu sırada denizden bir ses yükseldi. —■Baba... Istakoz var ıstakoz!.. Ahmed Refik hemen fırladı. Ceplerini boşalttı. Hay Allah... para da bitmiş. Halbuki Ahmed Refik bu grubun bir tür küçük bankasıydı. Çallı’da da para yoktu. — Oğlum param yok. Balıkçı yağız bir delikanlı. Kürekleri bir yandan siya ederek atelyenin önündeki rıhtıma yanaşmaya çalışırken : — Baba ayıp ettin!., diyor. Çok param aldık biz. Bu defa da bizden olsun. Sonra da alsak ne olur?.. Balıkçı rıhtıma atlamış, zararsız hale getirdiği kocaman ıstakozla beraber atelyeye girmişti bile. — Baba!., diyor. Herkes ıstakoz pişiremez. Bunun bütün delik lerini kapamak lâzım. Istakoz şaşkın bakışlarla bize bakarken, onun o karmakarışık ha linden ürken Ahmed Refik biraz toplanmak gereğini duyuyor. Balıkçı 76

ile evin hem yardımcısı, gerektiğinde modeli Hilmiye hanım, ıstako zun deliklerinin nasıl kapatılacağını görmek ve öğrenmek için bera berce mutfağa geçiyorlar! Akşam perde perde iniyor. Sofra tazeleniyor. Ahmed Refik ko nuşuyor biz dinliyoruz. Güzel konuşurdu Hoca. Döner dolaşır tarihe daldırırdı bizi. Fıkralar, hikâyeler, anekdotlar birbirinin peşinden sı ralanırdı. Hiç sıkmazdı konuşması. Bir yandan kadehler birbirini iz liyor, bir yanda birkaç saat evvel denizler hâkimi ıstakoz tepsinin içinde gittikçe ufalıyor. Saatler gittikçe ilerliyor. Sabahleyin sarhoş olarak bizim eve uğ ramışlardı. Bütün gün içtiler. Akşam oldu. Gecenin ileri saatleri. Anlaşılan bu sofra yarın sabaha da bağlanacak. Dışarıda bir gürültü. Hilmiye Hanımın anlayamadığımız konyşmaları. Kadeh, tabak şakırtıları kesiliyor, tüm kulak kesiliyoruz dı şarıya. Kapı açılıyor. Makbule Hanım içeriye giriyor. Kibar, nazik, Elif Naci Bey, pek muhterem eşlerine böyle seslenir. Hepimiz bir okul çocuğunun yaramazlık anında yakalandığı gibi birden sustuk... diyor Elif Naci Bey. Makbule Hanım bütün gün beklemiş, bu ne biçim sanat çalış masıdır... diye düşünmüş ve evvelce de buna benzer vukuat bulun duğundan sabredememiş. Çallı’nın karşısına dikildi : — Beyefendi müsaade edin biz de sanattan anlarız. Bu ne biçim çalışmadır. Onu da kendinize benzeteceksiniz... Çallı bir okul çocuğu gibi ürkek ve mahçup. Tam iş ve işret hali içinde. Yırtık iş gömleğinin kollarını Makbule Hanıma göster memek için arkasında saklamaya çalışıyor. — Kollarımın perişanlığına bakmayın ama ıstakoz yiyoruz. Sahne o kadar ilgi çekici ki sormayın. Ahmed Refik, Çallı’nm arkasında saklanmaya çalışıyor ve Makbule Hanım Elif Naci’yi önü ne katarak götürüyor. Ahmed Refik’in Topkapı Sarayı Portreler Salonunda bulunan portresinin hikâyesi bu. Hoca işret halinde de olsa kibar bir insandı. Şık bir adam değildi ama, temiz giyinirdi. Dosttu. Dostluğunu sür dürürdü ve dostluğuna da güvenilirdi.»

* Elif Naci Üstadımızın pek yakında sağlık içinde 80 inci doğum yılını kutlayacağız. Onu dinlerken büyük bir komutanın kıt’asına katılan her subaya söylediği şu sözleri hatırıma geliyor birden : 77

«İster seksen, ister yirmi yaşında olunuz, insanların ruhunda gü zel şeylere karşı bir aşk, yıldızlara ve yıldızlar kadar güzel olan şeylere karşı tatlı bir hayranlık; olaylara karşı çekinmesiz bir mey dan okuma, olgulara karşı bundan sonra acaba ne olacak diye bir merak, içlerinde sevinç ve yaşama zevki vardır. Bir adam inançları kadar genç, şüpheleri kadar ihtiyar. Özvarlığma karşı olan güveni kadar genç, korkuları kadar yaşlı, umudu kadar genç, hayal kırıklığı kadar ihtiyardır. Kalbiniz güzel şeylerden, sevinçten, cesaretten, dünyadaki görkem ve güçten, insanoğlundan ve sonsuzluktan ne kadar tat duyarsa o kadar gençsiniz demektir. Kalbinize giden bağlantı telleri, ne vakit kopar ve kalbinizin mer kezi ne zaman kötümserliğin karları, fenalığın buzları ile örtülürse, işte o zaman ihtiyar oldunuz demektir. Allah ruhunuzu, ruhumuzu ihtiyarlıktan korusun.» Bizim yerli düşünür özetlemiş bütün bunları. «İnsan umut ettiği sürece yaşar...» ★

Askerî ortaokul ve liselerde, Harbiye‘Mektebinde, İstanbul Da rülfünunda binlerce öğrenci yetiştiren, onlara memleket sevgisiyle beraber tarih sevgisini de aşılayan Hoca’yı bir kez de bir öğrencisi nin kaleminden dinleyelim. Ankara Caddesi’nde emeği geçenlerden Ragıp Akyavaş 43’m kaleminden : «Kıymetli hocam büyük müverrih Alımed Refik bey yirmidört yıl evvel 10 Ekim 1937’de vefat etmişti. Hiç unutmam İstanbul’un güneşli ve ılık günlerinden biriydi. Haydarpaşa Nümune Hastahanesinin bir koğuşunun çıplak duvarları arasında mübarek naaşı kendi haline bırakılmış yatıyordu. Yıllarca bu memleketin irfanına hizmet eden, bu toplumun insanlarına hocalık yapan bu büyük müverrihin kimi kimsesi, arayanı soranı yoktu. Onun büyüklüğü kendine yeti yordu. Yıllardanberi yaz kış demez, oturduğu Büyükada’mn gidiş geliş zahmetlerine katlanırdı. Adasının çok sevdiği sümbüllerine, karan fillerine, taşına toprağına âşık olduğundan oraya defnedilmesini va siyet etmişti. Vasiyeti yerine getirildi. Marmara’da esen şiddetli bir lodos rüzgârı sanki onu bizimle birlikte teşyi ediyordu. Bulutlardan serpilen rahmet yağmurları al 43)

Ragıp Akyavaş. «Ahmed Refik Bey». Millet Gazetesi. 11 Ekim 1961.

tında onu Tepeköy Mezarlığına rahmet topraklarına emanet edip döndük. Ahmed Refik bey hocamdı. Üzerimde hocalık hakkı vardı. Her hak ödenir, hocalık hakkı ödenmez derler. Ben de hâlâ omuzlarımda taşıdığım hakkını ödeyemedim. Ahmed Refik beyi ilk defa Soğukçeşme Rüştiye-i Askeriyesinde kendisine bir özellik veren kelebek gözlükleriyle tanımış, adını, oku duğumuz Osmanlı tarihinin üstünde görmüştüm. Sonraları kader kıs met bizi Harbiye Mektebinde karşılaştırdı. Biz talebe idik, o tarih hocası... Yıllar yaşamış, gençler yetiştirmiş, eski bir tarih hocası olan Miralay [albay] Cin Ali Bey’in muavini olarak bulunuyordu. Son raları Üniversitede Türk Tarihi Kürsüsüne yükseldi. O zamanlar Ahmed Refik beyin İkdam gazetesinde çıkan tarihî makalelerini zevkle ve hararetle okurduk. O tarihte Galata Köprü sünün altında boydan boya sıralanmış kitapçı dükkânları vardı. Bu dükkânlarda mektep kitapları ve romanlar satılırdı. Kitap raflarına göz gezdirmeden geçmek benim için mümkün olmazdı. Hâlâ da öy leyim. Bir gün bu dükkânların önünde dolaşırken Ahmed Refik im zalı (Gazavat-ı celile-i Peygamberi, Tetebbuat-ı tarihiyye sayfaları) adındaki kitapları gördüğüm zaman ne kadar sevinmiştim, ne kadar heyecanlanmıştım. Ahmed Refik bey aslen Ürgüplü olup Orta Anadolu çocuğudur. Fakat O, Beşiktaş’ta doğdum, Vişnezâde mahallesinde büyüdüm, Be şiktaş askerî rüştiyesinde okudum, oradan Kuleli Askerî İdadisine geçtim ve nihayet 1898’de Harbiye’den piyade subayı olarak çıktım ve çok sevdiğim Türk Ordusuna katıldım... derdi. Ahmed Refik beyi bütün mektep severdi. O çağlarda genç bir yüzbaşı idi. Çok zarif ve çok nazik, hatırnaz bir insandı. Tertemiz gi yinir, yeni kuşaklara örnek olurdu. Derslerinde : (Efendiler!.. Türk Milleti yaşayabilmek için mazisinden kuvvet almaya mecburdur. Bu na en mühim çare terbiye-i tarihiyedir) derdi. Bu sözü bizim için bir vecize olmuştur. Bugün hayatta olsaydı seksenbir, sekseniki yaşlarında olacaktı. Böyle bir müstesna kafalar için bu yaş çok sayılmaz. Daha da yaşa yabilir, bir hayli de eser verebilirdi. Fakat nidelim ki Mal Sahibi öyle istedi. Rahmet dergâhına çağırdı.Ahmed Refik bey bütün yazı hayatında halk yazarı olmuş, halka kendisini sevdirmiştir. Her tabakadan okuyucuları vardı, onları pe şinden sürüklerdi. Bu nedenle çok, hem çok yazmış, yığın yığın eser 79

meydana getirmiştir. Bu yönden o sade bir tarihçi değil, tarih mimarı sayılırdı. Onda tarih bilgisi kadar tarihi okutmak ve tarih sevdirmek kudreti vardı. Türk edebiyatında Ahmed Refik bey asla unutulma yacaktır. Allah rahmet eylesin.» ★

Ahmed Refik Hoca ile yapılmış bir röportaj, daha yerinde bir deyimle ankete verilmiş cevaplan var bir gazete köşesinde. 1920’ lerde yapılmış. Osmanlı împaratoıiuğu’nun yıkılıp, memleketin yer yer düşman tarafından işgal edildiği ve Anadolu’da bir avuç imanlı insanın bir lider etrafında toplandığı günlerde44. Milletimizin saadeti için ne düşünüyorsunuz?.. Bu soru her dönemde, bugün de sorulabilir ve çok ilginç cevap lar alınabilir. Ne var ki Hoca’ya bu sorular günümüzden 58 yıl evvel sorulmuş. Anadolumuzun küçücük bir kentinde; Söğüt’te dünyaya gelip, Topkapı’dan top gibi İstanbul’a giren, bir müddet sonra Viyana önünde görünen ecdadının tarihini çok iyi bilen şair ruhlu Hocamız cevaplandırmış bu sorulan. Milletimizin saadeti için ne düşünüyor sunuz?.. «...Geçmişte yapmış olduğumuz ve halen de yapmakta olduğu muz yanlışlıklan tekrar etmemek icab eder. Bu yanlışların neden meydana geldiğini bize öğretecek tarihimizdir. Tarihimizden çıkan sonuçlara göre izlenmesi gereken kurallar şunlardır: 1 — İlk evvel yapılacak şey, halkı aydınlatmaktır. Bütün fela ketler halkın cehaletinden ve aczinden doğuyor. Geçimini fikriyle, bilimiyle, pazusu ile temin edemeyen bir millette ikiyüzlülük, yaltak lanma en önemli yükselme basamaklarıdır. Bu şekilde geçimini te min eden toplum cehalet ve güçsüzlük içinde sefil olur. Dışarıda bu lunan düşmanlanna karşı kendini savunamaz, milliyet sevgisinden anlamaz; en sonunda her türlü maddî ve mânevi savunma güçlerin den yoksun bir halde yokolur gider. Halk iyiyi kötüyü ayırt etmeli, izzetinefis sahibi olmalı, hukukuna karşı yapılacak ufak saldırılara karşı hakkını korumayı bilmeli, aynı zamanda millî, vatanî, toplumsal görevini de anlamış bulunmalıdır. Halk arasında milliyet kuvveti, en önemli bir etken teşkil etmeli, 44) Dersaadet Gazetesi. Sayı: 62, 15.9.1336 [1920], Yazı bugünkü dille sadeleştirilmeye çalışılmıştır.

toprağa, geleneklere, vatanın mazisine bağlılık bu kuvveti bir daha pekiştirmelidir. Halkı bu genel kurallara göre yetiştirecek aydınlar dır. Ahlâktan, milliyet duygusundan, ciddî bilgiden yoksun aydınlar bir memleket için en büyük felâkettir.

2 — Baş yönetici Türkiye’nin kuruluşuna göre hakiki bir denet leyicidir. Memleketle ve memleketin devlet adamlarıyla ilgilenmeli dir. Siyasî partileri meydana getiren kişileri tanımak, partilerin geç mişine, mesleğine, memlekete yapabilecekleri hizmetleri, anlamak, Batı’daki ilerleme ve olgunlaşan akımları izlemek, Türkleri de dünya politikasında etkili, yararlı ve İnsanî bir görev yapabilecek neden ve imkânları hazırlamak baş yöneticinin en önemli görevlerinden -olması gerekir. Türklerin Avrupa görüş ve inanışına mâlik, azimkâr, vatanper ver, bilgili, fedakâr devlet büyüklerine son derece ihtiyaçları vardır. Lise öğrenimini bile bitirmeden parti kuvvetiyle bakanlık koltuğuna geçen kişiler, milletimiz namına bir nevi küçülmedir. Her makama, o makamın herkes tarafından tanınmış uzman kişisinin geçmesi ge rekir. Eğitimde yapılacak ilk iş im lâm ızı düzeltmektir. Yer yüzünde

Türklerden başka imlâya gelmeyen bir millet kalmamıştır. Milliyet namına bundan büyük eksiklik göz önüne getirilemez. Türk Milleti’ nin içerideki mükemmelliğiyle, dışarıda tanınması ancak lisanının mükemmeliyeti ve o dille yazılacak eserlerin çoğalmasıyla mümkün olabilecektir. Türk dünyasında en önemli bağlantıyı dil teşkil ede cektir. Osmanlı Türkleri ancak dilleriyle, yayınlarıyla, ilmiyle, olgunluk ve yetkinliğiyle gelecek Türk kuşağını yetiştirecektir, tmlâsız bir dil de bu görevin yeniden canlândırılabilmesi mümkün değildir. Öğre tim, milliyet en önemli etken olmalıdır. Türklük her şeyin üzerinde tutulmalıdır. Bununla beraber Avrupa toplumundan şimdiye kadar geri kalmamıza neden olan noksanlar da tamamlanmalıdır. Türklerin en büyük felâketleri daha K anunî Sultan Süleyman zamanında, uyan ma devrine ilgisiz kalmalarıdır. Bu yanlışlığı onarmak için klasik eserler dilimize çevrilmeli, Batı düşünüş ve görüşü ile tamamen alış

kanlık kurulmalıdır. İlim ve bilgili kişiler arasında samimi bir birlik kurulmalıdır. Kıskançlık, çekememezlik, ahlaksızlık, güçsüzlükten do ğan kıskançlıklar, İlmî amaçları politik çıkarlara feda etmek, bir milletin okumuşlarını öldüren en zararlı hastalıklardandır. 81

Türk’ü kurtaracak bilim ve herkesin yapamadığı ilerici adımlar ve şaşırtıcı özelliklerdir. Mükemmel ve ciddî bir üniversite kurulması, özellikle ilköğreti min yurdun her köşesine dağılması, öğretmenler tarafından millî ter biyede aynı amaçların izlenmesi son derece lüzumludur. 3 — Türkiye’yi yaşatacak olan tarım ve ticarettir. Bunun için bayındırlığa önem vermek lâzımdır. Bayındırlık için en önemli nok talar, Anadolu içinde de İstanbul gibi bakımlı kentler meydana ge tirmek ve yollara ön plânda önem vermektir. Bursa, Eskişehir, An kara, Kastamonu, Konya, Sivas ve saire gibi il merkezleri önemli binalarla donatılmalı, İstanbul’dan oralara gidecek bir görevli her türlü mahrumiyetten kurtulmalıdır. İl merkezlerimizin büyük bir kısmı ya bir toprak yığını veya bir yıkıntı halindedir. Buraların imâr edilerek okumuşları İstanbul’un cazibesinden kurtarmak gerekir. 4 — Türk’ü geçim genişliği ve mutluluğa götürmek için en önemli noktalardan biri de ilmiye sınıfının ıslahıdır. Camilerimiz kutsal bir ibadet yeri olmakla beraber milleti toplumsal ve politik terbiyelere de mazhar kılabilecek müesseselerden olmak gerekir. Rumları ve Yunan birliğini koruyan kilisedir. Türkü de yaşatacak ve Türkler arasında en kuvvetli bağlantıyı teşkil eden şey de, İslâ miyet olmalıdır. Özellikle hutbelerin Türkçe olması ve duruma, olan ve geçen olaylara uygun olması gerekir. Kanunî Sultan Süleyman Budin’e gir diği zaman okunan hutbe özel surette hazırlanmıştı (Peçevî, c. I, s. 229). Peygamberimizin ve dört Halife zamanlarında -tabii arapçahutbelerin ne maksada ve ne gayelere göre hazırlandığını söylemeye hacet yoktur. Türk’ün şimdiye kadar cahil kalmış ekseriyetini terbi ye edecek, onları yeni yetişecek kuşak arasında yaşatabilecek kural lar, camilerde hutbeler ve dinsel öğütlerle topluma işlenmelidir. Ca miler artık halkı toplayacak hakiki ve kutsal toplantı yeri görevini görmelidir. Bunun için hocaların dinî öğretim ile beraber modern bir terbiye görmeleri, zamanın ihtiyaçlarını anlamaları, milliyet kuvvetinin her şeyin üstünde olduğunu bilmeleri, bir millet bu kuvvetle hareket et medikçe ve bu silâhla donatılmadıkça dinin de düşmanlar elinde oyuncak olacağına akıl erdirmelidirler. Özellike İslâm âleminin bugün uğradığı elim tecavüzleri ve hakaretleri en acıklı bir ibret dersi ola rak gözlerinin önünden ayırmamalıdır. 82

Ordu, vatanın korunma silâhıdır. Ordunun politika ile uğraşması bir memleket için en büyük felâkettir. Roma’nın yıkılmasına, Abbasiye Hilâfetinin çökmesine sebep, ordunun politikaya karışması, ha lifeleri ve imparatorları keyfe bağlı yönetimlerine oyuncak etmele ridir. Ordunun egemenliği, yalın kuvvetin fikre egemenliğidir. Bu gün cihanı yöneten fikirdir. Fikir ve politika olmadan yalnız kuvve tin hiç. bir iş göremeyeceğini, hatta bütün zafer ve galibiyetleri bile sıfıra indireceğini son savaş açık bir surette kanıtlamıştır. Artık Harbiye’nin arka sıralarında uyuyarak, efelikle sivrilerek her türlü imkânı çetecilikte bulan kabadayılar devri bir daha geri dönmemek üzere geçmelidir. Bu takımın ya görüş ve inanışını de ğiştirmeye çalışmalı, veyahut vatanı bu perişan hale götürmüş olan hamiyetsiz, karnını doyurmaktan başka bir şey düşünmeyen, gözle rini kapayan cehalet ve haydutluk perdesi ardında aşırı isteklerinden başka bir şey hissetmeyen vatan düşmanlarını çökmüş bir hale getir dikleri vatanda hayat hakkından yoksun olacak bir mertebeye in dirmelidir. Yeni Türk Ordusu, geçmişin bu kirli yadigarlarından sıyrılmış, saf, hamiyetli ve vatanperver elemanlardan meydana gelmiş olmalı dır. Eylül 1920». ★

Günümüzde artık çok az kişinin bildiği, yeni kuşağın hemen he men hiç tanımadığı Ahmed Refik Hoca’mn gazete ve dergilerde ya yınladığı yazıları, sonraları kitap haline gelen tefrikaları hakkında sağlığında pek çok şey söylenilmiştir lehinde ve aleyhinde. Yazılan lar nezaket ve nezahet çizgisini geçmemişse Hoca bunları bir gü lümseme 45 ile karşılamakla yetinmiş ve hakkında konuşanlara yeni bir eser vermekle en iyi yolu uygulamıştır. Merhum M ahmut Yesari tarafından «Son Dakika» gazetesinde yayınlanan Ahmed Refik üzerine doğru hükümler taşıması, hem de tarihî roman yazanların çürük yönlerini ortaya koyması bakımından dikkate değer bulunarak «Yeni Adam» dergisinde bir kez daha oku yucuya sunulmakta46 yarar görülen bir yazı var elimizde. 45) Ö rn eğin: Mizan sahibi Murad Beyefendiye. İçtihat. 94, 20.2.1329 [1913], Damat İbrahim Paşa ve aleyhtarlan. 1-6 yazı. İkdam. 12.12.1917 dv., Tarihî hakikat. Akşam. 5.5.1925. 46) Yeni Adam, Sayı : 504, 24.8.1944. Y.A.

'«Hangi gazeteyi, hangi mecmuayı açarsanız, muhakkak (Tarih musahabeleri), (Tarihten yapraklar), (Tarihten sesler), (Eskiden günler), (Tarihten sayfalar), (Tarih konuşmaları), (Tarihten izler)... gibi başlıklar altında tarihî musahabeler, makaleler ve tarihî roman lar görürsünüz. (Tarihî musahabeleri) bize tatlı tatlı okutan merhum Ahmed Refik, yalnız tarihçi değildi, aynı zamanda şairdi. Sonra birkaç ya bancı dil bilirdi. Mesleğine âşıktı. Durmadan okurdu. Hazine-i Evrak’tan (Surp Agup) vakfiyesini çıkaran odur. Osmanlı tarihinin bir çok devirlerine ad koyan odur: Lâle devri, Samur devri... gibi. Ahmed Refik’in bıraktığı eserlerin kıymeti, gün geçtikçe daha fazla anlaşılacaktır. Bu günkü tarihî yazılar maalesef, onun eserleri ayarında değil dir, onun eserlerinin bazan tamamen, bazan da kötü kopyalarıdır. M. Turhan Tan rahmetli de lezzetle okunur bir tarih musahabecisiydi. Fakat, hiç bir zaman Ahmed Refik’in kâbına varamamıştır. Ahmed Refik’in ölümünün ertesi günü Turhan Tan, Cumhuriyet’te tefrika edilen (Cinci Hoca) tarihî romanının son üç tefrikasını satır satır, kelime kelime, aynen Ahmed Refik’ten almıştır. Üstelik üsta dın yanlışını çıkarmak isteyerek tarizde de bulunmuştur. Tarihî muharrirlerimiz, gün geçtikçe çoğalıyor. Ve sayılan daha da artacak. Çünkü, çok kolay bir saha üzerinde çalışıyorlar. Ahmed Refik’in eserlerini alıyor, istinsah ediyor, imzalarını atıyor. Bunların içinde nokta, virgül değiştirmek zahmetine katlanmayanlar bile var. Eski tarihleri karıştırmak uzun ve güç bir iş. Ahmed Refik’in kitapları ne güne duruyor. Lâle devri, Samur devri, Kabakçı Mustafa, Cinci Hoca, Köprülü ler, Bizans İmparatoriçeleri, Kadınlar saltanatı, vesaire. Bunlar, tarihî vesikalara istinat ettirilerek temiz lisanla yazılmış eserlerdir. Peçevi’yi, Solakzade’yi, Tacettevarih’i, Nâima’yı sökmek bir hayli güçtür. Bugün gazetelerde mecmualarda rastladığımız bütün tarihî ya zılar, üstat Ahmed Refik’in eserlerinin posasıdır. Tarihin, bugüne ka dar gizli kalmış köşelerinden bir tekini aydınlatan bir yazı yok. Hal buki, İstanbul kütüphanelerinde -tasnifsizlik yüzünden- yapraklan açılmamış ne kadar tarihî eserler var. Bugünkü tarihçilerimiz hep kopya ile uğraşacaklanna, biraz zahmet etseler de, kütüphanelere gitseler, gözden kaçmış, el sürülmemiş eserleri arasalar, bulsalar, tet 84

kik etseler, yalnız memleketin tarihine, irfanına hizmet etmiş olmak la kalmazlar, kendi adlarını da kültür tarihine mal ederler.» ★

Hoca’nm İstanbul Belediyesine, dolayısıyla hemşehrilerine bü yük bir hizmeti olmuş, İstanbul Belediyesi de Hoca’nın şehre kazan dırdığı milyarlar değerindeki topraklara karşılık ona mütevazi bir ev alarak, çam sakızı çoban armağanı misâli küçük bir armağanda bulunmuştur. Konu İstanbul basınını, kamuoyunu uzun süre meşgul etmiş, mülkün temeli adalet kuralının temsilcisi olan Türk hâkimi, başlangıcı beş yüz yıl evveline bağlanılmasına çalışılan bir dava ile karşılaşmıştır. Yıl 1931... Sürp Agop Mezarlığı davası. Dava İstanbul Dördüncü Hukuk Mahkemesinde başlar. Davacı yerinde; haksızlığa uğramış, hakkı yenilmiş iddiasıyla İstanbul Er meni Patrikhanesi bulunmaktadır. Mahkeme Başkanlığına sunduğu bir takım belgelere dayanarak, Fındıklı ve Dolmabahçe sırtlarında binlerce dönümlük toprağın, İstanbul’un Fethinden sonra Fatih Sul tan Mehmed tarafından kendilerine bağışlandığı iddia edilmekte ve toprakların sahibine verilmesi istenilmektedir. Konunun tek çözüm yolu, belgeler karşısında daha kuvvetli bel geleri konuşturarak Patrikhanenin iddialarını çürütmektir. Hukuk Mahkemesi de bu sağlam yolu seçerek bilirkişi olarak Hoca’ya baş vurur47. «Sürp Agop Mezarlığı sınırının ve mezarlık arsasının Beyazıd Veli evkafına dahil olup olmadığını inceleyen hâkimler ve fen heyeti dün sabah onda Evkaf Müdürlüğünde toplanmıştır. Toplan tıda Bayezid Veli vakfiyyesi okunduktan sonra, müderris Ahmed Refik beyden izahat istenilmiştir. Ahmed Refik bey; vakfiyede yazılı bağların Alman Sefarethanesinin altından başlayarak Kabataş’ta Avni Ömer Efendi Camiine ve Fındıklı deresinin doğusuna kadar devam eylediğini, Bayezid evkafına dahil olan Galata bağlan arazi 47) Cumhuriyet Gazetesi 20.5.1932: Ahmed Refik Beyin de bulunduğu bilirkişi heyeti ve Hoca’nın Başbakanlık Arşivinde bulduğu tek nüsha, m ü zehhep ve musannâ Bayezid vakfiyesinden iki sayfayı gösteren resimle değerlendirilmiş olan haber. Açıklamalar, bugün apartmanlarla dolup taşan bu semtin en az beşyüz yıl evvelki görüntüsünü yansıtması itibariyle bü tünüyle aktarılmıştır.

sinin bu sınır dışında ve Taksim havalisinde bulunduğunu, elyövm Taksim Belediye bahçesi yapılan yerin protestan ve katolik, Taksim kışlası karşısındaki Talimhane Meydanının Rum, Surp Agob’un da ermeni mezarlığı ve cümlesinin Bayezid Veli evkafından olduğunu kanıtlamıştır. Ahmed Refik bundan sonra Alman ve Fransız elçilerinin anıla rından parçalar okumuş, buralara Kanunî Süleyman zamanına kadar Galata bağları denildiğini ve o tarihte Venedik Babilüsü Ludoriko Gritti’nin şimdiki Taksim Kışlası’nm bulunduğu yerde olduğunu ve kendisine Türkler tarafından Beyoğlu denildiği için buraların o ta rihten itibaren Beyoğlu bağları olarak adlandırıldığını anlatmıştır. Bu açıklamaya göre 1274 [1857] de Taksim topçu kışlası karşısındaki rum mezarlığına ölü gömmek yasaklandığı zaman top arabalarının geçmesini kolaylaştırmak için mezarlığın kesilmesine ihtiyaç olmuş ve mezarlık kesileceği zaman rum patrikine yazılan tezkerede; Pelincik denilen Tatavla [Kurtuluş] deresiyle Taksim Topçu Kışlası arasındaki arazinin Bayezid-i Veli evkafından olduğu bildirilmiştir. Hazine-i evrakta bulunan 579 sayılı belge bunu ispatlamaktadır.» ★

Dava uzun süre devam eder ve Türk hâkimi de mevcut belgelerin ışığında eri adil kararı verir. Günümüzden yarım yüzyıl evvel geçmiş olan bu davayı hatırlayanlarımız parmakla gösterilecek kadar azal mıştır. Hoca ile yapılmış bir konuşmyı buraya aktarmak suretiyle, bilirkişi olan Ahmed Refik Hoca’nın köklü belgelere dayandığını gör mek ve göstermekte yarar bulduk48. «Surp-Agop davasına geçen salı günü Dördüncü Hukuk Mahke mesince devam edilmiştir. Mahkemede ermeni patrikhanesi vekili Necati bey bilirkişi raporu hakkında bazı düşünceler ileri sürmüştür. Necati bey, kendisinin de tarih bilgisi olduğunu, Ahmed Refik beyin dediği gibi Yeni-Hisar 49’m Rumelihisarı olmadığını, bu hisarın Beşiktaş’ta olduğunu, hatta Bayezid-i Veli (Salt. : 1481 - 1512) vak 48) Akşam Gazetesi. 26.6.1932. Sürp-Agop mezarlığı meselesi. Hovakim ’in ölümünden sonra çıkarılan hüccet. Bu hüccet -kefere tâifesine tamaa [çıkar] mebni- kadılar ve nâipler tarafından verilmiştir. Sahtedir. 49) Dava konusu olan arazinin sınırlarında «Yeni-Hisar» kelimesi geç mekte ve patrikhane vekili bu hisar’m Beşiktaş kıyısında bulunduğunu iddia etmektedir.

fiyesi denilen belgenin Birinci Bayezid, İkinci Bayezid, Fatih ve İkinci Selim zamanındaki Bayezid devrinde mi olduğu açıklanmadı ğını söylemiş ve bunun ispat edilmesini istemiştir. Mahkemenin izahat almak üzere Darülfünun Türkiye tarihi mü derrisi Ahmed Refik beyi davet eylemesi kuvvetle muhtemeldir. Bir muharririmiz Ahmed Refik beyle görüşerek açıklama yap masını istemiştir. Refik bey demiştir ki : — Bu konular hakkında bilirkişi raporundan ayrıca bütün belge leri kapsamak üzere kendi imzam ile iki uzun rapor daha vardır. Bununla beraber madem ki arzu buyuruluyor, size biraz izahat ve reyim : 1 Fatih Sultan Mehmed zamanında Galata’nın üst tarafı bütünüy le bağlık, bahçelikti. Bilahara Bayezid-i Veli, Galatasaray Acemi Oğlanlar mektebini (milki mevrusu) 50 olan bu bahçelik arazi parça sına yaptırmıştır51. 1543 yılında İstanbul’a gelen d’Araman ile 1573’de Taksim me zarlıklarını gören Stefan Gerlach52, yazdıkları seyahatnamelerde bu nu gözleriyle görerek canlı bir şekilde anlatmışlardır. Mahkemeye verdiğim raporda bu kitaplardan alman almanca ve fransızca par çalar, sayfaları da işaretlemek suretiyle gösterilmiştir. Fatih’ten evvel ermeniler İstanbul’da sur içinde olmak üzere Balat’ta, Sulu-Manastır’da, Galata’da, gene sur içinde Sürp-Krikor kilisesi civarında otururlardı. Bu kilise, İstanbul daha fethedilmeden, Kudüs patriği Esseyan (1430-1439) zamanında, Sürp-Krikor Lasavoriç namına 1436’da yapılmıştır. Balat’ta oturan ermenilerin mezarlığı Edimekapısı dışında, Ga 50) Milk-i mevrus : m ilkin bir şeye m âlik olmak anlâmında isim ol duğu ve bu şeye filânın m ilkidir denileceği ve m ülkün de melik olmak anlâmında isim olduğu da dilciler tarafından iddia edilmektedir. Fıkıh ıstılahatında «milk» iki anlamda kullanılır : 1 — Gerek ayn ve gerek menafi olsun insanın m âlik sıfatıyla yani ih tisas ve istiklâl ile üzerinde tasarrufa kâdır olduğu şeydir. 2 — İnsan ile bir şey arasında hasıl olan ittisal-i hukukiye denir ki, bu ittisal sebebiyle insanın o şeyde müstakilen tasarrufu câiz ve başkasının tasarrufu memnu olur. Türk Hukuk Lügati. M. Eğ. Bakanlığı. Mirâs yoluyla edinilen mülk. 51) Ata tarihi, c. 1, s. 72 dv. 52) Gerlach, Stefan: Tage-Buch der von... Kaysern Maximiliano und Rudolpho an die ottomanische Pforte,.. abgefertigten Gesandtschaft... (1573-1578) herfür gegeben durch Samuel Gerlach, Frankfurt/M. 1674.

lata’da oturanların mezarlığı da Galata bağlarında, latin mezarlığının yani bugünkü Taksim Belediye bahçesinin yanındaki ermeni kabris tanıydı. Yani Hovakim patrikin milk-i müşterası53 olduğu iddia edi len mezarlık... O tarihte Hovakim patrik nerede idi?.. Her halde bunu bilse bilse muhterem Necati bey bilecektir. İstanbul fethedildikten sonra bütün bu toprak parçası muka-, taaya54 bağlanmıştı. Fatih Sultan Mehmed’in defterdarı Dursun Bey55 tarihinde36 Fatih’in -Bu cihetten ki temlik olunan binadır, yer vakıftır- dediğini, ve araziyi kendisinin yazmış olduğunu geniş açıklamalarla belirtiyor. Binaenaleyh, Galata bağlarındaki mezarlık lar da bütünüyle vakfa dahil olmuştur. Fatih, Bursa piskoposu Hovakim patriği İstanbul’u aldıktan se kiz yıl sonra, yani 1461’de İstanbul’a getirdi. Fransa Enstitüsü üye lerinden Morgan, ermeni belgelerine dayanarak yazdığı tarihte bu konuyu bütün açıklığıyla anlatır57. Hatta rum patriğinin sözü ge çerliğini kırmak için İstanbul’da ermeni patrikliğini meydana geti ren de Fatih’tir. 1475’te, gene Hovakim patrik zamanıhda, Gedik Ahmed Paşa Kefe M’yi aldığı zaman, İstanbul’a bir çok ermeni getirdi. Bunların bir kısmı Kefeli Köy’e 59, büyük bir bölümü de gene Balat’a yerleş 53) Milk-i müştera : satın alma yoluyla edinilen mülk. 54) Mukataa : Toprağı vakıf ve üzerindeki bina ve ağaçları mülk olan akarda mutasarrıf tarafından arsa vakıfına verilmek üzere toprak için kat’ ve ta’yin olunmuş olan yıllık ücret. Buna icâre-i zamin de denilir. 55) Dursun Bey : İstanbul kuşatması ve fethinde bulunmuş Turisinâ Bey (Tursun Bey). Fetihten sonra şehrin yazılmasına memur edilen Bursa Sancak Beyi Cebe-Ali Beyin (İstanbul’da Cibali semtine adı verilen) ye ğenidir. Fatih’in maiyyetinde bulunmuş, 1442-1488 yılları arasındaki olay ları işlemiştir. Eseri: (Tarih-i Ebü’l feth), (Tursun Bey Tarihi) olarak ad landırılır. Yazma üç nüshadan biri İstanbul’da Ayasofya, öteki ikisi Topkapı Sarayı Revân Köşkü kütüphanesındedir. Arap ve Türk harfleriyle de basılmıştır. 56) Tarih-i Ebü’l feth. s. 60 dv. 57) Histoire du peuple Armenien. s. 290 dv. 58) 1 Haziran 1475’te alman Kefe, K ırım yarımadası’nm güneydoğu sunda önemli kilit liman. 59) Kefeli Köy : İstanbul Boğaziçi’nde Kireçburnu’ndan sonra, Büyükdere körfezine dökülen derenin mansabında daha ziyade balıkçıların otur duğu bir köydür. Adı, K ırım İmparatorluğunun alınmasından sonra, Kefe’ den getirilerek buraya yerleştirilen göçmenlerden almıştır. Kapudan-ı derya Uluc Haşan Paşa buraya bir mescid yaptırmıştır.

tiler. Kendilerine evvela latinlerin Saint Nikola kilisesi -Kefeli ca mii-, 1635’te rumlarm Aya Straki kilisesi, şimdi Balat’taki ermeni ki lisesi tahsis e d i l d i î ş t e hakikat budur. İstanbul surları içinde oturan Hovakim patriğin, esas Cenevizliler zamanında bile ermeni mezarlığı olan bir yer, nasıl milk--i müşterası olabilir?.. — Ellerindeki hüccete 61 ne dersiniz?.. — İşte bu soru hoşuma gitti. O hüccet, Hovakim patriğin ölü münden 279 yıl sonra «Sur haricindeki kefere taifesine tamaa mebni kadılar ve naibler» tarafından sahte hüccetler verildiği zaman alı nan ve 91 yıl sonra «fersude ve münkat ül-ahbar» 62 olduğu için ye nilenen, sakkî şer’iye 63, usule ve yapılagelişe uygun olmayan bir ih bar hüccetinden ibarettir. Bu hüccetin hiç kıymeti olmaz. Evvelâ, hüccette Hovakim’in temessük64 tarihi yoktur. İkincisi; Hovakim’in ölümünden 279 yıl sonra Mahmutpaşa mah kemesinden alman hüccette şahitlerin adlarının yazılı olup olmadığı bilinmemektedir. Olsa da hatırı sayılır, saygın olamaz. Şeyhülislâm Ebussud Efendi 65 945 [1538] yılında, İstanbul’un fethine ait bir konu 60) Hazine-i Evrak, mühimme defteri, no. 104. 61) Hüccet: Sözlükte tanıt anlamındadır. Eskiden bir hükmü havi olsun olmasın hâkim tarafından bir hukukî olaya dair düzenlenen belgelere hüccet denirken, sonraları hâkim huzurunda ikrar ve takriri, akidleri ve vâsi tayini ve bir hususa izin verilmesi gibi hükm ü ihtiva etmeyen vakıalar hakkında yazılan belgelere ıstılah olmuştur. Hüccet de hâkim in m ührü bel genin üstünde ve i’lâmlarda altında bulunur (A. H. Berki. Vakfa dair yazı lan eserlerle vakfiye ve benzeri vesikalarda geçen ıstılah ve tâbirler. 1968). 62) Harap, verdiği belgiler kesintili ve noksan. 63) Sâkkî şeri’ye. (Sâkk) : ıstılahatta hâkim tarafından düzenlenen ilâm ve hüccetlere ıtlak olunur ve bundan sözeden ilme «İlm-i sâkk» denilir. Mahkemece verilmiş belge. (Türk Hukuk Lügati. Ankara 1944). 64) Temessük : Mesk maddesindendir. Sıkıca saklamak ve sığınmak anlamındadır. Hıfz ve istinad edilmek münasebetiyle senetlere temessük denir. Günümüzde dahi köylerimizde alım ve satım, ödünç para alıp verme gibi işlemler içîri alınıp verilen senetlere temessük denilir. Bundan başka vaktiyle Evkaf memurları ve mütevelliler tarafından vakıf yerlerin tasar rufuna dair verilen vesikalara temessük denildiği gibi, mirî arazide feraağ ve m ahlûlât vukuunda sahib-i arz «toprak sahibi» itibâr olunan timar ve zeamet eshabı ve bir aralık mültezim muhassiller tarafından verilen tasar ruf vesikalarına da temessük denilirdi. 65) Ebussuud Efendi, Mehmed (1490-1573) : Osmanlı şeyhülislâmları arasında kişiliği ve bilimiyle önde gelenlerden biridir. Rumeli kazaskeri iken 1545’te şeyhülislâm oldu. Kanunî Sultan Süleyman zamanında 21 yıl kadar, İkinci Selim zamanında da 7 yıl kadar bu görevde kaldı. Babası, II. Baye-

hakkında fetva verebilmek için olayı gören -117 ve 114 yaşında kimesneleri-'getirip dinlemiş ve ondan sonra fetvasını yazmıştır. Üçüncüsü; mahkemeye bu hüccete dayanılarak gösterilen 1264 [1847] tarihli hüccetteki berber Ali, sucu Mehmet, Agop, Kirkor ve saire, 379 yıl evvel yapılagelen bir alım-satım işine tanıklık, ediyor lar. Buna gülmek mi, ağlamak mı lâzım... bilmem ne diyeyim? Bayezid-i Velı’nin müzeyyen, müzehhep tuğrasını taşıyan, Müeyyetzâde ile Anadolu kazaskeri ve imamı Sultanî’nin imzalarıyla ta nık olduklarını kapsayan, yüz sayfayı aşan nefis bir yazı ile yazılan ve. müzelerde sergilenmesi uygun olacak bir şer’i hüccete «varak» 66 adını veren ermeni patrikhanesi vekili Necati beyin, Bayezid-i Veli’ nin milki mevrusu olan bu toprağı hiç bir hakka dayanmayarak ermeni patrikhanesine maletmek için gösterdiği kâğıt parçasına ne ad verilmek lazım geleceğini kamuoyuna bırakıyorum. — Yeni-Hisar konusunda ne dersiniz?.. — Ne diyeyim?.. Benim (Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı) adıyla Tarih Encümeni tarafından bastırılmış bir kitabım vardır. Onun 106 mcı sayfasında 995 tarihli kayık tarifesini Necati beyin okumasını tavsiye ederim. Bu tarife 25 recep 995 [1587] tarihlidir : (Balıkpazarı’ndan Beşiktaş’a dolmuş ile yarımşar akçeye altı kü rek, dört kürek üç akçeye, Ortaköy’e dört kürek beş akçeye, altı kürek Balıkpazarı’ndan Kuruçeşme’ye dolmuş ile yarımşar akçeye dört kürek beş akçeye, altı kürek yedi akçeye, Yeni-Hisar’a dört kürek on akçeye 67, altı kürek onbeş akçeye, iki kürek sekiz akçeye, îstinye’ye altı kürek yirmibeş akçeye, dört kürek yirmi akçeye...) Bu vesikayı hazine-i evrak mühimme defterlerinde her zaman görmek ve mahkemece tasdik ettirmek mümkündür. zit’e yakınlığından dolayı «Hünkâr Şeyhi» diye anılan M uhittin Mustafa’dır. Türkçe, Arapça ve Farsça’yı pek iyi yazan Ebussuud Efendi’nin Türkçe şiirleri de vardır. Türk tarihindeki büyük önemi, Kanunî devrinde yapılan ve büyük İmparatorluğu yüzyıllar boyu ayakta tutacak olan kanunların hazırlanmasındaki büyük rolüdür. 66) V arak: Kâğıt veya kitap yaprağı, yazılmış kâğıt. 67) Açık ve seçik olarak görüldüğü üzere patrikhanenin iddia ettiği gibi Yeni-Hisar Beşiktaş sahilinde olmayıp, 1587 tarihli Boğaziçi iskeleler arası kayık tarifesinde de görüldüğü üzere Kuruçeşme’den ileride Karadeniz yönündedir. Esasında Yeni-Hisar’ın yeri üzerinde bir iddiaya girişmenin ne dereceye kadar doğru savunma olduğunu da düşünmek gerekir.

Bir de şunu arzedeyim: Türk her şeyi yıkabilir; fakat hisarını yıkmaz ve yıkacağı hisarı da yapmaz. Beşiktaş’ta hisar olsaydı, onu da bugün Boğaz sahillerini burçlarıyla süsleyen Rumeli ve Anadolu hisarları gibi Türk’ün bir zafer âbidesi olarak ayakta kalması lazım gelirdi. Hem bunları ispata ne hacet... Ben, elimde Divan-ı Hüma yun belgeleri, Terkos yönlerinde dolaşarak, Sürp-Agop mezarlığının içine girdim. Necati beyin hâlâ haberi yok. Arzedeyim : Mezarlığın içindeki Losavoriç kilisesi, Galata’daki Losavoriç ki lisesinin tohumundandır. O bina, Nerses patrik zamanında Ticaret mektebi olarak bin rica ve minnetle yaptırılmıştır. Hatta, mektebe gelir sağlamak üzere Karagözyan ailesi ayni ter kedilmiş mezarlık arsasına kiraya verilebilecek bir şeyler yaptırmak istemiş, fakat müsaade edilmemiştir. Oranın kilise olarak yapımına izin verildiğine dair Necati bey patrikhane mahzeninden tek bir bel ge çıkarsın da görelim. — Üç Bayezid padişah olmuş mudur?.. — Onu Necati bey biliyormuş. Ben ilkokul dördüncü sınıfları için yazdığım kitapta, Yıldırım Bayezid’ten sonra yalnız (Sultan Bayezid-i Veli)’yi yazdım. Bir de İran’da öldürülen Şehzade Bayezid’i. Başka Bayezid bilmiyorum. Fakat Necati bey de, tarihî bilgisi itibariyle, bunu bilmese, mahkeme önünde kesin olarak söylemezdi. — Mahkeme sizi çağırırsa gidecek misiniz?.. — Bilmem. Fakat Necati bey kardeşimizin hatırını kırmamak için her halde gitmem lazım.» Hoca’nm gazeteciye söyledikleri burada bitiyor. İkinci Bayezid vakfiyesi, Ahmed Refik Hoca’mn bilirkişi olarak mahkeme heyetine verdiği rapor, âdil bir kararın verilmesine dayanak oldu. Tir

Hoca’nın hocalığı çok genç yaşta başlar. Subay olmak, Türk Si lahlı Kuvvetlerinde üst rütbelere ulaşmak arzu ve hevesiyle İstan bul’da Beşiktaş Askerî Rüştiyesine, oradan Kuleli Askerî Lisesine, oradan da Harbiye Mektebine geçen Ahmed Refik, .1898’de bu okulu birincilikle bitirerek piyade mülâzımı sânisi (teğmen) rütbesiyle bir liğine katılır. 1880’de doğduğuna göre tam 18 yaşındadır. Yabancı dil bilen, kültürlü, zarif ve yakışıklı bir teğmen. Yaşından da küçük gösteren Ahmed Refik; öğrencilik yıllarından başlayarak çeşitli dergilerde 91

kendi adıyla, bir takım önlemeler, baskılar karşısında takma ad ile askerî ve tarihî yazılar yazmak68 suretiyle de kendinden sözettirmesini ve tanınmasını sağlamış bir kişidir de. Üstleri, genç teğmenin ordu saflarından ziyade, orduya eleman yetiştiren kültür kurumlarında.görev vermek suretiyle daha fazla yararlanacaklarına karar vererek genç teğmeni Üsküdar Toptaşı As kerî Rüştiyesi ile Soğukçeşme Rüştiyesine coğrafya öğretmeni tayin ederler. Dört yıl kadar bu görevleri büyük bir başarı ile sürdüren, öğrencileri ve çevresi tarafından sevilen, sayılan teğmen 1902’de Har biye Mektebi fransızca öğretmenliğine atanır. Görüleceği üzere bü yük bir aşamadır bu. Harbiye Mektebindeki öğretmenliği sırasında günlük ve haftalık gazete ve dergilerde daha sık yazıları, özellikle tarihî araştırmaları görülen, aranan bir yazar olan Ahmed Refik 1908’de, Meşrutiyetin ilânıyla beraber Harbiye Mektebi tarih öğretmenliğine atanmak su retiyle yıllardanberi sürdürdüğü ve amaç edindiği hedeflerinden bi rine daha ulaşmış olur. Aynı yıl içinde Millet Gazetesi başyazarlığını da alır. Bir süre sonra, imzasının çevresinde binlerce okuyucu topla yan (Lâle Devri), (Tarihî Simâlar), (Köprülüler), (Felâket Seneleri) adlı tarihi- dizilerini yayınlamaya başlar ki, bu yazılar, kendisine geniş bir şöhret temin ederken, bir yönden de (Kütüphane-i Askerî) nin (Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı) adındaki koleksiyonların esasım teşkil eder49. 1909’da Genelkurmay Yayın Şubesine, iki yıl soiıra Tarihî Osmanî Encümeni daimî üyeliğine (Devlet-i Âliyye-i Osmaniye’nin mükemmel bir tarihini vücuda getirmek üzere ba emr ü ferman-ı hümayun teşkil buyurulmuş olan Tarih-î Osmanî Encümeni daimî azalığına asâkir-i şâhâne yüzbaşılarından kıdve’t ül-emâcid v’el-ekârim Ahmed Refik bey zide mechedunun memuriyeti bil’istîzan şe 68) Malûmat’ta değişik konulu ilk yazılarında (Refik Ali) takma adını kullanmıştır (Çapanoğlu’ndan naklen). İlginç bir rastlantı o yıllarda çeşitli dergilerde; tarih, edebiyat, fen, askerlik, şiirlerin altında (Ahmed Refik) adı görülmektedir. Yaptığımız kısa araştırmada bunların (1911 do ğumlu hâkim Ahmed Refik), (1895’li tiyatro eleştiricisi), (1903’lü binbaşı), (1906’lı kurmay yarbay), (1884’lü topçu albay) olduğunu göstermiştir. Bun lar çeşitli türdeki yazılarının altında yalnız (Ahmed Refik) adını kullanan kişilerdir. Bu kısa bilgi, Hoca’nın okul sıralarında yazdığı amatörce yazıları nın, aynı adı taşıyan kişiler arasından ayıklanarak hatasız saptanmasının ne kadar güç olduğu hakkında bir fikir verecektir. 69) Reşat Ekrem Koçu. Ahmed Refik. İst. 1938. Sühulet Kitabevi, s. 7 dv.

ref efza-i sünûh ve sûdur olan irâde-i seniyye-i Hazret-i Hilâfetpenahi iktiza-i âlisinden olmasına binaen mumaileyhin zikrolunan Tarih-i Osmanî Encümeni daimî âzalığma memuriyetini mutazammın rüûs-u hümayun itâ olundu. 21 Ramazan 1329 [14 Eylül 1911]), 1912’de ilâveten askerî sansür müfettişliğine atanır. Bir süre sonra kendi isteğiyle emekliye ayrılan Ahmed Refik, 1913’de Birinci Dünya Sa vaşı arefesinde tekrar silah altına çağrılır. Savaş sonunda da ikinci kez emekli olur. Savaşın son yıllarında yetişmiş, ihtisas sahibi öğretim üyesi bu lunmadığından memleketin bilgili fikir adamlarından ve batı ülke lerinde okumuş kıymetli gençlerden yararlanma yolunu araştıran İs tanbul Darülfünunu, 1917’de, Mehmed Arif beyden boşalan Darülfü nun Osmanlı tarihi muallimliğine (doçent) yıllardanberi bu konuda olumlu çalışmalarını sürdüren Ahmed Refik’i tayin eder. Hoca da yıllar boyu özlemini çektiği, ideali olan memleketin en büyük kültür kurumuna bu suretle adımını atmış olur. Edebiyat Fakültesi -İstanbul Üniversitesi gibi- Birinci Dünya Savaşı sırasında dağınık olarak muhtelif binalarda öğretimde bu lunmaktadır. Teşkilatı geniş olan Tıp Fakültesi Haydarpaşa’da -bugün aynı adı taşıyan lisenin bulunduğu bina- öğretimde bulunuyorken, Edebiyat Fakültesi Zeynep Hanım Konağına70 taşınmıştır. Öğrencile rin çoğu cephede olduğu için bir çok dershanelerde dersler yapılama makta ya da az bir öğrenci ile yapılabilmektedir. Böyle olmakla be raber öğretim kadrosu ile memur kadrosu öğrenci sayısına göre hayli kalabalıktır71. Edebiyat Fakültesi Birinci Dünya Savaşı içinde bir takım ısla hata uğramıştır. Bu gayet tabii Darülfünunun uğradığı ıslahat ara sında olur. Örneğin; 12 kasım 1916’da yeni bir nizamname düzenlen miştir. Keza, bunu 10 Ekim 1919’daki diğer bir nizamname izlemiştir. 70) Zeynep Hanım Konağı. Mısır’da doğmuş olan Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nm ikinci kızı ve sadrazamlıkta bulunan Yusuf Kâm il Paşa’nın eşi Zeynep Hanım tarafından yaptırılmıştır. 1881’de ölmüş ve kendisinden evvel ölmüş bulunan eşi ile birlikte Üsküdar’da yaptırdıkları (Zeynep-Kâmil Hastahanesi) nin bahçesinde kocasının yanına gömülmüştür. Sözü edilen bu güzel ve büyük konak, çeşitli kurum lar tarafından kullanıldıktan sonra İs tanbul Üniversitesi Edebiyat ve Fen Fakültesi iken, 28 Şubat 1942 gecesi yanmış ve yerinde büyük kamulaştırmalardan sonra bugünkü bina yapıl mıştır. 71) Prof. Cengiz Orhonlu. Cumhuriyetin 50. yılına armağan. Edebiyat Fakültesinin kuruluş ve gelişmesi (1901 - 1933) hakkında bazı düşünceler. S. 64 dv.

Bu sonuncu da Darülfünun müderris ve muallimlerinin imtihan hak kının müderrisler meclisi ile Darülfünun divanına verilmesi suretiyle 20 Ağustos 1921’de değiştirilmiştir72. Darülfünunda ıslahat meselesi Mütareke döneminde Hürriyet ve İtilaf Hükümetleri tarafından ele alınırken, bir sonuca ulaşabilmek için her fakülteden ıslahat meselesi için bir komisyon kurulmuş, Edebiyat Fakültesinde kurulan komisyonda; Ali Ekrem, Rıza Tevfik, Faik Sabri beylerle birlikte, fakültede 1917’de aynı yıl içinde mü derrisliğe yükselen Ahmed Refik bey de yer almıştır. Maarif Nazırı Ali Kemal ile komisyon üyelerinin yaptıkları bir toplantıda Fakül tede okutulacak dersler ile birlikte öğretim üyeleri tesbit edilir. Bü tün yaz boyunca devam eden komisyonlar «Darülfünun-u Osmanî Nizâmnâmesi »ni meydana getirirler. Bu çalışmalarda ve oluşturulan nizamnamede Ahmed Refik Hoca’mn payı büyük olur. Ne de olsa, orta, lise ve Harbiye Mektebinde devam eden 20 yılı aşan başarılı bir öğretmenlik tecrübesi vardır. Yayınlandığı 10 Ekim 1919 tarihin den itibaren yürürlüğe giren bu nizamname 1919 -1920 öğretim yı lında uygulanmaya başlar. Okutulacak dersler arasında; (Osmanlı Tarihi) dersini Hoca okutacaktır. Nizamnamede yazılı derslerden bir kısmı yetişmiş öğretim üyesi olmadığından ötürü de yapılamamak tadır. 1922-1923 öğretim yılında dört ana bölümde (Tarih, Coğrafya, Edebiyat ve Felsefe) toplanan Edebiyat Fakültesi derslerinin tarih grubunda; siyasî tarih (Ali Reşad; 1924- 1925 yılında Behçet Bey), Osmanlı Devleti ile Avrupa ilişkileri tarihi (Ali Muzaffer; evvelce Ali Kemal okuttu), Osmanlı tarihi (Ahmed Refik Altınay), İslâm tarihi (Şemseddin Günaltay), Orta-Çağ’da İslâm kavimleri tarihi (Behçet), Doğu kavimleri tarihi (Avram Galanti), Eski Yunan ve Roma tarihi (Fazıl Nazmi), Türk tarihi' (Necip Asım) beyler tarafın dan okutulması karar altına alınır. 1924 - 1925 öğretim yılında Grek ve Roma tarihi (Fazıl Nazmi), tarih (Ali Muzaffer), Orta-Çağ tarihi (Behçet), Eski Doğu kavimleri tarihi (Avram Galanti), Siyasî tarih (Behçet), İslâm tarihi (Şem seddin Günaltay), Türkiye tarihi (Ahmed Refik Altıııay) derslerini okutmaya devam ederler. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Darülfünun işi daha esaslı bir şekilde ele alınır. Kuruma genişleme imkânı sağlanır. 1 Nisan 1924 tarihli kanuna dayanılarak düzenlenen ve Bakanlar 72)

Mekâtip dosyası. Bâbıâli Meclis-i mahsûs, 112.

Kurulunca onaylanan 21 Nisan 1924 tarihli talimatnamenin şekil ve esasları, Darülfünunun 1933’de kaldırılmasına kadar kurumun niza-, mını teşkil eder. Bu talimatnameye göre Fakülte öğretim kadrosu şu kişilerden oluşmaktadır; Naim Bey, İsmail Hakkı Bey, Şerif Bey, Muzaffer Bey, Ali Ekrem Bey, Avram Galanti Bey, Ferit Bey, Behçet Bey, Macit Bey, Fazıl Nazmi Bey, Şekip Bey, Sadi Bey, Hakkı Bey, Hâmid Bey, Zeki Velidi Togan Bey, Orhan Bey, Ahmed Bey, Fuad Bey, İzmirli İsmail Hakkı Bey, Nimet Bey, Ahmed Refik Altrnay Bey73.

★ 1933 yılı başlarında Darülfünunda önemli yenilikler yapılacağı sezilir ve duyulur. Zemin böyle bir değişikliğe hazırdır. Bizzat öğre tim üyeleri gidişattan memnun değildir. Öğrenciler çalışkan ve say gılı olmakla beraber yetişme şartlarından tatmin olmuş değillerdir. Yeniden kurulacak üniversite için müşavir olarak çağrılan İsviçreli Prof. Albert Malche işlemekte olan Darülfünun’un durumu hakkın da bir süre incelieme yaptıktan sonra 29 Mayıs 1932’de bir rapor hazır layarak Hükümete sunmuştur74. Bir çok değeri sinesinde toplamış olan Darülfünunda; ilim ve öğretim durgun, klişeleşmiş, yenilikleri izlemekten uzak, Batıya sa dece hayranlıkla bakan fakat bir katkıda bulunmayı zorunlu görme yen, klâsik derslerle yetinen bir kuruluş halinde 75 olan İstanbul Da rülfünunda yenilik zaruri bir hale gelmiştir. T. C.

18.5.1933

Muamelat Müdürlüğü S ay ı: 6/1553 Büyük Millet Meclisi Yüce Reisliğine İstanbul Darülfünunu’nun ilgasıyla yerine yeni esaslar dahilinde bir İstanbul Üniversitesi teşkiline dair Maarif Vekâletince hazırlanan ve İcra Vekilleri Hey’etinin 15.5.1933 tarihli toplantısında Yüksek 73) 1933 yılına kadar Fakülte Meclis tutanakları. 55, 56 s. 74) Prof. Dr. E. Hirş. Türkiye’de Üniversitelerin gelişmesi. İst. 1950, İ, 295-296 s. 75) Cumhuriyetin 50. Yılında İstanbul Üniversitesi 1973. s. 111 dv.

Meclise arzı kararlaştırılan kanun layihası esbabı mucibesiyle birlikte yüksek huzurlarınıza sunulmuştur efendim. Başvekil İsmet Darülfünun-u Osmanî lağvedilerek 31 Mayıs 1933 tarih ve 2252 sayılı kanun hükmüne uyularak 1 Ağustos 1933’den itibaren İstanbul Üniversitesi kurulur. Islahattan evvel Edebiyat Fakültesi kadrosunda 14 müderris, 4 muallim, 6 asistan bulunuyordu76. Üniversite ısla hatından sonra okutulan derslerin bazısı kaldırılmış, bazı yetersiz gö rülen öğretim üyelerinin işlerine son verilmişti. Islahattan sonra öğretim kadrosu 6 profesör, 6 aday profesör, 4 muallim, 5 yabancı profesörden oluşuyordu77. İstanbul Üniversitesi kurulurken uygulanan kurallar, ölçüler ve kıstaslarla tam ve sağlıklı bir sonuca varıldığı ve sağlandığının iddia edilemeyeceği tabiidir. Üniversitenin çatısı kurulurken yeni kadro ların teşkili görevi, reform hakkmdaki raporu düzenleyen Prof. Malch’a verilmişti. Bu kadro düzenlemesinde, eski hocaların büyük bir kısmı kadro dışı bırakılmış, bir kısmı emekliye ayrılmış, bir kısmı başka devlet hizmetlerine veya lise öğretmenliğine atanmıştı. Tasfiyede, yaş, araştırma ve öğretim yeteneği gibi unsurlar na zara alınmışsa da, tam bir objektiflik beklenemezdi. Esasen bu gibi az çok anî karakterli ayıklamalarda tam bir isabet beklemek de im kânsızdı 78. Kadro eksiğini tamamlamak için İstanbul Üniversitesi dış kaynaklara başvurdu. Ezcümle liselerden, Gülhaneden, Devlet hastahanelerinden Üniversite kadrosuna atamalar oldu. Bunlardan baş ka Hitler’in Almanya’yı terke zorladığı bir çok milletlerarası ün yap mış profesörlerin de yeni Üniversitenin çatısı altında yer alması sağlandı. Malch’ın kamuoyuna yansıyan raporu üzerine; bütün dünyada uygulanan sistemleri bilmeden ve özellikle memleketimizin ruh ve sosyal bünyesine hakkıyla vukuf peyda etmeden ileri sürülebilecek tekliflerden büyük bir yarar beklenemeyeceğini konu eden yazılar da görülmeye başlamıştı basında. Bu tartışmalar giderek arttı79. Ek 76) Hirş. Aynı eser. 1, s. 235 vd. 77) İstanbul Üniversitesi Nizam defteri, 1933-1970. 78) Cumhuriyetin 50, Yılında İstanbul Üniversitesi 1073. S. 154 dv. 79) Örneğin; Müderris Salih Murad. «Darülfünun ve M. Malş». Cum huriyet Gazetesi. 25.2.1932

siklerin Darülfünunda mı, lise kuruluşlarında mı?., olduğu tartışma ları da bir hayli sürdü. Bu tartışmalara, «Darülfununu Batıya sade hayranlıkla bakan, katkıda bulunmayı zorunlu görmeyenlerden olu şan bir kurum» olduğu tezini savunanlara; Temmuz 1932’de Anka ra’da yapılan Büyük Tarih Kongresinde, burada yalnız kaydetmekle yetineceğimiz yeni sataşmalar da eklendi. «...Tarih Kongresine katılan İstanbul Darülfünunu müderrisle rinin Kongrede söylediklerini dinleyenler veya basında izleyenler, Darülfünunun yeni tarih cereyanını layıkıyla kavrayamamış olduğu nu görmüşlerdir. Hakikaten Darülfünun Kongrede çok zayıftı»80. Aynı konuyu işleyen diğer bir yazı hükümete yakın olduğu bilinen bir kişinin imzasını taşıyordu. «...Darülfünunda Türk İnkılabı için en iyi yazılmış esere verilmek üzere 5000 81 liralık bir armağanın yıllardanberi durmakta olduğunu biliriz. Bu armağanın hiç kimseye verilmemiş olması, fikir hayatının pek durgun olduğu hükmünü verdirebilir. Fakat ‘Darülfünun dahi, Türk inkılabına dair on yıldanberi henüz bir tek sayfa dahi telif edememiştir. Darülfünunun memleketin maddî manevî müesseselerinin hep sine dokunan, yepyeni maddî, manevî bir nizam yaratan Türk İnkı labına karşı bu durumu acaba nasıl tahlil olunabilir?..» Bu ve buna benzer fikirleri savunan yazıları eski gazete koleksiyonlarında bul mak mümkündür. 31 Mayıs 1933 gün ve 2252 sayılı kanun uyarınca 1.8.1933 tarihin den itibaren yeniden kurulmuş olan İstanbul Üniversitesinin idaresi hakkında Maarif Vekâletine gönderilen yönetmeliğe ilişik kadro cet velinin Edebiyat Fakültesi bölümünde Ahmed Refik Hoca’nın adı yer almıyor, Yeni ve Son Zamanlar Tarihi Kürsüsü boş gösteriliyorM, Cumhuriyet’in 50. yılında İstanbul Üniversitesi adlı kitabın «1933’den önceki Öğretim Üyeleri» başlıklı dizinin 25. sıra sayısında Ahmed Refik adı okunuyordu84. Atatürk Türkiyesi yenilenen bir kültür ku ruluşuna kavuşuyordu. 2 Temmuz 1933 günü sabahı gazetelere göz atanlar, bir gün evvel pazar günü Mustafa Kemal’in üniversiteye dönüş halinde bulunan Darülfünunu ziyaret ederek izahat aldığını, 80) Ali Süreyya. «İstanbul Darülfünunu ve M illî Türk Tarihi» Cum huriyet Gazetesi 17.7.1932. 81) Günüm üz rayiciyle ortalama 150.000 lira. 82) Falih Rıfkı. Darülfünun. Cumhuriyet 23.7.1932. 83) Edebiyat Fakültesi, 1 no.lı nizanı defteri, S. 2. 84) S. 460.

Hukuk Fakültesi imtihanlannda uzun süre kalarak öğrencilere özel likle; Türk Devrimi ile ilgili sorular yönelttiğini ve memnun olarak ayrıldığını okudular. 1932’de Ankara’da toplanan Büyük Tarih Kongresine davet edi len, komisyon çalışmalarına katılan, «Türk Tarihinin Ana Hatları» adlı büyük eserde «Medeniyet Bölümü» nü yazacak olan hey’ette bu lunan85, İstanbul Darülfünunu. Yeni ve Son Zamanlar Tarihi Mü derrisi Ahmed Refik Altınay, yeni adıyla İstanbul Üniversitesi’nin kapısı eşiğinden adımını atamamıştı. Hoca bu büyük darbeyi bir türlü yediremedi kendine. 15 yıl emek verdiği, yüzlerce öğrenci yetiştirdiği bir kurumun kapısı önü ne bırakılıverilmişti. Bir süre ortalarda görünmedi. Adadaki evinin bahçesindeki çiçeklerle meşgul olarak avunmaya çalışıyor ve İstan bul’a gerekmedikçe inmiyordu. Yayınlamak üzere hazırladığı birkaç eserini de itivermişti bir kenara. Sessiz, sâkin, sabırlı Ahmed Refik gitmişti de sanki, onun yerine hırçın bir kişi gelmişti. En yakın ar kadaşı Çalh İbrahim’le dargınlığının bu kırıklık içinde başladığını söyleyenler vardır. İçli, duygulu, şair ruhlu Hoca, teselliyi daha faz la içkide arayan kişi olmuştu.

İHTİYÂR OLDUM Ö yle yaktın ki beni yıllarca sen, İhtiyar oldum senin aşkınla ben. Sîneme bassam seni bir ölmeden İhtiyar oldum senin aşkınla ben. Açsa güller, yâseminler her bahar; Sen gelirsin hâtıra, kalbim yanar. Mâha baksam gözlerim hep yaş dolar. İhtiyâr oldum senin aşkınla ben.

Ahmed Refik Reşit Galip (1897-1934) beyin Mâarif Vekilliği zamanında, mil letvekilliği üzerinde kalmak üzere Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde ders vermeye başladığı 85) Türk Tarihi yazılıyor. Medeniyet bölüm ünü yazacak heyet toplandı. Cumhuriyet Gazetesi, 18.10.1932.

zaman, Ahmed Refik’ten boş kalan derslerin bir kısmını da sürdür dü. Bu çalışmaları 1938-1939 yılına kadar sürdü. ★

Son çeyrek yüzyılın verimli ve başarılı genç tarihçilerinden Yılmaz Öztuna, «Lâle Devri» adlı eserden bir dergiye aktaracağı bölüm dolayısıyla Hoca’yı şu cümleler içinde dile getiriyor8Ğ. «Ahmed Refik Altınay (1881-1937), Osmanlı tarihçilerinin son halkası sayılabilir. Piyade subayı idi. îyi Fransızca öğrendi ve ordu dan istifa etti. îttihad ve Terakki’nin mutaassıp üyelerinden olan Ahmed Refik Bey, iktidar partisinin adeta resmî tarihçisi idi. Pek genç yaşında büyük ve haklı bir şöhret yaptı. (Müverrih) unvanıyla anılmaya başladı. Son derece verimli bir yazardı. Tamamen ilmi eser ler yanında, halk için kitaplar yazdı. Osmanlı tarihine olan büyük vukufu yanında edib ve şair, şahsî üslûp ve pçk zevkli bir Türkçe sahibi olması, başarısının esaslarını teşkil eder. Batı tarihçiliğini bil mesi, metod bakımından kendisini önceki ve çağdaş meslekdaşlarmdan ileri kılıyordu. Bu suretle, Fuad Köprülü’nün modern Türk tarihçiliğini kurmasına hemen takaddüm eden yıllarda Ahmed Refik, büyük tarih otoritesi idi. 1933 Üniversite ıslahatında, müderris (or dinaryüs profesör) pâyesiyle Osmanlı Tarihi Kürsüsünü işgal eden tarihçi, açığa çıkarıldı. Üniversiteye hiç bir İlmî hüviyeti olmayan bir takım kişiler girdi. Bu darbeye Ahmed Refik, ancak 4 yıl ta hammül edebildi. 56 yaş gibi bir olgunluk çağında öldü. Ahmed Refik, Adalar’m büyük aşıkı, Türk musikisinin büyük dostu, Çallı İbrahim’in pek yakın arkadaşı ve nihayet (mest-i müdâm) 87 olarak tanınmıştır. Yalnız kitap şeklindeki eserleri bile 50’yi bulur. Çoğu bugün de değerlerini muhafaza etmektedir. Tabiî bazı bahisleri, eskimiştir. Aşağıda, büyük tarihçi’nin, edebî üslûp bakı mından şâheser sayılabilecek olan ve 5 baskısı bulunan (Lâle Devri) nin son (IX.) bahsini takdim ediyoruz. (İsyandan sonra) başlığını ta şıyan bu bahis, Patrona İhtilâli ile III. Ahmed’in tahttan indirilip devrinin yaratıcısı büyük imarcı ve medeniyetçi Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın şehit edilmesi ile son bulan Lâle Devri’nden 86) Sadeleştiren : Yılmaz Öztuna. Osmanlı Tarihçilerinden Seçmeler • 8. Ahmed Refik. Lâle Devri. Hayat Tarih Mec. 3/1.4.1970. 87) Mest-i müdâm : Her zaman çakır keyf.

(1718-1730) sonraki günleri, tahta geçen I. Mahmud’un ihtilâl içine düşmüş muazzam bir İmparatorluğa, düzenini iade edebilmek için gösterdiği çabaları anlatıyor. (Lâle Devri), 1913’te, tarihçinin 32 ya şında iken yazdığı bir eserdir. Gerçi İbrahim Paşa’nın iktidar yıl larına (Lâle Devri) adını veren Yahya Kemal’dir, fakat bu isim, ancak Ahmed Refik’in kitabı ile yerleşmiş ve dünya tarih literatürünce kabul edilmiştir. Tarihçinin üslûbuna, sadeleştirmek gayesiyle, ancak birkaç yer de müdahale edilmiştir. Bu suretle okuyucularımız, Meşrutiyet devri Türkçe’si hakkında da açık bir örnek okuyacaklardır. Sultan Mahmud’un Kılıç Alayı Birkaç gün sonraydı ki, Sultan Mahmud, Eyüp’te kılıç alayı icra ediyordu. O gün bütün halk Eyüb’e toplanmıştı. Sultan Mahmud at üzerinde, sorguçlu peykler ve solaklar arasında müdebdeb ve muh teşem bir alayla ilerliyordu. Sarayın altın ve elmasları, halkın göz lerini kamaştırıyor, Sultan Mahmud’un simasında elem ve sükûn müşahede olunuyordu... Alayın önünde korkunç bir sima görünü yordu : Patrona Halil. 1730 isyanının bu cahil sergerdesi, baldırıçıplak, yeniçeri kıya fetinde, ahaliye para dağıtmakla meşguldü. Zâhiren öyle görünü yordu ki, bütün bu muhteşem alayı kendi vücude getirmiş, milleti felâketten o kurtarmıştı. Fakat kalben duyduğu hisler, bir şakinin hukuk gasbetmek, ırz ve namus pâymâl eylemekle duyduğu şekaavet zevkinden başka bir şey değildi. İsyanı tertip edenler arasında Patrona’mn siması dikkati calip bir surette tebârüz ediyordu. Patrona, bütün İstanbul’un ve Saray’ın sergerdesi kesilmişti. Eşkıya cemiyeti, kâmilen onun emrine ve fikrine tâbi idi. Patrona, arkasında üç uşakla geziyor, sadrazam bile kendisini merdivenin alt başında kar şılıyordu. Bu sebepten Sultan Mahmud, Patrona’yı bir müddet için okşa mak istedi. Kendisine bilvâsıta rütbe teklif etti. O zaman Patrona, kıymet ve meziyetini kendi de takdir ederek : — Ömrümün ne suretle neticeleneceğini bilmiyor değilim, dedi; şimdiye kadar padişah iclâs edenlerden hiç bir kimse yatağında ölmemiştir ki, ben öleceğim!.. 100

Patrona Halil, başına gelecek felâketleri tamamen anlıyordu. Fa kat muvakkat hayatını hiç olmazsa zevk ve neşe içinde geçirmeyi düşündü; bir müddet sonra vezirliği kabule razı oldu... Zaten hempâlarmdan Saraç Mehmed yeniçeri ağası, Urlu sekbanbaşı, Deli Mus tafa kapı kethüdâsı, Deli İbrahim de İstanbul kadısı olmuştu... Sâdâbâd Köşkleri Yağma Ediliyor Patrona’nm hâkimiyeti esnasında İstanbul hercümerç içindeydi. Dükkânlar kapalı, ticaret mefkut, ahali heyecan içinde yaşıyordu... Patrona ve avenesinin bütün istedikleri olmuştu. Bütün eşkıya, ken dilerini sair halktan ayırt etmek için başlarına kırmızı sarık sarmış lar, kendilerine vatan hâmisi süsünü vermişlerdi... Eşkıya metâlibini o derece ileriye götürmüştü ki, İstanbul kadısı Deli İbrahim’in ictihâdı ile Sâdâbâd köşklerinin yakılmasına bile karar verilmişti. Âsi lerin bu arzusu Sultan Mahmud’a söylendiği zaman, pek ziyade canı sıkıldı. Fakat bu arzuyu is’âf etmemek de büyük bir tehlike olaca ğını düşündü. Köşklerin yakılmasına râzı olmadı : (Yakılmalarına rızây-ı hümâyûnum yoktur; bu kadar din ve dev let düşmanına gülme vesilesi olur; ancak hedm ve tahribine ruhsat ve iznim olmuştur) diyerek yıkılmalarına müsaade etti... Eşkıya ise, sahiplerinden evvel tasallut ederek köşkleri yıkıyor lar, bahçeleri bozuyorlar, ağaçları sökerek gasb ve yağmaya devam ediyorlardı. O suretle ki, üç gün içinde, Sâdâbâd’m müzeyyen ve mâmur sahilleri harâbe-zâr şekline konulmuştu. Bir Kasap, Romanya Prensi Tâyin Ediliyor Eşkıya cemiyeti artık bütün kuvvet ve nüfuzu ellerine almışlar dı... Hattâ İbrahim Paşa’mn doğduğu şehri (Nevşehir)’i bile tahrip ettirmek istiyorlardı. Dükkânları birer birer yağma ediyorlar, para toplamak çarelerine tevessül ediyorlardı. Patrona’nm idamından son ra serveti hesap edilmiş, üç buçuk milyon altına baliğ olduğu anla şılmıştı... Patrona Halil, ihtilâl esnasında kendisine para ve et tedarik eden bir Rum kasabı, Boğdan (Romanya) prensi tâyin etti... Eşkıya reisleri, kendilerini o derece büyük ve necîb görmeye başlamışlar dı ki, çocukları dünyaya geldiği zaman, Vâlide-Sultan’a şerbet gön dermeye kadar cesaret etmişler, kendilerini Osmanoğulları ile bir tutmak istemişlerdi. Ancak bu türedilerin istibdadı çekilmez bir de receye gelmişti. O zamana gelinceye kadar memleketi idare edenler, 101

hep devletin menâsıb silsilesini kat’ederek ilim ve tecrübeyle te feyyüz eyliyenlerdi. Devletin büyük mertebelerine vâsıl olmak, Sa ray’da uzun müddet tecrübe görmek, Ordu’da iyi hizmet etmekle kaimdi. Şimdi bir sürü evbaş, en yüksek mertebeleri cebren ihrâz etmişler, erbâb-ı namusa tahakküm etmeye başlamışlardı. Ezcümle Patrona, hiç bir meziyeti, hiç bir resmiyeti hâiz olmadı ğı halde, belinde palası, vüzerâ divânına geliyor, devletin siyaseti hakkında mütâlaa beyân etmek cür’etinde bulunuyordu. Keza Muslu da, doğrudan doğruya Sâdrazam’ın huzuruna giriyor, istediğini azil ve nasbettiriyordu. Patrona, ulûfe verileceği gün Saray’a gelir, yeniçeriler tarafından selâmlanır, Kızlar-ağası vasıtasıyle VâlideSultân ile görüşürdü. Milletin caniler ve şakıyler elinde duçar olduğu izmihlal, insani yet ve medeniyet fikirleriyle yaşayan hamiyet erbabını dilhûn edi yordu. Almanya ve Rusya ittifakı, memleketin hâricen maruz oldu ğu tehlike, bütün dehşetiyle göz önünde dururken, devlet işlerinin ilim ve mârifetten, hükümet, hissinden mahrum, kalbleri mevki hırsıyle mâlûl, gayeleri para toplamak emeline mâtuf bir eşkıya züm resi elinde oyuncak olması, Osmanlı devleti için elim bir düşüş sa yılabilirdi. Patrona Halil’in Katledilmesi Bu hakikati Birinci Mahmud da idrâk etti... Büyük bir azimle hareket etmeye karar verdi... Neticede eşkıya reislerinin Saray’a dâvet edilerek katlolunmaları münasip görüldü... Nihayet tâyin edilen gün Patrona, Muslu ve daha sair zorbalar Saray’a geldiler. Eşkıyayı tepelemeye Halil Ağa memur oldu. Yeni çerilerin bu namuslu çorbacısı (binbaşı), Patrona Halil’in ihtilâlden önce nefer olduğu 17. ortanın kumandanı idi. isyan günü eşkıyaya iltihak etmediği için azlolunmuş, şimdi namus vazifesini ifaya kıyâm eylemişti. Halil Ağa iki gece evvel, maiyeti efradını Saray’ın muh telif odalarına saklamış, taarruza hazır bir vaziyet almıştı... Nihayet kararlaştırılan günde Sultan Mahmud, Sofa KÖşkü’ne geldi. Kırım Hanı ile ve Şeyhülislâm ile görüştü. Han’la beraber Şeyhülislâm huzûrdan çıkınca, Halil Ağa’ya işaret ettiler. Bütün as kerler, Revân Odası’na hücûm eylediler. Halil Ağa, Revân Odası’na girer girmez Patrona’nın üzerine atılmayı kahramanlığına yakıştır madı, birdenbire : — Yeniçeri Ağası olacak herif kimdir?., diye bağırdı. 102

Patrona, bu galeyan üzerine derhal yerinden fırladı; palasına davranmak istedi; fakat bir kılıçta kolu parçalandı; bir, iki dakikalık fecî, gürültülü, can-hırâş bir tepinmeyi müteakip kanlar içinde yere yuvarlandı. İçeride Patrona’nm ölüsü yerlerde sürüklenirken, dışarıda Muslu’nun işi bitiriliyor, eşkıyadan ele geçenler, birer birer, kılıçla, hançerle temizleniyordu. O suretle ki, Arslanhâne ile Revân Odası dahilinde bu icraat ifa olunduğu sırada, Bâbüssaâde ile Ortakapı ara sında bekleyen âsilerin hiç bir şeyden haberi olamıyordu. Sonra sıra onlara geldi. Hepsi de hıl’at giydirilecek diye Bâbüssaâde’den içeri alındı, vücutları birer birer ortadan kaldırıldı. Diğer taraftan sarayın kapıları azîm bir velvele ile kapandı. Eşkıya’ya tâbi olanlar, me’yûs ve nevmîd, hepsi de adalet silâhı altında parçlandı. O sırada, ânî bir gürültü peydâ eden bir silâh sadâsından havf ve deh şet içinde kalan eşkıya, olanca kuvvetleriyle kaçmışlar, bu felâket haberini Etmeydam’ndaki arkadaşlarına haber vermişlerdi. Milletin Büyük Sevinci Artık bütün Saray halkı pencerelere üşüşmüşlerdi. Eşkıya ölü leri birer birer dışarıya çıkarılıyor, Bâb-ı Hümâyûn önüne, Sultanahmed Çeşmesi’nin taşlıkları üzerine seriliyordu. Saray’da bu faaliyet hükümfermâ olduğu sırada, Etmeydanı’nda da tedricî bir surette eş kıyadan bir fert kalmamıştı. Menfaat ve intikam peşinde koşan bu sefil kalabalık, artık me’yûs ve kemâl-i nevmidi ile dağılmışlardı. Saray’da azîm bir sürür hüküm-fermâ olmaya başlamıştı. Herkesin simasında bir neş’e ve bir beşâşet görülüyordu. Vüzerâ ve devlet erkânı, Sultan Mahmud’u parlak muvaffakiyetinden dolayı tebrik ediyorlardı. Ertesi gün, vatanın güzîde şairleri manzumeler yazıyor lar, Sultan Mahmud’un gazâsını tebcil ediyorlardı. Bazıları milletin halâsına tarih düşürdükleri gibi, şair Fsîhî de duygusunu halka şu suretle anlatıyordu:

Etdiler Yeni Saray içre gazây-î ekber G uyyâ hûn-i adû oldu o yerde b ir rûd Kırıcak zorbaları dedi Fasîhî târih «Arşa asdî bu kılıcın yed-i Sultan Mahmûd»

Sultan Mahmud bu muvaffakiyeti kazandıktan sonra, eşkıyayı teşvik eden hocaları nefyetti. Orduya yeniden ağalar nasbeyledi. 103

Sonra umum erkân-ı askeriyye, ağalara, odabaşılara ve yeniçerilere hitâben yazdığı hatt-ı hümâyûn’da cümleye itâat ve inkıyâd, asâyiş ve sükûn tavsiye etti. Birinci Mahmud bu hatt-ı hümâyun’u neşreyledikten sonra, or dunun intizamı te’miıı edildi. Dükkânlar açılmaya başladı. Adalet kuvveti, bütün felâketleri bertaraf etti... Artık eşkıya cemiyetini idare edecek, onları isyanlara teşvik ey leyecek bir fert kalmamıştı. Vâkıa Etmeydanı’nda toplanan Patrona cemiyeti, reislerinin intikamını almak için cür’et göstermek istemiş lerdi. Fakat âsilere karşı asker sevk edilerek, vatanı, menfaat ve in tikam, garaz ve ihtiras uğrunda haftalardan beri iğtişâş içinde yaşa tan zorbalar kılıçla, kurşunla tepeletilmiş, İstanbul, eşkıya vücudun dan kurtarılmıştı. Şimdi, memleket için yeni bir terakki devri hazırlamak lâzımdı. Filhakika, Yirmisekizçelebi-zâde Said Mehmed Efendi gibi diplomat lar, Subhî Efendi gibi müverrihler, Topal Osman Paşa gibi muktedir ve faal seraskerler, ordunun ve Türklüğün haysiyetini yükseltecek faaliyetlere başladılar. Lâle Devri’nin müzehher ve mülevven gün leri herkesin gönlünde açı bir hâtıra uyandırıyordu. İbrahim Efendi’ nin matbaası bir müddettenberi kapalı kalmışken, metrûkesinden satın alındı; büyük bir faaliyetle kitaplar basılmaya başlandı. Hattâ Yalova’da bir de kâğıt fabrikası açıldı. Bir taraftan kütüphaneler te sisi ile marifet erbabı teşvik ediliyor, diğer taraftan ordularımız İran ve Macaristan içlerinde muzafferiyetler ihrâz eyliyordu. Türk siyaseti bu devirde parlak bir vazife ifa etmiye başladı. Memlekette huzur ve asâyiş takarrür etti. İstanbul halkı, türediler elinden kurtuldu. Herkes işiyle, gücüyle meşgul oldu. Devletin hay siyetini kıracak isyanlardan artık eser görülmedi. Türkiye; Almanya ve Rusya imparatorlukları ile tek başına yaptığı harbi kazandı ve parlak Belgrad Muahedesi’ni imzaladı. Lâle Devri’niıı Son İzleri Sâdâbâd ziyafetleri tekrar başladı. Gene eskisi gibi elçilere^ beyzadelere parlak ziyafetler verildi. İstanbul halkı felâket ve mu sibeti pek çabuk unutmuş, herkes zevk ve safâsma koyulmuştu. İb rahim Paşa’nm mutantan saltanat kayıklarına, saray halkının sır malı ve ipek esvaplarına mâkes olan sahiller, gene şevk ve neşât için 104

de medîd terâııelerle çınlıyor, Defterdar Bahçeleri’nin gönül açan tarhlarını süsleyen rengin lâleler, İbrahim Paşa Devrinin rengin birer hâtırası gibi, hisli gönüllerde sönmez teessürler uyandırıyordu. İbrahim Paşa’yı kimse unutmuyordu. Onun o acınacak hâline destanlar bile yapılmıştı: Perşembe gün kopdu b ü yü k kıyamet O taklarım cüm le oldu harabe Leşimi çıkardı b ilin araba Uryân o lup kaldığıma ağlarım.

★ On üç yıld ır ben de etdim vezâret Bunca evkaaf yapdım etdim akaaret Lâyık m ıdır bana bunca hakaaret Hakaaretle öldüğüm e ağlarım.

★ Varın söylen oğlum giysin karayı Çırağlarım gitsin beni arayı Harâb olsun Üsküdar'ın sarayı Düşmanlara kaldığına ağlarım.

★ Yaşa Sultan M ahm ûd tahtınla yaşa Fermanın yürüsün dağ ile taşa Öksüz kaldı oğlum Mehem med Paşa Anın yetîm kaldığına ağlarım.

★ imdâd edin bana Kırklar Yediler İbrahîm Paşa'ya «maktûl» dediler Leşimi cümle köpekler ye diler Namazım kılınm adığına ağlarım.

...Lâle Devri’nin uzak ve hazin hâtıraları kalpte elim hüzünler uyandırıyor, içli insanların dudaklarında, Nedim’in şu mısrâları dö külüyordu : Bir nîm neş'e say bu cihanın baharını Bir sâgar-î keşîdeye tu t lâlezârını»

★ 105

Ahmed Refik Hoca’nın üslûbundan örnekler vermek amacıyla bir makalesine daha yer veriyoruz burada88. îkinci Viyana Kuşat masında (1683) Osmanlı Ordusunu sırtından bıçaklayanlar arasında bulunan ve hatta başta yer alan (Sobyeski)’yi anmak için Avrupa’da şenlikler düzenlendiği sırada Hoca’nın durmasına imkân var mı?.. Lehistan’ı yıllarca Ruslara karşı korumuşuz, Macarlan da Avustur yalIlara karşı. İkisi de egemenlikleri için savaştıkları sırada mağlup olmuşlar, komutanlarıyla, askerleriyle yurdumuza sığınmışlar. Her türlü dış baskıyı bir tarafa iterek onları bağrımıza basmışız. Bakım ları temin edilmiş. Ünlü komutanlarından bir kısmı müslüman ola rak Osmanlı Ordusunda görev dahi almış. O günler unutulmuş. Unutmayan Hoca, o günleri dile getiriyor: «Sobyeski’nin Nankörlüğü Sobyeski’nin, Türk Ordusu’yla kuşatılan Viyana’nın imdadına koşması, tarihte nankörlüğün feci bir örneğiydi; bugün yirminci yüzyıl Lehistan’ının, Türkler’in Lehistan ile münasebetlerinin bütün belgelerine şahit olduğu halde, aym örneği izlemesi, ondan daha fe cidir. Lehistan, yüzyıllarca Türk himayesi altında yaşadı; Avusturya’ mn, Rusya’nın tahakkümkâr pençesinden Türk’ün satveti ve Türk’ ün kılıcı sayesinde kurtuldu ve bugünkü mevcudiyetini de ancak o sayede idame edebildi. Türk İmparatorluğu’nun smırı Adriyatik’ ten Hazar Denizi’ne, Umman Denizi’nden Fas sahillerine, Budapeş te’nin kuzeyinden ekvator önlerine dayandığı zamanlar, Moskof Kralı Müthiş İvan’m, Avusturya İmparatoru Maksimilyan’ın zulümkâr ta hakkümünden Leh Milletini kurtarmak için Sokullu Mehmed Paşa Lehistan’a şu hükmü yollamıştı : (Leh Beylerine ve piskoposlarına hüküm ki, Kralınız öleli hayli müddet mürur edip henüz bir kral kabul ve ihtiyar olunmayıp tehir ve tevakkuf olunduğu aşitane-i Devlet-i Aşiyaneme avdet etmek üzere olanlardan biri kral nasbolunmak m ü nasip görüldüğü ilâm olundu. İmdi bu makule hususa rıza gösteril mek Memalik-i Mahrusa serhatlerine dahil ve teacvüz olunmak m ü lahazasıyla cadde-i sadakat ve ihlâstan udul ve inhiraf edip tariki fitne ve fesada salik ve zahip olup kabahat ve şenaate kast ve niyet 88)

106

Ahmed Refik. «Sobyeski’nin nankörlüğü». Cumhuriyet, 18.9.1933.

etmektir. Öyle olsa, vilâyeti mezbure Memalik-i Mahrusa-i hüsrevanem civarında vaki olmağın vilâyeti mahmiye-i padişahanem mül hakatından ad ve kıyas olunmağile âbaikiram ve ecdadı izamım za manı şeriflerinde vilâyeti mezbure enzarı inayeti aliyelerile manzur olmaktan hali olmayıp ol canibe kasti mazarrat ve hüsran idenlerin def’i zarar ve küzentleri hususlarında babı ihtimamda dakika fevt etmeyip siyaııet ve himayet edegelmişlerdir) (fi 7 zilkade 980, 1572). O sırada Müthiş îvan’la İmparator Maksimilyan, Lehistan’ın is tiklâlini imha edeceklerdi. Müverrih Alber Sorel diyor k i : «İmpara torun arzusu Lehistan’ın taksim edilmesidir. Polonya tacı imparato ra, Litvanya büyük prensliği Moskova Çarı’na verilmeli, her ikisi de Türkiye Hükümdarına ve Tatar Hanlarına karşı birleşmelidirler.» (Şark meselesi, s. 18). Türkler, Lehistan’ı bu felâketten kurtardılar. Oraya Fransız Kralı Dokuzuncu Şarl’ın anası Katerin dö Medici’nin ricası üzerine küçük oğlu Hanri dö Valuva’yı Kral tayin ettiler. Hattâ kendisini Lehista:n’a kadar tehlikesizce götürüp tahtına oturmak için geçeceği yollardaki bütün sancak beylerine emirler gönderdiler. Bilhassa yeni Lehistan Kralına bir hüküm yazarak, kendisine Varşova yolunu da tarif ettiler. (Krallığınıza vâsıl ve mülâki olmanız hususlarında lâzım ve m ü him olan tedarikte kemayenbaği bezli ihsanı bîpayan mukarrer ve muhakkaktır. Eğer Dobrovnik’ten geçip gitmek münasip ve caiz gö rülürse febiha. Ve illâ Zadra semtine tevcih eyleyip Kilis ve Bosna vilâyetlerinden geçip varmak lâzım olur. Zikrolunan tariklerin her kangısından gitmek âsan mülâhaza olunursa ol tarafa teveccüh edip berveçhi müsaraat vilâyeti mezbure dahil ve vâsıl olmak babında dakika fevt olunmaya). Fi şaban, 981 (1573). Hanri dö Valuva, Lehistan tahtına oturdu. Fakat kardeşinin ve fatı üzerine, Fransa tacını Lehistan tacına tercih etti. Leh Krallığı münhal bir halde kaldı. Türkler, Lehistan’ı Çar İvan’ın, İmparator Mâksimilyan’m ihtirasından gene kurtarmaya muvaffak oldular. .Çar’a karşı Tatar Hanı’nı, İmparator Maksimilyan’a karşı da Budin (Bu dapeşte) Beğlerbeği Vezir Mustafa Paşa’yı bütün «Rumeli Beğlerbeğleri ve akıncı taifasıyla, Tamşıvar Beğlerbeğini de sancak beğleriyle» memur ettiler. İkisi de yerinden kımıldayamadı. Türkler, krallıkları birkaç yıl münhal kalan Lehlileri, serhat beylerinin akıncılarıyla muhafaza altına aldılar ve nihayet kendi idareleri altında bulunan Erdel Beyi Batori İştuan’ı Lehistan’a Kral nasbeylediler. 107

Lehistan, yüzyıllarca Türk’ün himayesi sayesinde yaşadı. Niha yet, Osmanoğulları’mn sefahat ve cinnetleri, Türk kanıyla ve Türk kılıcıyla alınan muazzam ülkelerin parçalanmasına sebep oldu. Ana dolu, zulüm altında inledi. Rumeli, haçlı zihniyetini taşıyan insanla rın ateşlerine göğüs gerdi. Türk, cibilliyetinde meknuz (gizli, saklı) dehasını gene muhafaza etti. Kara Mustafa Paşa ile beraber gene Viyana önlerine kadar gelmeye muvaffak oldu. Satvetini, mertliğini gene gösterdi. Lehistan’ın feci ihaneti karşısında, bu sefer yeni bir ihanetin de kurbanı oldu: Tatar Hanı Murat Giray’m ihaneti... Ser dar, Belgrad’a kaçtı. Ordu, Kahlenbergh’ten çekildi, fakat Parkanyd’e durdu. Düşmanla, gene merdane çarpışmaya başladı. Türk’ün m üt tefik düşmanlara karşı kanlı savaşları, yıllarca sürdü. Budin müda faası bu müselsel ve azimkârane müdafaaların parlak bir destanıdır. Orada, on yaşında bir Türk çocuğu kendini iplere bağlatarak surlar dan indi ve düşmanın çarhıfeleklerini89 Budin surlarının içine al maya muvaffak oldu. Orada Kara Mehmed Paşa, top serpintilerinden hurdahaş vücuduyla Türk askerini zaferlere teşvik ederek can verdi. Orada, kahraman Abdi Paşa, güzel Budin’in Bec kapısı önünde çarpışan Türk askerleriyle beraber ebediyete kavuştu. Türk idare sinde yaşayan Budin’in parlak güneşi, son olarak onun nasıyesini (alın) aydınlattı. Türkler, Budin’e yandılar. Onun hasretini yıllarca çektiler: Çeşmelerde aptes alınmaz oldu, Camilerde namaz kılınm az oldu. M am ûr olan yerler hep harap oldu, A ldı nemçe bizim nazlı Budin'i!.

Diye yandılar, yakıldılar. Orası, hakikaten bizim ve Türk ırkının nazlı Budin’i idi. Salankamen, Zenta, Tisse ve Tuna vadileri hep Türk kanıyla boyandı, nihayet Karlovitz sulhü, tamam on altı sene, kan ve ateş içinde sürüp giden bu mücadeleye nihayet verdi. Leh Kralı Sobyeski’nin ihaneti, Türk’ün azmini ve celâdetini bir kere daha göstermesine parlak bir vesile teşkil etti; fakat o. milletini ve devletini ne çar’larm zulmünden, ne de çar’ların ihtirasından kur tarabildi. 89) Çarhı-Felek: Kale kuşatmalarında kullanılan ve çam ağacından yapılıp kale içindekilerin attığı o zamanki top tanelerine dayanabilen bir tür taşınabilir siper. Kaleye yaklaşmak için de kullanılır.

108

Yarım yüzyıl sonra (3 şevval 1182, 1768) Türk devlet adamları, BabIâli’de, ellerine sunulan bir arizayı (bir büyüğe sunulan yazı) okuyorlardı. Altında üç imza vardı: Potaşky, Karaşensky, Antuvan... Arizanın divan tercümanları tarafından Türkçeye çevrilen örne ği şöyle idi. (İşbu arzuhalimiz, cümle Leh cumhurunun müttefikleri tarafın dan olup, ve ancak ümit ve istinadımız asakiri ııusratı peyker tara fından bizlere himayet ile merhamet ve inayeti hazreti tacidariye mazhar olmamızdır. Ve düşmanlarımız ile muharebe ve mukateleye hazır ve âmade ve asakirimizi ne gûna emir ve ferman buyurulur ise ana göre amel edeceğimizi ve Devlet-i Aliye’yi ebediyüldevamm düşmanını düşman ve dostunu dost addettiğimizi işbu taahhüdü havi arzuhalimiz ile hâkipayi merhamet bahşlarına ifade ve inha eylemişizdir) (14. recep, 1182, 1768). Tamam on altı sene, Viyana surlarından Niş ovalarına kadar, Türk kanının dökülmesine sebep olan Leh kahramanı Sobyeski’nin ülkesine gene kimler hücum ediyordu?.. Ponyatovski’nin dildadesi. Çar Müthiş İvan’m tahtında oturan, Alman kızı dilber Katerina... Türkler’in bütün bu meselelerden haberi vardı. Leh Kralı Üçün cü Ogüst ölmüştü. Çariçe Katerina, Lehlilerin istiklâlini mahvetmek, oraya kral nasbettirmemek istiyordu. Hattâ Lehistan’a asker bile sokmuştu. Katerina’nın maksadı oraya üftadesi (düşkün âşık) Ponyatovski’yi' kral yapmaktı. Hadisenin daha ilk zamanlarında Lehliler Tiirklere müracaat etmişler, «müptelâ oldukları müzayakadan tahlislerini» rica eylemişlerdi. Sebebi vardı: Çünkü Türkler Karlovitz (Karlofça) barışından beri gene Lehlileri himaye ediyorlardı. 1711’de Petro’nun Prut felâketinden sonra, Rusya ile aktedilen ahitnameye (Rusya askerinin derunu memleket-i Leh’te ikamet ey lememesi ve hasbeliktiza bazen bir miktar Rus askeri duhul ederse dahi derhal itmamı maslahatberle huruç eylemesi) noktalarını dercettirmişlerdi. 1739 Belgrad ahitnamesinde de : (Şurutu mezkûre kemafissabık mer’i ve muteber tutulmak üzere kıdemine itibaren alâhalihi terk) ettirilmişti. Türkler, Lehliler’in ricasını bu sefer de kabul ettiler. Lehistan’ın istiklâlini korumak için Rusya’ya harp ilân ede ceklerini bildirdler. Hattâ «Leh cumhuru (halkı) dostları canibine» yazdıkları kâğıtta: «Devlet-i Aliyye’ııin muradı, Leh cumhuru dost larımızı ve reayasının Rusyalu’nun tasallutundan himayet ve vika109

yet idüğünü» de yazdılar. Buna Lehliler de çok memnun oldular. 3 şevval 1182 (1768) tarihli arizalannda: (Cumhurumuzun sıyaneti için canibi Devleti Aliyye’den her ne gûna emir ve irade-i seniye buyurulursa mütabaat (uyma) edeceğimizi ve bu takrip ile asakir-i îslâmiye Lehlû askeriyle ittifakan düşmanımız olan Moskoflu’nun aduvvane (düşmanca) hareketini defedecekleri muhakkaktır...) diye yazdılar. 1848’de Macarlar AvusturyalIlara, Lehliler Ruslara karşı istiklâl lerini kurtarmaya çalıştıkları zaman, başlarında iki büyük adam vardı. Kossuth, General Bem. İkisi de düşmanlarıyla başa çıkamayınca Türk topraklarına sı ğındılar. Türkler, bu iki istiklâl kahramanını himaye için Rusya’ya karşı harp ilânına karar verdiler. Meclisi vükelâda, mazbatası bile yapıldı. Abdülmecid de hattı hümayun ile tasdik etti. Türkler, onları topraklarında yaşattılar, ve beslediler. General Bem, Türk kahramanları arasından ayrılmak is temedi. Dinini bile değiştirdi. Murad Paşa oldu. Nihayet Halep’te öldü. Türkler onun kemiklerini, daha dün vatanının toprağına hür metler ve teessürlerle yolladılar (Bkz. bib. sayı. 375). Ne garip te zat!.. Bugün de Bem Murat Paşa’nm vatandaşları Türk’ün matemi içinde Sobyeski’nin şerefine yapılan şenliklere murahhas gönderiyor lar!.. Sobyeski’nin belâhetini (bönlük) anlamak isterseniz, karısı Mariet’te yazdığı mektuptaki şu satırları okuyunuz : «Sadrazam, karşı duramayacağını anlayınca, oğullarını çağırmış, hüngür hüngür ağlamış. Tatar Hanına: (Kabilse beni kurtar) demiş. Han da: (Leh Kralını biliriz. Ona karşı nasıl durulur?.. Kaçmadan başka çaremiz yoktur.) demiş. Zavallı Sobyeski!..» Hoca; şenliklere heyet gönderenlere istedikleri cevabı vermiş ol

manın huzuru içindedir artık. ★ 1933 yılı, batı’daki dostları! bir tören yapma hevesine sürükler. Bir kısım basın da buna önayak olur. Törenin adı «Viyana Kuşat 110

masının 250. Yıldönümü Şenliği» dir. Diğer bir deyimle; 1683’te Osmanlı Devleti ile Avusturya imparatorluğu arasında başlayıp, Haç lılar Savaşı’na dönüşen İkinci Viyana Kuşatması’m ve bozgununu (12 Eylül 1683) anmadır. Tören hazırlıklarına bir takım din adam larının karışması, bir takım sahte belgelerin elden ele dolaşıp yayın lanması karşısında, Viyana önünden çekilen ordunun içinde yaşayan Hoca yine kalemini alır eline. Bu tarih bilgisinden yoksun kişilere gerekli cevabı belgelerle vermek gerektir. «Avusturyalılar’ın Sahte Vesikaları50 Her milletin genci, o milletin bel bağladığı kuvvetlerin en dinci dir. Her milletin ordusu, onun şen ve mesut yurdunun yegâne koru yucusudur. Biri halin, öbürü istikbalin sarsılmaz ve yenilmez kuvvetleridir. Onların ruhunu mazinin mefahiriyle (övünülecek şeyler) kuvvetlen dirmek lâzımdır. Fakat bu mefahiri ispat edecek belgelerin hakikî olması, ve ilim âleminde de kabul ve tasdik edilmesi lâzımdır. Mazi tarihten başka bir şey değildir. Fakat tarih, sahtekârlığı hiç bir za man kabul etmez; onu belgelerin kesin baskısı altında ezer. Avustur ya tarih uzmanları bunu pek güzel bilirler; fakat gariptir ki, 1688 senesindenberi Viyana müzesinde Kara Mustafa Paşa’nın kafatası di ye âleme sergiledikleri bir kemik parçasının doğruluğunu incelemek ve belgelemeye bir türlü yanaşmazlar!.. Viyana’nın Türkler elinden kurtuluşunun 250 nci yıldönümü münasebetiyle o kafatasını belge ler neşteriyle biz teşrih edelim : 1688 senesinde ,eşkıyalıktan serdarlığa gelen Yeğen Osman Pa şa, Öküzöldüren Ahmed Paşa’yı Belgrad muhafazasına tayin ettiği zaman, maiyetinde pek az kuvvet vardı. (Rumeli askeri ekalli kalil olmağın bir veçhile takat getürmeyüp bozuldu) (Silâhtar tarihi, cilt 2, s. 372). AvusturyalIlar, Belgrad’ı aldılar. Fakat şurasını kaydetmek lâ zımdır ki, Kahlenberg gününden sonra Türklere yapılan sefer, on yedinci yüzyılda hazırlanan bir haçlı seferiydi. Katolik kilisesinin kızı Versailles sefahatinin ıstırabiyle inliyor,. Saint-Pierre’in makamını Papa Onbirinci Innocent işgal ediyordu. Zirini Ilona, Munkaç kalesini kurtarmak ıstırabile heyecanlar ge90)

Cumhuriyet, 1.10.1933.

111

girdiği sırada Belgrad katolik papazlarıyla doldu. Onlar ellerine haç alarak Türkler’in karşısına çıkamadılar; fakat sırtlanlar gibi uğraşa rak Türk toprağından bir kafatası çıkardılar. Bu kafatası, kimin kafatasıydı?.. Bulanın adresini çok güzel biliyoruz: Gran piskoposu Leopold Kardinal von Kolloniz. Çok zeki adammış!.. Bulunan kafatasının veziri âzam Kara Mustafa Paşa’nın kafatası olduğunu ispat için bütün katolik papazlarının şehadetiyle bir hüccet yazmış. Bu hüccet, bugün, o kafatasının en kıymetli bir belgesi ol mak üzere Viyana müzesinde saklıdır. Belge, eski Alman diliyle yazılmıştır. En önemli noktası, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nm Belgrad’da sahte peygamber Muhammed için cami yaptırmış olma sından sözetmesidir. Cümle aynen şudur : (Villen für die Mosche am zu Belgrad, so der gross Vezir dem falschen Propheten Mohameto zu Ehren gebaut.) Belgrad’da Kara Mustafa Paşa Camii yoktur. (İstanbul’da ve Galata’da ve Edirne’de ve Cidde’de cevami ve mesacit ve çeşmeler inşa ve mas’katı re’si olan Merzifonu cevami ve bezazistan binası ve mai lâtif icrasıyla ihya) eylemiştir. (Raşid tarihi, cilt 1, s. 432). O cami, Elhaç Mustafa Paşa’nın camisidir. Katolik papazlarının, mezarlar deşerek çıkardıkları kafatası da, onun kafatasıdır. İki yüz bin Türk’ün başına geçerek Viyana önlerine gelen ve Habsburglar’ın saltanatını yıkmak isteyen veziri âzam ve serdarı Ekrem Kara Mustafa Paşa’nm kafatası değildir. Fakat onlar, yalnız Kara Mustafa Paşa’nm kafatasını bulmamışlar!.. Daha neler bulduklarını Kari Taifel’den dinleyelim : (Viyana şehir esliha müze sinde Kara Mustafa Paşa’nm kafatasıyla beraber ipek kement ve Türk yazılariyle müzeyyen kefeni, Türk ağniyasının mezarına hedi ye ettikleri şeyler hep saklıdır), (s. 551). 1683 yılında ölen zavallı Kara Mustafa Paşa’nm 1688 yılına kadar demek kefeni hâlâ çürümemiş!.. Fakat ipek kement! Onu da Kara Mustafa Paşa ile beraber gömmüşler demek!.. AvusturyalIların Kahlenberg günü şerefine Papa On Birinci İnnocent’e takdim ettikleri bir vesikaları daha var. Türkler’in başsancağı (Hauptfahne)! O devirde, Türkler’in başsancağı, sancağı şerifti. O sancak, Kara Mustafa Paşa’nm başı ile beraber İstanbul’a getiril miştir. Sancak, Topkapı Sarayında saklı. 112

Kara Mustafa Paşa’nm başı da, gene İstanbul’da, Irgatpazarı’nda medfundur. Olaya bizzat şahit olan Silâhtar Mehmed Ağa bunu açıklıkla an latıyor : (Muharremin yirmi beşinci günü Kapucular kethüdası ahşam üzeri Belgrat’tan gelüp sancağı şerif ve miftahı Kâbe ve mührü hü mayun ve sadrı sabık Mustafa Paşa’nm ser’i maktuun getürüp Ha rem kapısı önünde Darüssaade Ağasına teslim ve ol dahi içeru hu zuru hümayuna götürüp gösterdi. Ve sancağı şerif ve miftahı Kâbe hâzineye isal ve kelle-i bi-devlet-i İstanbul’da Irgatpazarı’nda bina eyledüğü türbesinde defnolunmasma ferman buyurdu). (Silâhtar ta rihi. Cilt, II, s. 123)». Her dönemde tazeliğini koruyan, yeni tarih dergilerinde daha ayrıntılı bilgilerle işlenen bu konu hakkında Hoca’nm yazdıkları bu kadarla bitmiyor. ★ Gazetelerde çevirmen, yazı işleri müdürü, İkdam, Millet, İttihat Dersaadet... daha bir çoklarında çalışan, 31 Mart olayında gericiler tarafından şiddetle aranılan Ahmet Refik’i, bir gazetecinin, Ankara Caddesi’nin anılarla dolu renkli kalemi, merhum Enis Tahsin Til’den dinleyelim : «Ahmed Refik, Meşrutiyet’in ilânından sonra gazeteciliğe baş ladı. İlk vazifesi (İkdam) ’da fransızca mütercimliğidir. O zamanlar gazetelerde iki fransızca mütercimi bulunurdu. Bunlardan biri asıl mütercim, İkincisi çömez vaziyetinde idi. Çömez, fransızca gelen ajans bültenlerini, bir de (karşı gazeteleri) denilen ve Beyoğlu’nda çıkan fransızca gazeteleri tercüme edilmek üzere asıl mütercimin çizdiği haberleri Türkçe’ye çevirirdi. Ahmed Refik, iptida çömez vaziyetinde idi. Asıl mütercim, son raları Hariciye kısmı siyasî müdürü, Birinci Dünya Savaşı’ndan son ra Boğazlar Komisyonu Genel Sekreteri olan Salih Bey’di. Ahmed Refik, Salih Bey’in verdiği işleri görürdü. Fakat lisana hâkimiyeti, zekâsı, bilgisi ile çabuk temayüz etti. Kendisine yazı işleri müdür yardımcılığı görevi de verildi. Yazı işleri müdürü Reşat Bey (Siyasîtarih yazarı, Darülfünun hocası) tatil yaptığı günler bu işi Ahmed Refik görüyordu. Bir taraftan da Harbiye’deki derslerine devam ediyordu. 113

Ahmed Refik'in gazetecilik hayatında en heyecanlı olay, 31 Mart 1325 [13 Nisan 1909] vak’asından sonra âsilerin elebaşılarının ken disini aramak üzere (İkdam) matbaasına gelmeleridir. Gelenler Avcı taburlarının çavuş, onbaşılarından birkaç kişi idi. Tepeden tırnağa kadar silâhlanmışlardı. İkdam matbaası, o zamanlar Babıâli (Ankara) Caddesinde Reşit Efendi Hanında bulunuyordu. Alt katta makine dairesi, birinci katta idare ve mürettiphane, ikinci katta yazarların odaları vardı. Üçüncü kat İkdam sahibi Ahmet Cevdet Beyin ikametgâhı idi. Gelenler Har biye Mektebinde hoca olan yüzbaşı Ahmed Refik Beyi arıyorlardı. Durum derhal anlaşıldı... Rumeli’de Bulgar, Sırp, Yunan çete lerini takip etmek üzere Avcı taburları namı altında taburlar teşkil edilmişti. Bu taburların teçhizatı, her şeyi çok mükemmeldi. Askerle rin ve zabitlerin üniformaları bile diğer askerlerden farklı idi. Ta burlara en yetenekli, en açıkgöz subaylar atanmıştı. Avcı taburları Meşrutiyetin ilânında önemli bir rol oynamıştı. Meşrutiyet ilân edildikten sonra 1293 [1877]’de olduğu gibi, Abdülhamid’in (Kanunu Esasî-Anayasa) ’yı kaldırmasına meydan verme mek, (Hürriyetin nigehbanı) olmak üzere Avcı taburları İstanbul’a gönderilmişlerdi. Fakat mürteciler, gericiler, alttan alta yaptıkları kışkırtma ile bu taburların küçük subaylarını ele geçirmişler, sonun da bunları ayaklandırarak Ayasofya’daki Adliye Nezaretinin bir kıs mını işgal eden Millet Meclisi’ni basmaya zorlamışlardı. Ayaklanan lar (Şeriat isteriz) diye bağırıyor, mektepli subaylara, hattâ bütün okumuşlara karşı düşmanlık gösteriyorlardı. Hareket Ordusu geldikten ve gericilik hareketi bastırıldıktan sonra (Cem) 91’in yaptığı bir karikatür çok beğenilmişti. Karikatürde elinde süngü takılı silahı bulunan bir er, bir askerî doktora soruyordu: — Mektepli misin, alaylı mı? Doktor şu cevabı veriyordu : — Alaylıyım oğlum alayh... Doktor hiç mektepli olur mu?.. Bu karikatür ayaklananların ruh hâletini pek iyi gösteriyordu. Bunlar, hürriyet taraftarı kabul ettikleri bütün okumuşlara, özellik 91) Cem (Cemil) 1882-1950. Türk karikatürcisi. 1910’da siyasî bir h i civ dergisi olan (Kalem )’i çıkarmıştır. Devrinin politika adamlarının gülünç yönlerini yansıtmakla beraber, çizgisi daha çok bir (îllustrasyoncu) çiz gisidir.

114

le mektepli subaylara düşmandılar. Bu subayları yetiştiren Harbiye Mektebi’nin hocaları tabî baş düşmanları idi. Bunun için hocaları ele geçirmek istiyorlardı. Alımed Refik Beyin (ikdam) gazetesinde yazar olduğunu kim bilir nereden öğrenmişler ve kendisini almak üzere matbaaya gelmişlerdi. Durum anlaşılınca Ahmed Refik bir tarafa saklandı; gelenlere : — Ahmed Refik Bey burası ile ilgisini kesmiştir, artık gazeteye gelmiyor, cevabı verildi. Gelenler makine dairesine, mürettiphaneye girdiler. Ahmed Refik’e benzer kimse bulamayınca yukarı çıkmaya lüzum görmeden çekilip gittiler. Ahmed Refik bir müddet (Millet) gazetesinde de çalıştı. Fakat gazetecilik hayatının en önemli kısmı (îttihad) gazetesindedir. (İttihad)’ı İzmir milletvekili Nesim Masliyah ve bazı dostlan kur muşlardı. Nesim Masliyah meşrutiyetin ilânından evvel Selanik’te Ticaret Mahkemesi üyesiydi. Bu sırada İttihat ve Terakki Cemiyetine girmişti. 31 Mart olayından sonra İttihat ve Terakki’ye tarafar, fakat ılımlı bir gazete kurmuştu. Ahmed Refik bu gazeteye yazı işleri müdürü oldu ve gazete yayma son verinceye kadar görevinde kaldı. Ahmed Refik, gazetecilik hayatından çok istifade etmiştir. Eser lerinin herkes tarafından seve seve okunmasını gazetelerde yaptığı staja borçludur. Ölümünden sonra (Akşam)’da çıkan bir yazıda bu nokta, pek doğru olarak şu suretle belirtiliyor : (Ahmed Refik, kuru can sıkıcı bir bilgin olarak kalmasını iste memiştir. Halka, geniş tabakalara okutmak hevesiyle kalemini kul lanmıştır. Tarihi kolay okunur, herkesçe anlaşılır bir tarzda yazmak tecrübesine memleketimizde ilk girişen ve bunda muvaffak olan Ahmed Refik’tir. ...Üstadın halk yazarı olmayı sevmesine ve halka kendim sevdirebilmesine iki esaslı neden vardı. Bunlardan birisi gazeteciliği idi. Ahmed Refik -İkdam- da doğrudan doğruya profesyonel yazarlık yap mıştı. Yazısındaki tatlı üslûbu da tab’mdaki şairanelikten almıştı.)» ★ Fısıltı gazetesine konu mu ararsınız?.. Yurdumuzda tümen tümen yaratılır. Yoksa bulunmaya çalışılır, bulunur. Atatürk’le Ahmed Refik arasında geçmiş bir konuşma, konuşmalar olmuştur. Fısıltı gazetesi 115

bunu işledikçe işlemiştir. Kitabımızı hazırlarken bazı dostlarımız sor dular bu konuyu bana. — Onu da yazacak mısın?., diye. Dokunulmaz bir konu olarak görüyorlardı bunu. Halbuki kapalı olan, kilidi olan, kapısı sıkı sıkıya örtülen her yer, her şey, gizlice bakma, gözetleme, araştırma merakını deşerdi. Madem ki Hoca hak kında bir kitapçık hazırlanıyordu, bu konu da kitabımızda yer alma lıydı. Atatürk ile Hoca arasında ne geçmişti?.. Fısıltı gazetesine göre; kulaktan kulağa, dudaktan dudağa abartılarak anlatılan olaya göre Büyükada Yat Kulüp’te Atatürk ile Ahmed Refik arasında geçen ko nuşmalar vardır. Olaya tanıklık edenler, tanıklık etmek zorunda ka lanlar, yakında uzakta oturanlar, kendi açılarına göre gördüklerini ve duyduklarını anlatmışlardı. İnsan hafızası, akılda tutma yetene ğinin de belli bir ölçüsü vardı. Zaman; gördüklerine, duyduklarına, düşündüklerini de görmüş gibi ekleyebiliyordu. Bu olaylara Atatürk ile ilgili bir kısım kitaplarda, anekdot yapıtlarda da yer verilmişti tarihini işlemeden92. «Ata, Büyükada’da... Anadolu Kulübü’nün bahçesine bakan taraçasında hazırlanmış bir sofra... Konu, Türk’ün tarihinin ne vakit başladığıdır. Bu sırada sofraya davetsiz bir misafir yaklaşıyor; vü cudunu masaya doğru eğiyor, oturanların başları üzerinden elini uza tarak Ata’nın elini sıkmaya çalışıyor, fakat kolu yetişmiyor. Ata : — Bir yer bulunuz, oturunuz... diyor. Bu kişi, tarihçi Ahmed Refik Bey’dir. Gazi’nin tam karşısına isabet eden sandalyeleri sağa sola iterek kendisine yer temin ediyor. Ve Ahmed Refik Bey’in eli dolu kadehle birlikte Atatürk’e uzanıyor : — Şerefe... Birer ve ikişer dakikalık aralarla ikinci, üçüncü, dördüncü defa kadeh tokuşturma teklifleri. Ata’nın kaşları çatıktır. Dördüncü defa kendisine kadehini çekti ve biraz önceki konuya dönerek Ahmed Refik Bey’e sordu : — Türk Milleti’nin tarihi ne vakit başlar? 92) Niyazi Ahmed Banoğlu : Nükte ve fıkralarla Atatürk. 2. bsl. İst. 1978. «Türk’ün tarihi ne vakit başlar?». 505-506 s.

116

Tarihçi bir duraklama dakikası geçirdi. Sorunun yöneltilmesin deki amacı anlayamamıştı. O sırada Atatürk’ün, 12 yaşlarında bir kız çocuğunu yanına davet ederek sorduğu görüldü : — Bu efendiye sorunuz bakalım, (Türk’ün tarihi ne vakit baş lıyor?). Cevap vermeye meydan kalmadan, tekrar kıza sordu : —• Bilmiyor; sen söyleyebilir misin?.. — Paşam, Türk’ün tarihinin çok eski olduğunu öğretmenim söy ledi... — Aferin... Fakat bu beylere göre, beş yüzyıl önce bir çadır halkı ile başlarmış. Ve sonra doğrudan doğruya Ahmed Refik Bey’e döndü : — Ahmed Refik Beyefendi, kendinizi savununuz!.. Cevap yok... Derin bir sessizlik. Ata’nın sesi: — Mesele ciddidir. Kendinizi savununuz!.. Yine sessizlik... Hava elektrikli... Herkes nefes almaktan çeki niyor. Tekrar Ata’nın sesi: — O halde şu sandalye üzerine çıkınız ve tarih bilmediğinizi itiraf ediniz... Ahmed Refik, sandalye üzerinde, yanlış esaslara bağlanmış ol duğunu itiraf etti.» Bu olaydan sonra Atatürk’ün de çok üzüldüğü yaygındır. Bir yolunu bulup da -Ahmed Refik’in gönlünü almak için fırsatlar ara mış, araya çeşitli dünya olayları girmiş, sonunda bu fırsat doğmuştur yine Ada’da ve yine Yat kulüpte. ★ Zaman geçmiş, ülkede egemen tarih anlayışı da bilimsel mih rakına oturmuştur. Bir olay geçmiştir ki bu, sadece Ahmed Refik Altınay’ın meslekî hayatının değil, tarih ilminin zaferidir93... Olay şudur : 1936 yaz mevsiminde Atatürk, Büyükada Yat Kulüp salonlarında verilen balodadır ve vakit çok geçtir. Ahmed Refik’i 93) Banoğlu. Aynı eser. «Sakal ve Kütüphane». Cemal Kutay’dan nak len. 117-118 s. Bu anıyı Sayın Kutay’dan bir kez daha anlatmalarını rica ettik. Yazılı olarak vermek kadirşinaslığında bulundular. Teşekkür ederim.

117

senelerdir görmediğini ve devamlı Büyükadada oturduğunu hatırlar Davet eder... Hadise, rahmetli üstadın ölümünden sadece bir yıl önce cereyan eder: Ahmed Refik hastadır ve değerine, himmetlerine, emeklerine layık ilgiden yoksundur: Yatağından kaldırıldığı anda, Ata’nın huzu runa çıkacak şeklî vaziyette değildir, hatta traş olmaya da vakit bu lamamıştır. Otele geldiği zaman, Atatürk, çevresinde mutat zevat’tan gayrı, aralarında Türk Tarih Kurumunun tanınmış İlmî şahsiyetleriyle çevrilidir ve konu yine Türk Tarihi’dir. Ahmed Refik, yakın maziyi hatırlamış olmanın elemiyle üzgün ve ürkektir. Gözler üzerindedir. Bu sırada, Atatürk’ün çocukluk ar kadaşı ve çok yakını Nuri Conker, belki de, geçmişin tekrarlanma ması kaygısı ile, belki de dikkatleri şekle çekebilmek için, herkesin duyacağı kadar yüksek sesle : — Okumaktan traş olmaya bile vakit bulamamış... Şu kitap eh line bakm!.. der. Bu anda Atatürk, hemen yerinden kalkar, üstada doğru ilerler, elinden tutar ve sağ tarafındaki Nuri Conker’in yerine oturtarak şun ları söyler: — «Üstat... Siz Nuri’ye bakmayın : O bazen insanın derisindeki kılları görür de kafasının içindeki eşsiz cevheri göremez...» Sonra kadehini kaldırır: — Değerli konuğumun şerefine...» der. ★ Ahmed Refik Hoca ile ilgili bir kitap hazırlamayı ve Atatürk. Ahmed Refik konuşmasını da işlemeyi düşündüğüm zaman merhum Reşat Ekrem Koçu ile konuşmayı planlamıştım54. İstanbul’da Göz tepe’deki evinden çok seyrek iniyordu İstanbul’a. Son fasikülünü yayınlayıp bittiğini göremediği çok değerli eseri «İstanbul Ansiklo pedisi» nin, İstanbul yakasındaki işlerini de yardımcıları görüyordu artık. Telefonla, müsait bir gün ve saat rica ettiğimi söylemiştim. Çalıştığımdan pazar günü benim için çok daha uygundu. Bugün gibi kulağımda : 94) Reşat Ekrem merhum; «Ahmed Refik. Hayatı, seçme şiir ve yazı ları. 1938» adlı kitabı hazırlamış (bkz. bib. no. 782) ve yine aynı heyecan ve sevgiyle, yayınlamakta olduğu «İstanbul Ansiklopedisi» adlı değerli sü reli yayınının «Altınay» maddesinde (Cilt: II, İstanbul 1959, s. 732-743) Hoca’yı yeniden yaşatmıştır.

118

— Muzaffer erken gel de bir lokma edelim!., demişti. Bir lokma edelim!.. Öğle yemeğine ısrarla çağırıyordu beni. Öğ leden sonra ziyaretine gittim. Çok yaşlanmıştı artık. Kafası, anıları, eksiksiz işliyordu Hoca’nın. Bütün ev, koridor ve odalar kitap pa ketleriyle doluydu. Döşemeye sıra sıra yığılmış paketleri devirme den, üzerlerinden atlayarak girdik oturma odasına. Kanapenin üze rinde, pencereden içeriye süzülen öğle güneşinin altında iki kedi uyukluyordu. Onları rahatsız etmemeye dikkat ederek, köşedeki san dalyeye iliştim. Koçu da benim bu davranışımdan memnun göründü. Reşat Ekrem Bey, Ahmed Refik’ten bir parçaydı kitabım için. Ahmed Refik bey İstanbul Darülfünunda profesör iken, Reşat Ekrem Bey onun muavini, bir tür doçentiydi. Koçu, çok memnun olmuştu aranılmasından. Emekli psikolojisi içindeydi ve bu hal her davranı şında, her konuşmasında görülüyordu. Unutulmak, aranılmamak... O da unutulmuşlar kervanında yer alanlardan bir kişiydi şimdi. Odanın, koridorun duvarlarım süsleyen tablolar hakkında izahat ver di. Her bir resim bir tarih oluverdi birden. Kürek çeken kayıkçı Sul tana âşık oldu, Sultan da bu gizli sevgiyi karşılıksız bırakmadı. Hün kâr duydu bu olayı... Daha neler, neler. İçerideki odaya koştu. Bir süre gelmedi. Sonra paketlerin ardından çıkardığını söylediği kuru larak çalınan, borulu sahibinin sesi gramofonu, büyük bir özenle ki tap ve notlarla dolup taşan tahta masanın üzerine yerleştirdi. Tozlu bir plak yine özenle temizlendi. Zayıf kolu ile gramofonun kolunu döndürmekte hayli zahmet çekti. Yardımımı istemedi, şimdi biz ma sanın her iki tarafına oturmuş, Münir Nurettin’den Merhum Yahya Kemal Beyatlı’n ın : G idelim Göksu'ya bir âlem -i âb eyleyelim Ol kadehkâr güzeli yâr olarak p e yleyelim ...

Şarkısını dinliyoruz. Plak hayli eski, Münir Nurettin Beyin genç lik yıllarının sesi. Odayı yalnız Göksu dolduruyor şimdi. Merhum Koçu’nun sabit bir noktaya bakan gözlerinin pınarlarında bir damla yaş toplandı, biçimlendi, birkaç günlük traşsız yanağından aşağıya kaydı. Reşat Ekrem Koçu bir tarih yaşıyordu... Dönen plak durmuş, odayı sessizlik kaplamıştı. Tarih dolu bir ev, tarih dolu bir oda, Osmanlı tarihine gönül vermiş nesli tükenen bir tarihçi. 119

Bir süre sonra o konuştu. Hakkında ne söylenirse söylensin Reşat Ekrem Koçu Osmanlı tarihiyle dolup taşan az bulunur kişilerden biriydi. Konuyu açtım. Bir an durdu. Gözlüklerinin ardından zekâ fışkıran gözlerini bana çevirdi. Ahmed Refik ile geçen çalışmalarını düşünür gibiydi. «— Bana birkaç kez sordular. Hayır böyle bir şey olmamıştır. Abartılmıştır. Atatürk ile Ahmed Refik yaşıttırlar. Askerdiler. Harp Okulun dan çok yakın yıllarda parlak diplomalarla mezun olan kişilerdir. Okulda dahi biribirlerini yakından tanımış olmaları mümkündür. Ahmed Refik Osmanlı tarihine, Osmanlı hanedanına gönülden bağlı, âşık bir kişidir. Kitapları bir tarafa, gazete ve dergilerdeki ya zılarım görmek, okumak yeter. Gönül vermiştir. Bu sevgiliyi bırak masını isteyemezdik, isteseydik de o başaramazdı. Atatürk memlekete yeni bir tarih anlayışı getirmişti. Ahmed Re fik Cumhuriyet’in ilânından, Ankara’nın başkent olmasından dört yıl sonra, 23 Nisan Egemenlik Bayramı yıldönümünde bir derginin (An kara Özel Sayısı)’nda, (Ankara’da Osmanlı Türklfer)93 başlıklı yazı yazabiliyordu. Kurtuluş Savaşı’nın sürdüğü yıllarda da başta İkdam Gazetesinde olmak üzere çeşitli gazete ve dergilerde; Söğüt’te doğan, gelişen bir imparatorluğun hayaliyle yaşamıştı. Kalemi; Viyana’ya doğru koşan, Nemçe ovalarında at koşturan, ak tolgalı beylerbeyini işliyordu devamlı. Yahya Kemal Beyatlı’nm Akıncılar dizisinin, O’nun dudaklarındaki eksilmesini bekleyemezdik: Bin Bin Ak Bir

atlı akınlarda çocuklar g ib i şendik, atlı o gün dev g ib i bir orduyu, yendik. tolgalı beylerbeyi haykırdı : ilerle! yaz günü geçtik Tuna'dan kafilelerle.

İlk Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurulduğu zaman görüşlerini ve tarih felsefesini açıkladı: Bu görüş ve anlayış biçimi, benimsenmek istenen tarz ve görüşle bağdaşmıyordu. Tarihî Belgeleri Tasnif Ko misyonu üyeliğinde kaldı ve ondan sonra devlet görevi veya belirli mihrakların (odak) dernek ve kuruluşlarında, hizmet etmedi. Evvel ce olduğu gibi velût (doğurgan) kalemiyle tarihî olayları romanlaş tırarak toplumda tarihe olan ilgilerini derinleştiren himmetlerine de vam etti. O gün de aynı konular üzerinde çalışmasını sürdürüyordu. 95) 120

Hayat Mec. 1, sayı 21 (Ankara Özel Sayısı), 23.4.1927.

Orta Asya, Güneş-Dil teorisi gibi akımlar onun çalışmalarına terş düşüyordu. Açık, kapalı kendisine bu konuda yazı yazmasını is teyenler, belki kraldan ziyade kral taraftarı geçinenlerden onu rahat sız edenler dahi vardı. Hoca da, az olmakla beraber bu konuya deği nen yazılar yazmamış da değildi96. Devletçe sürdürülen bu çalışma lara gönülden karışmamakla ve sürdürmemekle, beraber, karşıt bir yönü de yoktu. O günleri hatırlayanlar vardır aramızda, herkes tarih çi kesilmişti. Her mesleğe bağlı kişiler tarih ile uğraşır görünürdü. Ahmed Refik bir Sa’dabat tarihçisiydi. Gönlünce yazardı. Fikrini söylemiş, hayat standardından bile fedakârlık yapması zorunluğu önünde, bağlandığı düşünceleri feda etmemişti. Köprülü Fuad Bey, her gün biraz daha kaybolan, silinen Hoca’yı Ankara’da sıraya soka-' bilmek için- hayli çaba harcamışsa da, karşı taraf daha güçlü çık mıştır.» ★

Koçu, biraz dolaşmak ihtiyacını duydu. Çalışmalarımla ilgilendi. Bayezit Devlet Kütüphanesi’ne katılacak olan İstanbul’da Bayezit’te eski Dişçilik Okulu binasının oto-park yapılması için plân hazırlayan, kütüphaneden evvel Oto-park gereklidir diyenlerin önüne kalemiyle dikilen, çeşitli gazetelerde devrin Millî Eğitim Bakanı’na, Başbaka na açık mektup yazan 97 Koçu, kütüphanemiz dostları arasında başta gelenlerdendi. Hoca, yeniden konuya döndü. «Ada’ya çağırmıştı beni. Oradan Yat Kulübe uzandık. Birden Kulüpte bir telâş, Gazi Paşa geliyor... dediler. Maiyetiyle beraber geldi. Hoca, biraz çekinerek gitti masasına. Oturduğum yerden ra hatlıkla her ikisini de görebiliyordum. Paşa, hararetle Hoca’ya bir şeyler anlatıyordu. El işaretleri konunun heyecanlı olduğunu göste riyordu. Bir süre sonra garson, Ahmed Refik Hoca’nm önüne de servis getirdi. Karşılıklı içki aldıklarını bugün gibi hatırlarım. Biraz sonra Hoca döndü. Çok heyecanlıydı. Esasında Hoca has sas bir yapıya sahipti. Anlattı Gazi’nin söylediklerini. Özetlemek ge rekirse, Mustafa Kemal ona şunu söylemişti; Diğer bir deyimle rica etmişti. — Yeni bir devlet kurduk. Bir filiz... Ama gelişen bir filiz. Yeni bir tarih anlayışı da getirdik. Dünyaya; uygarlığın Orta Asya’ 96) Cumhuriyet. «Sümerlerin kurduğu medeniyet 14.11.1935. 97) Yeni Tanin, 7.2.1966, Cumhuriyet, 28.2.1967.

tesirleri».

121

dan, Mezopotamya’dan, Anadolu’dan yayıldığını ispatlamaya çalışı yoruz. Kalemin bizimle olmasa bile ters düşmesin!» 9 Temmuz 1975 günü kaybettiğimiz değerli tarihçimiz Reşat Ek rem Koçu’nun 1971 yılının güneşli bir mart günü bana söyledikleri dir bunlar. Koçu’nun tanık olduğu bu sahnenin başka bir günde ol ması da mümkündür 97b. Bütün bunlarla beraber Ahmed Refik Hoca da; Anadolu’da Türk Yurdu’nun savunabilmesinin, her şeyden önce Türk halk ve hukukunun bütün dünyaya tanıtılabilmesiyle mümkün olacağını ve bunun için de geniş çapta İlmî yayın yapılması gerek tiğini çeşitli yazılarında işlemiştir98. ★

Ahmed Refik’e karşıt olanlar ve bunu Cumhuriyet Hükümeti’ nin kurulmasından sonra da kapalı açık sürdürmeye çalışanlar, onun Birinci Dünya Savaşı’nda İttihat ve Terakki’nin yanında, Fırkanın belli başlı yayın organlarından (Millî Mecmua)’nm devamlı yazarı, savaş bırakışmasından sonra da İttihat ve Terakki’ye karşı olanların ön safında yer aldığını söylerler ". Hoca’nm İttihat ve Terakki ile ne derece ilgisi olduğuna eğil memiz, bizi hayli konumuz dışma çıkaracağından, bu konu ile yakın uzak yaklaşımı olması dolayısıyla basında yeralan bir haber üzerinde durmakla noktalamayı uygun bulduk 10°. 97b) «(Reisicumhur Hazretleri Yat Kulüpte). (Gazi Hazretleri Ahmed Refik Bey’le tarihî mesail ve matbuat erkânıyle istifadeli neşriyat üzerinde görüşmüşlerdir.) (...Yat Kulüpte verilen Maarif Cemiyeti balosunu şeref lendirmişler, Reisicumhur Hazretleri masalarındaki zevat ile samimi hasbihallerde bulunmuşlar, bilhassa Ahmed Refik Bey’le tarihî mesail üzerine görüşmüşlerdir). Birinci sayfada fotoğrafla değerlendirilmiş uzun bir haber. Cumhuriyet, 28.7.1928. 98) Örneğin : İkdam, 12.9.1920. «Türk’e dair». Türk hukuku ve Ana dolu’daki hayat hakkının ancak İlmî yayınlarla m üm kün olabileceği hakkın da uzun bir inceleme. 99) Falih Rıfkı Atay. «Ahmed Refik». Yedig'ün. Sayı : 241. s. 13. 100) İkdam. 15.8.1919. «Garip bir taharri (arama)». Haber: Firari Halil Paşa ile Talat Beyi arayıp bulmak için müverrih Ahmed Refik Beyin’B ü yükada’daki evi, oniki kişilik silâhlı bir kuvvet tarafından basıldığı. Altta aynı sütunda : Ahmed Refik Bey’in imzasını taşıyan 14.8.1919 tarihli açık mektupta «Olayın doğruluğu teyit edilmekte, durum ve nedenleri, büyük bir üzüntü içinde kanunsuz bir hareket olarak kamu oyuna anlatılmaya çalışılmaktadır. 122

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından, Osmanlı împaratorluğu’nu savaşa sokanların birer ikişer yurt dışına çıkması sırasında: Halil Paşa ile Talat Bey’in, Ahmed Refik Bey’in Büyükadada ki evinde güvenlik kuvvetleri tarafından araştırılması düşünülmüş ve uygulan mıştır. Basında yer alan haberin altında Hoca’nın bir açıklaması yer almaktadır. Bu haber ve cevap; bu iddiayı savunanları kuvvetlendiren ni telikte midir?., bilinmez. 1918’in sonları ile 1919 son yüzyıl siyasî tarihimizin kargaşa dev ridir. Cihan Harbi’nden yenik çıkan Osmanlı İmparatorluğu tarih sahnesinden silinirken, ardından, normal günlerin mantığa zor sığdır dığı umut çırpınışlarını da getirmiştir. Politika yapmadan Vatanın kurtarılamayacağını, hiç olmazsa dünya yüzünde özgür bir Türk Devleti’nin kurulamayacağına inananlar çoğalmıştır. Türk Yurdunu çe şitli bahanelerle yer yer işgal edenlerin karşısına, yurdun kurtarıl masından baŞka amaçları olmayan çeşitli kişiler, çeşitli adlarla kur dukları siyasî fırkalarla çıkarlar. İstanbul’da kalanların bir kısmı çe şitli adlarla, büyük ümitlerle dernekler, fırkalar, gizli cemiyetler ku rarlar. 19 Mayıs 1919 günü Samsun’da başlayan, Ege dağlarında kı mıldayan, yer yer birleşen kuvvetler henüz tutarlı bir komuta altında güçlenememiştir ama... bütün yurt bir baştan bir uca kadar ayak tadır. Herkes kurtuluşu başka yönde ve başka yolda aramaktadır. Tek birleştikleri; Türk birliğini korumak, vatanı düşman istilâsın dan kurtarmaktır. Bu derneklerin, bu fırkaların bir kısmı, ileride daha güçlülerin içinde eriyecek, MM Grubuna, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine katılacak. Her biri memleket için yararlı bir yol izlemek te kararlı olacaktır. Bütün bu olanlar; Türk Milleti’nin tehlike kar şısında aralarındaki her türlü anlaşmazlığı bir kenara iterek bir vü cut olarak birleşme yeteneğidir. Tarihimizde bu ve buna benzeyen çeşitli örnekler mevcuttur. Kurtuluş savaşı süresince kurulan çeşitli kuruluşlar arasında «Milli Türk Fırkası» da yer alır. Fırka’mn «Ta rihi îrşat Encümeni» başında Ahmed Refik Hoca da vardır IM. Der 101) Türk Dünyası. 54, 21.10.1919. (Millî Türk Fırkası) teşekkül etti. Birinci sayfada büyük manşetli haber. Kurucuların fotoğrafları. Müessisler : Ahmed Ferit (Tek) Bey, Türk Şairi Mehmed Emin (Yurdakul) Bey, Akçoraoğlu Yusuf Bey, Darülfünun Müderrislerinden Mustafa Zühtü Bey, Ham dullah Suphi (Tanrıöver) Bey, D arülfünun müderrislerinden müverrih A h med Refik Bey, Hilâliahmer murahhaslarından Doktor Hikmet Bey, D arül fünun muallimlerinden İzzet Bey, gazeteci Ragıp Bey, Türk Dünyası başya-

123

nek bir süre sonra Anadolu ve Rumeli Müdafaâ-i Hukuk Cemiyeti kurulduktan sonra kendini fesheder ve Milli Türk Mücadelesindeki kuruluşlar arasında kaybolur.'Anadolu İhtilâli de 29 Ekim 1923’te Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla birinci aşamasını za ferle sonuçlandırır. -k Kurtuluş Savaşı’nm devam ettiği sırada İstanbul’da kalanlar, Kurtuluş Savaşı’nı kazananların, Anadolu İhtilâlini başarıya ulaştı ranların bu sonucu bir buket, bir paket gibi saraya getirip sunulaca ğından emin olanlar, olmayanlarm, hilâfetin dokunulmazlığını sa vunmakta yarışanlar, bir kısım halkın tutuculuk ve gericilik fikir lerini sömürme j^olunu arayanlar (Tarikat-ı salâhiye) adı altında giz li bir cemiyet kurarlar. Kurtuluş Savaşı sırasında çalışmalarını gizli sürdüren bu gizli cemiyet, 10.11.1923’te İstanbul Barosu Başkanı Lütfü Fikri Bey’in (Şimdi hilâfet meselesi) başlıklı yazısının Tanin ve ondan naklen ba zan Nebizâde Hamdi Bey. Çok değerli araştırıcı Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya «Türkiye’de Siyasî Partiler. 1859-1952» adlı eserinde bu fırka hakkında (s. 441 dv.) aşağıdaki bilgiyi vermektedir : 9 Aralık 1335 [1919] tarihinde kurulmuştur. İstanbul, Mahmutpaşa İt ham gazetesi idarehanesi merkezi olup, kurucuları : Eski Kütahya mebusu Ahmed Ferit (Tek), Şair Mehmed Em in (Yurdakul), Ahmed Hikmet (Müftüoğlu), İktisat müderrisi Zühtü, Siyasî Tarih m uallimi Akçoraoğlu Yusuf, Dr. Abdülhak Adnan (Adıvar), İsmayıl Hakkı (Baltacıoğlu), Mehmed Emin (Yurdakul) beyler. Fırka, tamamen siyasî bir mahiyet almış bulunan Milliyetçi-Türkçü fikir cereyanının mahsulü ve Mütareke devresi içinde Millî Meşrutiyet Fırkasının devamı olarak görülmektedir. Fırkanın kurulması hazırlıkları, basın tarafından ilgi ile izlenmiş, 1919 seçiminden kısa bir süre önce kuruluşu, programının Anadolu İhtilâlini yönetenlerin zihniyetine ya kın oluşu pek iyi karşılanmamış, Hürriyet ve İtilâf Fırkasını sevenlerden (muhibbi) Alemdar Gazetesi M illî Türk Fırkası’nın (ölü doğduğunu) ileri sürmüştür (Alemdar 1335 [1919], No. 343, 2643). 102) Örneğin : «Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivinden, M im Mim Grubu istihbaratı tarafından temin edilen ve 39 sayılı dosyada 2 Ekim 1337 [1921] ve yine 10 Ekim 1337 tarihli haber alma raporlarına nazaran: Mekke-i Mükerreme Emiri Abdülmuttalip oğlu Yahya Adnan Paşa’nın Ana dolu hareketi hakkmdaki f ik r i: «Milleti İslâm arasına Türklük fikirlerini sokan Kuvayı Milliye muzaffer olduktan sonra Ankara’daki hükümeti kök leştirip İstanbul’u bir vilâyet gibi istimal edecekler. Padişahı da bir Papa gibi cuma namazına gitsin, gelsin, politika ile.alâkası olmasın fikrindedir ler». Prof. Tunaya, aynı eser, s. 440.

124

zı gazetelerde yayınlanması üzerine İstiklâl Mahkemesine şevki, 24 Kasım 1923’te Hindistan’daki müslüman İsmâili mezhebinden olanların başı Muhammed Aga Han (1887-1957) ile Emir Ali’nin; hilâfet ve halife’nin siyasî durumunun korunmasıyla ilgili olarak devrin başbakanı İsmet Paşa (İnönü) ’ye gönderdiği mektubun 5 Araralık 1923’te Paşa’nın eline geçmeden İstanbul Gazetelerinin bir kıs mında yayınlanması dolayısıyla bir kısım gazetecilerin tutuklanma sı, İstanbul’da bulunan Halife’nin yetki sınırını aşan davranışları, 3 Mart 1924’te Hilâfet’in kaldırılması zorunluğu, 9 Kasım 1924’te on milletvekilinin Halk Fırkasından ayrılarak (Terakkiperver Fırkası) nı kurmaları, 11 Şubat 1925’de eski adı (Genç) olan Bingöl ilinin Ergani ilçesine bağlı (Eğil) bucağının (Pınar) köyünden başlayan Şeyh Said başkaldırmasının kısa zamanda Elazığ ve oradan da Di yarbakır’a sıçraması, hilâfeti getirmek ve padişahlığı ihya etmeye kararlı olanların çalışmalarını kamçılar. Genç Türkiye Cumhuriyeti’ nin taze filizini kurutmaya çalışanlar arasında (Tarikat-ı salâhiye)nin de varlığı tesbit edilir. Hükümet (irtica) yeni deyimle gericiliğin kökünü, bir daha yeşermemek üzere kazımak için kesin tedbir almış tır. İstanbul’da ve yurdun çeşitli köşelerinde tutuklamalar yapılır. İstanbul’da «Tarikat-ı Salâhiye» dernek merkezinde yapılan araştır mada müverrih Ahmed Kefik Beyin adına da rastlanır. Bu bir rast lantıdan başka bir şey değildir ama, konu olan Genç Cumhuriyet’iıı geleceğidir. Hiç bir şeyin tesadüfe bırakılmaması gerektir. Müverrih Ahmed Refik Bey, Hamdi Hoca ve Burunsuz Tevfik tutuklanarak Ankara’ya gönderilir 103. Muhakemeleri Ankara İstiklâl Mahkemesinde tutuklu olarak devam eder. Osmanlılara, Osmanlılı ğın yüzyıllar boyu süren ve tükenen görkemine olan sevgisini dile getirmekten başka bir günahı olmayan müverrih, şair, adaların bü yük âşıkı Hoca, gericilerle beraber çok ıstıraplı tutukluluk yaşantısı sürdürür. Ankara öyle günler yaşamaktadır ki, dostları da araya mazlar onu. Günler,-haftaları ve ayları izler. Lâle Devri yazarı, Sa’dabad’ı bütün renkleriyle dile getiren, Üçüncü Ahmed ile sevgili damadı Nevşehirli İbrahim Paşa hakkında ciltlerle yazı yazan, Kaya Sultan’m düğününü gönüllerde yaşatan Ahmed Refik Hoca artık iyi ce bunalmıştır. Hâkimler Kurulu da Hoca’nm suçsuzluğunu anlamıştır ama, mah kemenin kesin aydınlığa kavuşması için sürdürülmesi gerektir. 1925 yılının temmuz ve ağustos ayı... Ankara’da yaşayanlar bilirler o ay 103)

Cumhuriyet, 8.7.1925. Üç tevkif. Fotoğraflı. Haber.

125

ların sıcağını ve 1925 yılının Ankara’sını... Şehrin bir yönünden ko1 pan toz, başkent olabilmek için sınav geçiren kentin öbür ucunda kümeleşir. Yalıya Kemal merhumun söylediği gibi, o yıllarda Ankara’ nın en güzel yönü, İstanbul’a gitmek için trene binildiği andır. Mahkemenin sona yaklaşan celselerinden birinde başkan ile Hoca arasında şöyle bir konuşma geçer 104: «— Hamdi Paşa ile konuştuğunuz zaman tarikatın hilâfeti tak viyeye mâtuf (yönelik) olduğunu anlayamadınız mı?.. A. Refik Bey — Ctyle bir şey konuşulmadı. Esasen ben böyle şeylere âlet olacak adam değilim. Darülfünunda ve mekteplerde genç lere teceddüt (yenilik, yenileşme) telkin ettim. Eğer bu gibi cemi yetlere intisabım (bağlanma) varsa beni derhal asmalısmız...» Bir ay, bir türlü tükenip bitmeyecek gibi gelen bir ay sonunda İçıahkeme kararını bildirir. 11 ölüm. Alımed Refik Hoca suçsuzdur. Osmanlılık tutkusu, dostluklar, tatlı sohbet onu böyle bir serüvene sürüklemiştir I05. * Ahmed Refik Hoca kitaplarına; çok güzel, toplumun tutacağı ve ktillanacağı adlar koymakta büyük bir titizlik göstermiş ve bu adlar, zinanla diğer tarih kitaplarında da yer almıştır. Viyana Bozgunu ile Karlofça Barış Anlaşması arasında geçen 15 yıl, 4 ay, 14 günlük süreye «Felâket Seneleri» adını koyan Ahmed Refik'tir W6. İlk kez bu deyim Hoca tarafından kullanılmış, Osmanlı TüıMeri’nin mağlubiyet ve geri çekilmenin acılarını tattıkları bu devir, Osmanlı-Türk tarihini çok iyi bilen Hoca’nm ruhunda şifa bulmaz yaralar açmış ve çeşitli makalelerinde «Felâket Seneleri» ola%k adlandırdığı bu yılları, çözülmenin nedenlerini devamlı işlemişrar. «Lâle Devri» deyimini ilk kez Merhum Yahya Kemal kullanmış olmaşına rağmen, topluma ve kitaplara yerleştiren Hoca olmuştur. Çünkşîi O, bütün ömrünce dilinde ve zihninde; Lâle Devri’ni, Üçüncü Ahmed’i ve hemşehrisi sayılan Nevşehirli İbrahim Paşa’yı yaşat_4--------İÇÇİ) Cumhuriyet. 12 ve 13.7.1925. «Tarikat-ı Salahiye mensuplarından Alımeti Refik Bey’in ve Feyzullah’ın isticvabı». 109) Cumhuriyet, 16.8.1925. 11 ölüm ve bir beraat. 10§) T. Yılmaz Öztuna. Türkiye Tarihi. C. 10, s. 70 dv.

126

mış, Sa’dabad’ı, Çırağan’ı, Kâğıthane’yi yaşamış ve Osmanlı İmparatorluğu’nda bir rönesans olduğuna inandığı o dönemi devamlı iş lemiştir. 1683’te Viyana’dan dönen, bir hiyanet halkaları dizisi içinde mağlubiyete sürüklenen Ordu’nun içinde Hoca’nm ıstırap yüklü, omuzları düşük hayalini görmek mümkündür. Yüzyıllar boyu Balkanlar’da, Macar ovalarında at koşturan, Vistul Nehrinde atlarını sulayan Osmanlı- Türk Ordusu’nun geri çekilmesi onun kaleminde yaşar, sızlar, donuklaşır ve göz yaşı olup akar. Darülfünunda Osmanlı Tarihini okuturken çok kez, hayalhanesinde yaşar, konusunun dışı na çıkarak bütün sınıfı, dinleyenleri Viyana surlarının önüne getir diği, Serdar Merzifoni Kara Mustafa Paşa’nm görkemli Başkomutan lık çadırına soktuğu olmuştur. Viyana’mn Türkler tarafından kuşatılmasının 250 nci dönüm yılı münasebetiyle Avrupa basınındaki saçmalamaların çoğalması karşı sında, yeni belgelerin ışığında kalemiyle onların karşısına dikilenle rin başında Hoca vardır 107. Hoca’nın kaleminde; Türk-Osmanlı Ordusu için mağlubiyet diye bir şey olamaz. O ordu devamlı zaferlerin müjdecisi olmuştur. İkinci Viyana kuşatmasında ordumuz arkadan, içinden vurulmuştur. Bütün bu olanlara rağmen yapısının güçlülüğü, Türk komutan ve askeri nin kişisel özelliği sayesinde panik olmamış, düzenle geri çekilmeyi başarmıştır, bütün Avrupa’nın birleştiği bir Haçlılar ordusu karşı sında.

Hoca; genellikle bir konuyu işleyip yayınladıktan sonra onu bir kenara iterek bırakmaz. Konuyu yeni belgelerin ışığında devamlı genişleterek işler. Sonunda kitap haline gelmesi olağandır. Bazen zamanı da dar olup da bir büyük uğraşı esnasında yazı isteyen bir dergi olursa, eski yazılarından birinin yayınlanmasında sakınca gör mez 108. Bütçesi yeterli olmayıp da tarihî yazıları ağır basan dergi lerde ücretsiz olarak yazı yazmaktan da kaçınmaz m. 107) Ahmed Refik. Sobyeski'nin nankörlüğü. Cumhuriyet, 18.9.1933. 108) Ö rn e ğin : Saint Elen’de Napolyon, Musavver Fen ve Edep. 14, 17, 1899 ve Mec. Ebüzziya. 86, 1317 [1901], 109) Örneğin : Yeni Mecmua. M. Halit Bayrı. «Müverrih Ahmed Re fik» Yeni Türk Dergisi, 59, 60/1937.

127

Uzun tefrikalar halinde gazetelerde yayınlanıp büyük bir oku yucu kütlesini peşinden sürükleyen dizilerinin kitap haline getiril mesi dışında, 5-10 makaleden oluşan yazılarının da genellikle kitap haline gelmesinde büyük titizlik göstermiştir uo. Bu uğraşının nede nini kitaplarının bir yıl içinde birkaç bası yapmasında aramak gere kir. Hoca’nm eserleri Ankara Caddesi’nde en çok basılan ve en çok aranılan kitapların başında gelmektedir. O dönemin başta gelen m ü nevver kitapçılarından (Kitaphaııe-i Askerî) sahibi merhum Hilmi Bey, yıllar boyu yalnız Ahmed Refik Beyle, yazılarında İstanbul ya şantısını işleyen Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın kitaplarını basmakla yetinmiştir. Ne garip rastlantıdır ki bu ebediyete göçmüş yazarlar Adaların âşıkıdır. Birisi Heybeli’de, diğeri Bıiyükada’da ebedî uyku larını uyumaktadır. ★

Çok çeşitli nedenlerden ötürü en verimli çağında kaybettiğimiz Ahmed Refik Hoca’nın bu kadar çok yazı, makale, kitabı sınırlı ömrü içine nasıl sığdırabilmiş olduğunu düşünmek gerekir Iu. Söz verdiği yazı için gecikme sözkönusu değildir. Ada’da oturdu ğu, fazla lodosta vapura binemeyeceğini düşünerek gazete ve dergi idarehanelerine yedek yazı bırakmayı usul haline getirmiştir. Ankara Caddesi’nin titiz mensuplarından Merhum Sedat Simavi Bey, çeşitli nedenlerle Hoca’nm bu özelliğini yazmak kadirbilirliğini göstermiş tir. Ölümüne yakın Haydarpaşa Hastahanesinde yattığı sırada' ardı ardına makaleleri yayınlanmıştırm. Bu yazıların Hoca’mn sağlıklı günlerinde idareye yedek bıraktığı yazılar olduğunu söylemeye ge rek yoktur. Hoca’mn; hazırlamayı düşündüğü, hatta adını koyup da yaymlayamadığı kitapları olduğunu da görüyoruz. Her ne kadar vakitsiz ölümünün bu kitapların yaymlanmayışına bir neden olarak göste rilmesi mümkünse de, o tarihlerde yayınlanmış olan kitapların arka sayfalarında, veya dış kapağın ardında, yazarın yayınlanacak eser110) Ö rn e ğin : Yirmibeş sene siper kavgası. Talebe defteri. 45-52, 13.9.1917-2.5.1918. 111) Yenigün, 17.3.1931. Tarih Encümeni ödenek olmadığından hazır lanan eserler basılmıyor. Ahmed Refik’in resmiyle değerlendirilmiş bir ha ber yazı. 112) Örneğin: Cumhuriyet. «Sultan İbrahim’in ilk veziri» I-III, Ö lüm ünün ardından 12 - 14.10.1937 günleri yayınlandı. İkinci yazının altında kızı .Belkıs Hanımın cenaze törenine katılanlara teşekkür yazısı yer alıyordu.

128

‫‪Ahm ed R efik A ltm ay’m editörü Kitapçı Hilmi Beye yazdığı bir mektup.‬‬ ‫‪Büyükada, 4.3.1933 tarihli‬‬

‫م ا به‬

‫ءآص محتصم‪.‬ئب ع؛ز‬

‫ث‪.‬‬ ‫تع‬ ‫ص؛'هءم محامم‪ ٠‬ماعمث م‬ ‫ر ‪-،,'. ٠.‬؛‬

‫■ ن‪ .‬مه ب ر إم ' ‪ ' . .،‬ت‪' .‬د‬

‫بمء ‪،‬‬

‫ب وب‪،‬‬ ‫ب 'ي م محء»‪*.‬ءإئةههم‪ ٠‬م‬ ‫بق‬ ‫بءإء مم‬ ‫>ء م‬ ‫مم م‬

‫ن آ ' ‪ ,,‬آ م‬

‫' ‪-‬‬

‫• ص‬

‫‪٠١‬‬

‫‪* ٠. .. . . .‬ء م ‪ .‬ا ‪ ، ,،‬م آ‬

‫تص م إ‬ ‫‪ .,‬ء ‪ - . ٠‬ن‬

‫*لآه‬ ‫ن‬ ‫بي‬ ‫مجب ج‬ ‫نإ م‬ ‫ب ب ماء»ء اب‪،‬بت ع ‪ .‬ج جهغ إؤتي„ م‬

‫'‬ ‫د‪._.‬‬

‫جيأ‪..‬ءء ج‬

‫ذ؛ ب م م‪ ٠‬ي م ء ‪،‬ميب س م م‪-‬‬

‫ج إءز ءدمأر‬

‫‪ .،‬آ«‪.‬لمآ‪'.‬ي‪-‬ثثءءد‪١.■ -.٠‬ا ‪ ٠٠.‬ي؛ءكث ‪٠-‬ز‪- .‬؛ ‪ ■.‬علح‪-‬مم ‘ ء'‪-‬ا '‪ '■ ■ '-‬م‪; > ;'.-‬؛ مد* ‪-‬‬

‫ب؛م‬ ‫صء م‬ ‫‪„ ٤‬ءختمح‪-‬صتبجعم‪.‬ء ا م بح‬ ‫‪^٠‬‬ ‫‪■،‬‬ ‫ص رمءه‬ ‫شه‪.‬س اثمت‪,‬ذ'ع جب ه ي؛ء‪,‬ص‪-‬بم‪-‬‬ ‫ح‪ .‬ا م‪,‬‬ ‫‪.‬ء‪ . , .‬ت‬

‫■‪،--■- ,‬؛‪■'.-■■ -‬م‪<* ،‬م‬

‫ذ ‪<'..‬؛‪•-‬‬

‫■’‬ ‫‪ ٠•-‬م •‬

‫■ *•'‪■■-‬‬ ‫؛‬ ‫■ء‬ ‫‪٠‬‬ ‫■;■م؛!•؛■‬ ‫■‬ ‫■‬ ‫‪-.• ،‬؛‪.,■'،،'•.1‬؛■■؛'‪'".‬ء ص '• ا>ءد■'■‪' ■.‬‬ ‫■‪'— .‬‬ ‫■‬ ‫■*‬ ‫■‬ ‫‪١‬ء „آ‬ ‫«‪.‬‬ ‫مر‪,-‬ب ‪ . .‬م او؛‬

‫ء ت ‪ ،‬م هن م م *‬

‫ا‪',.‬أ ا‬ ‫ج؟ ق؛‬

‫ي'ا‪-‬مر'‪-‬‬

‫م‬

‫‪..‬ء سم■؛'ادا^‪*.‬؛ص م‬

‫ج أ ب خ ‪ ،‬ء م ث آ م مه ي إ أ م م م م‬

‫ء ج‪:‬ء‬

‫م م يم ؤ ب ؟ أ ه ب م *مي<ةصء‬

‫ب '‪-‬ت م •ير ة م ' م‪ " ،‬م حم؛أم؛بي م *‬ ‫ص‬ ‫بمء م م ؛ م‘ س س مثع‪ .‬م‬ ‫‪ ٠‬م ح ممء‪،‬م‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫ث‪.‬مصأ؛ ج ه‪-‬إ ؛‬ ‫س‬ ‫•م‬ ‫؛‬ ‫؟‪■■*• ٠‬؛‪. .‬‬ ‫■‬ ‫■‪* -‬‬ ‫أ‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪،‬‬ ‫■ء‬

‫مآ؛ن‪.‬‬

‫ءر‪..- - ,.‬‬

‫■‬ ‫‪•-‬‬

‫أم ' إ‬ ‫‪■<* ٠‬م‬ ‫ء‬ ‫ت'* ■ء*آ■'■‪ '.:‬ء ' ‪-‬‬ ‫ء‬ ‫ي'‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫م‬

‫‪٦‬‬ ‫‪'%.‬ر‪.” .‬‬

‫■‪. .‬‬ ‫آ‬ ‫م‬ ‫ء إ ا‪,‬ءا'يم'‪.‬إ ء‪ .‬م'اء‪<.‬‬ ‫ةثبئ ‪٢‬‬ ‫ج‬ ‫' م*~‪ -‬صأفمن ص ء‬

‫؛ ض ب‪ .‬ء‪ ..‬م~‬ ‫‪ »-‬م‪ - , . '. « . ٢*„'■-. . »' '..‬ا‬

‫■ ’‬ ‫■‬ ‫■ !‪١‬‬ ‫‪'،‬‬

‫'مر'نب ’ءم ا ل‪،‬‬

‫ح ؛أءمء‬

‫بدس ه هممحص ‪٠٠‬‬ ‫ش؟ءءه‬ ‫ص*احمحممء بء ءمع‬ ‫ء *م م ه م ئه ' م ءحم؛حم م‬ ‫حم أ‬

‫ممء^!إء^^امااوءوءممءهااااامءاامهاءءمءءءااامممماماامممءااا!‬

‫]‪[Abdullah Tanrıkulu Arşivinden‬‬ ‫‪«Azizim Hilmi Bey,‬‬ ‫‪E vvelki hafta Safder Hanıma hesabımın çıkarılm asını rica etmiştim. Geçen‬‬ ‫»‪çarşamba geldim. Bana yalnız...‬‬ ‫‪Hesaplarıyla ilgili bir mektup. Hoca’mn biraz para sıkıntısı olduğu an‬‬ ‫‪laşılıyor. ..‬‬

leri dizisinin en alt sırasında bulunanlardan yayınlanmış olanların bulunması, Hoca’nın yayın plânında değişiklik yaptığım da gösterir. Örneğin; Ahmed Refik Bey «Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı» adlı çok değerli dizisinde yayınlanacağmı ilân ettiği serinin kitaplarının hepsini hatırlayamamış, listede sıraya koyduklarını herhangi bir nedenle önce tamamlayınca sırada zaruri olarak değiştirmeler yap mış -ihtimal- tamamen vazgeçmiştir113. Ahmed Refik merhumun eserlerini (makale, kitap, çeşitli bası lar) tam ve eksiksiz tesbit etmenin mümkün olmadığını peşin ola rak kabul etmek gerekir. Evvelce de sözettiğimiz gibi Hoca’mn okul döneminde başlayan yazı hayatı sırasında, Ahmed Refik adını taşı yan; askerî, edebî, tarihî, şiir dalında yazı yazan beş ayrı Ahmed Refik daha vardır. Bunlardan bir bölümü Hoca gibi askerdir. O dö nemde güvenilir bir bibliyografyadan yoksun oluşumuz, soyadı bu lunmayışı, Hoca'nm yayınlamayı tasarlayıp adını koyduğu bir kısım kitaplarının bilahare adını değiştirmiş olması, bu zorluğu arttır maktadır. Örneğin; çeşitli özel ve resmî yayınlarda Ahmed Refik Altınay'a maledilen (İnkılâb-ı azîm) 114 adlı eser, kurmay albaylıktan emekliye ayrılan Ahmed Refik Bey’e aittir. Yine listede bulunup ,da çeşitli yayınlarda yayınlanmadığından sözedilen (Tarihimizde kadın sima ları) 115 adlı kitap yayınlanmıştır. Yazımızda örnek olarak gösterilen bu iki not, yanlışları tesbit etmek amacına yönelik olmayıp; yazarın, eskilerin deyimiyle velut (doğurgan - dölcek) oluşundan dolayı, özellikle her yıl yenilenen, ki tapçıların çeşitli düşüncelerle kapak yenileyerek piyasaya verilen okul kitaplarıyla, bir kısım eski dergi ve gazetelerde kalan ve bu kolek siyonları bulmaktaki güçlükten ötürü yüzde yüz kesin bir sonuca erişmenin mümkün olamayacağını simgelemek içindir116. 113) Ahmed Refik Altınay «Geçmiş asırlarda Türk Hayatı» TKDB. V, 1956, 3. 114) Ahmed R e fik : înkılab-ı azîm. 10 Temmuz 1324. 2. bsl. İstanbul 1326 [1910] Mahmud Bey Matbaası, 127 s. 8°. 115) TKDB. V, 1956, 3. 116) Başta gelen kültür merkezlerimizde mevcut kütüphanelerimizde son yüzyıl içinde yayınlanan dergi ve gazeteleri eksiksiz bulmak mümkün değildir. Çok kez biribirini tamamlamak imkânından da yoksundurlar. Çe şitli yollarla tamamlanabilmesi um udu da artık çok zayıftır. Bağışlar seyrekleştiği gibi, bu tip dokümanlar büyük hacimli olduklarından evlerde korunamamış, günümüze çok azı intikal edebilmiştir.

130

Tarihi sevdiren, Ankara Yokuşuna, basma yeni bir tarih anlayışı ve türü getiren, hatta gazetelerin tirajının artmasında etken olan Ahmed Refik’in tarihi romanlarının, mehaz ve yer gösterilmeden aktarıldığı fikri yaygındır. Kitabımızın başında bu konuya kısaca değinmiştik. Hoca’nm bu konuda bir şikâyeti olduğuna dair araş tırmalarımızda bir kayda tesadüf etmedik. Bu gibi şikâyetler daha çok başkaları tarafından yapılmış ve Ahmed Refik’in savunulmasın da titiz bir itinâ gösterilmiştir m. Ahmed Refik Bey, eserlerinden dolayı yabancı devletlerden tak dirname, madalya, teşvik ödülü almış ve eserleri yabancı dillere çevrilmiş sayılı araştırmacılar arasında yer almıştır. (Demirbaş Şarl) adlı eseri dolayısıyla İsveç Hükümeti tarafından 117) Yenigün Dergisi. Derviş Karamanoğlu. «Tarihi romanlaştır anlar». Y ıl: 1, 7. 2.4.1939., «...Asıl adının Samih Fethi olduğunu ebedî Ş e fin Nut kundan öğrendiğim M. Turhan Tan kendini hayal semasına kaldıran bir muharrirdir. O tarihî tefrikalarının kahramanlarını tamamen hayalinden, bazen de diğer müverrih Ahmed Refik’in sayfalarından alır...», «...Yedi Gün Mecmuasında bir Lâle Devri romanı görüyorum. Derginin bunu da Ahmed Refik merhumun ruhunu izâz için -Reşat N uri’nin Çalıkuşu- romanı gibi eski harflerden yeni harflere çevirdiğini zannetmiştim. Halbuki bunu da Turhan Tan yazıyormuş. Adını bile Ahmed Refik’in kitabından aldığı hal de bu kıymetli müverrihi tezyif ve tahkir ederek, hem de reklamını yapı yor. Öyle ya. O da ölmüştür. Kendisini müdafaa edemeyecekler arasına karışmıştır. Ne için sövülsün». — Yenigün Dergisi. Derviş Karamanoğlu. «Turhan Tan’m maskesini in diriyorum». 9, 6.5.1939. Çok uzun bir yazı. Ahmed Refik'Altm ay ve M. Tur han Tan’m aynı adı taşıyan (Sultan Cem) ve (Cem Sultan) adlı kitapları nın kapak fotoğrafıyla değerlendirilmiş. «...Üstadın günah işlediği köşeye ışık girince her şeyi itiraf ediyor : Ben Ahmed Refik’i mehaz yaptım!., diyor. Mehaz yapmak, habersizce sayfalan göçürmek demek değildir. Turhan Tan niçin Lâle Devrini, Cem’i yazarken bunların adlarının yanına bir yıldız işa reti koyarak : «Okuyucularım, bu romanlarınım adlarını Üstadım Ahmed Refik’ten alıyorum. Başlarındaki beş on sayfa benim, diğerleri onun malıdır» açıklamasını yapmadı. Ciddî ilim adamları yararlandıkları mehazları eser lerinin altına böylece sıralarlar...» — Yenigün Dergisi. Naci Sadullah. «Tarihçiler! Ne yaptınız? M. Turhan itiraf ediyor : Türkiye’de ben dahil olduğum halde müverrih yoktur.» 1, 13, 3.6.1939. — Yenigün Dergisi. «Tarihçiler ne yaptınız?» Nizamettin Nazif bu soru ya cevap veriyor. (Ben müverrih değilim, romancıyım. Tarihe yaptığım hizmet «Tarihin vatandaşlarıma faydalı olmasını temin kılmakla» hülasa olunabilir). 1, 15, 17.6.1939.

131

(vaza) nişanıyla taltif edilmiş ve eseri İsveç diline çeviren (Karolın İlim Derneği) de yazarına 10 bin Frank ödül vermişti ns. Ayrıca; Türk - Bulgar ilişkileri üzerindeki araştırma ve Bulgar tarihine ışık tutan yayınları dolayısıyla Bulgar İlimler Akademisi'nin oy birliğiyle aldığı bir kararla büyük salip nişanının en büyük rüt besiyle taltif edilmiştir119. Hoca'nm gerçekten güzel şarkıları vardır. Bunlardan bir kısmı zaman zaman radyo, televizyon ve sahnede çalınır, söylenir. Çoğu muz bunlardan bir kısmının tamamını bilir söyleriz de, Hoca’nın ol duğundan haberimiz dahi yoktur. Hoca, bunlara da sahip çıkmamıştır. Kır saçlarımın her teli bin Aşkın ne de hicranlı çetin Sevda taşıyan serde beyaz Aşkın ne de hicranlı çetin

dertle ağarmış yolları varmış g ü lle ri varmış yolları v a rm ış 120

İçinden geldiği gibi, duyduğu gibi söylemiş, duygulanmış ve ge çip gitmiştir. Ahmed Refik’in şarkılarını genellikle Mısırlı İbrahim Efendi121 bestelemiştir. Bunlar arasında başta gelenler : — Ağır aksak. «Sevdiğim günden berî çektiklerim derd-û keder». — Türk aksağı. «Ruhum seni sevdi, sana yandı, sana yardır». — Ağır aksak. «Sineler, aşkınla inler, dîdeler mahmûr olur». — Türk aksağı. «Solsam da, sararsam yine gül-pembe dehensin». — Aksak. «Sen bu ufkun yegâne yıldızısın». — Türk aksağı. «Yalnız bırakıp gitme bu akşam yine erken»122. ★ 118) Y enigün : «Bir mazhariyeti medeniyye. Ahmed Refik Bey’in tal tifi». 62, 5.11.1918 ve ikdam; 7805, 4.11.1918 «Ahmed Refik Bey». 119) Cumhuriyet: «Bulgar Hükümeti Ahmed Refik Bey’e büyük sa lip nişanım verdi» 27.9.1925, İk d a m : «Müverrih Ahmed Refik Bey’in asârını takdir» 10228, 27.9.1925. 120) G ü fte : Müverrih A. Refik Bey, beste: Rifat Aydın, kürdilihıcazkâr şarkı, u s u lü : sengin semâi. Türk Musikisi Bestekârları külliyatı. S a y ı: 16, İstanbul 1962, Derleyen: Rahmi Kalaycıoğlu. 121) Mısırlı İbrahim Efendi (Mısırlı Udî Avram. 1872-1933). Yahudi asıllı şarkı bestekârı. Suriyeli arap yahudisidir. Kahire, Şam, Halep ve İstan bul piyasa musikisinde ün yapmıştır. Plaklar doldurdu. Devrinde çok tu tulmuş piyasa şarkıları liesteledi. İçlerinde gerçekten güzelleri vardır. 122) Yılmaz Öztuna : Türk Musikisi Ansiklopedisi. 1962, s. 290 ve Mus tafa Rona : 20. Yüzyıl Türk Musikisi. 3. bsl. s. 152 dv.

132

Elif Naci üstadımız, yeni bir anı ile geliyor bizlere. Ahmed Refik’ le Ahmed Rasim çok sevişirlerdi... diyor. Ahmed Rasim’i kaybettik ten sonra torunu Osman Nihad’l a 123 sürdürdü acılarını. Hoca ile Osman Nihad, biz Çalh’nın atölyesinde çalışırken bir köşede meşk ederlerdi. Osman Nihad sık sık Ada’ya giderek Hoca’yı yalnız bırak maz, birlikte Dil’e kadar uzanırlar ve bu gezintilerini bizlere an latırdı. Bir akşam Osman Nihâd Akın heyecanla geldi bize. Hoca’yı bir kez daha dile getirmişti. İlk defa bize okuduğu bu şarkı, bu nihâvend şarkı, hâlâ Ada’nın çamları arasında dolaşır durur, boynu bü kük, gözleri yaşlı: Yine bu yıl Ada sensiz içime hiç sinm edi, D il'de yalnız dolaştım hep göz yaşlarım dinm edi, Ben de. şaştım nasıl oldu yüreğim e inm edi, D il'de yalnız dolaştım hep göz yaşlarım dinm edi.

Büyükada Ahmed Refik’sizdi artık. Mezarı ne haldedir?.. Bilmi yorum!.. ★

123) Osman Nihad A kın (1905 - 1959) : Ahmed Rasim Bey’in torunu olup, m üzik terbiyesini ailesinden almış, daha 12 yaşında piyano çalmaya başlamıştır. Popüler şarkı bestecisi olarak tanınır. İlk bestelediği şarkı: suzinâk makamında ve curcuna usulündeki «Ne müşkül şey seni sevmek sana yâr olmak» şarkısıdır. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesini bitir dikten sonra uzun yıllar Yüksek Denizcilik Okulunda öğretmenlik yaptı. Nihâvend makamında «Bir ihtimal daha var» güftesi şarkısı çok tutulmuş tur. Yahya Kemal Beyatlı’n m şiirleri üzerine bestelediği «Körfezdeki dalgın suya bak göreceksin» ve yine «Bu yıl Ada sensiz içime hiç sinmedi» güfteli şarkıları daima sevilen eserleri olmuştur.

133

Ahm ed R efik A ltm ay son yılları

II GAZETE ve DERGİLERDEKİ YAZILARI

1 Abaza Haşan. (1-3) Cumhuriyet Gazetesi. 17 - 19.8.1935. «Osmanlı İmparatorluğu’ nun zayıflamasını hızlandıran isyanların ünlü başlarından, Dördüncü Mehmed (salt. 1648 - 1687) zamanında haydutlukla rıyla tanınmış bir Osmanlı vezirinin hayat hikâyesi. Anadolu’ nun çilekeş yaşantısını bütün ayrıntılarıyla dile getiren bu uzun dizide; başedilemeyen bir âsi’nin, yatıştırma politikası uyarınca vezirlikle Diyarbakır’a ve bilahare Halep valiliğine tayini. Köp rülü Fazıl Mustafa Paşa (1637- 1691)’nm sadrazamlığı sırasında korkarak yeniden başkaldırması. Osmanlı ordusu Macaristan içe rilerinde savaşırken, içlerinde vezirler de bulunan 15 kadar vali ve beği de başına toplayarak Anadolu’yu kasıp kavurması. Ana dolu Serdarı sıfatıyla üzerine gönderilen Diyarbakır Valisi Murtaza Paşa’yı bozguna uğratması... Padişaha affettirecekleri vaa diyle aldatarak Haleb’e getirilen Abaza’nın 30 kadar reisiyle be raber başının kesilerek İstanbul’a gönderilmesi (ölm. 1659)» İm paratorluk ve Anadolu. Uzun bir inceleme. 2 Abaza Paşa. Yedigün. 211, 24.3.1937. «Canpolatoğlu’nun hazinedarlığından başlayarak, Kuyucu Murad Paşa (ölm. 1611)’nın elinden Yeni çeri Ağası Halil Ağa’nm şefaatiyle kurtulan ve Dördüncü Murad (salt. 1623 - 1640) zamanında Padişahın ve halkın sevgilisi olan, yeniçeri ocağının bozulduğunu görerek ortadan kaldırılması için uğraşan, memlekette (Abaza kesimi) adlı bir giyim modanın doğmasına neden olan ve ermenilerden rüşvet aldığı gibi sudan bir bahane ile ortadan kaldırılan Abaza Mehmed Paşa (ölm. 1634)’nın hayat hikâyesi. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla renklendirilmiş!» 3 Abdülham id’in Nâşı Önünde.

Âti. 49, 18.2.1334 [1918], «Osmanlı Hükümdarlarının otuz üçüncüsü. İmparatorluğun karışık ve tehlikeli bir durumunda V. Mu137

rad’ın delilik buhranları geçirmesi üzerine tahta geçirilen ve 27 Nisan 1909’da tahttan indirilen Sultan Abdülhamid II. (1842 1918). Hakkında günümüzde dahi lehinde ve aleyhinde çok şey ler yazılan bir hükümdarın tabutu önünde bir tarihçinin dü şündükleri. Birinci Dünya Savaşı sırasında yokluk ve yoksulluk içinde aranılır bir hale gelen, tahttan indirildiği için de zamanla acımanın şefkate dönüştüğü Sultan Abdülhamid’in son yolcu luğu. Bir padişahın yaşânılmış görkemli cenaze töreni, uzun bir dizi.» Dış kapak; Sultan Abdülhamid-i Sâni’nin nâşı önünde. «...Nihayet nâ’şın yıkanması bitti. Sarı ipek işlemeli havlu larla kurulandı, tabut yere indirildi, teneşir, tabutun yanına getirildi, içine kefenler serildi, Sultan Abdülhamid’in nâ’şı hür metle tabuta indirildi. Sultan Abdülhamid, son dakikalarına kadar kendini kay betmemişti. Hattâ vasiyet etmişti: Göğsüne ahidname duası ko nacak, yüzüne Hırkai Saadet destemali, siyah Kâbe örtüsü ör tülecekti. Bu vasiyet eksiksiz yerine getirildi... Kefen bağlandı, tabut kapandı. Sedef kakmalı, asırlar gör müş bir saatin ağır taninleri Hırkai Saadet dairesinin ulviyeti içinde aksetti, tabutun teçhizine başlanmışı. Üzerine evvelâ bir yatak çarşafi, daha üstüne sırma işlemeli al bir örtü konuldu. Ayak ucuna lâciverte yakın çiçekli bir kumaş sarıldı. En üste Kâ’be örtüleri, kıymettar taşlarla müzeyyen kemerler konuldu. Başına ve kollarına şallar sarıldı. Baş tarafa sarılan yeşil atlas üzerine kırmızı bir fes konuldu. Nâ’ş yıkanırken, çıplak bir ta but, tahta bir teneşir, Hırkai Saadet dairesinin gözleri kamaş tıran renkleri ve yaldızlarıyla tezat teşkil ediyordu. Şimdi Sul tan Abdülhamid’in ipekler, şallar, sırmalar, kıymettar taşlarla müzeyyen tabutu, dairenin ihtişam ve ulviyetine de tevafuk etmişti... Herkes çekildi. Yalnız, müzeyyen sütunlar, mülevven du varlar, parlak levhalar arasında başı harem dairesine mütevec cih bir tabut, solda Dairei Aliyye’nin penceresinden altınlar ve sırmalarla müzeyyen yeşil perdeler, ağır sırma püsküller, altın şebekler, kıymettar ve tarihî levhalar, kelâmı kadîmler görü lüyordu... Saat dokuz. Hırkai Saadet kapısının önünde sırmalı ünifor malar, kalpaklar ve şapkalarıyla sefirler ve zabitler bekliyor lardı. Yabancılar bu muazzam daireyi merak ve hayretle, seyre 138

diyorlardı. Ulema, arkalarında geniş kollu, göğsü sırmalı yeşil ve mor libaslar, sarıklarında sırmalar, hürmetle istikbal edili yordu. Veliahdı saltanat, şehzadeler, büyük üniformalarıyla gel mişlerdi. Şubat güneşi altında, nişan, sırma, üniforma parıltı sından başka bir şey görülmüyordu... Hırkai Saadet dairesinin kapısı birdenbire açıldı. Bütün nazarlar kapıya çevrildi, kalabalık o tarafa doğru birikti. Ka pının iki tarafı doldu. Herkes, kalpler müteheyyiç; cenazeyi gör mek istiyordu... Nihayet, elmaslı kemerler, sırmalı Kabe örtü leri, al atlaslarla müzeyyen tabut, kırmızı fesi ile, parmaklar üzerinde, mühîb ve muhteşem, dışarı çıktı. Devlet erkânı, zabit ler, Sultan Abdülhamid’in cenazesi huzurunda idiler: Bütün nazarlar tabuta dikilmişti. Tabut, Hırkai Saadet kapısı önüne yüksek bir yere konuldu. Hamidiye Camiinin kürsü şeyhi, sır malı yeşil elbisesi, göğsünde nişan ile taşın üzerine çıktı. Etra fına bakınarak sordu: — Merhumu nasıl bilirsiniz? Velveleli, hazin, müteessir bir çok ses, serviler arasında ak setti : — îyi biliriz. Kısa bir fâtiha bu merasime de nihayet verdi. Tabut kaldı rıldı, Sultan Ahmed-i Sâlis Kütüphanesinin, Arz odasının sa ğından ağır ağır geçti, Babüssaade önüne geldi, cenaze namazı alelusul burada kılındı. Alay burada tertip edilecekti. Şehzadegân, ayan, meb’usan,. devlet erkânı, sefirler, ümera, saray agavatı, hep burada toplanmışlardı. Arada sırada, teşrifat memur larının sırmalı esvaplarıyle, ellerinde beyaz bir kâğıt: — Ayan, meb’usan, ricali ilmiye, ümera... diye çağırdıkla rı işitiliyordu. Nihayet alay tertip edildi. Servilerin önünde hademei şahane, zabitan ve efradı dizilmişlerdi. Piyade efradı, si lâhlarını omuzlarına asmışlar, kemali sükûnetle yürüyorlardı. Tabutun önünde dedeler, Şazeli dergâhı dervişleri gidiyordu. Tabutu taşıyanlar Enderunu hümayun ağaları ve saray erkânı idi... Tabut, Babüssaade'den Orta-kapı’ya kadar, serviler arasın dan, yavaş yavaş ilerledi... Ortakapı’dan vekar ve ihtişam ile çıkarken hazin bir tehlil, ruha huşu’ ve tevekkül veren tatlı bir sada, Ortakapı’nın taş duvarlarına, bir zamanlar vüzeraya mahpes teşkil eden kapı arasına aksetti. Önde Dedegânın fasıladar, 139.

hazin nevaları işitiliyor, Şazeli dergâhı şeyhlerinin hüzünlü bir sesle okudukları Kelime-i Tevhid; tekbirler ve naatlar arasında, âheste bir nakarat gibi yükseliyordu. Ortakapı ile Bazı Hüma yun arası Alman zabitlerinin otomobilleri, mükellef konak ara balarıyla dolmuştu. îki zarif hanım, arabada ayağa kalkmışlar, yüzlerinde ince peçeler, alayı seyrediyorlardı. Biraz ötede, Bi zans’ın İrini kilisesi ve son devrin askerî müzesi önünde, Meh terhane takımı, cesîm kavukları, kırmızı şalvarları, sırma çepkenleri, sarılı ve kırmızılı bayraklarıyla durmuşlardı. Canlı bir tarih, hürmet ve tekrim ile tabutu selâmlıyorlardı... Cenaze Babı Hümayun’dan çıktı. Sokaklar insandan görül müyordu. Ayasofya önünden Sultan Mahmud Türbesine kadar caddeye iki sıra asker dizilmişti. Ağaçlar, evler, pencereler, damlar, kadınla, çoluk çocukla dolmuştu. Tramvaylar durmuştu. Tabut, acıklı ve müessir dualarla, tekbirler ve tehlillerle ilerli yordu. Cenazeyi görenler, müteessir oluyorlardı... Son şehkayı andıran Allah! Allah! nidalarıyla tabut türbe kapısından içeri girdi. Sultan Abdülhamid hürmet ve tekrim ile kabre indirildi. Osmanlı tarihinin otuz dört senelik safhası ha zin bir surette sona erdi.» Büyükada 15 Şubat 1918 4 Abdülhamid’in Nâşı Önünde. Tarih Dünyası. 1, 3, 15.5.1950. «Aynı yazı Sultan Hamid’in iki fo toğrafı ve el yazısıyla renklendirilmiş.» 5 Ada’da Eski Bağlar. Cumhuriyet. 19-9.1936. «Adaların bizim olduğu devirlerin hikâ yesi. Refah ve güven içinde bulunan müslüman ve hıristiyan hal kın yaşantısı. Nefis üzüm ve şarap yetiştiren bu topraklarda üzüm yemenin yasak olmayıp (mübah), şarap içmenin, diğer bir deyimle üzüm suyu içmenin kesin olarak yasak olduğu. En ince ayrıntılarına kadar üzüm, üzümcülük, şarap, şarapçılık, ya saklamalar, bu konuda kesin hükümler ve bütün bunların için de uzayıp giden yaşantı.» 6 Ağalar Saltanatında İsrafat. «Para meselesi» İkdam Gazetesi. 9654, 16.2.1924. “Avcı Mehmed (salt. 1648-1687) zamanında devletin Kösem Sultan ile Ağalar tarafından yönelti lirken İmparatorluğun ekonomik durumu. Devlet büyüklerinin, yeniçeri ocağı reislerinin, yeniçerilerin ticaretle uğraştıkları. İs 140

tanbul’da kol salmış olan yahudi simsarların iş hacmi ve saray daki iş ortakları. Çöken İmparatorluk’ta ahlâk ve mâliyenin acık lı durumu.» 7 Ağalar Saltanatından Sonra. İkdam. 7978, 27-4.1919. «Sultan İbrahim (salt. 1640-1648)’in taht tan indirilip öldürülmesinden sonra yönetime hâkim olan ağa lar. Kara Murad, Bektaş Ağa, Kara Çavuş ve diğerleri. İmpara torlukta sözün ayağa düşmesinden ibret verici bir yaprak.» Uzun dizi. 8 Ahlâk Zaafı. Dersaadet. 53, 6.9.1336 [1920]- «Bir milletin politik ve sosyal çö küntüsünde ahlâk zayıflığının büyük yeri olduğu. Osmanlı Devleti’nin çöküş nedenlerini inceleyen bir araştırıcının genellikle bu önemli nokta üzerinde durmasının gerektiği. Sınırlarımıza kattığımız ülkelerde görevlendirdiğimiz kişilerin gerektiği gibi çalışmamaları nedeniyle çok kısa bir süre içinde çözüldüğümü zü bütün ayrıntılarıyla dile getiren bir dizi.» 9 Ahmed Cevdet Beyefendiye. İkdam. 8442, 2.9-1920. «Türkleri batılaştırmak, batı bilgisini ve batı zihniyetini Türk dimağlarına işlemek ne kadar lüzumlu ise, Türk’e tarihini öğretmenin de o derecede gerekli olduğunu savunan ve Türk Milleti’nin tarihinden ne suretle yararlanabile ceğini gösteren bir inceleme.» Bkz. 39 b. 10 Ahmed Rasim’in Aşkı. (1-2) Cumhuriyet. 22, 23.9.1936- Büyük yazar, 1315 [1897]’te Kitabe-i Gam’ı nasıl hislerle ve ne şartlarla yazıyordu? Büyük edib’in son mektubunda— Artık eğleneceğim diyordu, seni unutaca ğım. Gözlerimi bir tarafa bırakacağım, metaibi zihniyem aza lacak... — «Eski İstanbul'u eserlerinde, hiç bir yoruma ihtiyaç göstermeyecek kadar açık canlı bir tablo halinde, birer belge hailinde bizlere aktaran, İmparatorluk devrini, Meşrutiyeti ve Cumhuriyet’i yaşamış iki ünlü yazarımızdan biri, İkdam sahibi Ahmed Cevdet’in dediği gibi; (Basının tuzu, biberi) Ahmed Rasim’dir. Bir tablo halindeki yüzlerce kitabı, binlerce yazısıyla tüm yaşantımızı tam bir objektif sadakatıyla bizlere aktarır, (falaka) yı, (mahalle mektebi) ni daha bir çoklarını ondan öğrenmişizdir. Merhum gönül adamıdır da. 21 Eylül 1932’de 67 141

yaşında kaybettiğimiz üstat, 19 yaşında evlenmiş, mutlu bir yuva kurmuş, çocukları olmuştur. Evlendikten sonra da güzel gözlere rastlamış, sevmiş sevilmiş, ağlamış ağlatmıştır. Musav ver Malûmat dergisinin 1896 (16 Kasım 1311) tarihli sayısında başlayan Kitabe-i Gam, Ada’da tanışıp seviştiği güzel kadın için yazılmıştır. Rasim, hayatının türlü anılarını eserlerinde anlattı ğı halde bu serüvenlere değinmez. Bunları ancak çok sevdiği ve güvendiği arkadaşları bilir. Ahmed Refik de onun yakın bir dostudur. Torunu merhum Osman Nihad Akın da Kelebek der gisinde (16.12.1952) (Dedemin aşkları) başlıkları altında bu se rüvenlerden sözetmiştir. Hoca’n-ın anlattığına göre; Kitabe-i Gam’da kendisine seslenilen sevgili (Zamanının yüksek, müm taz, güzel, edip) bir kadını, (Türk kadınlığının en levend-endam, vakur, müteazzım, hüsn ü zekâsıyla gözleri kamaştıran bir tim sali) imiş. Rasim’in bu yüzden haftalarca, aylarca Ada’da kal dığı olurmuş. Ahmed Rasim bu sevgiliden sonra, daha birçok dilberlere gönül kaptırmışsa da, Ada’lı kadar bunlar hakkında bilgi edinemiyoruzGarip bir rastlantı, âşık olan da, bu gizli aşkı bize anlatan da şimdi ebedî uykularını aynı toprak parçasında diyebileceğimiz Heybeli ve Büyükada’da sürdürüyorlar. Bilmem ki safa neş'e bu öm rün neresinde Şad olsa gönül bari biraz son nefesinde Hâlâ elem -i yare tahammül hevesinde Şad olsa gönül bari biraz son nefesinde. [A . Rasim. Karcığar makamı, Türk aksağı]»

11 Ahmed Rıza Bey «Timsâli hamiyet». Millet Gazetesi. 45, 18.9.1908. «Meşrutî idare içinde uzun süre Sultan İkinci Hamid (salt. 1876 - 1909) ile mücadele eden ve 1908 devriminden sonra İstanbul’a gelerek İttihat ve Terakki Mer kezi Umumi müşaviri ve âzası ve milletvekili olarak üç yıl Millet Meclisi reisliğini yapan Ahmed Rıza (1859-1930) Beyin resmiyle değerlendirilmiş hayat dizisi.» 12 Ahmed Rıza Bey’in Hayat ve Mesleği. Millet. 55, 28.9.1908. «-Sis- şairi, Meşrutiyet devrimi için Sultan Hamid aleyhine çalışan Türk politika ve devlet adamlarından Ahmed Rıza Bey (1859-1930)’in hayatı ve çalışmaları.» Yazı, resmiyle değerlendirilmiş. 142

13 Ahmed-i Sâlis Devrinde Osmanlı Hanımları. «Tarihe Dair» Şehbal. 53, 15.5.1328 [1912], «Osmanlı tarihinde en ziyade ih mal edilmiş ve şimdiye kadar hiç incelenmemiş konulardan biri de eski Osmanlılar’da kadınların hayat düzeni, politikada kadı nın tesiri, kadınların kıyafeti ve görgü kuralları içindeki yeri dir. Yazar; Lady Montegü’nün hâtıralarından yararlanarak ha zırladığı bu yazıda, Üçüncü Ahmed (salt. 1703 - 1730) devrinde İstanbul hanımlarının bütün yaşantılarını en ince detayına, ke narları sırma işlemeli zarif şalvarından, ayaklarına giydikleri sırmalı beyaz terliklerinden, çevresi işlemeli, kolları yarı bile ğe kadar uzayan beyaz ipekten gömleklerine kadar her şeyi dile getirmektedir.» Yazı; yazarın fotoğrafıyla değerlendirilmiş14 Ahmed-i Sâlis devrinde sultan düğünleri, bir sultanın hissiyatı. Şehbal. 3, 54, 1.6.1328 [1912], «Üçüncü Ahmed (salt. 1703- 1730) dönemi, Doğu’da Avrupa uygarlığının ilk yayıldığı bir çağdı. Çırağan safalarının, Kağıthane âlemlerinin yanında, matbaa gi bi bir çok yenilikler de Osmanlı Ülkesine giriyordu. Kadınla rın zevk ve eğlence âlemlerinde cazip ve müstesna güzelliklerini teşhir etmeleri de en ziyade bu hükümdarın devrine rastlamıştı. Sınırlardaki barut dumanları, top ve tüfek sesleri başkentte otu ranları ilgilendirmiyordu. Uzun süredenberi beklenilen barış ta gelmişti. Yazar; İstanbul’un o günkü görüntüsünü gözleri mizin önüne serdikten sonra, Üçüncü Ahmed’in kızı güzelliği dillere destan Fatma Sultanın, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa (? - 1730) ile olan düğününü, çeşitli kaynaklardan, genellikle Lady Montegü’nün günlüklerinden yararlanarak bütün renkle riyle dile getirmektedir.» 15 Ahmed-i Sâlis Devrine Ait. İkdam. 9046, 22.5.1922. «1703 - 1730 yılları arasında saltanat sü ren Üçüncü Ahmed dönemine ait Hazine-i Evrakta bulunan üç önemli belgenin incelenmesi. 1 - Kral Rakoçi’nin bir dileği, 2 - Kapudan Paşa’ya Kuyucubaşı tarafından verilen sened, 3 — Üçüncü Ahmed’in sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya yazdığı, beyaz üzerine bir hatt-ı hümayun.» 16 Ahmed-i Sâlis devrine dair Madam Montegü’nün mektupları. (Şark Mektupları). (1-9) TOEM. 4, 19 (1.4.1329, 1205 - 1212, 2 rs. metin içinde; [1212 -1219; 143

iki mektup]; 4. 20 (1.6.1329) 1273- 1281; 4, 21 (1 Ağustos 1329) 1344 - 1349; 4, 22 (1 Ekim 1329) 1401 - 1405; 4, 23 (1 Aralık 1329) 1467- 1480; 4, 24 (1 Şubat 1329) 1541 - 1547; 5, 25 (1 Nisan 1330) 23 - 35; 5, 27 (1 Ağustos 1330) 183 - 191; 6, 31 (1 Nisan 1331) 410 -418; 6, 32 (1 Haziran 1331) 479 -499. «Lady Montague (1689 - 1762) tanınmış bir İngiliz yazarıdır. 1712’de İngiliz dev let adamlarından Lord Manchester (Edouard Wortley Monta gue) ile evlenmiş ve Lord’un 1716’da İngiltere elçisi olarak İs tanbul’a tayini üzerine o da İstanbul’a gelmiştir. Lady Monta gue buradan kızkardeşi Lady Butea’ya, şair Addison’a, Alexander Pope’ya, edebiyat dünyasında ve Türk tarihinde çok büyük yeri olacak olan mektuplar yazmıştır. Gözlem gücü, anlatma ye teneği, üslubu ile dikkati çeken bu mektuplar 1763’te yayınla nınca, Osmanlı yaşantısı hakkında en güvenilir bir kaynak ola rak, tanınmış ve bir çok dillere çevrilmiştir. İngiltere’ye çiçek aşısını tanıtan Lady Montague’nin mektupları Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuasında dilimize çevrilerek tefrika edilmiştir,» 17 Ahmed-i Sâlis ve Meskukât. «Para Meselesi» İkdam. 19.3.1924. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703 - 1730) devrinde para konusunun, ulûfe yüzünden çıkan isyanların en ziyade sü kûnet bulduğu bir dönem olduğu. Kesin hükümler ve izlenen uygulamalarla ayarı düşük paranın ortadan kaldırıldığı. Gü müşhane’de bulunan gümüş madenlerindeki çalışma ve verimin arttırıldığı. Hile yapanların şiddetle cezalandırıldığı» hakkında bir inceleme. 18 Ahmed-i Sâlis’in Hastalığı. «Geçmiş Zaman» İkdam- 9680, 13.3.1924. «Dördüncü (Avcı. Salt. 1648 - 1687) Mehmed’in Emetullah Gülnüş Sultan’dan dünyaya gelen (1674) ve Osmanlı tahtına Üçüncü Ahmed (salt. 1703 - 1730) adıyla çıkan padişahın hayat hikâyesinden bir parça. Dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’ndan ibret verici levhalar. Padişahın korkuları. Sadrazamı ve bilahare damadı olan Nevşehirli İbrahim Paşa’nm tavsiye ettiği macunlar. Çırağan safaları. Beşiktaş Sarayı’nın taşlanması. Kayınbaba-damat arasında ilginç yazışmalardan ör nekler. Padişahın genellikle hatt-ı hümayunlarında -Râbbim tul-ü ömür ile muammer eyle' âmin- gibi cümlelerle kendisi için dua ettiği. Saray hekimleriyle sürekli ilişkisi.» 144

Bi ham dillâh ki âlem yine m esrûr-ül cenan oldu Açıldı gül g ib i mahzun g ö n ülle r şâdmân oldu Efendim iz bu lup sihhat pür etti âlemi behcef Safâ vu zevk-u sohbet âlem içre râyegân oldu [Sultan A h m ed'in iyileşmesi dolayısıyla te rk îb -i bend'den. Şair N e d im ]

19 Ahmed-i Sâlis’in Hayatına Dair. «Basılmamış belgelere göre» Yeni Mecmua. 38, 4.4.1918. «Sultan Ahmed-i Sâlis (salt. 1703 1730) gayet mütevazıydı. Debdebe ve tantanadan zevklenmezdi. Bütün düşündüğü barış içinde, rahat ve mutlu bir aile ha yatı geçirmekti. Fakat bu hayatını, zamanını hoş geçirmek, nefsinin gururlarını tatmin etmek için istemezdi...» (Tahta ge çişinden beş yıl sonra), (Nilüfer’den geçerken), (Manisa önünde Kervanlar) resimleriyle değerlendirilmiş olan yazı dizisinde genellikle saray hayatı ve eğlenceye sürüklenen bir hükümda rın yaşantısı işlenmektedir. 20 Ahmed Şuayb ve Tarih. Servetifünun. 1020, 9.12.1326 [1910], «Son yüzyıl edip ve m ü tefekkirlerinden, Edebiyatı Cedide mensuplarından, Hukuk Mektebi hocalarından Ahmed Şuayb Bey (1876 - 1910)’ın va kitsiz ölümü dolayısıyla derginin bu özel sayısında anma yazısı. Yazar; merhumun tarih ilmiyle olan yakın ilgisini dile getir mekte, (Fransa İnkılabı), (Rusya Tarihi) gibi başta gelen eser lerini tanıtmaktadır. 34 yaşında kaybedilen değerli bir gencin ardından söyleneceklerden.» 21 Akçe Yüzünden İsyan. «Para Meselesi» İkdam. 9664, 26.2-1924. «Osmanlı İmparatorluğu’nda yeniçeri ve Sipahi baş kaldırmalarının başlıca nedeni olan para. Ulûfe’nin gününde dağıtılmaması. Bozuk akçe verilmesi. Benzeri para ne denleri. Dördüncü Mehmed (salt. 1648 - 1687) zamanında bu yüzden başlayan ve kanlı bir şekilde son bulan bir ocak isya nının bütün ayrıntılarıyla hikâyesi.» 22 Akhisar. «Anadolu’da eski Türk şehirleri» Yedigün. 222, 9-6.1937. «Akhisar İlçesinin kurulduğu günden bu yana hikâyesi. Yazı; kentin eski bir tablosu ile değerlendirilmiş.» 145

23 Alaşehir. «Eski Türk Şehirleri» Yedigün. 208, 3.3.1937. «Anadolu’nun başlıca ticaret yollarından birinin üzerinde bulunan Alaşehir’in kuruluşundan itibaren hi kâyesi. Yazı; kentin eski bir tablosu ile değerlendirilmiş.» 24 Alaşehir; kurtulan beldelerimiz. Yeni Mecmua. 3-69, 1.2.1923. «Alaşehir’in Osmanlı sınırları içi ne alınmasından başlayarak, Kurtuluş Savaşı sonunda düşman işgalinden kurtulduğu güne kadar hikâyesi. Yazı; Osmanlı Türkleri zamanında eski Alaşehir’in -Hükümet Konağı- resmiyle de ğerlendirilmiş.» 25 Albert Vandal. (1-3) İkdam. 9058, 5.6.1922; 9062, 9.6.1922; 9065, 12.6.1922- «Ünlü Fransız tarih yazarı (müverrih), tarihî eserlerinde senteze önem veren Albert Vandal (1853 - 1910) gençliği, yetişmesi, eserleri, meto du.» Üç ayrı uzun dizi. 26 Ali Emirî Efendi (1274 - 1342) [1858 - 1926] hayat ve asarı. TOEM- 14, 1 - 78, 1 Ocak 1340 [1924], «Hayatı kitaplarından baş ka bir şey olmayan, hâfızası kuvvetli, kudretli bir doğu kültü rü almış, vatanım seven, memleket kültürüne büyük katkısı ol muş, değeri ölçülemez kitap ve kütüphanesini İstanbul’da Fatih’ te Feyzullah Efendi Medresesinde kurduğu kütüphanede toplu ma hediye eden, yine uzun yıllar bu kütüphanede bir nevi da nışman gibi araştırıcıların müşküllerini çözen Emirî Efendinin hayat dizini. Uzun yıllar -Emirî Efendi Kütüphanesi- olarak bi linen kuruma bağışladığı kitaplar ve kendi eserleri. Edebiyat ta rihimizin ilginç ve önemli simalarından biri.» 45 - 51 s. Emiri Efendi’de kitap merakı o kadar ileriye varmıştır ki, satın almaya gücü yetmediği kitapları binbir rica ile birkaç gün için ödünç alır ya kendisi veya bir başkasına kopya ettirirdi. Millet’e he diye ettiği koleksiyon arasında değeri ölçülemez bu tür istinsah edilmiş eserler mevcuttur. Kendisinde birinci, Yemen’de San’a şehrinde ikinci cildinin bulunduğunu öğrendiği bir kitabı satın almak ve görev yerine geçici olarak getirtmek mümkün olama yınca, görevinin Yemen’e nakledilmesi için başvurduğu sevdik leri arasında söylenir. Evlenmeyen, ömründe bir kez dahi fotoğ raf çektirmeyen, yüzüne ustura değdirmeyen, devamlı siyah papyon takan, gözlük yerine bir büyüteç kullanmakta ısrar eden,

146

tüm şairlerin şiirlerini ezbere bilen, tek sevgilisi kitaplar olan Ali Emirî Efendi en büyük armağanını Yahya Kemal Beyatlı’ dan çalmıştır: M uhtaç isen füyûzuna eslâf pendinin Diz çök önünde şim di Emirî Efendi'nin A ’m id o şehr-i nû r öğünsün ilel-ebed FazI ü fa zîle tiyle bu necl-î bülend inin İklîm -i Rûm'u gezdi otuz yıl taraf taraf Bir m aksadiyle tab'ı nefâ'is-pesendinin Yekpare nûr olan bu kütüphâne-i nefîs Yekpare servetiydi bu âlemde kendinin Ecdâd-ı pâkim iz g ibi v a k fe tti m illete Hayrânı oldu halk eser-i bî-m enendinin Yâ Fahr-ı Kâinat sen iyfâ et ecrini Dîvân-ı Kibriya'da bu Şark ercüm endinin.

27 A l-i Osman ve Türk Milliyetperverliği. İkdam. 8383, 15.61920. «Anadolu’da Türklüğü ölümsüzleştiren Osmanlılar ve milliyetperverliğin ölümsüzlüğünün devamı için gerekli olan nedenler içinde örnekler.» Kurtuluş Savaşı’mn tır mandığı günlerde yazılmış hamasî bir dizi. 28 A l-i Osman ve Türk Saltanatı. İkdam. 8901, 26.12.1921. «Osmanoğulları ve Söğüt kentinde ye şererek dört kıtaya yayılan Osmanlı İmparatorluğu’nun kısa zamanda yayılma ve çöküş nedenleri.» 29 Âli, Fuad, Reşit Paşalara DairYeni Şark. 48, 19-11.1921. «Yabancı kaynaklara, yabancı yazar lara, özellikle Le Baron Durand’a göre son yüzyıllık Osmanlı tarihi içinde büyük yerleri olan Âli, Fuad ve Reşit Paşa’lar. Dev let yönetimindeki etkileri. İstanbul ve Boğaziçi’nin o yıllardaki yaşantısı. Âli Paşa’nm ölümü haberinin alındığı zaman Berlin’ de bulunan Basiret gazetesi sahibi Ali Efendi’nin anıları çok il ginçtir: (...Bir hafta mürurunda Prens Bismark tarafından da vet olundum. Araba ile bulvardan geçtiğim zaman sokaklarda kemali telaş ile ilaveler satılıyordu. Prensin huzuruna çıktığım da: — Sizi bugün davet edişimin sebebi, bu sabah Ali Paşa’nm vefat ettiğini kemali teessüfle söylemektir. Türkler bir sadra zam kaybetti. Avrupa büyük bir adam kaybetti. Fransa ile yap147

tığımız savaşın sonuna yakın iki tarafa ilk barış çağrısı yapan Ali Paşa idi. O büyük adamın yazdığı uzlaştırıcı mektubu hazinei evrakta özel bir muhafaza içinde saklattım... — dedi.)» ile ri derecede nazik, görevinde son derece ciddi, uluslararası iliş kileri çok iyi bilen ve ona göre davranan, cömert, ölümünde te rekesi borçlarına yetmeyen bir sadrazamın, Fuad ve Reşît Paşa’larla birlikte hikâyesi, özellikle yabancı kaynaklardan. Allah’ın Gölgesi... îkdam. 10206, 5.9.1925- «Osmanlı İmparatorluğu’nda Halifelik müessesesi. Birinci Selim (Yavuz. Salt. 1512 - 1520)’nin Rıdaniye Savaşı’ndan (1517) sonra Mısır’ı tamamiyle ülkeye katarak Hicaz kıtasıyla Müslüman hilâfetini İmparatorluğa katması. Hilâfetin İmparatorluğa kazandırdıkları ve kaybettirdikleriKaldırılması nedenleri.» \

Alman Darülfünunlarının Millî Vazifesi. (1-2) Hayat Mec. 5; 124, 11.4.1929, 126, 25.4.1929 «Fransız müverrihi Emest Lavisse (1842 - 1922)’nin Prusya tarihine dair kıymetli birçok eseri vardır. En önemlileri; Büyük Frederik’in Gençliği, Cülûsundan evvel Büyük Frederik, bir de -Prusya Tarihine Dair Tetkikler- dir. Ernest Lavisse’in bu son eserinde Alman Üni versitelerinin millî görevine dair önemli bir bölüm ayrılmıştır. Kolektif tarih araştırmalarının öncüsü, araştırmalarının sente zini yaparak tarih çalışmalarını yenileştiren Lavisse; bir mille tin tarihinde üniversitelerinin ne kadar önemli bir görev aldık larını Alman tarihini örnek alarak işlemiş ve ispatlamıştır.» Altı Yüz Sene Sonra. Dersaadet. 33, 9.8.1336 [1920], «Altı yüz yıl evvel Bursa ve do layları. Söğüt kentinde doğan küçük, nazlı bir filizin nasıl ko caman bir İmparatorluk olduğu. Bu başarıların nedeni. Altı yüz yıl evvelki dört başı mükemmel Osmanlı yönetimi ve yönetici leri. Altı yüz evveli ve çöken bir İmparatorluğun hikâyesi.» Altm’a Kurşun Atanlar. «Geçmiş Zaman» İkdam. 9702, 4.4.1924. «Üçüncü Ahmed devrinde (salt. 1703-1730) İstanbul yaşantısı. Geç gelen barıştan sonra renklendirilmeye çalışılan günler. Çiçek merakının genel bir ihtiyaç haline gelme si. Lâle’ye konulan narh. Üçüncü Ahmed’in kerametleri. Çiçek

bahçeleri arasında zevkli atış yarışmaları. Memleketin yaraları nın sarılması bir yana bırakılarak zevk ve safaya dalınması.» 34 Amcazade. İkdam. 11109, 27.3.1928. «îkinci Mustafa (salt. 1695 - 1703) dö nemi veziriazamlarından, Köprülü Mehmed Paşa’nın kardeşi Haşan Ağa’nın oğlu ve Fâzıl-Ahmed Paşa ile Fâzıl Mustafa Paşa’mn (Amca-Zâde) leri olmasından ötürü tarihte (AmcaZâde) adıyla diğer Hüseyin’lerden ayırt edilen, Hüseyin Paşa’ (1644? - 1702) nm hayat hikâyesi ve İkinci Viyana kuşatma sından sonra adım, adım geri çekilen bir İmparatorluğun, bü yük adamsız kalan bir ülkenin hazin panoraması. Devlet bü yüklerinin karşı koymalarına rağmen bizzat ordu ile sefere çıkan, ilk iki seferi oldukça başarılı, üçüncü seferinde, Zenta’ dan Tisa Suyu’nun doğusuna geçilirken geride kalan ağırlıklar ve bir kısım askere Prens Eugene de Savois komutasındaki Avusturya ordusunun saldırıya geçmesiyle büyük kayıplar ve ren Osmanlı Ordusu savaşı kaybeder ve Veziriâzam Elmas Mehmed Paşa da şehit olur. Köprülü Ailesi güç koşulların adamlarıdır. İkinci Mustafa, sınır boyunda Amca-Zâde’ye Mühr-i Hümayun’u teslim eder. Amca-Zâde, Köprülü Ailesin den yetişen dördüncü sadrazamdır. Geçici başarıları dikkate almayarak, İmparatorluk için gerekli olan kesin barış yolunu arar. 18 eylül 1697’de yüklendiği bu ağır yükü 4 eylül ,1702’ye kadar, 4 yıl, 11 ay, 16 gün taşır. İkinci Mustafa’nın muktedir ve değerli bir kişi olmasına rağmen hocası Feyzullah Efendi’ye olan sevgi ve güveni, sadrazamı iş göremez bir hale getirmiş bu yüzden birkaç kez istifa etmek zorunda kalmışsa da kabul edilmemiştir. Son ricası kabul edilir ve Mühür, Daltaban Mus tafa Paşa’ya verilir. Amca-Zâde; ciddi, iyiliksever, mükem mel bir devlet adamıdır. Naima, ünlü tarihini ona ithaf et miştir. Kara Mustafa Paşa’nın İkinci Viyana Kuşatmasında bulunmuş ve ardından gelen zor günleri yaşamıştır. İçinde Karlofça görüşmelerinin bir bölümünün geçtiği Anadoluhisar’ la Kanlıca arasındaki yalısı, süslemeleri, iç dekorasyonu ve havuzu bakımından Osmanlı yapı sanatının görkemli bir ya pıtıdır.» Klasik Türk yapı sanatının son örneklerinden olan külliyesi (Cami, medrese, kütüphane, açık türbe, sebil ve çeş me) 1700 yılında yapılmış olup İstanbul’da Saraçhane başında, Eski Saraçhane sokağmdadır. 1957’de restoresi bitmiş, halen 149

Vakıflar Genel Müdürlüğü Türk İnşaat ve San’at Eserleri Mü zesi olarak kullanılmaktadır. 35 Amcazâde ve Hoca Feyzullah. «Tarihten bir yaprak» Yedigün. 117, 5.6.1935 «Biri vaktin vezirâzamı, öbürü de ünlü şeyhülislâmı idi. Biri yıllarca süren Viyana bozgunluğundan sonra devleti düzeltmek yollarını arar. Öbürü devleti avucu içi ne almak için en yıllanmış yasaları hiç sıkılmadan bozardı. Am cazâde ile aralarında akrabalık da vardı; Köprülü oğullarından Fazıl Mustafa Paşa’nın oğlu Abdullah Bey, Hoca Feyzullah Efen dinin damadı idi... Amca-Zâde Hüseyin Paşa; Osmanlı tarihinde sadareti kendi arzusu ile bırakan ilk vezirin, Viyana bozgunu yaralarını sarmak, sarayı dolduran fesatçılardan kurtarmak için didinen bir devlet adamının, kendi çıkarından başka bir şey dü şünmeyen bir din adamıyla olan mücadelesi. Sonunda, aynı silâhlarla mücadele edemediğinden, daha fazla küçülmeye da yanamayarak İkinci Mustafa (salt. 1695 - 1703)’dan emekliliğini ister. Ne çare ki; kendisinden sonra eserini izleyen ikinci bir sadrazam gelmedi. Hoca Feyzullah da ihtirası uğruna İkinci Mustafa’nın tahttan indirilmesine sebep oldu.» 36 Anadolu Şehirleri. İkdam. 8214, 25-12.1919. «Kurtuluş Savaşı’nın Anadolu’da yer yer başladığı, Türk kahramanlığının yer yer destanlaştığı gün lerde yazılan bir yazı. Kahraman Anadolu şehirlerinin, Osmanlı yönetiminin çökme döneminde çektikleri. Bir yanda şehirleri sömüren, aldığıyla doymayan âsiler, bir yanda saray baskısı. Eşkıyayı sindirmek için halkın nelere katlandığı. Çilekeş Ana dolu köylüsü, eşkıya ve saray. Şimdi de Anadolu’yu yoketmeye çalışan birleşmiş düşman karşısında yine Anadolu.» Uzun dizi. 37 Ankara Ahi’lerine Dair. İkdam. 8892, 17-12.1921. «Anadolu’da Onüçüncü Yüzyıldanberi meydana çıkmaya başlayıp sonraları düzenli ve teşkilâtlı bir duruma gelmiş olan dinî — ekonomik toplumlarm, esnaf ve sa natkâr birleşimlerine topluca verilen ad. Son yapılan araştırma ve bulunan belgelere göre, belli ekonomik kuralların zamanla benliğini kaybetmemesi için dinî kurallara bağlanmasından oluşmuştur. Osmanlılar, kuruluş dönemlerinden itibaren bun lara karşı müsait ve hattâ kendilerine mensupturlar. Osman Bey ünlü Ahi reislerinden Şeyh Edebali’nin kızı ile evlenmiş, 150

bu suretle onların halk üzerindeki nüfuzundan yararlanmak istemişti. Ayrıca; Şeyh Mahmud Gazi, Ahi Haşan, Çandarlı Ka ra Halil ve daha bir çokları Ahilerden olup, İmparatorluğun kuruluşunda büyük katkıları olmuştur. Birinci Murad (salt. 1360 - 1389)’ın Ahi reisi olduğuna dair belgeler yayınlanmıştır. Bu demektir ki; Osmanh Türkleri açılacakları alanlardaki top lumun dinî -ekonomik temayüllerinden yararlanmışlar ve bu sayede kısa sürede başarıya ulaşmışlardır. Ahilerin dinî prensip ve koşulları; sünnî - ortodoks -Müslümanlıktan ziyade batmî -Hetorodoks- inanışa meyyaldi. İstihsalde standardizasyonu ko ruma, üretilen malı tüketiciye aktarırken fiyatta birlik ve be raberlik, kalitede belli bir düzeyi koruma, kuvvetli bir ticaret ve esnaf ahlâkı, kazançta belli topluluklar içinde beraberlik ana prensiplerdendi. Ahlâkî yönünün de dört ana kuralı vardı; 1 - Güçlü ve galip durumda iken bağışlamak, 2 - Hiddetli za manda yumuşak davranmak, 3 - Düşmana karşı iyilik etmek, 4 - Kendi ihtiyacı varken başkasına vermek. Fatih’in İstanbul’u almasından sonra, devlet üzerindeki nüfuzları zamanla azalma ya başlamış ve - esnaf loncaları - haline gelmişlerdir. Yazar; bir adı da - Fütüvvet - olan Ahilerden Ankara yöresine yerle şenlerin özelliklerini, bir şeyhin çevresinde toplanarak tekke yaşantılarını, birlikte yedikleri akşam yemeklerini, zikr ve se mâlarını, kıyafetlerinin basitliklerini, misafirperverliklerini, baskı yapan devlet memurlarına karşı amansız karşı koymala rını dile getirmektedir.» 38 Ankara’da Osmanlı Türkler. Hayat. 1, 21, 23.4.1927. «Osmanlı Devleti’nin kurulması sırasın da Anadolu’da bulunan küçük Türk Devletleri ve bunların biribirleriyle olan ilişkileri. Ahiler, Karamanoğulları ve tarih sah nesinde hızla açılıp gelişen Osmanoğulları. Ankara’nın Osmanlı Beğliği için önemi. Ankara’nın Osmanlı Devleti sınırları içine alınması ve Anadolu Beğlerbeği’nin merkezi olması. Eski An kara ve yaşantısı. Ankara’nın Osmanlı tarihindeki yeri ve geç miş olaylar içinde Ankara.» Dizi; Hayat Dergisinin 23 Nisan 1927 (Ulusal Egemenlik Bayramı) özel sayısı için yazılmış. 39 Anna Komnenos. Bizans İmparatoriçeleri. Şehbal. 56, 1.7.1328 [1912]. «Bizans tarihinde imparatoriçelerin yaşantısı büyük bir mevki işgal eder... Doğu Roma tarihinin 151

en önemli bölümü, Bizans’ın çökmesinin en önemli nedeni, sa ray hayatında, imparatoriçelerin sefih yaşantısında aranmalıdır. Bizans sarayı, çeşitli entrikalar ve bu dizi içinde İmparatoriçe Anna Komnenos.» Uzun bir dizi. 39b Asr-ı Hazır Tarihimiz Hakkında. «Müverrih Ahmed Refik Bey efendiye» İkdam. Ahmed Cevdet. 8431, 14.8.1920. «Zürih’ten gönderilmiş olan uzun yazı, gazetede başmakale olarak yayınlanmış. Ahmed Cevdet Bey, Hoca’nın devamlı verimli çalışmalarını övdükten sonra, Osmanlı tarihi üzerinde yapılagelen çalışma ve yayınlar üzerinde duruyor ve günümüz tarihinin yazılamadığına işaret ederek Ahmed Refik Hoca’dan - Asr-ı hazır - tarihini yazma sını istiyor.» Hoca, bu açık mektuba; «Ahmed Cevdet Beyefen diye» başlıklı mektubuyla cevap vermiş. İkdam, 8442, 2.9.1920(dizi no. bkz. 9) 40 At Meydanı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 17.2.1936. «At Meydam’nın eski halini gösteren bir re simle renklendirilmiş olan uzun bir dizi- İstanbul’da Sultanahmed Meydam’na Türkler tarafından verilen diğer bir ad. Burada Romalılar ve sonra Bizanslılarm araba yarışları, çeşitli yarışma lar yaptıkları hipodromdu. Halen park yapılmış olan alanda, biri örme diğeri yekpare ve ortalarındaki bronzdan olan Burmalı sü tun, hipodrom’un spinası üzerindeki anıtlardır. Seyircilerin bu lunduğu tribünlerin yerinde bugün, deniz yönünde Sultanahmed Camii, kara yönünde İbrahim Paşa Sarayı vardı. İbrahim Paşa Sarayı, Tapu Dairesi ile yeni Adliye Sarayı arasında bu lunuyordu. Kuzeydeki bölümü (Firuz Ağa camii yönü) yıkılma dan evvel 150 mt. uzunluğu ve 50 - 75 mt. arasında değişen bir derinliği olan üç katlı görkemli bir binaydı. Kanunî, Veziriâzam ı İbrahim Paşa’ya kızkardeşini vererek saraya damat yaptık tan sonra bu sarayı eniştesine tahsis etmiş ve bundan sonra onun adıyla amla gelmiştir. Sarayın inşa tarihi kesin olarak bi linmemekle beraber, Kanunî (salt. 1520 - 1566) zamanında esas lı değişmeler ve eklemelerle mükemmel bir hale getirildiği bi linmektedir. İstanbul alındığı zaman Hipodrom çoktan harap olmuştu. Fatih, bu yeri yine spor alanı olarak seçti. At ve cirit yarışmaları burada yapılırdı. Fatih’in burada gürz yaptığını biliyoruz. İmparatorluğun Duraklama ve Gerileme devrinde 152

yeniçeri vs sipahilerin ayaklanmalarında toplantı yeri olmuş, Abdülaziz (salt. 1861 -1876)’in son yıllarında zaptiye nazırı olan Hüsnü Paşa tarafından park haline getirilmiştir.» Renkli bir dizi. 41 Ateııayıs. Bizans İmparatoriçeleriŞehbal. 57. 15.7.1328 [1912], «Bizans imparatoriçeleri arasında kültürü ve şairliğiyle tanınmış bir imparatoriçe olan Atenayıs’ın hayatı. Bitip tükenmeyen saray kulisleri, saray entrikalan içinde Bizans tarihi.» Uzun bir inceleme. 41b ATTİLA. (1-65) Cumhuriyet. 8-9.1928 -30.11.1928. (Tarih akşamı: Müverrih Ah med Refik, edebî safha ve roman tahkiyesi: Peyami Safa ve ve sikalar: bir heyet). «Orta çağda efsanelere konu, hakkında tra jediler ve operalar yazılmış, Cengiz Han’dan evvel gelmiş dün ya egemenliği fikrine sahip en büyük teşkilâtçı, eski Türkler arasında adı - Atlı Han - olan, ikinci kez evlendiği düğün ge cesi şüpheli bir burun kanaması sonunda ölen, Türk soyundan Hunlar’m orta çağlarda en büyük hükümdarı Attilâ (?395 453)’nın romanlaştırılmış hayat dizisi ve bu dizi içinde de Hun tarihi ve Avrupa. Babası Muncuk’un sağlığında çocuk luğunun bir kısmını barışı sağlamak üzere misafir -rehin ola rak Roma’da geçiren Attilâ, Hunlar’ın baş düşmanı ve rakibi olan Romalılar’ın dillerini, politkialannı ve özellikle yönetim lerini öğrenir. Babasının, amcasının ve sonunda kardeşinin ölü mü üzerine yalnız kalan Attilâ, (?442) yılında özgür olarak Hun Devleti’nin başına geçer. Batı’ya yönelmeden eyvel ülke sine düzen verir. Teşkilâtçılıkta-büyük bir hüner sahibi olduğu tüm tarihçiler tarafından kabul edilmiştir. Geniş ülkesi içinde posta konaklama zinciri dahi kurmuştur. Olaylar dizisi bundan sonra başlar. Bizans, Hun İmparatorluğunu yıkmak için Atillâ’ ya suikast düzenlerse de başaramaz. Attilâ, Büyükçekmece’ye kadar gelerek Bizans’ı haraca bağlar. Yazılanlara göre 700 bin atlı ile Batı’ya döner ve Roma istilası böylece başlar. Bu sefer ler birkaç kez tazelenir. Hun atlıları Paris civarına kadar gele rek Orlean’ı alır. Hun tehlikesine karşı tüm Avrupa Roma ko mutanı Aetius komutası altında birleşirlerse de bir sonuç ala mazlar. İkinci seferinde Attilâ Roma surları önünde görünür ve Papa’mn ricası üzerine ülkeyi haraca bağlamakla yetinir. At tilâ, Çin’i de aldıktan sonra iki kıtayı bir bayrak altında bir 153

leştirmeyi plânlamıştır. Attilâ’nm hayatında kadınlar da vardır. Bunlar da romanlaştırtmış hayat dizisine renk katar. Taht kav galarına neden olmaması için evlenmesi yasaklanan Romalı prenses Honoria’nın Attilâ’ya bir nişan yüzüğü göndermiş ol ması, Romalıların bu işi engellemelerine rağmen, Hun İmpa ratorunun Roma topraklarından hisse isteme hakkını yokedemez. Mağlup Roma ve Roma tarihçilerinin etkisi altında kalan batı tarihçileri onu, barbar diye anlatırlar. Oysa ki Attilâ; mer hametli, âdil ve şefkatli bir hükümdar ve büyük bir strateji üstadıdır. Attilâ tarihi roman dizisinde; Avrupa’nın (Çıldırmış Attilla), (Tann’mn Kırbacı)... adım verdikleri bir İmparatoru, Orta çağ yaşantısını, Bizans ve Roma entrikalarını, Türk’ün sağlam seciye ve karakterini, bir imparator düğününü, ilk ge cesi dul kalan kraliçe İldiko, vb. olayları yaşar gibi okumak mümkün.» (Yazı kurul: Cumhuriyet, 1.8.1928). 42 Avrupa’da Eski Asyalılar, Iberler ve Bask’lar. Cumhuriyet. 31.10.1935- «Asyalı -brakısefallar-ın -dolikosefal lere üstün olarak uygarlık kurduğunu ispatlayan bir inceleme yazısı. Ciz’vit başkanı İgnas dö Loyola’nın resmi ve bol mehaz la değerlendirilmiş.» 43 Avrupa’da Keltler. Cumhuriyet. 8.2.1936. «Milâttan önce dördüncü yüzyılda Hazar Denizi kıyılarından Avrupa’ya göç eden ve bilahare diğer ka vimler arasında eriyen Keltler’in tarihi-» 44 Avusturyalılar’ın Sahte Vesikaları. Cumhuriyet. 1.10.1933. Bkz. s. 111 - 113 45 Ayasluğ. Yedigün. 179, 12.8.1936. «Ege’nin koynunda ve Küçük Menderes koyunda bugün dahi kalıntılarıyla eski tarihi canlandıran -Ayaslug-Efisos-un kuruluşundan bugüne kadar hikâyesi. Ya zı; Ayaslug’un eski bir resmiyle değerlendirilmiş.» 46 Ayasofya ve etrafındaki eserler. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul. Akşam. 28.3.1936- «Dünyanın sayılı ve eski yapıtlarından olan, Fetih’ten itibaren Türk mimarlarının çeşitli eklemeleriyle gü nümüze kadar ömrünü sürdüren Ayasofya Müzesi’nin tarihi. 154

Yapının güney yönünde nefis İznik çinileriyle meydana geti rilen ve binaya Türk kültür mührünü vuran Ayasofya Kütüp hanesi, XVIII. yüzyıl Türk mimarisinin en güzel örneklerinden olan şadırvan (1740), muvakkithane ile sübyan okulu (1742). Dursun Bey tarihinden ve Lady Montegüe’den aktarılan pasaj lar. Semtin bol suya kavuşturulması...» Uzun yazı dizisi, Aya sofya Müzesi’nin içini gösteren resimle değerlendirilmiş. 47 Ayasofya Avlusu. Yedigün. 105, 13-3.1935. «İlk dönemlerde Ayasofya Müzesi’nin günümüzde olduğu gibi bütün haşmetiyle meydanda olmadığı. Çevresinde köhne evler, pis ve çirkin barakaların bulunduğu. Mimar Sinan’ın bu güzel yapıtın bir kat daha güzelleşmesi için yardımcı olduğu. Yazı; Ayasofya Müzesi’nin resmiyle değerlen dirilmiş.» 48 Bâbı Hümayun. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 30.9.1936. «Fatih’in inşa ettirdiği Saray-ı Cedid-i Mâmure (Topkapı Sarayı)’yi şehirden ayıran ve yine aynı padişah tarafından Sur-u Sultanî üzerindeki kapılardan biri. Ayasofya Müzesi ile Üçüncü Ahmed Çeşmesi karşısındaki kapının adı (Bâb-ı Hümayun). Topkapı Sarayının tarih bakımından en zi yade önem verilecek üç kapısı vardır; içeriden itibaren Babüssaade, Orta-Kapı, Bâbı Hümayun. Bâbı Hümayun, 1150 (1737) tarihinden itibaren Topkapı Sarayı unvanını alan Sarayı Ce didi Âmire’nin yapılmasıyla ilgilidir. Bâbı Hümayun sarayın, tam anlamıyla saltanat kapısıdır. Saraya girmek büradan baş lar. Yazı; yüzyıl evvel kapının resmiyle değerlendirilmiş.» 49 Babüssaade. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 22.7.1936. «Arz kapısı, taht kapısı. Sarayın üçüncü ka pısı olup enderun ve Birun’u birbirinden ayırır. Artık buradan içerisi enderundur. Bir adı da — Akağalar Kapısı — dır. Cü luslarda, ayak divanlarında ve bayramlaşma törenlerinde pa dişahların tahtı burada kurulurdu, Sancağ-ı Şerif çıkarılacak olsa, bu kapının Önünde üstü mermer kapakla örtülü direğe dikilirdi. Kapının sağ tarafındaki çmar’m altında padişahların cenaze namazı kılınırdı... Hikâyeler, kitabeler arasında kapı. Yazı; kapının resmiyle değerlendirilmiş.» 155

50 Bağdad Köşkü. Topkapı Sarayında. Yeni Mecmua. 15, 18.10.1917. «Türk atasözünde yeri olan, uzaklım ölçüsü olarak kullanılan Bağdad, İstanbul’da Topkapı Sarayı’nın içinde dördüncü avluda, Şimşirlik ve İncirlik bah çelerinin birleştiği noktada yapılan görkemli bir köşk, Bağdad’ ın ikinci fethinin (1048: 1639) müjdesini simgelemiştir. Ka nunî Sultan Süleyman, Irakayn seferi adı verilen İran sefe rinde Tebriz’in fethinden sonra Bağdad şehri eşrafı şehrin anahtarlarım sadrazam İbrahim Paşa’ya teslim ettiler. Kanunî 1534 (24 cemaziyülevvel 941) Bağdad’a girdi. Fuzûlî’nin fetih tarihi: (Geldi burc-i evliyaya padişah-ı nâmdâr. 941) di. Osmanlı İmparatorluğu’nun iç ve dış gaileleri sonunda şehir, 28 Kasım İ623’te hile ile Safevî’lerin eline geçmiş ve yıllarca sü ren savaşlar böylece başlamıştı. Bağdad’m geri alınma çabaları, Sultan- IV. Murad’ın kısa süren saltanatını da işgal etti. Halk da tedirgindi Bağdad’m düşman elinde olmasından. Bağdad’m fethine memur edilen Hafız Ahmed Paşa’nın genç ve ateşli hükümdara gönderdiği manzume, halkın dilinde ve sazında göz yaşlarıyla okunur olmuştu. A ldı etrafı adüv imdada a sker'yok m udur Din yolunda baş v irir merdâne bir er yok m udur Bir aceb girdâbe düşdük çaresiz kaldık meded Âşinâlar züm resinden b ir şinâver yo k m udur Âteşi sûzanı âdây'e bizim le girm eğe Dehr içinde im tihan olrriuş semender yo k m udur Dergâhı âli M urad'a nâmemiz isâline Bâdı sarsar gibi çabuk b ir kebûter y o k m udur.

15 Ekim 1638’de başlayan ve 40 gün süren kanlı bir kuşatmadan sonra şehir tekrar Osmanlı yönetimine geçti. Fetih müjdesi İstanbul’a ramazan’m onuncu günü erişti (Ocak 1639). Şiddetli bir kış geçiren şehir, doğanın bütün karşı koymasına rağmen, bayramın üçüncü günü akşamına kadar fetih şenliği yaptı. Sul tan Murad; Revân, Emirgân ve Kandilli Köşklerinden sonra bu köşke özel bir itina göstermişti. Köşk sekiz yüzlü olup, üze ri zarif bir kubbe ile örtülüydi. Çevreyi dolanan revak, 22 mer mer sütun üzerine oturtulmuştu. İç duvarlar, kubbeye kadar çinilerle süslü, köşkün 32 penceresi olup, alt pencerelerle renkli camları bulunan üst pencereler arasındaki duvara, hattat Top 156

haneli Mahmud Çelebi tarafından çeşitli âyetler yazılmış mavi çinilerle kaplanmıştı. Kuzey batı duvarında görkemli bir pi rinç ocak vardı... Bütün Boğaz’ı ve Haliç’i seyreden bu zarif köşkün tarihi olmayıp, kapı kemeri üzerinde şu beyit okunur: Küşâde bâd be devlet hemişe in dergâh Bihakkı eşhedü enlâ ilâhe illallah

Yazı; (Köşkün dışarıdan görünüşü), (Mermerlik cihetindeki ka pı), (Sedir ve şömine), (Mermer havuz) resimleriyle renklen dirilmiştir. Köşkün hikâyesi.» 51 Bahı-ı Hazar Karadeniz Kanalı ve Ejderhan Seferi. TOEM. 8, 43, 1.4.1333 [1&17]. «Rusların kuzey yönlerden Türk sınırlarına tecavüzlerini önlemek için tedbirler alındığı, Tatar Hanı’nm bu konuyu Divan-ı Hümayun’a getirdiği. Donanma ve ordunun Akdeniz’de Malta Seferi dolayısıyla meşgul bulun duğu. Sokullu Mehmed Paşa’nın, Sultan Selim Han (Sarı. salt. 1566 -1574) zamanında devlet yönetimini müstakil olarak yü rüttüğü zaman iki önemli teşebbüste bulunmak istediği. Hazar Deniz’ini Karadeniz’e birleştirmek, Süveyş kanalını açmak... Sokullu’nun bu iki büyük teşebbüse önem vermesi, Osmanlılar’m cihan politikası yönünden çok önemliydi. Hazar Denizi ile Karadeniz’in birleşmesi, Türkistan ile Osmanlı Devleti ara sında emin ve güvenilir bir yol olacak ve çeşitli yararlar sağla yacaktı. Yazar; çeşitli belgelerin ışığında Hazar Denizi — Ka radeniz kanalı ve Ejderhan Seferini işlemektedir. Yazı; çeşitli hüküm örnekleriyle değerlendirilmiştir.» Uzun bir inceleme. 1-14 s. 52 Balıklı Manastırı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 21.9.1936. «Fatih Sultan Mehmed’in surları aşarak İs tanbul’a girdiğini haber vermişler. Bir türlü inanamamış, balık kızartıyormuş tavada. Tavada kızaran balıkların dirilip havada sıçrayacağına daha çok inanırım da... deyince, balıklar birbiri ardından sıçrayıp manastırın ortasında bulunan havuza atlayıp kuyruk çarpmaya başlamışlar. Bu bir rivayet olsa da İstanbul’ da bir Balıklı Manastır var. Yazı; manastırın tarihi kadar, Osmanlı Türkleri’nin din özgürlüğündeki geniş hoşgörülüğünü de işliyor. Daha çok yabancı kaynaklardan alınmış bölümler 157

arasında İstanbul’da bir Bizans tapmağı. Balıklı Manastır’ın içini gösteren bir resimle değerlendirilmiş.» 53 Bayezid Camiine Dair. İkdam. 9027, 3.5.1922. «İstanbul’da bir semte, İstanbul’un yedi tepesinden birine adını veren Bayezid Camiinin Türk yapı sa natındaki önemi, yapımı, mimarları, büyük onarımları.» 54 Bayezid Köşkü. Topkapı Sarayı. Güneş Mec. 1,1, 1 Ocak 1927. «Topkapı Sarayı bölümlerinden —Bayezid Köşkü— tarih bakımından önemi haiz binalardan dır. Bina, Fatih’in oğlu İkinci Bayezid zamanında inşa olun muştu. Geçen devirlerde birkaç kez onarılan köşk zamanla harap bir hale gelmişti. Üçüncü Murad (salt. 1574- 1595)’ın tahta geçişi sırasında gene aynı adla anılıyordu. İkinci Selim öldüğü zaman, yerine geçecek olan Üçüncü Murad Mudanya’ dan onsekiz oturak forsalı Nişancı Feridun beyin buz kalitesine bindi. Babasının tahtına biran evvel oturmak için, kendisine düzenli ve görkemli bir gemi gönderilmesini beklemedi. Gece yarısı lodosun göklere çıkan şiddetine de bakmayarak, maceralı bir yolculuktan sonra Bayezid Köşkünden saraya çıktı... Yeni den donanmaya katılan gemilerin seyir yeri olan bu köşkte geçen olaylar. Bol dip notlu dizide; Sinan Paşa Köşkü ve niha yet Sepetçiler Köşkü adını alan binanın tarihi işlenmektedir.» 55 Beklenmeden Gelen Ramazan. İkdam. 9.5.1922. «Ramazan; nisan ve mayıs aylarına rastlamış. Tahtta Ahmed-i Sâlis (salt. 1703 - 1730) ve veziri de Damat Nevşehirli İbrahim Paşa. Lâle çiçeğine narh koyalı daha bir yıl olmuş. İstanbul Boğazı ve Haliç sırtları lâle bahçeleriyle süslü. Görünüşe göre dertsiz bir ülkedir bu. Onbir ayın sultanı mübarek ramazan ayının gelmesine bir gün var sanılırken, Ayasofya Camii kayyumbaşısı hilâl’i gördüğünü (eskiden ramazan’ın geldiği gökte ayın görünmesiyle başlardı) yanına iki şahit alarak İstanbul kadısı Mehmed Efendiye bildirir. Rama zan ve hilâl’in görünüp görülmemesiyle ilgili bir yaşantı ve İslâm dünyasının hilâl’in görülmesine verdiği önem.» 56 Beklenmeden Gelen Ramazan. Kelebek Gazetesi. 12.10.1972. Aym yazı. [Sadeleştiren: Mu zaffer Gökman].

158

57 Bender’de Lehistan K ıralı Stanislas. Darülfünun Edebiyat Fak. Mec. 3, 4-5, Kasım -Mart 1340 [1924], «Sultan Üçüncü Ahmed (salt. 1703 - 1730)’in tahta geç mesinden bir yıl sonra batı Avrupa’da oynanan politik bir oyu nun hikâyesi. Stanislas I (Leszcrynski, 1677 - 1766), İsveç kı ralı Onikinci Charles’in yardımıyla Lehistan kırallığma geçiril miş ve onun Ruslara karşı mağlubiyeti üzerine birlikte Osmanlı Türklerine sığınmıştı. Demirbaş Charles ile beraber Bender’de göz altında tutuldu. Sonraları Fransa Kıralı Onbeşinci Louis’nin kayınbabası olunca, onun yardımıyla tekrar kırallığma geçti. Bir süre sonra Rusların baskısıyla çekilerek Viyana Kongresi tarafından Lorraine Dükalığına tayin edildi. Hazine-i evrak belgelerine göre hazırlanmış olan bu inceleme de, Kıral Stanislas tarafından Osmanlı Hükümdarına yazılmış mektuplar ve cevapları yer almaktadır. Türk topraklarına sı ğman ve Osmanlı İmparatorluğu aleyhine çalışmaktan da geri kalmayan mültecilerin hikâyesidir bu.» 200-213 s. uzun bir dizi. 58 Bergama. «Anadolu’da eski Türk eserleri» Yedigün. 183, 9.9.1936. «Dünün ve günümüzün ünlü tarihî şehri Bergama’nın kuruluş ve yaşantı hikâyesi. Yazı; Bergama’da eski devirlerden kalan ünlü sarayın ikiyüz yıl evvelki durumu nu gösterir bir tablo ile değerlendirilmiş.» 59 Berlin’de İlk Osmanlı Elçisi. İkdam. 7147, 4.1.1917. «Sorumlu makamlarda bulunmuş, yazdığı kitaplarla ün yapmış. 1774’te I. Abdülhamid’in ilk saltanat yılındaki Rusya savaşında birinci üye olarak o felâketli Kay narca (1774) Anlaşmasını imzaya memur ve mecbur edilmiş, Viyana elçiliğinden sonra Berlin elçiliğine atanan Elhaç Ahmed Resmî Efendi (1700-1783). Her iki elçiliği için sefaretname yazan Resmî Efendi’nin Büyük Frederik ile görüşmesi. TürkAlman ilişkilerini inceleyen bir dizi.» Resmî Efendi’nin ikinci sefaretnamesi birincisinden daha etraflı ve ünlüdür, basılmış tır. Prusya sefaretnamesi ile Rusya savaşma ve Kaynarca An laşmasına ait olan tarihi, AvusturyalI ünlü tarihçi Hammer ta rafından Almanca’ya çevrilmiştir. Seyahatnamenin metni Pa ris’te basılmıştır. 159

60 Bibliyografya. Servetifünun. 1028, 3.2.1326 [19101. «Âsar-ı Tarihiyye. 1) Zeydan, Carci: Medeniyet-i İşlâmiye Tarihi. Çev. Zeki Mugamez. c: 1-2. İstanbul 1328 - 1329 İkdam Matbaası. 212 + 2 s. 8°, 2) Engelhardt, Er: Türkiye ve Tanzimat. Devlet-i Osmaniye’nin tarihi ıslahatı. (1826- 1882). Çev. Ali Reşad. İstanbul 1328 Mürettibin-i Osmaniye Matb. 496 s. 8°, 3) Hayreddin [Nedim]: 1270 Kırım Muharebesi’nin tarih-i siyasisi. İstanbul 1326 Ahmed İhsan Matb. 187 s. 5 planş. 8° adlı üç eserin eleştirisi.» 61 Bibliyografya. TOEM (TTEM). 14, 2 (79) (1.3.1340 [1924]). «Friedrich Kraelitz: Osmanische Urkunden in Türkischer Sprache aus der zweiten Halfte des 15. Jahrhunderts Wien, Buchhândler der Akademie der Wissenschaften. 1922. (Türk diliyle Osmanlı bel geleri, 15. yüzyılın ikinci yarısına ait. Viyana Ulûm Akademisi Kitaphanesi, 1922). Yazar; sözkonusu kitaptan bazı bölümleri aktarmak ve bazı notlar eklemek suretiyle bu önemli eseri ta nıtıyor.» 121 - 124 s. Fatih Sultain Mehmed ve İkinci Bayezid döneminde Ragüza (Slavların Dubrovnik dedikleri Dalmaçya kıyısında) Cumhuriyetine ait civar kadılara ve Hersek İli San cak beğlerine gönderilen yazıların kopyaları ve açıklamaları. 62 Bilecik. İkdam. 8662, 24.4.1921. «Selçuklu’larm uç beği Osmanoğulları’nm 'Bilecik ovasında görünmesi. Bizans tekfurlarının bir türlü başarıya ulaşamayan oyunları. Osman Gazi’nin Bilecik İlinin Çakır-pınar mesire yerinde tekfurlara oynadığı oyun. Nilüfer Hatun’un Orhan Beyin eşi olması. Olaylar, rivayetler ve hikâ yeler içinde Osmanoğulları ve Bilecik.» 63 Binbirdirek ve leylek tılsımı. Kafes ve ferace devrinde İstanbul. Akşam. 31.8.1936. «Kuşatmalarda kalelerin direnişinin içeride stoklanmış suya bağlı olduğu. İstanbul’un çeşitli kuşatmalara surlarının metinliği kadar içeride depo edilmiş su sayesinde karşı koyabildiği. İstanbul surları içinde bulunan kapalı-açık su depolan. Binbirdirek’in önemi. Direk sayısı. Osmanlı Türk lerinin direkleri saymadan ona bu adı yakıştırdıkları. Nüfusu artan İstanbul’un su ihtiyacını karşılamak için alınan köklü tedbirler. Türklerin şehre bol ve temiz su getirdikleri halde dahi, zaman zaman Binbirdirek sularından yararlandıkları. Mol160

teke’nin Binbirdirek ile ilgili notları. Evliya Çelebi’nin (leylek tılsımı) ile ilgili hikâyesi.» Yazı; Binbirdirek’in resmiyle de ğerlendirilmiş. 64 Bir Bizans İmparatoru. Akşam. 19 Şubat 1937. «Hebdoman Sarayının resmiyle süslen miş bulunan bu uzun dizide, Bizans İmparatorlarından Andronikos Komnenos’un hayat hikâyesi. Türklerle ilişkileri. Mü verrih Niketos’un yazdıkları. Bizans’ta yaşantı ve saray ku lisi..» konu edilmektedir. 65 Bir Mısır Paşası. Defterdar Ahmed Paşa. Akşam. 20.8.1937. «1674’te Mısır eyâletine atanan defterdar Ah med Paşa’nm kararı öğrenmesinden sonra şenlik ve hediye da ğıtılması, hediyeler alması, hareket hazırlığı, yolda geçen olay lar, göreve başlamasının ardından deprem olması, depremin halk arasında uğursuz sayılması, huzursuzluğun isyana dönüş mesi, genişlemesi, Paşa’nın bir yolunu bularak firarı.» 66 Birinci Viyana Muhasarası ve Netayici Askeriyesi. Servetifünun. 915, 27.11.1324 [19081. «Viyana kuşatmaları. Bi rinci Viyana kuşatmasının nedeni. Bu kuşatma hakkında ta rihi belgeler. Birinci kuşatmada Osmanlı akmları. Kuşatmanın kaldırılma nedeni. Sultan Süleyman’ın ordusu Viyana’da mağ lup olmamıştır. Osmanlı akmları nereye kadar uzadı. Osmanlı süvarisi. Osmanlı erlerinin okutulması lüzumu. Osmanlı se ferleri askerin manevî gücünü arttırmada en büyük yardımcı dır.» 67 1253 Senesinde Kavalalı Mehmed Ali Paşa ile bir mülakat. TOEM. 16,15 (92) 1.5.1926. «19. yıl başlarında Mısır’ı Osmanlı Devleti’nden ayrı bir hükümet haline getirerek burada bir hânedan kuran Mısır valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’ya (17691848) 1253 [1838] yılında amaçlarını anlamak için Sarım Bey Mısır’a gönderilmişti. Sarım Bey, Kavalalı ile konuşmuş, Meh med Ali Paşa ve Mısır konusu ile ilgili gayet geniş bir rapor hazırlayarak takdim etmiştir. Mısır konusunun çeşitli yönleri ne ışık tutan ve bir belge niteliğinde olan rapor, notlanmak su retiyle aynen yayınlanmıştır.» 133-151 s. 161

68 1284 Bulgar İhtilâli. «Hazine-i Evrak tetkikatı, gayrı matbu ve sikalara nazaran» TOEM. 15,9 (86), 1.5.1341 [1925]. «Çar Nikola’dan başlayarak özgür bir Bulgaristan kurmak için harcanan çabalar. Bu amaca ulaşmak için yetiştirilen Bulgar gençliği. Bulgar istiklâli tari hinde önemli bir yeri olan —1284: 1868— Bulgar ihtilâlinin iç yüzü, safhaları, bastırılması, Bulgar çeteleri üzerinde bulunan beyannamelere kadar eğilen bir Bulgar tarihi dizisi.» 138-164 s. 69 1806 Felâketinden sonra Prusya nasıl yükseldi?. (1-19) İkdam. 8.4-1913 (5793) — 4.5.1913 (5819). «Her büyük felâketi milletçe karşılamasını, yenmesini bilen Alman ırkının bu gücü nereden aldığının hikâyesi.» Bilahara kitap halinde yayınlanan bu tefrika, atlamalı tarihlerde yayınlanmıştır. 70 Bizans Devrinde Büyükada. Yeni Mecmua. 22, 6.12.1917. «Bizans İmparatoriçelerinin sür gün yeri olan Büyük Ada’riın hikâyesi. Yazı; (Bizans kadın ları), (İmparatoriçe Teodora), (Bizans sarayında imparatorun kız beğenmesi), (Büyük Ada’da Kadınlar Manastın) resimle riyle değerlendirilmiş ve Ada’da geçen ilginç olaylara da yer verilmiştir.» 71 Bizans İmparatoriçelerinin hayat tarzı. (1-2) Şehbal. 66, 67, 1.12.1328 [1912], «Bizans İmparatorluğunun po litik yaşantısında imparatoriçelerin de katkısı vardı. Sarayın kadınlara ait tüm işleri imparatoriçeye aitti. Paskalya günü Ayasofya Kilisesinde imparatorluğun bütün büyükleri impara torun eteğini öptükleri gibi bunların eşleri de, kilisenin ayrı bir dairesinde imparatoriçenin eteğini öperlerdi. İmparatoriçe bazen imparatora vekâlet eder, hipodromdaki koşulara beraber giderdi. İmparatoriçe seçiminde önceleri hiç bir politik amaç güdülmezdi. İmparatorluğun her yönüne adamlar gönderilir en güzel bir kız seçilirdi... Çoğu kez çeşitli entrikalarla imparatoru ikinci plâna iten Bizans imparatoriçelerinin hayatı, Bizans sa rayının karanlık koridorlarına kadar inen.» İki uzun dizi. 72 Bizans Medeniyetinin Sonu. Akşam. 30,7.1937. «Son devirlerinde bile Bizans’ın eski azamet ve debdebesinin varolduğu, 14 ve 15. yüzyıllarda fikir ve sanat merkezi haline geldiği, son döneminde batı'nın etkisi altında 162

kalmakla beraber, batı’nm ilerlemesinde büyük örnek olduğu. Bizansı sanat ve fikir yönünden inceleyen uzun bir dizi.» 73 Bizans’ın Sukutuna Dair. Dersaadet Gazetesi. 60, 13.9.1936. «Bizans’ın çöküşünü hazırla yan politik ve sosyal zayıflıktan ziyade askerî çöküntünün ön plânda olduğunu ele alan bir inceleme. Yazar; Selçuklu, Osmanlı-Bizans ilişkilerinden başlayarak Fethe kadar uzanmak tadır.» 74 Bizanslılar Devrinde Büyükada. Güneş Mec., 1, 16, 1.10.1927. «Büyükada, Osmanlı İmparatorlu ğu zamanında olduğu gibi, Bizans döneminde de büyük bir önemi haiz yer değildi. Ada yeşil çamları, İlahî mehtapları, sahillerini öpen denizin gözler alıcı renkleriyle yine her za manki hüsnüne malikti, fakat Bizans İmparatoriçelerinin sürgün yeri olmak gibi elîm bir vazife ifasına tahsis edilmişti.» Adaya sürülen imparatoriçeler, Bizans tarihinde; kimi aşk, ihtiras ve kimi de haysiyet ve şerefi karşılığında önemli mevkilere uza nan kişilerin hayat dizisi içinde sürgünler diyarı Büyükada. Dört uzun sütun. 75 Bizans’ta Türk Hâkimiyeti. «Kidoııis’iıı mektuplarına nazaran» ( 1- 2)

Yedigün. 48, 49, 7, 14.2.1934. «Kidonis’in mektuplarından alın mış parçalar ve yazarın notlarıyla zenginleştirilmiş dizi içinde; Bizans tarihi, Osmanlı-Bizans ilişkileri ve Bizans’ın çökme ne denleri bütün ayrıntılarıyla işlenmektedir. Özellikle Bizans’ı artık bir çember içine almakta olan Osmanlılar hakkında veri len bilgiler çok ilginçtir. Yazı; (Osmanlı askerleri), (Anemas hapishanesi), (İmparator hapishanesi Anemas Kulesi), (İmpa rator Kantakusinos), (Manuel Paleologos)’ın fotoğraflarıyla de ğerlendirilmiştir.» 76 Bizans’ta Türkler. İkdam. 9427, 15.6.1923. «Bizans’ın ötedenberi Selçuklu ve Osmanlı Türkleri’nin açılma alanı içinde bulunduğuna işaret eden yazar, Türk-Bizans ilişkilerini Fatih’in İstanbul’u aldığı tarihe kadar olaylar, yerli ve yabancı söylentiler zinciri içinde işle mektedir. Hacı Bayram Veli, Edirne’yi ziyaretinde Fatih daha beşikte küçücük bir bebekmiş. İkinci Sultan Murad (Saltanatı 1. defa 1421-1444, 2. defa 1446-1451), Şeyh Hacı Bayram’a : 163

— İstanbul’u almak istiyorum. Büyük babam Yıldırım Bayezid Bey, amcam Musa Çelebi, ben de iki defa şehri kuşattık. Mu vaffak olamadık. İstanbul bize lâzım, gönül et de bu şehri ala yım... deyince. — Beğim!. Bu şehri sen alamayacaksın. Ben görmeyeceğim. Beşikteki şehzade ile bizim köse alacaktır; cevabını almıştır. Beşikteki şehzade, İkinci Mehmed (Fatih) ve Köse de (AkŞemseddin) dir. İkinci Murad oğluna; — Mehmed!. Sen İstanbul’u Ak Şeyh ile alacaksın., diye de vamlı söyleşirmiş.» Uzun bir dizi. 77 Bizde Mesuliyet Hissi. İkdam. 8275, 24.2.1920. «Tarihimizde sorumluluk duygularını gösteren pek çok örnekler olduğuna işaret eden yazar, devlet yönetiminde en küçük basamaktan en yüksek basamağa kadar örnekler vermekte ve özellikle Osmanlı Türklerinin ilk kuru luş yıllarında bu duygunun en yüksek düzeyde olduğunu ispat lamaktadır.» 78 Bizde Şehnamecilik, Seyyid Lokman ve halefleri. Yeni Mecmua. 9, 6.9.1917. «Osmanlı hükümdarlarının yapılan büyük işleri gelecek kuşaklara aktarmanm kutsal bir görev olarak kabul ettikleri. Bu amaca ulaşabilmek için bir görev te sis ettikleri. Bu görevde bulunan kişinin; padişahın evsafını, şan ve şerefli günlerini yazmakla görevli olduğu. Yazıda; Os manlI tarihinde şehnameciliğin nasıl başladığı bütün ayrıntı larıyla anlatılmakta, Üçüncü Selim (salt. 1789-1807) zamanın da şehnamecilik görevine atanan (Lokman) ve (Hünernamesi) hakkında geniş bilgi verilmektedir. Yazı; Hünemame’den alınmış (Kanunî Sultan Süleyman zamanında: sünnet düğü nü), (Bir kadının müracaatı), (Sadrazam Makbul İbrahim Pa şa’nm geceleyin cesedinin Galata’ya geçirilmesi), (Kanunî av da iken bir kadının Padişaha bir sepet nar sunması) resimle riyle değerlendirilmiştir.» Uzun dizi. 79 Bizde Şehzadelerin Tahsili. İkdam. 8974, 11.3.1922. «Şehzadelerin yetişmesi ve yetiştirilme si. Tecrübeli lala’ların yanında belli eyâletlerde valiliğe çıka rılması. Bu tür pratik uygulamadan çok iyi sonuç alındığı. Tahtta geçtikleri zaman yerlerini yadırgamadıkları. Şehzade kavgalarının ileri derecede artması ve ülkenin aleyhine mey 164

velerini vermesi üzerine tahtta geçemeyen veya aday hane dan üyelerinin sarayda yıllarboyu cariyeler arasında dört du varla çevrili yaşantılarını sürdürdükleri. İlginç olaylarla de ğerlendirilmiş ibret verici bir inceleme.» 80 Boğaz’aı kıymeti, güzelliği ve sarayları. «Kafes ve ferace dev rinde İstanbul.» Akşam. 1.6.1936. «Dünyada bir benzeri olmayan, hakkında şiir ler düzülen güzel İstanbul Boğazı hakkında yabancıların ne ler dediklerini, yazdıklarını derleyen yazar, Boğaz’m iki kıyı sını süsleyen yalı ve saraylar hakkında da ayrıntılı bilgi ver mektedir. Yazı, Boğaz’da İkinci Mahmud Sarayı resmiyle de ğerlendirilmiştir.» Uzun bir dizi. 81 Boğaz’m Rumeli Kısmı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul.» Akşam. 8.2.1936. «200 odalı yalıları, Sarıyer’in kiraz bahçeleri, sahilleri süsleyen zarif ev ve mesire yerleri, 450 yıllık kayık tarifesi, bugün hikâye olan balıklan ile eskinin Boğaziçi.» Yeniköy’ün eski bir resmiyle değerlendirilmiş. 82 Bosna Hersek ve Macarlar. Millet Gazetesi. 70, 13.10.1908. «Bosna-Hersek’in Avusturya’ya ilhakının, Macarlarla AvusturyalIlar arasında yeni bir anlaş mazlığa yol açacağına değinen yazar, tarih boyunca; OsmanlıAvusturya ve Macar ilişkilerini incelemektedir.» 83 Boşnak Hüsrev Paşa’nın Ölümü. Yedigün. 23, 15.8.1933. «Dördüncü Murad (salt. 1623-1640)’m sadrıâzamı, kan dökmesiyle ün almış, Bağdad’ı almayı başara madığı için görevden affedilen ve geri kalan ömrünü Tokat’ta geçiren Boşnak Hüsrev Paşa’nın hazin ve o nisbette ibret ve rici hayat hikâyesi. Tokat’ta hiçbir şeyden haberi yokken, isyana zorlanan ve yüzlerce kişinin de yokolmasına sebep olan ve sonunda boğulan bir paşa.» Yazı, Münif Fehim’in bir tab losu ile değerlendirilmiş. 84 Boynuyaralı. «Tarihten bir yaprak.» Yedigün. 121, 3.7.1935. «Köprülü’nün şefaati ve yığdığı malları Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’e vermek suretiyle canını kurtararak Kanije’ye gitmesine izin verilen bir sadrıâzamın (Boynueğri-Yaralı-Mehmed Paşa). (26 Nisan-15 Eylül 1656) hayat dizisi ve bu dizi içinde Osmanlı İmparatorluğu.» 165

85 Budin Valileri ve Macar Lisanı. ikdam. 7238, 5.4.1917. «Osmanlı valilerin Macar dilindeki mek tupları. Osmanlı-Macar ilişkilerinin samimiyeti. Osmanlı tari hine ışık tutan yeni belgeler.» 86 Budin Valilerinin Kont Esterhazy’e Mektupları. Cumhuriyet. 27.6.1932. «Dördüncü Murad (salt. 1623-1640) ve sonraki dönemde Avusturya’nın Macaristan’daki topraklarının valisi Palatins Nikolaus Esterhazi’nin arşivinde bulunan 16061645 yılları arasında Budin ve Egre beğlerbeğlerine yazılan ve alman cevapların bir kitap halinde toplanması dolayısıyla ya zılan uzun bir inceleme. Kontun tüm arşivi, ünlü şarkiyatçı Ludvig Fekete tarafından taranarak meydana getirilen eserde (Türkische Schriften aus den Archive des Palatins Nikolaus Esterhazy. 1606-1645) çok ilginç mektuplar olduğu gibi, Osmanlı-Avusturya-Macaristan ilişkileri de işlenmiş. İlginç mek tuplar arasında Budin beğlerbeği Haşan Paşa’nm Esterhazy’e bir mektubu : (Kendi vatandaşlarınıza zulüm ediyorsunuz ve bunlardan önemli bir kısmı sınırı geçerek OsmanlIlara sığını yor. Haksızlıkları ve zulmü önleyin...). Eser; fethettiği ülkelere sömürücü politika götürmeyen Osmanlıları bir yabancının ka leminden tanıtması yönünden de önemli. Hoca da geniş bilgi siyle işlemiş konuyu.» 87 Budin’de Bir Türk Çocuğu. İkdam. 8505, 11.11.1920. «Budin’in Moskof, Polonya, Venedik kuvvetleri tarafından kuşatılması (1686), Türkleri Macaristan’ dan sürmek için güçlü bir Haçlı ordusunun çok üstün kuvvet lerle devamlı kaleye saldırması. Budin’de yeniçeri ağası Meh med Ağazade’nin destanlar yaratan kahramanlıkları.» 88 Budin’de Osmanhlar. Yeni Mecmua. 25, 27.12.1917. «Kanunî Sultan Süleyman’ın Budin’i Osmanlı sınırları içine aldıktan sonra Macaristan’ın İda rî bölümünü üçe ayırması. Halkı sükûn ve adalete kavuştur ması. Budin’de Osmanlılar tarafından yapılan büyük yapılar. Bunlardan bir kısmının kitâbeleri. Budin’de görev alan vali ler. Budin ile ilgili bazı hükümler. Yazı; (Budin Beğlerbeği Abdi Paşa), (Budin Paşalarının Macarca Mektupları) nm fo toğraflarıyla değerlendirilmiştir.» 166

89 Budin’de Osmanlılar. Resimli Tarih Mec. 4, 42, Haziran/l 953. «Orta Avrupa’ya hük metmiş olan OsmanlIların yüzyıllar boyu o topraklarda kal malarının yalnız silâh kuvvetiyle olmadığı. Belgeleri iyi ince lemek gerektir; bunlar, adilane idaremizi açıklar.» N o t: 88 sıra sayıdaki yazı, Hoca’nm ölümünden sonra yeniden yayınlanmıştır. 90 Budin’de Türkler. Dersaadet Gazetesi. 42, 23.8.1336 [19201. «Osmanlı Türklerinin en parlak döneminde Türk yönetimine geçen, İmparatorluğun Macaristan’daki başlıca eyâleti ve bu eyâletin merkezi olan, Tuna Nehrinin kuzeyinde kalan, Osmanlılar tarafından; Bedun, Budim, Budum adlarıyla anılan Budin ve dolaylarının hikâye si. Karada ve denizlerde üç kıtaya hâkim olan Kanunî Sultan Süleyman (salt. 1520-1556)’m Budin’e girişi. Ordunun kaleye girişi sırasında yapılan büyük tören. Budin halkının bu tören içindeki yeri. Kral ve Kraliçenin etek öptükleri bir Osmanlı İmparatorluğunun o görkemli döneminden yapraklar.» 91 Bulgaristan, Avusturya, İngiltere. Millet. 64, 2.10.1908. «1908’de Türkiye’de Meşrutiyet devriminin meydana getirdiği buhranı fırsat bilerek Bulgaristan Prensi Ferdinand zaten pamuk ipliği halindeki bağı koparıp istiklâlini kazanmasından sonra Avusturya ve İngiltere’nin her zamanki kaypak politikası. Özellikle İngiltere’nin Doğuda ne çok kuv vetli ve ne de çok zayıf bir Osmanlı İmparatorluğunun bulun ması çabaları.» 92 Bulgaristan İstiklâli ve Devletler. Millet. 65, 8.11.1908. «Bulgaristan’ın milletlerarası hukuku çiğ neyerek istiklâlini ilân etmesi karşısında şaşıran ve belki de şaşırmış görünen İngiltere, Fransa ve Rusya’nın politikası. Ada let kurallarının uygulanacağı umuduyla çırpman, zayıf Osman lI İmparatorluğunun acıklı durumu.» 93 Bulgaristan, Rumeli-i Şarkî, Bosna. Millet. 63, 6.10.1908. «1908 Devriminden yararlanarak özgürlü ğünü ilân eden Bulgaristan ve Osmanlı İmparatorluğu toprak larından kopan, koparılan ülkelerin hikâyesi.» 167

94 Büyük Frederik’in Generallerine Talimat-ı Askeriyesi. (1-29) Malûmat. 178-220, 25.3.1315 [18981 dv. «Almanya’nın birleşme si11!) güçlenmesini sağlayan, büyük asker ve büyük idareci, ta rihlerin —Büyük— unvanıyla andığı Frederik’in başarıya ulaş mak ve toplumları yöneltmek için komutanların nelere dikkat etmeleri gerektiğine işaret eden ilginç notları.» Friedrich Der Grosse H’den çeviri. 1316/1899/ da kitap halinde basılmıştır. 95 Büyük Petro ve Karısı. «Tarihten bir yaprak» Yedigün. 2, 84, 17.10.1934. «Rus İmparatoriçesi Katerina’nın Prut Savaşı’nda Deli Petro’ya yardımı sonucunda Petro’da uyan dırdığı sevgiden başlayarak hayatının bir dönemi. Yazar bu ya zıda, Katerina’nm gençlik yıllarını işlemiş ve yazıyı Petro’nun ikinci eşi Katerina Aleksiyevna’nm resmiyle değerlendirmiş tir.» 96 Büyükada’ya tik Geliş. Yedigün. 66, 13.6.1934. «İstanbul halkının en rağbet gören say fiyesi, bir zamanlar Bizans imparatoriçelerinin şirin sürgün yeri, sık sık korsanların saldırısına uğrayan Büyükada’nm hi kâyesi.» 97 Canım Hoca. «Tarihî simalar : 2» Şehbal. 74, 15.4.1329 [19131. «I. Mahmud (salt. 1730-1754) dev rinin ilk döneminde, ülkeyi pespayeler baskısından kurtaran heyet arasında garip, bir çok sergüzeştler geçirmiş, resmî unvânı Elhaç Mehmed Paşa, devlet büyükleri arasında —Canım ' Hoca— diye anılan, eski bir korsan, yeni görevi Kaptan-ı Der ya olan bir kişinin hayatı. 1050’de doğmuştu. 1126, 1143, 1145’te üç defa Kaptan-ı Derya oldu. Yaşantısı boyunca kadınlara ve .zevkine düşkündü. Bu yüzden görevini ihmal ediyor ve devamlı olarak görev yerini bırakarak İstanbul’a gelmek arzusunu bir türlü kafasından çıkaramıyordu. I. Mahmud’un zamanında şaş maz hilekârlığı sonunda Kütahya’ya sürülmekten kendini kur taramadı. Maceralı bir Kaptan-ı Derya’nm serüvenleri içinde Osmanlı deniz tarihinden ilginç yapraklar.» 98 Cehalet-

Zaman Gazetesi. 457, 15.8.1919. «Osmanlı İmparatorluğunun çökme nedenleri arasında cehalet birinci dereceyi alır. Onbirinci hicri yüzyılda, padişahtan bilginlere kadar sosyal smıf168

ların önemli bir kısmı bu önemli hastalığa tutulmuştu. Osmanlı Türkleri arap uygarlığını hakkıyla aktaramadıkları gibi, batı uygarlığına da tüm olarak düşman kesilmişlerdi. Osmanlı Türk lerinin batı’ya yanaşmadıklarının başlıca nedeninin dinî taas supları olduğundan Peçevî dahi —kefere— deyimini kullanır. Tutuculuğun Osmanlı İmparatorluğuna getirdiği büyük zarar lar ve ilginç olaylar içinde gericilik.» 99 Cehil. İkdam. 8154, 24.10.1919. «Osmanlı İmparatorluğu’nun çökmesi nedeni: cehalet. İlginç örneklerle donatılmış bu işleyen yaraya derinlemesine parmak basan bir inceleme.» 100 Cellat Kara Âli. Safahat. 2, 20.3.1330 [1914], «Osmanlı sarayındaki cellatların en tanınmış, adı çeşitli tarihî olaylara karışmış, IV. Murad (salt. 1623-1640) döneminde bir çok devlet adamını boğmuş, en so nunda da Sultan İbrahim (salt. 1640-1648)’i de öldürmüş olan devletin resmî cellâdı Kara Ali’nin kanlı hayat dizisi. Ve Os.manii sarayında dönen fırıldaklar. Kara Ali yirmi beş yıla ya kın bir süre gittiği yere ölüm götürdü. Çok kez öldürdüğü kişi lerin kim olduğunu dahi bilmez, âmiri olan Bostancıbaşının em rini uygulardı. Sokağa çıktığında sağ omzunda çaprazlama asıl mış bir yalın kılıç, kuşağının bir kenarında da yağlı kement. Bazen daha önemli durumlarda bu gereçler; el ve ayak kıracak baltalar, deri yüzecek ustura, kerpeten, burgu, demir tas, vs. ile tamamlanırdı. Halk tarafından nefretle —Âdem ejderhası— de nilen Ali’nin ustura ile kazınmış başında kırmızı keseden ■ —cel lat külahı— bulunurdu. Öldürdüğü kişilerin üzerinden çıkan eşya ve elbise ona verildiğinden çok kez garip kıyafetlerle do laştığı da olurdu. Görevini büyük bir ciddiyetle yerine getiren ve ölümü hakkında bir bilgiye sahip olmadığımız bu korkunç ' cellat, yalnız Sultan İbrahim’in boğulmasıyla görevlendirildiği zaman karşı koymuş ve sille tokat, hatta değnek karşısında bu' işi bitirmiştir.» 101 Cellât ..Kara' Ali. «Tarihî simalar» Yeni Mecmua. 60, 5.9.1918. «Osmanlı devlet yönetiminde cellatm yeri. İmparatorlukta adaletin yerine getirilmesi yolları. Bu görevin bazen saray bostancıları ve tavaşiler tarafından yerine getirildiği. Dördüncü Murad .ve Sultan İbrahim dönemlerinde 169

birçok kişinin başını almış olan cellat Kara Ali’nin hayatı. Bu dizi içinde Osmanlı imparatorluğu. Sultan İbrahim (salt. 1640 1648) ile beraber diğer baş verenlerin hazin ve ibret verici hi kâyesi.» 102 Cellat Kara Ali. Resimli Tarih Mec. 32, Ağ./1952. «Osmanlı tarihinde kanlı bir iz bırakan, mesleğinin üstün kişisi, ölüm habercisi ve uygulayıcısı Cellat Kara Ali’nin hayat hikâyesi. Osmanlı tarihinden ibret alı nacak yapraklar.» Yazarın eski bir yazısı; —merhum— kaydıyle yayınlanmış ve Müııif Fehim’in bir tablosuyla değerlendiril miş. 103 Cerbe’den Dönerken. Donanma. I (1) 58-63, Mart 1326 [1910]. «Tunus ile Trablusgarb arasındaki Gabes Körfezinde stratejik önemi olan 540 km2 bir ada. Osmanlı tarihlerinde (Cerbe vak’ası) denilen ve batı kay naklarında yankılar uyandıran bir Türk menkıbe ve destanıyla ün almıştır. Turgut -Reis korsanlık ederken sekiz gemilik filosu ile buranın limanında büyük bir hıristiyan donanmasının ablu kasına uğramış, bir ırmakla limanın arasından kanal açarak ge mileriyle denize ulaşmış ve düşmanın adaya asker çıkarması tam bir gaflet ve hezimetle son bulmuştur. Konu, düşmanın esas amacı; OsmanlIların Trablus ve Cezayir sahillerindeki hâki miyet ve satvetine son vermektir. Yazar bu konu ile beraber 1558-1560 deniz savaşlarını işlemiştir.» Şanlı deniz tarihimizden bir yaprak. Uzun bir dizi. 104 Cerrahpaşa’ya Dair. «Tarih Konuşmaları» Akşam. 5.3.1937. «Bir dönemlerde —Avrat Pazarı— nın da ku rulduğu İstanbul’da Cerrahpaşa semtinin Sokullu döneminden başlayarak hikâyesi. Uzun dizi içinde; Cerrahpaşa semti ile ilgili fıkralar, Osmanlı yöneticilerinin koltuk mücadelesi içinde Cer rahpaşa’nın hikâyesi.» 105 Cihan Harbinde Avrupa Muharrirleri. Yeni Mecmua. 31, 8.2.1918. «Büyük savaşlarda, özellikle Birinci Dünya Savaşı (1914-1918)’mda cephede savaşanlar kadar geride kalemiyle çalışanların da savaşın kazanılmasında büyük rolleri olduğunu, basının, şuurlu ve seçkin bir basının kamuoyundaki yerini ve önemini işleyen bir inceleme.» 170

106 Cinci Hoca. «Tarihî simalar» Sabah Gazetesi. 8545, 30.6.1913. «Sultan İbrahim döneminde (salt. 1640-1648) üfürükçülükle ve devlet işlerine karışmakla ün yapmış, tarihlerimizde —Cinci Hoca— adini almış Hüseyin Efendi ( ? -1648) nin hayatı. Hocanın hayat dizisi içinde Osmanlı İmparatorluğu ve sarayın çöküntüsü ve sonunda sınırlanamaz bir duruma gelen Hoca’nın. Kara Mustafa Paşa’nm çabalarıyla yokedilmesi.» 107 Circeli Ali Bey. Akşam. 16.4.1937. «Onyedinci yüzyılda İmparatorluğun en zen gin adamı, Osmanlılar Habeş Eyâletine hâkim iken, Ali Bey’in de Circe Valisi olduğu. Kısa sürede zengin olmasının nedenleri. Vergi geliri yüksek olan eyâletin gelirlerini başkentten nasıl giz leyip vergi kaçakçılığı yapmak suretiyle özel hâzinesini zengin leştirdiği. Hikâyeler, belgeler ışığında sömürülen bir eyâlet ve sömüren bir Vali.» 108 Cübbe ve Sarık. İkdam: 10210, 9.9-1925. «Cübbe ve sarık’ın Türk’ün zekâ ve irfanı, terakki ve tekâmülü üzerinde yüzyıllardanberi kötü tesirlerini göstermek suretiyle kötü yolda kullanıldığı. İlk kuruluş yılların daki cübbeli ve sarıklı kişilerin ileri görüş ve tutumlarıyla, Os manlI İmparatorluğunda gericilik ve tutuculuğun simgesi hali ne gelen cübbe ve sarık’m ilginç hikâyesi.» Cumhuriyet döne minde kıyafet devrimi dolayısıyla yazılmış. 109 Cülûs Bahşişi, Yahudiler. «Para meselesi» İkdam. 9650, 12.1.1924. «Her yeni hükümdarın tahta oturuşu münasebetiyle askerlere, ulemaya ve diğer devlet memurlarına verilen bahşişin, Fatih devrinde başladığı. Bu bahşişe Yıldırım zamanında da tesadüf ediliyorsa da bu işi kanun haline koyanın Fatih olduğu. Padişahların sık değiştiği veya hazine darlığı bu lunduğu zamanlarda bu bahşişin devletin başına hayli gaileler açtığı. Sultan Selim zamanında bahşiş yüzünden çıkan olaylar. Yahudi simsarlar ve Yasef Nasi’nin oyunları.» 110 Çalık Ahmed. «Tarihî simâlar: 4» (1-2) Şehbal. 5, 78 ve 79, 1 ve 15.7.1329 [1913], «Osmanlı tarihinde fe lâket yıllarının son padişahı İkinci Mustafa (salt. 1695-1703)’nın Edirne’de oturduğu sırada, İstanbul’da mevacip (Kapıkulu as 171

kerlerine yılda dört ve üç ayda bir verilen ücret) isteyen asker lerin isyan etmesi. Yeni Odalar civarında toplanan âsilerin ba şına geçen; cesareti ve yönetimiyle taraftar toplayan, âsilerin Yeniçeri-ağalığma seçtikleri eski Kul-kethüdası Çalık Ahmed Ağa. Tarihlerimizde (Edirne Vak’ası) olarak geçen bu başkal dırma hareketinin içyüzü. Akan kanlar ve kaybedilen millî ser vetler. İkinci Mustafa’nın yanlış politikası sonunda 23.8.1703 günü tahttan indirilerek Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)’iıı pa dişah olması. Bütün ayrıntılarıyla bir isyanın hikâyesi, güçsüz bir yönetimin nelere boyun eğdiği.» 111 Çanakkale. Akşam. 22.7.1936. «Lozan Barış Andlaşması gereğince silâhlar dan arındırılan Çanakkale’nin .Montrö Boğazlar Sözleşmesi gere ğince yeniden Türk Silâhlı Kuvvetlerine verilmesi ve Türk Kuv vetlerinin bölgeye yerleşmesi dolayısıyla Çanakkale’nin, şanlı istihkâmların tarihi.» Uzun bir dizi. 112 Çar Birinci Pol ve Zamanı. Yeni Mecmua. 49, 20.6.1918. «1796’da İkinci Katerina’dan (1729 1798) sonra tahtına oturan Birinci Pol {1754 -1801)’in hayat hi kâyesi- ve dolayısıyla saray ve o günkü Rusya’nın içyüzü. Yazı; (İkinci Katerina), (Üçüncü Petro), (Çar I. Pol), (I. Pol ve Ai lesi), (I. Pol ve maiyyeti), (II. Pol zamanında geçit resmi) re simleriyle değerlendirilmiş.» 113 Çarşı İçi ve Bedestanlar. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 24.3.1936 «İslâm dünyasının büyük şehirlerinde kapalı çarşılar. Çarşı esnafı. Çarşının zaptü raptmdan, asâyışmdan ve özellikle geceleri korunmasından sorumlu (Çarşı Ağası). Bedestân, bedestân esnafı, kuyumcular. Ünlü kuyumcular. İlginç olay lar.» 114 Çezar’m Ölümü. Yedigün. 30, 4.10.1933. «Roma tarihinde başlı başına bir yeri olan ve göğsüne inip kalkan hançerleri sallayan kollar arasında yetiş tirdiği, eğittiği evlâtlığı Brütüs’ü görünce: Sen de mi Brütüs?.. demekten kendini alamayan, hatip, yazar, devlet adamı, serdar, filozof, şair ... (Caîus-Julius) Çezar’ın (M.Ö. 100-44) ölümü. Ya zı; hançerlendiğı yeri gösteren bir tablo ile değerlendirilmiş.» 172

115 Çırağan Âlemleri. «Tarihten bir Yaprak» Yedigün. 2, 81, 26.9.1934. «Lâlg ile Çırağan’ı biribirinden ayır mak mümkün müdür?.. Nedim’in şiirlerinde Çırağan âlemleri. Şarkılar içinde bir Çırağan tasviri. Münif Fehim’in tablosu ile değerlendirilmiş bir Çırağan âlemi.» 116 Çinicilik Nasıl Doğdu?.. Yeni Gün. 3.5.1932. «Yavuz’un Türkistan’dan getirdiği sanat er babı İznik’te iskân edilmiş ve nefis çiniler yapılmaya başlanıl mıştı. Sonraları Eyüp ve Tekfur sarayında açılan iş yerlerinde de yeni sanat geliştirildi. Sultanahmed Çeşmesi ve birçokları bunlarla süslendi. Türk çiniciliği tarihiyle ilgili bir çok hatt-ı Hümayun ve hükümlerle değerlendirilmiş bir araştırma.» 117 Dağlar Delisi. İkdam. 8058, 17.7.1919. «Osmanlı tarihinde en buhranlı dönem de sert tedbirleriyle Kuyucu Murad Paşa ( ? -1611) adıyla ün yapmış sadrıâzamm döneminde, zorbaların en güçlüsü Dağlar Delisi Süleyman’ın hayatı. O yıllarda Anadolu ve Anadolu köy lüsü. Saray ile ülke arasındaki boşluk. Zorbaların uzun süre ayakta kalabilmelerinin nedeni. Eşkıya yaşantısı ve dolayısıyla çöken bir İmparatorluktan bir parça.» 118 Dahilî ve Ahlâki Zaaflarımız. Dersaadet Gazetesi. 19, 26.7.1336 [19201. «Osmanlı İmparatorluğu’nun dahilî ve ahlâki zaafları ve nedenleri. Toprak kayıpları nın büyük bir sarsıntı ve boşluk yarattığı. Türkiye’nin gelece ğinin içinden kuvvetlenmesine bağlı olduğunun geç anlaşıldığı. Anadolu’nun ve halkının her dönemde ihmal edildiği. Kangıran olan organların kesilmesi gerektiği.» Sosyal bir inceleme. 119 Daltaban. «Tarihten Bir Yaprak» Yedigün. 119, 19.6.1935. «İkinci Mustafa (salt. 1695-1703) zama nında sadarete getirilen, tahsil ve terbiye görmemiş olduğu için (Daltaban) lâkabını alan Mustafa Paşa (?-1703)’nm hayat di zisi. Dili kaba ve bazı kelimeleri anlaşılmaz olduğu için (Istılahatı Daltabaniye) adlı bir mizah mecmuası da düzenlenen de ğersiz bir yöneticinin hayat dizisi içinde Osmanlı tarihi.» 120 Damat İbrahim Paşa Zamanında Ürgüp ve Nevşehir. (1-3) İkdam. 8183, 8187, 8196 (23, 27. 11.1919, 6.12.1919). «Üçüncü Ah173

med’in damadı, Lâle Devrinin kurucusu Nevşehirli Damat İbra him Paşa ( ? -1730)’nm memleketi olan Ürgüp ve Nevşehir’de yaptığı bayındırlık. Mimarı, malzemesi, hamamı, çeşmesi, ca mii.. her şeyi ile geniş bir Nevşehir, Ürgüp tarihi» Üç uzun ayrı dizi. Vezîr-i a'zam İbrâhîm Pâşâ-yi kerem - güster Getirmez bir dahi misl-ü nazîrirı gerdiş-i eflâk İmaret yaptırıp bunda kemâli cûd-ü re ’fetle Gürûh-ı ehl-i cû'-u fakre vakfetti nice emlâk Olup Sadr-ı saâdette mukyım ol sadr?ı âlî-şan Hasedle dileri a’dânın olsun dâimâ sad çâk Nedimâ harf-ı menkuııt ile târihin hisâb ettim : İmaret yaptı sâhib-devlet İbrâhîm Pâşâ pâk

[Nevşehir’de İbrahim Paşa imâretine tarih. Şair Nedimi 121 Damat İbrahim Paşa Zamanında Ürgiip ve Nevşehir. İkdam. 8589, 8.2.1921. «Mühimme defterlerinden yararlanılarak incelenen Nevşehir ve Ürgüp. Anıtları, nüfusu, yaşantısı ve bü tün bunların içinde Damat İbrahim Paşa (? -1730).» Müsâfir zümresin de etmek için lûtf ile terfîh Bu hân-ı pâki dahi kıldı bunda himmeti bünyâd Kemâl-i ziynet ile oidu gûyâ bir serây-i pâk Ki her bir suffası maksûre-i dil-cûy-ı ayş-âbâd Ne alî vü bülend olmuş binâ-yi dil-keşi el-hak Ne istihkâm ile vaz’eylemiş bünyâdını üstâd Dedi menkuut ile târîh-i itinâmın Nedîm anın : Bu hân-ı pâki İbrâhîm Pâşâ kıldı nev bünyâd 1140 [Nevşehir’de kervansaraya tarih. Şair Nedim]

122 Damat İbrahim Paşa Zamanında Ürgüp ve Nevşehir. «Hazine-i Evrak vesikalarına nazaran» TOEM. 14,3 (80), 1.5.1340 11924], «Pasarofça (1718) Anlaşma sından sonra uzun bir süre barışa kavuşan Osmanlı İmparator luğu. Üçüncü Ahmed (salt. 1703 1730)’in sadrıâzamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa. Ürgüp ve Nevşehir’in o yıllarda Anadolu’ daki yeri ve önemi. Yazıda; İbrahim Paşa tarafından memleke tinde yapılan işler, İstanbul’dan taşınan taşlara.kadar sıralan makta ve önemli bir kısım olaylara da yer verilmektedir. Yazı; 174

tümü itibarıyla Nevşehir ve Ürgüb’ün tarihidir. Kitâbe ve tari hî metinlere yer verilmiştir. Örneğin; Ürgüp'te yaptırdığı sayı ları yüze varan çeşmelerin kitabeleri (Hükümet Konağı önün deki çeşme), (Aşağı Pazar yeri çeşmesi), (ilk yaptırdığı cami), (Mektep kapısına Vehbi’ye yazdırdığı), (İmâret Kitabesi), (Medrese Kitâbesi), (Kütüphane Kitabesi), (Hamam Kitabesi)... yer almaktadır.» 156-185 s. Uzun bir dizi. Her müezzin kim menârı üzre olur nağme-sâz Şâh-ı gülde bülbül-i gûyâya benzer gûyiyâ Bu muazzam câm i’ oldukça makaam-ı kudsiyan Eyleye mahfuz bânîsin cenâb-ı kibriyâ Dedi bu m ısra' ile târîh-i itmâmın Nedîm : Kıldı İbrahim Pâşa Câm i’-i enver binâ 1140 [Nevşehir’de İbrahim Paşa Camiine tarih, Nedim]

123 Damat Mahmut Paşa ve Sabahattin Bey. Millet. 29, 2.9.1908. «İkinci Abdülhamid’in eniştesi olduğu halde Abdülaziz’i öldürenler arasında bulunduğu bahanesiyle Taifte boğdurulan Mahmud Paşa (Ölm: 1885) ile Türk sosyolog ve po litikacısı Prens Sabahattin (1877-1948) Bey’in hayat hikâyesi ve istibdatı yıkmak için memleket dışında yaptıkları çalışmalar. Bir takım mektuplarla değerlendirilen bu incelemede Paşa’mn ve Prensin resimleri de yer almıştır.» 124 Davut Ağa. Büyük Mimar Sinan’ın Halefi. (1-2) Yedigün. 51, 52, 28.2.1934, 7.3.1934. «Mimar Sinan’ın ölümünden sonra (1588) onun sanatını bütün varlığıyla devam ettiren, ha lefi (Ser Mimar-ı Âlem) Davut Ağa’nm hayat dizisi. Yetişmesi. Eserleri, eserlerinin hizmete açılış törenleri. Yazı; (İncili;Köşk), (Sinan Paşa Sebili), (Valde Camii) fotoğraflarıyla değerlendi rilmiştir.» 125 De Laheye’nin Köprülü Hakkındaki Fikri. İkdam. 11215, 14.7.1928. «Fransız elçisi De Laheye Vantelet’in Köprülü’den ağır muamele gördüğü halde, sadrâzam hakkında çok realist, detaylı bilgiler verdiğine işaret eden yazar ,o dönem hakkında ilginç bilgiler vermekte ve özellikle İmparatorlukta elçi kabulüne ait ayrıntılı açıklamalarda bulunmaktadır.» 175

126 Deli İbrahim’in Çılgınlıkları. Bütün Türkiye. 10, Mart/1951. «Dördüncü Murad’m erken ölü müyle tahta geçen ‘Deli’ adıyla ünlü İbrahim (salt. 1640-1648)’in sefih yaşantısı. Kadınlara olan düşkünlüğü. Sarayda devamlı ola rak artan kadın sayısı. İbret verici ilginç olaylarla donatılmış olan bu uzun yazıda, Sultan Ahmed’in sağ kalan yegane oğlu, Mahpeyker (Kösem) Sultan’dan 1615’te dünyaya gelen Sultan İbrahim’in günlük yaşantısı ayrıntılarıyla işlenmiştir.» Yazı, Hoca’nın ölümünden sonra yayınlanmıştır. 127 Deli İlâhi. İkdam. 8055, 14.7.1919. «Dördüncü Murad (salt. 1623-1640)’m gençliği. Kösem Sultan’ın beceriksizliği sonunda sefalete düşen bir İmparatorluğun yönetimi içinde idareye hâkim olan, sözünü geçiren zorba (Deli İlâhi)’nin hikâyesi. Anadolu’yu bir baştan bir sona kana boyayan, sefaleti ve güvensizliği bir kat daha art tıran isyanlardan biri daha.» 128 Demetrius Kidonis. «Demetrius Cydones» Yedigün. 47, 31.1.1934. «İstanbul’un Fethine kadar Osmanlılar hakkında güvenilir bilgiler Bizans kaynaklarından alınmakta ve dolayısıyla bu kere yayınlanan Kidonis’in (Muhaberat: Yazış ma)! ön plâna geçmektedir. Sarayda görevli olup, Orhan Gazi ile Andronikos arasındaki ilişkileri yakından izlemek imkânına sahip Kidonis’in hayat dizisi. Dolayısıyla Bizans’ın çökme ne denleri- Yazı; (V. Yoanis Paleologos) ve (Kantakuzinos)’m re simleriyle değerlendirilmiştir.» 129 Demirbaş Şarl Bender’de İken. İkdam. 11222, 21.7.1928. «Demirbaş Şarl’a ait Hazine- Evrak’ta çok belge bulunduğu, fakat Bender’de oturduğu zamana ait bil gilerin zayıf olduğu, o dönemin bundan sonra ancak anılar ışı ğında tamamlanabileceğine işaret eden yazar, Fransız elçisinin raporlarından yararlanarak sözkonusu süreye ait bilgi vermek tedir.» 130 Devlet Bicâli ve Halk, «Para Meselesi» İkdam. 9668, 1.3.1924. «Yine para meselesi. Genç Osman (salt. 1618-1622)’m Yedikule zindanında hapis ve boğulmasından son ra düzeni tamamiyle bozulan Osmanlı İmparatorluğu. Halknı büyük bir para sıkıntısı içinde olduğu. Tefecilerin çoğaldığı. Bu 176

feci durumun Dördüncü Murad (salt. 1632-1640) zamanına ka dar çoğalarak devam ettiği. Rüşvetin her kapıyı açtığının hikâ yesi.» 131 Devlet-i Osmaniye -Avusturya. Millet. 67, 18.10.1908. «Osmanlı Devletiyle Avusturya arasındaki ilişkilere başlangıcından yazı tarihine kadar eğilen uzun bir dizi.» 132 Devr-i İstibdat ve Zabitler. Millet. 8, 12.8.1908. «istibdat döneminde subayların çok ezildiği. Terfi ve terfihlerin belli bir süre ve ölçüye bağlanmadığı. Ge çim zorluğu içinde bulunan askerlerin giyim kuşamlarının da noksan olduğu. Alman talim ve terbiyesine göre yetiştirilmeye çalışılan Türk Ordusunda, bu yönden bir takım çelişmeler bu lunduğu. Subayların kitap satın almaya ve okumaya imkânları olmadığına... değinen ve süratle olumlu şekilde çözümlenmesi ni isteyen bir yazı.» 133 Devşirme usulü, Acemi Oğlanlar. Darülfünun Edebiyat Fak. Mec. V, 1-2, Hz. -Aralık 1926. «Hicrî onikinci yüzyıl ortalarına kadar Osmanlı İmparatorluğu ta rihinde önemli bir rol oynayan; devşirmeler ve acemi oğlanlar. Hazine-i Evrak belgelerinden yararlanılarak hazırlanan bu in celeme için anonim tarihlerimizden bir takım notlar da aktarıl mış.» 1-4 s. Uzun bir dizi. 134 Devşirmeler, Acemi Oğlanlar. (1-2) Hayat. II, 29, 30, 16 ve 23.6.1927. «Yıldırım Bayezid’in Ankara mağlubiyetinden (1402) sonra fetihlerin duraklaması, hatta ge çici olarak gerilemesi üzerine yeniden tutsak alınamaması kar şısında acemi oğlan ihtiyacını karşılamak için hıristiyan tebaa dan genç çocuklardan yararlanma yoluna gidilmesi. Yazı; ilk kaynaklardan başlayarak, günümüze kadar ele geçen belgeler den yararlanarak hazırlanan bir dizi. Yazar, Prof. Fuat Köprülü’nün bu konudaki yazılarından yararlanarak, devşirme ve ace mi oğlan konusunu, tesbit edilen tarihlerden önce de Osmanlı İmparatorluğunda varolduğunu ispatlamaya çalıştığından, Köp rülü ile ilmî tartışmaları olmuştur.» 135 Dindar Teodora. «Bizans İmparatoriçeleri» Şehbal. IV, 60, 1.9.1328 /1912/. «Anadolu’da (Paflagonya) da do ğan, tasvirlere hürmet ve uygulamakta çok ileri gitmiş bir aile177

y6 mensup olan ve bundan dolayı da Bizans tarihinde (Dindar Teodora) adıyla anılan ve ömrünün son yıllarını çocuklarıyla beraber bir manastırda sürgün olarak geçiren ve kin içinde can veren bir İmparatoriçenin hayatı. Dindar bir İmparatoriçenin tahtı korumak ve düşmemek için yaptığı entrikalar ve cinayet ler. Bizans tarihinden bir yaprak.» Uzun bir dizi. 136 Dördüncü Murad Zamanında Musul. Yeni Mecmua. 4-70, 15.2.1923. «Musul’un Kanunî Süleyman (salt. 1520-1566) döneminden itibaren askerî önemi bulunduğu. Bağdad’a sefer açan orduların kışlak yeri olarak Musul’u seçtikleri. IV. Murad (salt. 1623-1640)’m zamanında îranlılarla yapılan sa vaş sırasında şehrin hayli zarar gördüğü. Musul şehri, kalesi, şehirde geçen önemli olaylar, Evliya Çelebi’nin Musul’da dikka tini çekenler.» 137 Dördüncü Murad’m Ölümü. «Nasıl Öldüler?.» Yedigün. 29, 27.9.1933. «Birinci Ahmed’in Mahpeyker (Kösem) Sultan’dan dünyaya gelmiş (1612) oğlu. Tahta çıktığı zaman 11 yaşındaydı. Uzun süre devleti anası yöneltti. 21 yaşında anasını uzaklaştırdı. Devlet her yönünden batıyordu. Onyedinci yüzyıl da gelen hükümdarların en değerlisiydi. Koşullar onu kan dök meye zorladı. İki kardeşini öldürttükten başka, son nefesinde kar deşi İbrahim’i güç halle kurtardılar elinden. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla değerlendirilmiş.» 138 Edirne’de Bir Bayram Alayı. Dersaadet Gazetesi., 67, 20.9.1336 [19201. «Edirne’nin Osmanlı tarihinde başkent olduktan ve sonraki yıllarda yeri ve önemi. Padişahların zaman zaman dinlenmek ve avlanmak üzere Edir ne’ye gittikleri. Dördüncü Mehmed (Avcı. Salt. 1648-1687) ’in Edirne’yi fazla sevdiği. Fransa’nın kapitülasyonları yenilemek üzere elçisini Türkiye’ye gönderdiğinde Dördüncü Mehmed’in Edirne’de bulunması dolayısıyla elçinin maiyetiyle beraber Edirne’ye geldiği. Heyette bulunan Fransız bilginlerinden Mr. Gale’nin Selimiye Camiinden başlayarak Edirne Sarayında bi ten bir bayram alayı hakkında görgüye dayanan anıları. Bütün renkleriyle bir bayram alayının hikâyesi.» Uzun dizi. 139 Edirne’de Sultan Selim Camii. Dersaadet. 74,27.9.1336 [1920], «Mimar Sinan’ın (1490-1588) en 178

büyük eseri Edirne’de Selimiye Camiinin yapılması. Kitâbeler, cami için düşürülen tarihler. Evliya Çelebi’den aktarılan parça* lar. Camiin kaça malolduğu. Sinan’ın haklı gururu. Cami hak kında ilginç bilgiler ve söylentiler. Adım adım camiin yapımını yaşıyorsunuz.» 140 Ege Hafriyatının Ortaya Çıkardığı Hakikatlar. Cumhuriyet. 27.11.1935. Alfabenin Girit uygarlığından başladığı ve uygarlığın yayılmasında Finikelilerin etkisi olmadığı anlaşılı yor. Girit’te bulunan yazılı tablet resimleriyle değerlendirilen bu yazıda; uygarlığın Orta Asya’dan Ege’ye ve buradan da Avrupa’ ya yayıldığı tezi, son yapılan kazılar ışığında dile getirilmekte dir.» 141 Elisabeth D’Autriche. «Tarihten Bir Yaprak» Yedigün. 46, 24.1.1934. «Avusturya İmparatoru Maksimilan’m kızı Fransa Kralı İkinci Hanri’nin oğlu Dokuzuncu Şarl ile ev lenerek Fransa Kraliçesi olan Elizabeth D’Autriche’nin hayat hikâyesi. Politik bir evlenme olan bu birleşme dolayısıyla kay naşan Avrupa ve tepkiler. Yazı; Kraliçe ve Kral Dokuzuncu Şarl’ın fotoğrafiyle değerlendirilmiş.» 142 Encümen Raporu. TOEM. 17, 19 (96), 1.6.1928. «Kurulduğu günden 1927 yılma ka dar Tarihi Osmanî Encümeni’nin yaptığı işlere dair eski başkan Ahmed Refik Bey tarafından okunan rapor.» 161-165 s. 143 Enderun’u Hümayun’da Baş-Lala Kulesi, Baş Lalalık. Edebiyat-ı Umumiye Mec. 5, 19.11.1332/1916/. «Fatih zamanın da (salt. 1444-1446, 1451-1481) yaptırılan, Enderun ve bahçesin deki Baş-Lala Kulesi Yapılmasının nedenleri, görevlileri ve Baş -Lalalık müessesesi. Yazı; binada bulunan tarihi kitabeler ve şiir ve beyitlerle değerlendirilmiş.» 144 Ei’giri Kasrı. Yedigün. 187, 7.10.1936. «Arnavutlukta 26 İdarî bölgeden birinin merkezi Drin Irmağının alt kesiminde Venedikliler tarafından yapılan, Osmanlılar tarafından onarılarak sağlamlaştırılan kale si. Tarih boyunca ün yapmış, İtalyanların (Argirocastro), Arna vutların (Gjirokaster) diye adlandırdıkları Ergiri. Üç kapısı bulunan kalenin içindeki kasır yıllarboyu dikkati çekmiş ve bir 179

takım tarihi olaylara da sahne olmuştur. Yazı; ünlü kalenin iki yüzyıl evvel yapılmış tablosu ile değerlendirilmiş.» 145 Ernest Laviss ve tarih. , İkdam. 8282,2.3.1920. «Ernest Laviss’in Birinci Dünya Savaşı sırasında yayınladığı anıları dolayısıyla yazarın tarih görüşü ve metodunu inceleyen bir dizi.» 146 Ernest Laviss’in Hayatı ve Eserleri (1-2) İkdam. 11339, 11342. 16 ve 19.11.1928. «17 Ocak 1842’de doğan ünlü Fransız tarihçisi, kollektif tarih araştırmalarının öncüsü, araştırmalarının sentezini yaparak tarih çalışmalarına yeni bir yön veren Ernest Lavisse (1842-1922)’nin hayatı, eserleri, çalış ma düzeni, Fransız tarihine getirdiği yenilikler.» 147 Esir Pazarı. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 11.3.1936. «1847’de kaldırılan esir ticaretinin İstanbul gümrüğünün başta gelen gelirlerinden biri olduğu. İstanbul’da Tavuk Pazarı civarında bulunan Esir Pazarında günlük hayat. Bazı esirlerin hayat dizisinden parçalar- Yazı; Allom’dan 19. yüzyılda bir esir pazarı resmiyle değerlendirilmiş.» 148 Eski Bayramlar. «Tarih Sayfalan» İnci Dergisi. 40, 1336-1338 ramazan bayramı nüsha-i fevkalâdesi. «Osmanlı Türkleri’nin bayramlara ve bayram törenlerine önem verdikleri. Osmanlı Türklüğü’nün şevket ve azamet devirlerin de bu törenin gayet parlak olduğu, Fatih Sultan Mehmed’in ün lü Kanunnamesinde bu konu ile ilgili maddeler bulunduğu. Ya zarın resmiyle değerlendirilmiş olan bu yazıda, Üçüncü Ahmed zamanında bir bayram töreni, bütün renk ve ayrıntılarıyla di le getirilmektedir.» 149 Eski Beyoğlu. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 13.5.1936. «Fatih Sultan Mehmed tarafından yıkılan Trabzon Pontus (1461) devletine mensup Prens Aleksis buraya yerleştirildiği için (Beğ-Oğlu) olarak adlandırıldığı söylenilen İstanbul’un bir semti Beyoğlu’nun tarihi. Bizans devrinde (Peran bağları), (Pera-Karşıyaka) denilen Bizans döneminde bağ ve bahçeler. Osmanlı döneminde nüfusun artmasıyla beraber yavaş yavaş binaların, çeşitli yapıların kapladığı. Yazı; Meyit Yokuşu çeşmesi ve mezarlığını gösteren resimle değerlendiril miş.» 180

150 Eski Boğaziçi. Yedigün. 177, 29.7.1936. «Dünyanın incisi Boğaziçi’nin hikâyesi. Münif Fehim’in iki tablosu ile değerlendirilmiş olan yazıda, Os manlI dönemindeki Boğaziçi bütün görkemiyle ve ayrıntılarıy la dile getirilmektedir.» 151 Eski Boğaziçi. Yeni Hayat Dergisi, 22, 18.7.1936. «Anadolu yakası ile Avrupa’ yı birleştiren, yıllarboyu hakkında yazılmış, çizilmiş, şiirler dü zenlenmiş, bir benzeri olmayan Boğaziçi. Molteke’den, Lamartin’den parçalar ve Enderunî Vasıf’tan şiirler. Boğaziçi’nin ta rihi. (Hisarlar), (Göksu), (Balıkçılar) resimleriyle değerlendi rilmiş.» 152 Eski Darphaneler-Mısır Hâzinesi. Akşam. 28.5.1937. «Osmanlı İmparatorluğunda ilk basılan sikke’nin Orhan Bey’e ait olduğu. Yurdun çeşitli bölgelerinde, İmpa ratorluk genişledikçe yeniden kurulan darphaneler. Anadolu’da, Rumeli’de, Afrika’da kurulan darphaneler. Altın ve gümüş te mini. Çeşitli hüküm ve Hatt-ı Hümayunlar ışığında İmparator luğun en zengin eyâletlerinden Mısır’da darphanenin çalışma düzeni.» Uzun bir inceleme. 153 Eski Devirlerde Haliç. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 14.7.1936. «İstanbul’un bölünmez bir parçası olan Haliç’in Bizans’tan başlayarak günümüze kadar tarihi. Bir zaman lar Altın Boynuz denilen, sahillerini, kıyılarını sarayların, yalı ların süslediği, bakımlı çiçek bahçeleriyle, suları temiz Haliç’in hikâyesi. Yazı; 19. yüzyılda Haliç’in resmiyle değerlendirilmiş.» 154 Eski Devirlerde Para Tahsili. İkdam. 11335, 12.11.1928. «Osmanlı mâliyesi. Yeni sadrazamların ilk görevlerinin mâliyenin açığını kapatmaları. Bunun için bu lunan denli densiz çareler. Ulûfenin verilmesi veya verileme mesi. İsyanların nedenleri. Anadolu isyanlarının panoraması. 1683’ten sonra Osmanlı İmparatorluğu. İstanbul’da ve diğer şe hirlerde ev başına para toplanması suretiyle hâzinenin güçlen dirilmesine çalışılması.» 155 Eski İmtiyaz Müzakereleri. İkdam. 9448, 6.7.1923. «Osmanlı Türklerinin yabancılarla yaptık ları müzakereler. Osmanoğulları’nın güçlü oldukları devirlerde 181

bu imtiyazların karşı devletlere verilmiş bir nev’i yardım, lütuf olarak kabul edildiği. Fransızların bu konulardaki açıkgözlük leri. Konuşmalarda bulunan çevirmenlerin hileleri. Divan-ı Hümayun’daki bu tür çalışmalar. Yazı; ilginç örneklerle değerlen dirilmiş.» 156 Eski İstanbul Kahveleri. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 24.2.1936. «Eski İstanbul yaşantısında büyük bir yeri olan kahvehaneler. İstanbul’da ilk kahvehane ne zaman ve nere de açıldı?.. Buralara kimler devam ederdi?.. Kahvehanelere de vam etmenin dinimizce yasaklandığı, haram olduğu hakkında fetvalar. Yazı; eski bir İstanbul kahvehanesi resmiyle değerlen dirilmiş.» 157 Eski İstanbul’da Arzuhalciler. «Kafes ve Ferace Devrinde İs tanbul» Akşam. 7.9.1936. «Arzuhalciliğin başlı başına bir meslek dalı ha line geldiği. O derece kuvvet buldu ki, devlet teşkilâtında bile sıraya girdi. İstanbul’da bir arzuhalbaşılığı bile kuruldu. Osman lI döneminde arzuhalcilik tarihi ilginç, fıkralar içinde. Yazı; yüz yıl evvelki bir arzuhalci resmiyle değerlendirilmiş.» 158 Eski Kadın Kıyafetleri. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 21.3.1936. «Türk kadınlan sokakta çok sade bir giysi içinde gezerlerdi. Sokakta dikkati çekecek şekilde giyinmek ayıp olduğu gibi fermanlarla yasaklanmıştı. Bu tür ferman lardan örnek veren yazar, Türk kadınının evlerde çok görkem li giyindikleri. Yabancıların, özellikle yabancı elçi eşlerinin Türk evlerine sokulmak, Türk kadınının iç yaşantısını görmek için çalıştıkları. Görkemli Türk kadınının görkemli fakat sâde giyi nişi.» 159 Eski Kâğıthane Âlemleri. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 7.3.1936. «Eski İstanbul’un başta gelen mesire yeri Kâ ğıthane’nin kısa tarihi. Âlemleri, yabancı yazar ve seyyahların anılarında Kâğıthane. Bir Fransız elçisinin kaleminden Kâğıt hane. Yazı; 19. yüzyılda Kâğıthane resmiyle değerlendirilmiş.» 160 Eski Meddahlar. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 21.8.1936. «Eskiden İstanbul halkının en çok devam etti ği yerler; karagöz, orta-oyunu ve meddahtı. Yüzyıl evvel med dahı dinleyen halkı gösteren resimle değerlendirilen bu yazıda, 182

meddahın toplumun içinden geldiği, söyleyemediklerini med daha söylettiği, çeşitli fıkra ve söyleyişler arasında dile getiril mekte, özellikle o yüzyıllarda halkın nasıl eğlendiği anlatılmak tadır.» 161 Eski Mısır Hastahaneleri ve Hekimleri. Akşam. 10.9.1937. «Osmanlı imparatorluğu içinde, stratejik ve verimli toprakları dolayısıyla özel bir statüye tâbi bulunan Mı sır’da ünlü hastahaneler. Kanunî Sultan Süleyman’ın bu konuda bir fermanı. Hastahanelerin iç düzeni. Tedavi yolları. Türlü bit ki ve hayvanlardan yararlanarak elde edilen etkili ilaçlar ve uy gulama yolları. Ünlü hekimler. Evliya Çelebi’nin dikkatini çe kenler.» 162 Eski Mısır Paşaları. Akşam. 13.8.1937. «Ümmü dünya, Hıttai zahire, Mısrı Kahire ve Mısrınadirtülasr... adlarıyla anılan Mısır Eyâletinin Osmanlı mülkî taksimatında önemli yeri olduğu, buraya atanacak vali lere özel itinâ gösterildiği, mâliyesi, divanı, eski valinin Kahire’den ayrılırken ve yeni vali göreve başlarken yapılan gör kemli törenler, Mısır mâliyesi ve Mısır’ın Osmanlı imparator luğu sınırları içindeki önemi.» 163 Eski Muhtekirlerden; Bektaş Ağa. (1-3) İkdam. 7764, 7767, 7768, (24,27,28.9.1918). «Dördüncü Murad (salt. 1623-1640) devrinde yükselmeye başlayan Bektaş Ağa’nın hayatı. Hayat hikâyesi içinde İstanbul. Saray entrikaları. Hal kın gıdasıyla oynayanlar, muhtekirler, mal stok edenler. O dö nemin karaborsacılığı. Çabuk zengin olmanın yolları. İstanbul’un açık kapalı yaşantısı.» Üç uzun dizi. 164 Eski Nizamlara Dair. İkdam 9101, 18.7.1922. «Kesin olarak günümüze kadar bütünü tesbit edilememiş olan eski nizam ve yönetmeliklerimizden ör nekler. Özellikle Kanunî (salt. 1520-1566) devrini kapsayan bir araştırma.» 165 Eski Osmanlı Ordusunun Esasları. Resimli Kitap. I, 4-5, 12/1324 [19081. «Eski Osmanlı ordusunun önemi. Hissiyat-ı Osmaniye. Osmanlılarm zuhuru, ilk ordu; yayalar. Devşirme usulü. Yeniçeri ordusu; piyade teşkilâtı, süvari teşkilâtı, topçu teşkilâtı, yardımcı sınıf. Osmanlılar 183

da silâhlar; ateşli silâhların kullanılması, cephane, çadırlar. As ker alma usulü; Acemi oğlanlar. Orduda disiplin. Osmanlılarda savaş usulleri; sevkülceyş ve tâbiye. Üç sınıfın hareket şekilleri. Osmanlı kumandanları. OsmanlIların zafer kazanma sırları.» 166 Eski Osmanlılarda Harp ve Hissiyat-ı Umumiyye. Harp Mec. II, 20, Tem. 1333 [1917). «Osmanlıların zaferle so nuçlanan seferlerindeki —galibiyet- i hazırlayan etkenler. Azim ve güven. İkmâl teşkilâtının bütün dünyaya örnek olduğu. Ka muoyunun savaşanlarla beraber oluşu. Tüm memleketin zafer müjdesini beklemesi. Hükümdarların genellikle ordunun ba şında bulunduğu zaman sonucun ülke yararına olduğu. Sefere çıkan ordunun bir bayram havası içinde törenlerle uğurlandığı. Valide Sultanların, sultanların orduyu uğurlamak için adeta biribirleriyle yarışa girdikleri.» 167 Eski Soygunlar. Yeni Hayat. 15, 30.5.1936. «Osmanlı İmparatorluğunda yönetim bozulmaya başladığı andan itibaren soygunların da başladığı. Soygun yapabilmek için, soyulacak kişilerin devletin resmi ha pishanesi olan Tersane Hapishanesine konulduğu. Öldürülen ki şilerin mallarına el konulduğu. Yazı; sarayın ve sadrazamların bu tür hareketlerini gösteren çeşitli, ilginç örneklerle değerlen dirilmiş.» 168 Eski Zenginler; Deli Birader. İkdam. 7758, 15.9.1918. «Sultan İbrahim (salt. 1640-1648)’in son yıllarında İstanbul’da Süleymaniye ve civarını dolduran vüzera konakları. Kara Murad’m adamlarından Deli Birader’in hayatı. Devletin başına bir belâ olarak çıkagelmesi. Sergerdenin temiz lenmesi için çabalar harcanması. Bir âsi’nin hayat hikâyesi için de devlet mekanizmasının acıklı durumu.» 169 Eski Tophane. Akşam. 1. 5.1936. «Cenevizlerden başlayarak eski Tophane’nin tarihi. Adının, Fatih Sultan Mehmed tarafından kurularak, Ka nunî Sultan Süleyman tarafından geliştirilen büyük Tophane’ den (top döküm yeri) aldığı. Fetih’ten sonra İstanbul’un bu böl gesinin bağlık, bahçelik olarak bir süre şehrin mesire yeri ola rak kullanıldığı. Sonraları şehre yakın bulunması dolayısıyla ko' naklarla bezendiği. Uzun yazı dizisi, yüzyıl evvel Tophane’yi gösteren bir fotoğrafla değerlendirilmiş.» 184

170 Eskişehir-Alaşehir. «Tarihi Şehirlerimiz» İkdam. 9155, 13.9.1922. «Eskişehir ve Alaşehir’in Osmanhlar’ın ilk kuruluş dönemindeki yeri ve önemi. Osman Gazi (salt. 1281, 1300-1324) ve Orhan Bey (salt. 1324-1360) zamanında bu yerler de geçen ve ağızdan günümüze kadar koşagelen hikâyeler.» 171 Etiler ve İsrail Oğulları. Cumhuriyet. 8.11.1935. «Etiler, İsrail-oğullarına uygarlığı aşı ladıktan ve refah da öğrettikten başka ırkî etki de yaptılar. îrvis kazılarında bulunan Eti kabartmaları resimleriyle değerlen dirilmiş olan bu yazıda; İsrail halkının nasıl ve ne derece Etiler’in etkisi altında kaldığı işlenmektedir.» 172 Eyüp’te Esma Sultan Sarayı. «Kafes ve Ferace Devrinde İstan bul» Akşam. 20.6.1936. «Esma Sultan, I. Abdülhamid (salt. 1774-1789)’ in kızıydı. 1778’de doğdu. 1791’de Küçük Hüseyin Paşa ile evlen di. Esma Sultan Sarayının içini gösteren resimle değerlendirilen yazıda; bir padişah kızının hayatı, Osmanlı yaşantısından bir bö lüm, bir hükümdar ailesi dile gelmektedir.» Ondokuzuncu yüz yılın ortasında İstanbul’a gelen İngiliz mimar ve ressamı Thomas Allom (1804-1872)’ın koleksiyonu arasında Esma Sultan Ya lısı divanhânesinin içeriden görkemli bir tablosu da vardır. 173 Fâtih Devrine Ait Vesikalar. TOEM. 8-11, 49; 62, 14.1335 -1.6.1337 [1921!. «Divan-ı Hüma yunda, hazine-i evrakta Fatih devrine ait hiç bir belge olma dığı, son defa tasnif ve tertip edilmekte olan belgeler arasında; Sultan Murad ve Sultan Mehmed devrine ait belgelerin bulun duğuna işaret eden yazar; sarayın ve İmparatorluğun yaşantısı ve sosyal durumunu açıklığa çıkaracak olan bu belgeler hakkın da bilgi verdikten sonra bunlardan bir bölümünü yayınlamak tadır.» (1-4, 5-58 belgeler). Uzun bir dizi. 174 Fatih Hazretleri Ne Yerdi?. Aylık Ansk. II, 5, 1.11.1949. «İkdam Gazetesinde 8 ve 12.6.1923 tarihlerinde yayınlanan (Fatih’in Sarayı) adlı yazıdan kısaltıl mak suretiyle, Hoca’mn ölümünden sonra aktarılmış bir dizi.» 175 Fatih İstanbul’a Girerken. Sabah. 8513, 29.5.1913. «Kuruluş yılı 1299’dan İstanbul’un Fethi olan' 1453’e kadar (Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu) olarak 185

kısaca göz atan yazar; bir devri kapayıp, bir devri açan Fetih ve Fatih’in ileri görüşlüğü üzerinde durmakta ve Feth’in dünya tarihindeki görkemli yerini işlemektedir.» 176 Fatih Sultan Mehmed Validesi. İkdam. 8689, 22.5.1921. «Tarihlerimizin önemli noksanlarından birinin hükümdarlarımızın ve özellikle şehzadelerin bir çoğunun anneleri hakkında kesin bilgi vermemelerine işaret eden yazar, yeni belgeler ışığında Fâtih Sultan Mehmed’in annesini işle mektedir.» 177 Fatih Sultan Mehmed’in Fermanları. Darülfünun Ed. Fak. Mec. III, 2-3, Ağ.-Ekim 1339 [19231. «Tür kiye tarihinin Osmanlı İmparatorluğu devrine ait belgeleriri gayet bol olduğu. İmparatorluğun kuruluşundan (Bizans)’m Fethine kadar geçen belgeler arasında Fatih Sultan Mehmed, İkinci Sultan Murad devrine ait belgelerin zuhur ettiği. Bunla rın genellikle timar ve zeamet defteri olduğu. Fermanlar ara sında 871, 872, 883, 884, 885 tarihli yedi adet gayet önemli fer man bulunduğunu... kaydeden yazar, bu fermanları imla ve üs lubu koruyarak matbaa harfleriyle yayınlamaktadır» 103-108 s. 178 Fatih Zamanında Kocaeli. «Hazine-i Evrak Tetkikatı» TOEM. 14, 1-78. 1 ocak 1340 [1924], «Kocaeli’nin millî tarihimiz de önemli bir yeri olduğu. Bu bölgeye adım veren Akça-Koca’nm kişiliği. Kocaeli evkaf defterine göre köylerin adları. Önemli kayıtlar. Bu kayıtlarda adları geçen önemli kişiler. Bu devirde müderrislere ve imamlara verilen maaş. Sözkonusu defterin matbaa dizgisi metni.» 25-36 S./28-36 s. Hazine-i Evraktan/. 179 Fatih Zamanında Sultan-Önü. İkdam. 9470, 31.7.1923. «Osmanlı yönetiminde Söğüt ve bölgesi nin (Sultan-önü/Sultan-öyüğü) adını taşıdığı. İlk kuruluş yıl larında bir çok olaylara, rivayetlere, hikâyelere konu olan bu yerler çok renkli olarak anlatılmaktadır. İlkel vakıf defterlerin den yararlanılarak hazırlanmış bir araştırma.» 180 Fatih Zamanında Sultan Öyüğü. TOEM. 14, 3 (80), 1.5.1340 [1924], «Selçuklu Devleti’nin parçalan masından sonra meydana gelen devletler arasında ön plânda yer alan Osmanoğulları’nın yerleşme alanları içinde kalan Sultan Öyüğü’nün tarihi. Yazar; Fatih devrine ait (Sultan-Öyüğü) ev 186

kaf defterini değerlendirmek suretiyle köyler ve yaşantı hak kında çok ilginç bilgiler vermekte ve bir kısım gezginlerden de bilgiler aktarmaktadır. İncelemenin sonunda (Cüz-ü evkaf-ı Sultari-Öyüğü) defterinden bir bölüm matbaa harfleriyle eklenmiş tir.» 129-141 S./133-141 s. Evkaf defteri,/. 181 Fatih Zamanında Teke-İli. «Hazine-i Evrak Tetkikatı» TOEM. 14, 2 (79), 1.3.1340 11924], «Selçuklular zamanından baş layarak, Osmanlılar devrinde ekonomik önemi bir kat daha ar tan Teke-İli ve onun merkezi olan Antalya. 732’de Antalya’yı ge zen seyyah İbni Batuta’ııın yazdıkları. Fatih’in (Defter-i Evkaf-ı Vilâyet-i Teke) adlı defterinin matbaa harfleriyle dizilmiş kop yası. Defterde adı geçen Mevlâna İbni Mehmed Fenarî’nin genç liği, çocukları ve öğrencileri. Teke-oğulları ve Osmanlı ilişkileri. Tekelioğulları’nın Osmanlı sınırları içine alındıktan sonraki du rumu. » 65-76 s. [70-76 s. belgeler], 182 Fatih Zamanında Teke-İli.

İkdam. 9472, 2.8.1923. «Selçuklular zamanında uç beğlerinden olan Teke beğinin Antalya dolaylarında kurduğu bir emaret. 1300 yılından 1426 yılına kadar sürdü. Bilâhare Osmanlı İmpa ratorluğu sınırları içine alınarak son verilmiştir. Yazıda; Teke Oğulları ve Teke-ili’nin tarihi işlenmekte, ünlü yerleri tanıtıl makta, dikkati çeken olaylar üzerinde durulmakta ve İmpara torluğa katıldıktan sonra gelişmesi İncelenmektedir.» 183 Fatih’in Gençlik Resmi. Yedigün. IV, 83, 10.10.1934. «15. yüzyılda Türkiye’ye dair yapı lan resimlerin en güzelini Fatih’in Jantile Bellini tarafından ya pılan olduğu. Bellini İstanbul’a gelmiş, Fatih’in huzuruna çıkabilmiş ender kişilerden olmuş. İltifatını görmüş. Sarayda ve Fatih’in yakınında uzun süre kalmıştır. Bellini’nin nasıl bu eseri meydana getirdiğini dile getiren bu yazı, bir İran minyatürün den alınmış (Fatih’in gençlik) resmi ve Bellini’nin ünlü (Fatih) tablosu ile değerlendirilmiş.» 184 Fatih’in Kanunnameleri.

TOEM. 14, 5 (82), 1.9.1340/1924/. «Türk Tarih Encümeni tara fından yayınlanmış olan (Fatih Sultan Mehmed), (Kanunî Sul tan Süleyman) kanunnamelerinin tanıtılması.» 319-320 s. 187

185 Fatih’in Sarayı. (1-2) İkdam. 9420, 9424. 8 ve 12.6.1923. «İstanbul’un fethinden sonra Fatih tarafından bugün İstanbul Üniversitesi merkez binasının bulunduğu yerde yaptırılan saray. Bir adı da (Saray-ı atîk) ve ya (Saray-ı Âtîk-ı Mamure) idi. Topkapı Sarayı yapımı bittik ten sonra padişahlar oraya taşındı ve bu saray da vefat eden padişahların valide ve eşlerine tahsis edildi. Eski saray’ın ko runma ve hizmetleri için bir hayli Harem ağası, Kapı ağası, Ka pıcı, Baltacı ve saire görevlendirilmiştir. Bayramın üçüncü gü nü hükümdarların Eski Saray’a gelerek oradaki kadınlarla ağa ların tebriklerini kabul etmek usuldendi. Eski Saray ve onu tamamlayan binalar yüksek ve kalın duvar larla çevrili olup bu duvarlarda giriş ve çıkışa imkân veren yal nız üç kapı vardı. Bu kapılar da nöbetçilerin gözetimi altınday dı. Bu üç kapıdan doğu tarafındaki (Divan kapısı-Mercan), gü neydeki (Bayezid kapısı) ve batıdaki (Süleymaniye kapısı) di-' ye adlandırılırdı. Bina 1540 yılında büyük bir yangın geçirince Kanunî tarafından Mimar Sinan görevlendirilmiş ve yeniden yapıldı denilecek kadar onarılmıştı. 1715’te ikinci ve 1726’da üçüncü bir yangın geçiren saray, ertesi yıl, görkemli bir hamam eklenerek yeniden yapıldı. 16.6.1826 günü Yeniçeri Ocağının kaldırılması üzerine sarayda bulunan kadınların bir bölümü Topkapı Sarayı’na ve diğer bö lümü de bugün İstanbul Erkek Lisesi’nin deniz yönünde bulu nan (Çifte-saraylar)’a nakledildiler. Boşalan Eski Saray ise (Se rasker kapısı) yapıldı. Bilahara bu bina yandığından yerine 1870 yılında Üniversite merkez binası inşa edilip (Harbiye Nezareti) olarak kullanıldı. Cumhuriyet Hükümeti’nin kurulmasından son ra da bina Üniversiteye (Darülfünun) verildi. Eski Saray’da bulunan görevlilerin başına (Eskisaray Ağası) denirdi. Yazıda; görevlilerden, yenenlerden, pişirilenlerden, ay lık harcamadan, yiyeceklerin nerelerden temin edildiğine ka dar her şeyi bulmak mümkün.» Uzun bir dizi. 186 Fatma Sultan. (1-7) İkdam. 7121 dv. 9,13, 15,16, 18,20, 22 Aralık 1916. «Üçüncü Ah med (salt. 1703-1730)’in ilk çocuğu, çok sevdiği kızı Fatma Sultan’ın hayat dizisi. Nevşehirli İbrahim Paşa ile evlenmesi. O dö nemdeki olaylar. Çevresi yüksek duvarlarla çevrili sarayın me rak edilen yaşantısı.» Yedi gün süren uzun bir inceleme dizisi. 188

187 Fatma Sultan’ın Hastalığı. «Geçmiş Zaman» İkdam. 9666, 28.2.1924. «Osmanlı İmparatorluğunda ve sarayda tıp ve hekimler. Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)’in kızı, Nevşe hirli İbrahim Paşa’mn sevgili eşi Fatma Sultan’m beklenil meyen hastalığı. Padişahın ve Paşa’nm endişeli günleri. Hekim ler, ilâçlar, çeşitli tedavi yollarının araştırılması. Hastalığın de vam ettiği süre içinde saray ve sarayın havası.» İlginç bir ince leme dizisi. 188 Fatma Sulfan’la İbrahim Paşa’mn Mesut İzdivaç Hayatları ve Âkibetleri. Resimli Tarih Mec. IV, 46, Ekim/1953. «Osmanlı tarihinin ünlü sadrıâzamlarından, Lâle Devri yaratıcısı. Bilahara (Nevşehir) adım alacak olan (Muşkara) köyünde doğmuş, 1689’da İstan bul’a gelerek saray hizmetine girmişti. Üçüncü Ahmed’in büyük kızı Fatma Sultanla evlenip Hükümdarın damadı da olan İbra him Paşa, devamlı teklif edilen sadareti kabul ederek 1718’de iktidara gelmişti. Yazı dizisinde; 13 yıldan fazla Osmanlı İmparatorluğu’nun mukadderatını elinde tutan, bir devre adını kazı yan İbrahim Paşa’nın hayatı, evlenmesi, mutlu yaşantı, saray entrikaları dile getirilmekte ve Patrona Ayaklanmasıyla son bulan bir dönem bütün ayrıntılarıyla canlandırılmış.» Hoca’mn ölümünden sonra aktarılmış. 189 Felâket Seneleri. «1094 -1110». (1-35) İkdam. 6027 (4.12.1913), 6067 (13.1.1914). «Merzifoni Kara Mus tafa Paşa (1634-1683)’nın Viyana kuşatmasından (1683), Karlofça Barış Anlaşması (26.1.1699)’na kadar onaltı yıllık mağlubi yetlerimizi, Viyana bozgununu, Osmanlılar’m Macaristan’dan ne suretle çıkarıldıkları, devletin ve Ordunun perişanlığı, devlet büyüklerinin, özellikle Fazıl Ahmed Paşa’nm vatanı felâketten kurtarma çabaları.» tarihî tefrika. Viyana Bozgunu (12.9.1683) ile Karlofça Anlaşması arasında ge çen 15 yıl, 4 ay, 14 günlük süre, Osmanlı Türkleri’nin mağlubi yeti ve geri çekilmeyi tattıkları bu karanlık günleri Ahmed Re fik Hoca (Felâket Seneleri) olarak, adlandırmış ve bu deyim ta rihlerimize geçerek yerleşmiştir. 190 Felâketten Sonra Azim. İkdam. 8362, 25.5.1920. «Felâketten sonra azmin bir milletin ayakta durabilmesi için gerekli olduğuna işaret eden yazar, 189

1683’te Osmanlı Devletiyle Avusturya İmparatorluğu arasında başlayıp İkinci Viyana kuşatması ve bozgunu sonunda 1699’da Tuna Nehri’nin sağ kenarında Varadin’e yakın aynı adı taşıyan bu kasabada imzalanan «Karlofça Barış Anlaşması» üzerinde durmakta ve milleti bu kara günlerde birleşmeye davet etmek tedir.» Kurtuluş Savaşı günlerinde yazılan içli bir dizi. 191 Fetih’ten Evvel Bizans’ta Türk Nüfuzu. İkdam. 11195, 24.6.1928. «İstanbul’un Fethinden evvel Bizans’ta görünen Türk nüfuzunu yabancı gözlemlere dayanarak incele yen bir araştırma. Bizans’ın Osmanlı etkisi altında kalmasının nedenleri ve sonuçları. Türk toplumunun zengin ve Bizans’ın o nisbette yoksul oluşunun nedenleri.» 192 Fonder Goltz’ın Emsâl-i Harbiye ve Hikemiyeleri. (1-3) İrtikâ. 106, 107, 108, 12.4.1901 dv. «Prusyalı diplomat ve devlet adamı Von Der Goltz (1765-1832)nin 148 maddede sıralanmış savaşa hazırlık dersi. Bu büyük sözlerin 148. maddesi; Harp, in sanlara mukadder bir haldir.» 193 Fransua dö Noay [François De NoaiIIesl’in Türkiye’de Tehlikeli Bir Sefareti. TOEM. Yeni seri. 1, 3 (22 «99»), Aralık -Şubat -1930. «Revue Historique’de Abbe Antuan Degre’nin bu ad altında yayınlanan bir makalesi. Makalede; OsmanlIların Eynebahtı da dedikleri (Lepant-Lepanto-İnebahtı) Savaşma (1571) ve Türk-Leh iliş kilerine dair Fransız kaynaklarından toplanmış faydalı bilgiler. 24 Mayıs 1571’de IX. Charl, Gayon şehrinde piskopos, evvelce Venedik’te elçilik yapmış olan François de Noailles (1519-1585)’ in kendisini temsil etmek üzere İstanbul’a gönderir. Sultan İkin ci Selim nezdinde, Avrupa’nın politik çıkarlarının bölündüğü sı rada elçinin oldukça başarılı geçen görev süresi. Padişah’tan Fransa’ya her yıl 200 kadırgalık yardım sağlanması (1573). Ya zar; bu makaleyi Hazine-i Evrak belgelerinin ışığında dilimize çevirmiştir.» 1-32 s. Uzun bir dizi. 194 Fransa île İlk İttifak. (1-2) İkdam. 9081, 9085 (28.6.1922, 2.7.1922). «I. Fransuva. Kanunî’ye ilk elçi gönderildikten sonra devam eden ilişkiler. Fransız elçisi nin İstanbul’da geçen günleri. Ordu’nun karadan, donanmanın denizden Fransa'nın- yardımına koşması. OsmanlIların kanadı al 190

tına sığınmaya çalışan Fransa İmparatoru. Kanunî’nin elçiye söylediği; Fransa Kralını bırakamam, kardeşimdir.» 195 Fransa ile İlk Muhadenet. İkdam. 8943, 6.2.1922. «Osmanlı Türklerinin Fransızlarla ilk iliş kilerinin Niğbolu Savaşı’ndan başladığı. Bu ilişkinin Fransa’nın zayıf günlerinde Türklere yaklaşmak suretiyle çoğaldığı, nerele re kadar uzandığı.» 196 Galiçya’daki Şanlı Osmanlı Askerine. Harp Mec. I, 13, Ekim 1332 [19161. «Kahraman ecdadının şanlı zaferler ihraz ettiği ülkelere yine geldin. Buraları senin için pek ulvî, yiğitliklerle dolu bir yerdir. Cesur kardeşlerimiz vatanımı zın gönül açıcı sınırlarını Çanakkale’de, Kafkasya’da, Basra Kör fezi sahillerinde, İran sınırlarında ezelî düşmanlarımıza karşı kan dökerek, canlar feda ederek nasıl savunuyorlarsa, sen de bu rada, bir zamanlar, Atalarımızın Moskoflara en kesin darbeler vurdukları şan meydanlarında cesur silâh arkadaşlarınla bera ber delirane hücum edecek, vatanını buradan savunacaksın». Birinci Dünya Savaşında, müttefikleriyle beraber Galiçya’da döğüşen Şanlı Türk Askerine bir seslenme. 197 Gazi Zeynel Bey. Yeni Mecmua. 39, 11.4.1919. «Yirmiüç yıldanberi devleti uğraştı ran ve yüz binlerce Türk Askerinin hayatına malolan Girit Fet hini tamamlamaya karar vererek bizzat Girid’e giden Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676). Yıllardanberi süregelen Kandiye ku şatmasından bir sahne. Paşa’mn yanında kuşatmaya katılan ve şehitlik mertebesine kavuşmak için çalışan Alay Beği Zeynel Bey’in kahramanlıkları ve bu hayat dizisi içinde Girit Kuşat ması.» 198 Gazi Zeynel Bey. Resimli Tarih Mec. II, 19, Tem./1951. «Yeni Mecmua’nm 11.4. 1918 gün ve 39 sayılı nüshasında yayınlanan, bir üst sıradaki yazı Hoca’mn ölümünden sonra bir kez daha yayınlanmış.» 199 Geçen Asırlarda Ulûfe Meselesi. İkdam. 9159, 17.9.1922. «Bütün isyan ve kargaşalıkların nedeni; Kapıkulu askerlerine, diğer bir deyimle yeniçerilerle, altı süvari bölüğüne, topçu, cebeci, top arabacısı... ocaklarıyla, acemi oğ 191

lan efradına ve sarayın çeşitli kademelerinde görevlilere üç ay da bir verilen ulûfe (maaş)’ın hikâyesi. İlginç olaylar.» 200 Gel Beri, Topal Zorba Başı. İkdam. 78İ6, 15.11.1918. «Dördüncü Murad (salt. 1623-1640)’ın ilk zamanları. Yeniçerilerin taşkınlıkları. Memlekette rüşvet ve yolsuzlukların artması. Zorba yeniçerilerin padişahın huzurun da sadrıâzam ve sevdiği adamları parçalayacak kadar işi çığrmdan çıkartmaları. Erzurum Valisi Abaza Mehmed Paşa’nm isyan ederek Sultan Osman’ın kanını araması. Topal Recep Paşa’nın oyunları. Sonunda; isyan ve elebaşıları körükleyen Zorba başı Recep Paşa’nm idamı,» 201 Georges Sand. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 45, 17.1.1934. «Güzelliği ve eserleriyle haklı bir üne ulaşan Fransız kadın edebiyatçısı (Georges Sand) takma adıy la tarihe geçen (Aurore Dupin, barones Dudevant. George. 1804 -1876)’ın hayat hikâyesi. Yazı; kadın yazarın iki fotoğrafıyla de ğerlendirilmiş.» 202 Geyikli Baba’ya Dair. İkdam. 8883, 8.12.1921. «Asya’dan Anadolu’ya göçen, Anadolu’yu açanlara karışan, Bursa’nın fethinde Orhan Gazi’nin mânevi yardımcısı olan, hikâyeleri, efsaneleri ağızdan ağıza dolaşan, ge yiklerle gezen onlarla düşmana saldıran bir ermiş’in, tarihler de (Ebdal, abdal) diye adlandırılan, Bursa’da Emir Sultan ka dar adı olan kişi.» 203 Gülniiş Sultan. «Tarihte Kadın Simâları» İnci Dergisi. 4, 1919. «Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676)’nın Osmanlı politikasını eline aldığı zaman, sarayda Valide Turhan Sultan’a genç ve güzel bir rakibe vardı. Rebia Gülnüş Emetullah Sultan. Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’in ilk gönlüne gire ni, başkadını oluşu ve ilk Şehzade Sultan Mustafa’yı dünyaya getirişi. Mutlu günlerin çabuk son buluşu. Edime saraylarında eşi ile beraber altı yıl bir tür tutuklu hayatı geçirmesi. Dindar oluşu ve çevresine yaptığı yardımlar. Yurdun çeşitli yerlerin de yaptırdığı hayra yönelen vakıflar. Oğlu Mustafa (salt. 1695 1703) ’nın tahta geçtikten sonra valide sultan olarak yaşantısı. Diğer oğlu Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)’in zamanında en mutlu günleri. Dördüncü Mehmed, Üçüncü Süleyman, İkinci 192

Ahmed, Üçüncü Ahmed devirlerini gören ve 74 yaşında ölen Gülnüş Valide Sultan (1642-1715)’ın hayat hikâyesi ve bu dizi içinde yerli ve yabancı herkesin ilgisini çeken Osmanlı sarayı.» 204 Gülnüş Sultan. Yeni Tarih Dergisi. II, 21 Eylül/1958. «İnci Dergisinde 1919 yı lında yayınlanan uzun dizi. Hoca’nın ölümünden sonra bir kez daha yayınlanmış.» 205 Güzel Fatma. Resimli Gazete. 43, 28.6.1340 11924]. «Osmanlı İmparatorluğu ile Avusturya ve Venedik arasında imzalanan Pasarofça An laşmasından (1718) sonraki Türkiye’yi, Edirne’yi, özellikle Os manlI kadınlarını dile getiren bir dizi. Devlet büyüklerinin eş lerinin, zengin hanımların giyinişi, toplantıları, sohbetleri, misa fir günleri. Lady Montegue’den yararlanılarak hazırlanan bir Osmanlı hanımları yaşantısı.» 206 Güzelcehisar En Parlak Zafer Abidemizdir. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 8.4.1936. «İstanbul Boğazı ile Göksu’nun denize ulaştığı munsabında, üçgen şeklindeki toprak parçası üzerine, Niğbolu , seferinden dönen Yıldırım Bayezid (salt. 1389-1402) tarafından 797 [1395] de, Bizans’ın Karadeniz’den alacağı yardımı kesmek ve İstanbul kuşatmasını şiddetlendirmek amacıyla yaptırılmış olan hisar’m hikâyesi. Hisar’m yapıldığı yerde Bizans’tan kal ma bir kalıntı olmadığı gibi, Hisar’m Fatih tarafından yapıldığı hakkındaki bir takım kitaplarda görülen kayıtlar da esasa da yanmamaktadır. Mehmed II, Rumeli Hisarı (Boğazkesen)’i yap tırırken (856 = 1452), Anadolu Hisarı’na da bazı kule ve surlar (hisarbeççe) ilave etmiştir. Hisar, özellikle Murad II (salt. 1. defa 1421-1444, 2. defa 1446-1451) döneminde, Varna civarına gelen Macar ordusunu önlemek üzere, Türk Ordusunun Rumeli yakasına geçirilmesinde (848 = 1444) önemli rol oynamıştır. Mu rad II, Haçlı kuvvetlerinin karadan hızla Türk yurduna doğru ilerlediğini, Papa donanmasının da Çanakkale sularında yelken doldurduğunu görünce, Çanakkale Boğazı’ndan karşı yakaya geçmenin tehlikeli olduğunu kestirerek Yalova yolu ile Ana dolu Hisarı (Güzelce Hisar)’a gelmiş, Boğaz’ın her iki yönünde gerekli güvenceyi aldıktan sonra ordusunu Rumeli’ye geçir miştir. Dursun Bey tarihinde Hisar’a (Yenice ) adını vermiş, 193

Hoca Sadettin Efendi de ünlü tarihinde hisar duvarlarının uzak lardan kar gibi beyaz görüldüğünden ötürü (Akça-Hisar) ola rak işlemiştir. Kale; (Güzel-Hisar), (Güzelce-Hisar) olarak eski kitaplarda geçer ki, bu yakıştırmaya layık bir yapıdır. Boğaz’m ortalama en dar yerinde (780 mt.) bir pırlanta gibi gözleri ka maştırır. Yapım tarihi tarihlerimizde çeşitlidir. Âşık Paşa Tarihi (‘...Leşkeri âzım cemetti, geldi Kocaeli’den Bursa’ya çıktı. Yah şi Beyi gönderdi, Şile Hisarı’nı ahidle aldı. Bayezid Han ken disi Bursa’dan göçtü, Boğazkesen’in üst yanında bir hisar yap tı; Güzelce-Hisar derlerdi. Hisar kim tamam oldu, er kodu git ti; bu fethin tarihi hicretin yedi yüz doksan üçüncü vaki oldu [1390]). Nişancı Mehmed Paşa da bundan biraz farklı bir tarih verir. (...Niğbolu harbinden sonra Yıldırım Bayezid Güzel-Hisar’ı 797 11395]’de yaptı. Hisar bitince İmparatora bir elçi gön dererek İstanbul’un anahtarlarını istedi. Aşağıdaki esaslar üze rinde anlaşma oldu. İmparator 5 yıl cizye vermeğe ve Galata’daki müslümanların orada bir mescit yapma hakkını ve Galata’ya bir kadı gönderilmesini kabul etti..). XIX. yüzyılın başın da burayı gezen seyyahlar, surların hemen deniz kıyısında ol duğunu söylerler. Fatih’in ilaveleriyle bir korunma kalesi ol maktan çıkarak taarruz vasıtası haline gelen kale, civarına adı nı vererek bir nahiye merkezini oluşturur. Yazı; Hisar’m yüz yıl evveline ait bir resmiyle renklendirilmiş ve bir takım olay lar dizisine de yer verilmiştir.» 207 Güzelhisâr. «Eski Türk Şehirleri» Yedigün. 201, 13.1.1937. «Batı Anadolu’nun servet ve ticaret yönünden en önemli bir kenti olan Aydın (GüzeHıisar) ’m hi kâyesi. Yazı; yüzyıl evvel bir İngiliz ressamı tarafından ya pılmış tablo ile değerlendirilmiş.» 208 Haçlılar Ordusu’na Karşı Kazanılan Zafer. Cumhuriyet. 1.8.1936. «25 Eylül 1396’da Niğbolu’da Osmanlı Ordusuna yenilen 3. Haçlı ordusunun hikâyesi ve burada üstün kuvvetleri yenen Yıldırım Bayezid (salt. 1389-1402). Yazar; Osmanlı tarihlerinde bulunması mümkün olmayan adları, tut sakların kurtarılması için batılıların ve Papa’nın nasıl çareler arayıp bulduğunu. Heyetleri ve hediyeleri, batı kaynaklarından yararlanarak işlemektedir. Yazıda, hediyelerin tam bir listesini bulmak mümkün.» 194

209 Hadım Abdurrahman Paşa. «Tarihten Bir Yaprak» Yedigün. IV, 92, 12.12 1934. «Karakalem ile çizilmiş, cellatların bir boğulma anını tesbit eden resmiyle değerlendirilmiş olan bu yazıda; Sultan İbrahim’in boğdurulmasında yeri olan Mısır valisi Hadım Abdurrahman Paşa’nın hayat hikâyesi, saray ent rikaları içindeki yeri ve boğdurulması anlatılmaktadır.» 210 Halk İdaresi ve Hilâfet. İkdam. 9411, 30.5.1923. «Büyük can ve mal kaybı pahasına ka zanılan Kurtuluş Savaşı sonunda kurtarılan Türkiye’nin ka vuştuğu yeni yönetim. Yeni Anayasa ve bunun ışığında Hilâfet müessesesinin bir tarihçi gözüyle incelenmesi.» 211 Hambereci Ahmed Paşa ve Prens Öjen. (I-XI) İkdam. 23.2.1913 (5749) — 7.3.1913 (5761). «Merzifoni Kara Mustafa Paşa’nm (1634-1683) muhteşem ordusu Viyana surları önünde çıkarlarını memleketin geleceğinden üstün tutanların oyunlarıyla mağlup olarak geri çekildikten (1683) sonra, Os manlIlar üç büyük mağlubiyete daha uğradılar. Zenta (11.9. 1697), Salankamin, Petrovaradin. Bu dizi mağlubiyet, Osmanlı Ordusunda yenilik yapılmasını savunanları güçlendirdi. İşte bu yıllarda; Asıl adı Claude Alexandre Comte de Bonneval olup memleketinde iken İspanya veraset savaşlarında ün kazanmış, sonra XIV. Louis’den hakaret gördüğü için Avusturya hizme tine girmiş, Fransa’ya ve Osmanlı İmparatorluğuna karşı sa vaşmış ve bir süre sonra ordusunda bulunduğu Prens Eugen ile arası açıldığından 1729’da Türkiye’ye sığman ve görünüşte müslümanlığı da kabul eden yeni adıyla Kumbaracı Ahmed Paşa (1675-1742)’nm hayat dizisi ve Osmanlı Ordusuna getir diği yenilikler.» Kumbaracı Ahmed Paşa (1675-1747) İstanbul’ da öldü. Mezarı Galata Mevlevihanesindedir. Türkiye’de on sekiz yıl kalmış ve nedense Türkçe öğrenmek için çaba har camamıştır. Tercüman aracılığıyla konuşur, raporlarım Fran sızca yahut lâtince olarak yazar, divanı hümayun tercümanı tarafından dilimize çevrilirdi. Silâhlı Kuvvetlere yararlı olmuş tur. 212 Harbiye Mektebi’nin Yüzüncü Yıldönüm ü.

Yedigün. 77, 22.8.1934. «Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinde, büyük yeri olan, ilim ve irfan ocağı Harp Okulu’nun (Harbiye) yüzüncü yıldönümü dolayısıyla ya 195

zılan bu dizide, 1250 (1834) yılında kurulan bu müessese ayrın tılarıyla dile getirilmektedir. Yazı; (Atatürk, Gazi Mustafa Ke mal), (Serasker merhum Yaver Paşa), (Plevne Kahramanı Ga zi Osman Paşa), (1893 yılında Harbiye Mektebi’nin öğretmen ler kadrosu), (Harbiye Mektebi öğrencilerinin giydikleri ilk üniforma), (Gazi Ahmed Muhtar Paşa) nm ve yazının sahibi Ahmed Refik Hoca’nm yüzbaşı olduğu tarihteki fotoğraflarıy la değerlendirilmiştir.» 213 Haris Bir Vezir. «Tarihten Bir Yaprak» Yedigün. II, 85, 24.10.1934. «İkinci Ahmed (salt. 1691-1695)’in sadrazamlarından Koca Ali Paşa, Kadı Ali Paşa ( ? -14.3.1694)’ nın hayat dizisi ve bu arada saray entrikalarının derinlemesine içyüzü. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosu ile renklendirilmiş.» 214 Hâlis Vezirâzamlar. İkdam. 8503, 9.11.1920. «Osmanlı İmparatorluğunda başvezirliğin, sadâretin çekiciliği. Bir gün için dahi olsa o mindere otur. mak için çalışanlar. Bu hırs ile yapılan kulis çalışmaları. İm paratorluğun bu yüzden neler kaybettiği. Casuslar ve bunla rın iki yönlü çalışmaları. Taşrada görevli bulunanların İstan bul ile gizli nasıl haberleştikleri. Bu hırs ve hırs sahiplerinin devlete pahalıya malolduğu.» Uzun bir dizi. 215 Harp Edebiyatı ve Eski Şairlerimiz. Harp Mec. II, 21 Ağustos/1333 [1917J. «Osmanlı harsının en ziyade savaş üzerine kurulmuş olduğu. Her devirde, devrin şairleri, ozanları âşıkane şiirler, diziler arasında savaşı da dile getirdikleri. Büyük seferlerin, büyük kumandanların, savaş meydanlarına kanlarıyla adlarını yazdıran eşsiz kahramanla rın şiirler içinde dile getirildiği. Şairlerin; kaşı ve kirpikleri Ok ve Yay’a benzettikleri. Osmanlıların düz yazı ve şiirine baş lı başına bir savaş edebiyatının yerleşmiş olduğu.» Uzun bir dizi. 216 Harp ve Matbuat. İkdam. 8748, 22.7.1921. «Savaşta, basının yerine ve önemine işaret eden yazar, yararlı ve zararlı basından çok ilginç örnek ler vererek bu konuyu işlemektedir. Özellikle yabancı kay naklardan yararlanılmıştır.» 196

217 Haseki Safiye Sultan. «Tarihte Kadın Simaları» İnci Dergisi. 5, 1.6.1335 [1919]. «Üçüncü Sultan Murad (salt. 1574-1595) ı teshir eden Haseki Safiye Sultan. Valide Nurubanu Sultan ile Safiye Sultan arasındaki gizli-açık mücadele. Sul tan Murad’ı Safiye Sultan’dan soğutmak için yapılan türlü çalışmalar. Safiye Sultan’m sırdaşı Canfeda Kadın. Nurubanu Sultan’ın ve kızı Fatma Sultan’ın ölümlerinden sonra .serbest kalan Safiye Sultan’ın gittikçe artan büyük nüfuzu. Osmanlı politikasının Safiye Sultan’ın eline geçmesi ve kadınlar arasın da soluğu kesilmiş bir Osmanlı padişahı Üçüncü Murad’m hi kâyesi.» Uzun dizi. 218 Hayırsız Adalar. Yedigün. 74, 8.8.1934. «Bizanslılar zamanında bütün sürgün yer lerinin en korkuncu, diri diri ölmeye mahkum olanların ka vuklarında zincire vuruldukları Hayırsızada’nın hikâyesi. Bi zans tarihi içinde Adalar ve gizli taht kavgaları. Yazı; Adanın resmiyle renklendirilmiş.» 219 Hazine Islahatı, Kâtip Çelebi. «Para Meselesi» İkdam. 9658, 20.2.1924. «Osmanlı İmparatorluğu mâliyesinin bir düzene konulması, gelir ve giderlerin bilinmesi için Sadrıâzam Tarhuncu Ahmed Paşa ( ? 1653) ’nm büyük çabaları. Kâtip Çelebi (1608-1657)’nin kendisine yardımcı olması. Saray ve saraya yakın olanların bu düzene açık ve kapalı karşı koyma ları. İmparatorluğun başlıca konularından birisi olan —para nın yine bir çok başları yediği.» 220 Hazine ve Akçe Meselesi. İkdam. 8574, 24.1.1921. «Fatih’ten başlayarak hazine. Yeni hü kümdarın tahta oturuşu münasebetiyle askerlere, ulemaya ve diğer devlet memurlarına verilen bahşiş. Osmanlılar’da yeni padişahın bu makamı işgal eder etmez —kullarımın cümle bah şiş ve terakkileri makbulümdür, verilsin— sözünü söylediği an dan itibaren yapılan işlemler ve dağıtılan cülûs bahşişleri. Cülûs bahşişlerinin ilginç ve çekici olmaya başlamasının devlet hâzinesinde açtığı yaralar. Akçe değerinin düşürülmesi neden leri ve tepkilerinin hikâyeleri.» 221 Heybeli’de Aya-Yorgi Kilisesi. «Kafes ve Ferace Devrinde İs tanbul» Akşam. 13.4.1936. «Bizans tarihinde sürgünler yeri olarak tanı 197

lan Heybeli’de bulunan dinî yapılar. Osmanlı Türklerinin ge niş din hoşgörürlüğü içinde ömrünü sürdüren Aya-Yorgi kilisesi yapımı ve tarihi. İmparatorluğun duraklama devrinden başlaya rak gittikçe artan kiliseye yönelen dış ilişkiler. Yabancı devlet büyüklerinin ziyaretleri. Yazı; manastırın eski bir resmiyle de ğerlendir ilmiş.» 222 Hicri 12. Asırda İstanbul’da Afgan Elçisinin Kabul Merasimi. İkdam. 11163, 20.5.1928. «Afgan Hanı Şeref Han’ın elçisi Namdar Mehmed Hân’ın İstanbul’a gelişi. Sınırdan İstanbul’a sü ren yolculuğu. Üçüncü Ahmed’in sadrazamı ve damadı Nev şehirli İbrahim Paşa ( ? - 1730) tarafından kabulü. Törenler. Hediyeler. Ziyafetler. Söylevler. Kardeşlik havası içinde geçen bir ziyaret ve karşılamanın hikâyesi.» Uzun dizi. 223 Hicri Onüçüncü Asırda İstanbul Hayatı. 1200-1255. Darülfünun Ed. Fak. Mec. VIII, 4. Tem./1932. «Hicri onüçüncü yüzyılda İstanbul hayatına dair düzenlenen bu yazıda; I. Abdülhamid (salt. 1774-1789)’m son yıllarından Tanzimata (3.XI. 1839 : 26 Şaban 1255)’a kadar kiliselere, belediye işlerine, meskükât ve ücretlere dair Divan-ı Hümayun’dan yazılan 22 hü küm matbaa harfleriyle yer almış.» 3-35 s. uzun' bir dizi. 224 Hilâfet Meselesi ve Yeni Türkiye. İkdam. 9210, 7.11.1922. «Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sonuçlan masından sonra yurdumuzda yeşeren yeni fikirler açısından Osmanlı tarihinde saltanat, verâset ve Hilâfet konusu. Hilâfet’in Osmanlı İmparatorluğundaki yeri.» 225 Hoca-i Cihan Sadettin Efendi. «Müverrih ve allâmeler» İkdam. 6096, 11.2.1914. «Hem tarihçi bir bilgin, hem de zama nına göre üslûp sahibi bir edip ve şair olan, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan İkinci Selim zamanına kadar olan olayları toplayan iki ciltlik ünlü (Tac üt-tevârih) adlı eserin sahibi Hoca Sadettin Efendi’nin hayat dizini. Dizi içinde Osmanlı İmparatorluğu tarihi» Dört bütün sütun. 226 Hoca Sadettin. (1-2) Yeni Mecmua. 62, 63, 26.9.1918, 3.10.1918. «Müverrih ve bilgin Hoca Sadettin Efendinin hayatı. Dizi içinde; İmparatorluk ta rihi, Üçüncü Murad, Üçüncü Mehmed, (Eğri Seferi)’nde orduda bozgun başgösterince kaçmaya hazırlanan Üçüncü Mehmed’in 198

atma yapışan ve ona ceddine böyle anlarda yaptıklarını anla tarak moral veren ve atının başını düşmana çevirterek zafer ka zandıran Sadettin Hoca (1536-1599) ve diğerleri. Yazı; (Kılıç Ali Paşa Camii), (Topkapı Sarayı: Hünkâr sofası. Harem), (Topkapı Sarayı: III. Murad Dairesi Kapısı), (İstanbul Surları), (Topkapı Sarayı: Ocaklı Sofa), (Topkapı Sarayı: Valide Taşlığı), resimleri ve (Hoca Sadettin Efendi’nin el yazısıyla fetvası) fo tokopisiyle renklendirilmiştir.» 227 Hotin Önünde Osmanlılar. İkdam. 7379, 27.8.1917. «Hotin seferi. Osmanlı yönetiminde Ho tin. Evliya Çelebi’nin Hotin seyahati. Hotin şehitleri. Sultan Osman (Genç, salt 1618-1622)’nin resnii ve Hotin bölgesi hari tasıyla değerlendirilmiş bir inceleme.» 228 Hubb-u Şan ve Hissiyat-ı Cengâverane. îrtikâ. 122, 2.8.1901. «Büyük işler görebilmek için askerin kalbi nin cengâverlik ruhu ile dolu olması. Çeşitli ibret alıcı örnek lerle değerlendirilmiş bir askerî yazı.» 229 Hurrem Sultan. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 31, 11.10.1933. «Kanunî Sultan Süleyman’ın eşlerinden biri, İkinci Selim’in annesi, babasının Rogatino adlı bir Rus pa pazı olduğu ve kendisinin Kırım Tatarlarının akınları sırasında esir edilerek saraya gönderildiği rivayet edilen Osmanlı saray larında soyu yabancı olup devlet işlerinde kötü etkileri görü len kadınlardan Hurrem Sultan, Roksolan (71504-1558)’m ha yat dizisi. Yazı; Hurrem Sultan’m bir tablosu, çeşitli şiirler ve yazarın dergiye imzalanmış (3.10.1933) fotoğrafıyla renklendi rilmiş.» 230 Hurrem Sultan’m Son Seneleri. Yeni Mecmua. 32, 14.2.1918. «...Güzelliği kadar, zekâsıyla da ün yapmış olan Kanunî Sultan Süleyman’ın eşi, şehzade Selim ile Bayezid ve Mihrimah Sultan’ın anaları Hurrem Sultan’m hayat dizisi içinde Osmanlı İmparatorluğunda saray entrikaları. Hırslı bir kadının neler yapmaya muktedir olduğunun hikâyesi. Ya zı; (Hurrem Sultan)’ın Avrupa ressamlarına göre çizilmiş bir resmi, (Kanunî Süleyman), (Hurrem Sultan zamanında İstan bul), (Hurrem Sultan Türbesi) resimleriyle renklendirilmiş.» 199

231 Hünkâr İskelesi. «Yaşmak ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 14.2.1936. «Boğaz’m Anadolu yakasında, Beykoz’un ku zeyindeki Yalı-Köyü kısmında, ünlü Beykoz Çayırının denize olan kıyısı, bu Çayır ve sahili, Hünkâr İskelesi pek ünlü mesi re yerlerindendi. Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Alî Paşa’nm is yan ederek Kütahya önlerine gelmesi, Osmanlı İmparatorluğu nu Rusya ile güç koşullar içinde bir savunma Paktı imzalama sına zorladı (1833). (Hünkâr İskelesi Anlaşması) adını taşıyan, İkinci Mahmud (salt. 1808-1839)’un yardıma gelen Rus kuvvet lerini Boğaz’dan biran evvel geri çevirmek için imzaladığı bu anlaşma, yazarın söylediğine göre Sultan Mahmud’u Çarların kapıcısı mevkiine indirmiştir. Yazı; Hünkâr İskelesini gösteren Allom’dan alınmış bir resimle değerlendirilmiş.» 232 Hürriyet Fedakârları. Millet. 3, 7.8.1908. «İstibdat döneminde en ziyade zorluk çeken lerin silâhlı kuvvetler mensupları olduğunu savunan bir yazı.» 233 İbrahim Paşa Sadaretinde Meskükât. «Para Meselesi» İkdam. 9691, 24.3.1924. «Nevşehirli Damat İbrahim Paşa (7-1730)’ nin, Üçüncü Ahmed zamanında onüç yıla yakın süren sadra zamlığı zamanında —para— konusunu ön plâna aldığı. Yurtdışına altın ve gümüş çıkarılmamasına dikkat ettiği. Darphanelerin sıkı kontrol altına alındığı. Bütün bunlara rağmen sadaretinin son yıllarında akçe değerinin düştüğü. Osmanlı mâliyesini ve parasını derinlemesine inceleyen bir-dizi.» 234 İbrim : Sürgün Yeri. Akşam. 12.3.1937. «Onaltmcı yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları Nil kaynaklarına kadar uzandığı zaman, Türk at lılarının ilk dinlendikleri, ilk konakladıkları yer İbrim. Evliya Çelebi’den ve çeşitli kaynaklardan aktarılan bölümler içinde sıkı bir muhafaza altında bulunan ve sürgün yeri olarak kulla nılan İbrim, uzun bir dizi içinde anlatılmakta. Yazı; İbrim yo lunda ve Assuvan’da Philac Adası resmiyle renklendirilmiş.» 235 İbşir Paşa’nm Meslek-i Siyasisi. İkdam. 8299, 23.3.1920. «Damat olmaktan gayrı hiç bir meziyeti bulunmayan, Dördüncü Mehmed zamanı sadrıâzamı İbşir Pa şa (1607-1653) ve politikası. Haydutluktan sadrazam ve Ayşe Sultanla evlenerek saraya damat olan İbşir Paşa’nın, bir yeni

200

çeri isyanı ile son bulan iki aylık ikbali. Bu karışık devri pek canlı gözlerimizin önüne seren Naima Tarihi’nde’n yararlanıl mış ve yer yer aktarmalar yapılmıştır.» Uzun dizi. 236 İbşir’in Hazine Islahatı. «Para Meselesi» İkdam. 9661, 23.2.1924. «Osmanlı İmparatorluğu’nun hazine he saplarına ve gelirine ilk defa İlmî olarak el atan Tarhuncu Ah med Paşa (?-1653)’mn öldürülmesinden ve Derviş Paşa’nın sa daretinden sonra İbşir Paşa’nın sadrazam olması. Rüşvet ve israfla amansız mücadelesi. Kaybedişinin hikâyesi.» 237 İbşir’in Ölüm ü. «Nasıl Öldüler»

Yedigün. I, 19, 19.7.1933. «Ne zulümler yapmış ,ne canlar yak mıştı, Anadolu, onun ve arkadaşlarının kahrı altında perişandı. Sultan İbrahim (salt. 1640-1648) İstanbul’da, İbşir de Anadolu’ da saltanat sürüyordu. Sivas Beğlerbeği Vardar Ali Paşa, Sul tan İbrahim’in delice tekliflerini (Bayram harçlığı 30 bin kuruş ve Sivas’ta oturan nikâhlı karısını saraya göndermesi) redde dince İbşir’e gün doğdu. Vardar’ın üzerine gönderildi ve onu yaralı olarak mağlup etti. Vardar’ın ona söylediği ibret verici sözler... tarihlerin yaprakları arasındadır. İbşir artık sadaret mühürüne göz diktiğinden, Vardar’ın başını kestirerek saraya göndermekte bir sakınca görmedi ve sadrazam olarak İstanbul’ da bir süre hüküm sürdü ama, zulüm cezasız kalmadı. Kaybe den halk ve Osmanlı İmparatorluğu idi. İbşir’in öldürülmesini canlandıran kara kalem resimle' renklendirilmiş.» 238

İdrisi Bitlisi.

Akşam. 27.8.1937. «Türk devlet adamı ve tarihçisi (ölm. 1520). Uzun Hasan’m oğlu Yakup Beyin yanında memur olarak çalı şırken, Osmanlılarm himayesine ve Selim I ’iri yanma geçti. Padişah’ın maiyetinde jran Seferine katıldı. Mısır’ın fethinde bu lundu. Bu seferler esnasında Doğu Bölgemizle ilgili geniş bilgi ler kazandı. Devlet yönetiminde bulundu. İlk sekiz Osmanlı pa dişahı hakkında farsça manzum (Sekiz cennet: Heşt Behişt) eseri ünlüdür. O dönemin Osmanlı tarihini de dile getiren bu uzun dizi, İdrisi Bitlisî’nin mezar resmiyle değerlendirilmiştir.» 239 İğfal.

İkdam. 8140, 10.10.1919. «Sadrazamların mevkilerini korumak için padişahı ve çevreyi kandırmak için başvurdukları oyunlar. Bu yolda çok ileri geçmiş oyunlar ve olaylar. Özellikle Sutan 201

İbrahim ve Dördüncü Mehmed zamanında çevrilen dolaplar ve padişahın hakikati öğrenmemesi için alınan tedbirler.» 240 İki Cülûs. İkdam. 8497, 3.10.1920. «Osmanlı tahtına padişahın nasıl çıktığı,, usul ve gelenekler. Sultan İbrahim ile, Sultan Süleyman’ın cülûsları bütün ayrıntılarıyla anlatılmaktadır.» Uzun dizi. 241 İki Komite, İki Kıtal. (1-13) İkdam. 17.12.1918 (7848)-13.1.1919 (7871). «Birinci Dünya Sava şı sonunda çöken bir İmparatorluğun hazin tablosu. Terhis edi len ve yurtlarına dönen askerlerin yollardaki durumu. Boşalan köyler ve ot bürüyen tarlalar, umut arayan insanlar. Yazarın Eskişehir dolaylarına uzanan bir seyahati sonunda yazılmış. Parti ve particiliğin memlekete getirdikleri. Kaybedilen bir İmparatorluk.» Uzun tefrika. 242 İki Vezir. Yerii Hayat. 24, 2.8.1936. «Biri Kemankeş Kara Ali Paşa. Öbürü Biber Mehmed Paşa. Biri Bağdat Valiliğinden sadarete geçmiş, öbürü de Mısır eyâletinden sadaret sevdasıyla İstanbul’a gel miş. Padişah, Dördüncü Murad (salt. 1623-1640). Osmanlı İmparatorluğu’nun tek hâkimi Kösem Sultan. Mühür yüzünden iki paşanın gizli ve açık mücadelesi. Her ikisinin de bu yolda can vermeleri. İmparatorluk yönetiminin iç yüzünden bir yap rak.» 243 İki Yüz Sene Evvelki Bahar. İkdam. 9392, 9.5.] 923. «Uzun süren savaşlardan sonra barışa ka vuşan Osmanlı ülkesi ve başkent İstanbul. Kışın son kırıntıları ve ardından gelen renkli bahar. Üçüncü Ahmed ve sevgili Sad razamı ve damadı Nevşehirli İbrahim Paşa. Padişahın mevsim dolayısıyla bir saraydan diğerine göç etmesi. Elçi kabulleri ve lâtif bir İstanbul.» 244 İki Yüz Sene Evvelki Bayram. İkdam. 9407, 26.5.1923. «Ramazan ayının son bulacağı hafta. Bayram hazırlıkları. Bayram. Ziyaretleri. Protokolün kesinlik le uygulanması. Ramazan bayramını bütün ayrıntılarıyla, şer bet kâsesine kadar canlandıran bir inceleme dizisi.» 202

245 İki Yüz Sene Evvelki Ramazan. 1340-1140. İkdam. 9033, 9.5.1922. «İki yüz yıl evvel nisan ve mayıs ayına rastlayan lâtif bir ramazan ayının hikâyesi. Sarayı, halkı, çar şısı, esnafı, camii, lâle bahçeleri ve lâle soğanı içinde İstanbul ve İstanbul içinde ramazan.» Uzun dizi. '246 İkinci Katerina’nın Gözdeleri. «Tarihten Bir Yaprak» Yedigün. II, 87, 7.11.1934. «Evlendiği, Çariçe olduğu halde düzi nelerle sevgili ve gözdeyi koruyan, sürdüren Rus Çariçesi Katerina (İkinci Katerina - Yekterina Alekseyevna, 1729-1796)’nın maceralı hayatı. Gözdesi Prens Orlof, Patiomkin ve diğerleri. Yaşayan, yaşanan bir Rusya ve onun derinlemesine iç yüzü.» 247 İkinci Katerina’mn Son Günleri. Yedigün. 88, 14.11.1934. «Sarayında 18-20 yaşlarında en seçme delikanlılarla resmen zevkini tatmin eden, fakat başkalarının yaklaşık olarak aynı yolda yürümelerine müsaade etmeyen, Al man prensesi, Fransız kültürü ile yetişen, Rusya’ya bir çok ye nilikler getirip batı penceresini açan, isterik bir çariçe’nin son ihtiraslı yılları. Yaşlandıkça gözdelerine daha ziyade teslim ol ması. Gözdelerine verdiği hediyeler ve özellikle Prens Orlof’a devletçe ödenen büyük paralar. Bütün bu davranışlarına rağ men kendisini halka afif gösterme çabaları ve nihayet ölü mü (1729-1796).» 248 İkinci Murad Zamanında Edime. Yeni Mec. 1-67, 1.1.1923. «İkinci Sultan Murad (salt. 1421-1444, 1446-1451) zamanında Bursa’nın başkent olmasına rağmen, Sul tan Murad’ın Edirne’ye karşı özel bir ilgi ve sevgisi olduğu. Ek seri vaktini Edirne’de geçirdiği. Sultan Murad’m Edirne’deki bayındırlık işleri.» 249 İkinci Viyana Muhasarasına Dair. Akşam. 6.8.1937. «Avusturya elçisi Kaprara, İmparatora yazdığı mektupta Türkler’in baharın gelmesiyle beraber Viyana’ya yü rüyeceklerini (1683) kesin bir dil ile bildirdiğinden başlayarak, Kara Mustafa Paşa’nm savaş hazırlıkları, yurdun dört bir ya nından orduya katılanlar, güçlü bir ordunun Belgrad önünde gözükmesi. Bir ordunun savaşa nasıl hazırlandığını bütün ay rıntılarıyla dile getiren bir inceleme. Yazı; Türk yönetiminde Belgrad resmiyle değerlendirilmiş.» 203

250 ikinci Viyana Muhasarasının Çok Acıklı Sonucu.

Aylık Aıısk. II, 9, 1.3.1950. «Osmanlı tarihinde önemli bir yeri olan Viyana kuşatması (1683). Yazı; kuşatmayı canlandıran bir tablo, kuşatma zamanında Viyana ve kalelerinden bir bölümü nü gösteren bir resim, Türk kuşatma ordusu resmiyle renklen dirilmiş.» Hoca’nın ölümünden sonra yayınlanmış. 251

İkinci Viyana Seferi’nin Hakiki Sebebleri.

Cumhuriyet. 13.1.1936. «Merzifoni Kara Mustafa Paşa’nın dü şüncesi şu i d i: Macaıiarı Nemçeliler’den ayırmak ve Macarlarla birleşip Habsburglar’ı ezmek. Aradan yüzyıllar (1683) geç miş olmasına rağmen halâ sıcaklığını koruyabilen ve hakkında yüzlerce kitap ve roman yazılmış bulunan bu eşsiz seferin baş ka bir açıdan dile getirilmesidir bu. Yazı; Avusturya impara toru Leopold’un resmiyle renklendirilmiş, kuşatmada bulunan Eflâk ve Boğdan voyvodaları, Kırım Hanı, Erdel Beyi’nin yer leri işlenmiş, Budin Valisi olup Kara Mustafa Paşa tarafından boynu vurdurulan ihtiyar İbrahim Paşa üzerinde de durulmuş tur.» . 252

İlim ve Liyakat Erbâbı.

İkdam. 9479, 9.8.1923. «Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflaması ve çökmesine sebep olan nedenlerin başında hakiki ilim adam larına önem verilmemesi. Yazar; İlim adamlarına önem veril diği zamanlarla, verilmediği zamanlar üzerinde ilginç örnek lerle mukayese yapmaktadır.» 253 İlk Kanunu Esasî’den Sonra.

Millet. 28, 1.9.1908. «İlk Kanunî Esasî (Anayasa)’den sonra baş layan istibdat döneminin nedenleri ve ardından gelen felâket leri, Osmanlı İmparatorluğu’nun ardı ardına karşılaştığı güçlük leri inceleyen bir dizi.» 254 İmparator Akil Leon. (1-3)

Yedigün. 245, 246, 247 (17.11.1937) dv. «Bizans İmparatorluğu’ nun çok karışık bir durumunda tahta geçen Leon’un hayat hi kâyesi. İmparatorluk sarayının bütün yönleriyle dile getirildiği bu yazı dizisi içinde; Bizans’ta gelenekler, Âkil Leon’un dördün cü kez evlenmesi, kilisenin taht üzerindeki nüfuzu, taht için yapılan gizli açık mücadele anlatılmaktadır. Her yazı, ayrı bir tablo ile renklendirilmiştir.» Üç ayrı uzun dizi. 204

255 İmparatoriçe Anna. Yedigün. 209, 10.3.1937. «Bir Fransız güzeli olan İmparatoriçe Anna. 8 yaşında Bizans’a gelmiş (1179), 11 yaşında nişanlısı Aleksi öldürülünce, 65 yaşında bir ihtiyarla (Andronikos) ev lenmek zorunda kalmıştı. Bizans’a intibak eden ve Bizans halkı tarafından sevilen İmparatoriçe (Agnes)’in romantik hayatı. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla değerlendirilmiş.» 256 İmparatoriçe İrini. Yedigün. 189, 21.10.1936. «Germenya Kralı Üçüncü Konrad’ın ailesine mensup bir kızın Bizans’a gelin gelmesi. İrini’nin im paratoriçe olması. Bir veliahd getirememesinin ıstıraplı günleri. Arka arkaya iki kız doğurması. İmparatorun gönlünü, akraba sından Teodora’ya kaptırması. Hüsranlı günler ve ölümü. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla değerlendirilmiş.» 257 İmparatoriçe İrini. Yeni Hayat. 29, 5.9.1936. «Asıl adı Zolanda Dö Monferrat, Bi zans İmparatoru İkinci Andranikos ile evlendikten sonra İrini adını alan, o zamanlar daha 11 yaşında, güzel, zarif, ince ruhlu bir İmparatoriçenin hayat dizini. Bu arada çöken Bizans İm paratorluğunun tarihi. Resimlerle renklendirilmiş uzun bir di zi.» 258 İmparatorluk Devrinde Cezaların Sureti Tatbiki. Hâkimiyeti Milliye. 4.4.1926. «İmparatorluk devrinde âdi cü rümler için cezayı uygulayanın kadı, para cezalarının Subaşı tarafından yürütüldüğü. Büyük cezalarla ilgili kararların padi şah tarafından verildiği. Cürümlerle ve cezalarla ilgili çeşitli örneklerin sıralandığı bu incelemede, devletin en yüksek ma kamına çıkan kişilerin hayatlarının padişahın dudaklarından çıkacak bir kelimeye bağlı olduğunu gösteren bir dizi.» 259 İmparatorluk Devrinde İnsan Zehirlemek. İkdam. 11166, 23.5.1928. «Çeşitli belgelerin ışığında Osmanlı İm paratorluğunda zehir ve zehirleme olayları, çeşitli ilginç örnek ler içinde bir inceleme.» 260 İmparatorluk Devrinde Saray Cellatları ve Vazifeleri. Hâkimiyeti Milliye. 1.4.1926. «İmparatorluk devrinde en ağır cezaların saray tarafından ve bizzat padişahların buyruğuyla uygulandığı. Saray teşkilâtında cellât’ın önemli bir yeri oldu 205

ğu. Evliya Çelebi tarafından —esnaf— arasına cellâtların da katılmış olduğu. Cellâtlar arasında ünlü yeri olan Kara Ali ve Dördüncü Murad ile ilgili bir takım öldürme cezalarının hikâ yesi.» 261 İncili Köşk. «Topkapı Sarayında» Millî Mecmua. VII,. 74, 15.11.1926. «Üçüncü Murad (salt. 15741595)’ın sadrâzam Sinan Paşa’dan Ahırkapı İskelesi civarında —derya seyri— için bir köşk yaptırmasını istemesi. Mimar Davud Ağa’nın bu işle görevlendirilmesi. Köşkün yapılması ve kullanılan nadide yapı malzemesi. Binanın tarifi. Köşkün, Si nan Paşa adıyla anılmasının nedenleri. Köşk içinde geçen ilginç olaylar. Sultan Abdülaziz döneminde fazla masraf oluyor deni lerek köşkün yıktırılması.» 262 tnegöl.

İkdam. 8700, 2.6.1921. «Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş dö neminde büyük olaylara sahne olan İnegöl ve dolayları. Osman Beğ ve arkadaşları. Bir İmparatorluğun doğum sancılarının hi kâyesi.» Uzun dizi. 263 İnkılâbı Hâzır ve Ordumuz. Millet. 1, 5.8.1908. «Osmanlı Ordusunun yıllardanberi Makedon ya’da ve diğer bölgelerde eşkıya çetelerinin tâkibiyle görev lendirildiği. Esas amacı dışında kullanıldığı. Ordu’nun yurdun bölünmez bir parçası olduğu. Bugün İnkılap çerçevesinde ordu nun daha dik, daha kuvvetli, daha mükemmel olması için bazı şeylerin yapılması gerektiği.» 264 İnönü. İkdam. 8647, 9.4.1921. «Osmanlı İmparatorluğu ve Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihinde önemli yeri olan İnönü. Osman Gazi’nin Bursa kuşatması sırasında Horasan’dan gelen kişiler. Ge yikli Baba’nm menkıbeleri. Halk tarafından bir ziyaret yeri haline getirilen yerler. Osmanlı Türklüğünün ilk zafer yeri İnö nü’nün rivayetler içinde hikâyesi.» 265 İren. Bizans İmparatoriçelerinden. (1-2) Şehbal. II, 62, 63, 1 ve 15.10.1328 [19121. «Bizans İmparatoru Be şinci Konstantin’in oğlu Leon ile 768’de evlenen ve İmparatori çeliğe yükselen İren’in hayatı. Dördüncü Leon’un ölümü ile be raber bütün iktidara sahip olması. Patrik ve kiliseyi dahi nü 206

fuzu altında bulundurması. Oğlu Konstantin adına yıllarboyu hükümet sürmesi. İmparator Konstantin’in kısa süren imparator luğu, gözlerine mil çekilerek tahttan uzak tutulması. Bizans ta rihinde eksik olmayan isyanlar. İren’in tahttan indirilmesi, Bü yükada manastırındaki sürgün yaşantısı. Hüsran ve kin duy gulan içinde son bulan bir ömür. Bizans tarihinin entrika dolu sayfalarından bir parça daha.» Uzun bir dizi. 266 Islahat Fermanı. Hıristiyanların Hukuku.

Yeni Mecmua. 66, 26.10.1918. «Kırım Savaşı’ndan ve Tanzimat’ tan onyedi yıl sonra (1272-1856) Babıâli’yi en ziyade işgal eden konulardan biri olan Islahat Fermanı ve gayrı müslim tebaa nın imtiyazına dair hükümler. Henüz basılmamış belgelerin ışı ğında; fermanın hazırlanmasından evvelki durum, düşünülen ler, karşıt olanlar, Sarayın tutumu, dış politika, fermanın oku nuşu, söylenenler, dedikodular. Yazı; (Sultan Abdülmecid), (Re şit Paşa), (Sadrıâzam Mehmed Emin Alî Paşa), (Hariciye Nazı rı Fuat Paşa)’nın resimleriyle renklendirilmiş.» Uzun bir dizi. 267 İstanbul Hamamları. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul»

Akşam. 29.7.1936. «Onyedinci yüzyılda İstanbul’da 14563 hamam olduğu. İstanbul hamamları hakkında toplu bilginin Evliya Çe lebi seyahatnamesinde bulunduğu. Hamam ve hamam esnafının uymaya zorunlu olduğu kurallar. Ondokuzuncu yüzyılda İstan bul’da bir hamamın iç görünümü resmiyle renklendirilmiş.» Uzun bir inceleme. 268 İstanbul Surları. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul»

Akşam. 6.5.1936. «İstanbul’u yüzyıllar boyu türlü hücumlardan koruyan ünlü surları. Avarlarm, Arapların, daha bir çok millet lerin surların önünde eridiği. Fatih’in geçmiş kuşatmaları ve başarısızlık nedenlerini değerlendirerek kuşatmayı sürdürdü ğü. Kuşatma sırasında ilginç olaylar. Fetih’ten sonra surlara yapılan ilâveler. Osmanlılarm surlara vurduğu damga: Yedikule. Uzun dizi; yüzyıl evvel Yedikule surlarım gösteren fo toğraflarla renklendirilmiş.» 269

İstanbul Şâiri. İkdam. 8313, 6.4.1920. «Şair Nedim’in; divan edebiyatının baş

ta gelen üstadlarından biri, eski şiirin en zarif ve en şakrak şairi, Lâle Devri’nin bütün zevklerine, Çırağan eğlencelerine 207

ve helva sohbetlerine katılan İstanbul şairi’nin hayat dizini! Yetiştiği çevre. O yıllarda İstanbul ve insanları.» Erişti nev-bahâr eyyâmı açıldı gül-ü gülsen Çerâğan vakti geldi lâle-zârın dîdesi rûşen Çemenler döndü rûy-ı yâre reng-i lâle vü gülden Çerâğan vakti geldi lâle-zârın dîdesi rûşen Açıldı dil-berin ruhsârı gibi lâleler güller Yakıştı zülf-i hûban veş zemîne saçlı sünbüller Nevâ-sâz olmada bin şevk ile âşüfte bülbüller Çerâğan vakti geldi lâle-zârın dîdesi rûşen [Güfte : Şair Nedim, Beste : A rif Sami Toker, Usulü : Semaîl

270 İstanbul ve Anadolu. (1-42) İkdam. 8441, 1.9.1920. «Anadolu’da izlenen hatalı iskân politika sı. Köprülü’nün icraatı. Anadolu’nun ve Anadolulu’nun çektikle ri. Anadolu’dan her şeyini alan sarayın, Anadolu’ya hiç bir şey vermediği.» Uzun dizi. 271 İstanbul’da Ecnebi Ressamlar : Van Mour, Hilliers. Yeni Mecmua. 40, 18.4.1918. «Sultan Üçüncü Ahmed ve sadrâ zamı Damat İbrahim Paşa zamanında Türkiye’ye bir nev’i rönesansın geldiği. Güzel sanatların daha çok bu zamanda ilgi gör düğü. Fransa ile ilişkilerin arttığı ve bir takım sanatkârların İstanbul’a geldikleri. Ressam ve sanatkârlar için İstanbul’da harikulade konuların bulunduğuna işaret eden yazar, bu iki ressamın İstanbul’daki çalışmalarını incelemektedir. Van Mour İstanbul’a gelmiş uzun yıllar buradan ayrılmamış, Galata Fran sız kilisesi bahçesine gömülmüştür. Hilliers, I. Hamid zamanın da gelmiş ve bugün İstanbul yaşantısı olarak belge niteliğinde ki tabloları hazırlamıştır. Tabloları arasında : (Parkta I. Abdülhamid) yer almaktadır. Yazar, bu inceleme sırasında; sadrâ zamın yaşantısı, İstanbul’daki yabancı misyon hakkında ilginç bilgiler vermektedir. Van Mour, bir devrin yıkılışını, Patrona is yanını yakından görmüş, içinde yaşamış ve gördüklerini de yazmış nâdir kişilerden biridir. Van Mour (J.—B.) eserleri XVIII. yüzyılın birinci yarısında âdetler ve kıyafetler bakımın dan en ilgi çekici belgeleri kapsar. 132 tablosu tesbit edilen ressamın başta gelen tabloları arasında: (Üçüncü Ahmed’in Marquis de Bonnac’ı kabulü. 24.10.1724), (Padişahın emriyle Markiz de Bonnac şerefine düzenlenen tören), (Asî Patrona Ha 208

lil'in portresi) dir. Yazı; Hilliers’in (Sakız’da Osmanlı hayatı), (OsmanlIlar arasında Chovazil Gofie), (Kervansaray) tablola rıyla renklendirilmiştir.» Uzun bir dizi. 272 İstanbul’da Ekmek ve Yağ Meselesi. Aylık Ansk. II, 6, 1.12.1949. «İstanbul’da çözümlenemeyecek ko nulardan biri olan ekmek ve yağ. Araştırıcı bu iki önemli gıda maddesine derinliğine girmekte ve o yıllarda bu gıda madde leriyle nasıl uğraşıldığım bütün ayrıntılarıyla göstermektedir.» Hoca’nın ölümünden sonra yayınlanmış. 273 İstanbul’da Gümrük Resmi. «Geçmiş Zaman» İkdam. 9697. 30.3.1924. «Osmanlı İmparatorluğu’nun başta ge len gümrük kapılarından biri olan İstanbul limanı. Gümrük ta rihçesi. İlginç olaylar ve hükümler arasında İstanbul’un her dönemde önemli olan ve devlete büyük bir gelir sağlayan güm rük işleri.» 274 İstanbul’da Hayatı Umumiyye. İkdam. 7436, 25.10.1917. «Osmanlı İmparatorluğunda köyden şehre göçün önlenmesi için alman tedbirler. İstanbul’da genel yaşantı düzeni. Müslüman mahallerinin meyhane ve sarhoşlar dan uzak tutulması. Dilencilerle mücadele. Kadıların görevleri. Hırsızlıkla mücadele ve genellikle asayiş durumu.» 275 İstanbul’da İlk Fransız Elçisi. İkdam. 9072, 19.6.1922. «Fransa’nın Avusturya’ya ve Hanedanı na beslediği kin yüzünden Osmanlı İmparatorluğuna yaklaşma çarelerini araması. Fransız elçisinin hediyelerle İstanbul’a gel mesi. Sınırdan sonra İstanbul’a yolculuk. İstanbul’da ilk konuk luk süresi ve ilişkilerin başlaması.» 276 İstanbul’da İlk İtfaiye. Yedigün. 50, 21.2.1934. «Kanunî’nin muhteşem devrinde İstan bul’da itfaiye teşkilâtı olmadığı- Kadılara yazılan hüküm uya rınca her evde dama, çatıya çıkacak kadar merdiven ve bir fıçı su bulundurulduğu. İstanbul’da ilk yangın tulumbasının Fran sız mühtedisi Davud Ağa tarafından 1715’te yapıldığı. Üçüncü Ahmed ile Sadrâzamı Damat İbrahim Paşa’nın tulumba ve it faiye kuruluşu ile ilgilendikleri. Telhisler, talimatnameler. Hor tum onarımına kadar eğilen yönetmeliklerden parçalar. Yazı; (Tulumbacıbaşı Davud Ağa’nm İstanbul surları civarındaki me209

Zarı), (Davud Ağa’nm mezar taşı kitâbesi) ile değerlendirilmiş tir.» 277 İstanbul’da İlk Kâğıt Fabrikası. (1-2) îkdam. 7302, 7312, (12 ve 18.6.1917). «Darüssade Ağası Beşir Ağa. İstanbul’da Yalova’da ilk fabrika temeli. Fabrikanın hizmete açılması. ■Kâğıdın nasıl yapıldığı. Ağa’nın çiftliği. Fabrikanın çalışmaları, ilginin bir süre sonra kayboluşu ve..» 278 İstanbul’da İlk Matbaa. İkdam. 8924, 18,1.1922. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)’ın sal tanatı ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa (?-1730)’nm sadare tinde İstanbul’da kurulan ilk matbaanın kuruluş hikâyesi. İbra him Müteferrika (1674-1745). Matbaanın kurulması sırasındaki tepkiler ve ilginç olaylar dizisi içinde Türkiye’de bir aşama olan matbaa bütün ayrıntılarıyla.» 279 İstanbul’da Odun ve Kömür Meselesi. Aylık Ansk. II, 5, 1.11.1949. «Köyden şehre akının her geçen gün biraz daha hızını arttırdığı İstanbul halkının başta gelen ihti yaç maddelerinden ısı. Hoca; yüzyıllar içinde bu konuyu işle mekte, geçici önlemleri sıralamakta, yaz mevsimi gelince de bir çare bulunamadığından ötürü unutulduğuna işaret etmektedir.» Hoca’nın ölümünden sonra yayınlanmış. 280 İstanbul’da Su Meselesi. îkdam. 7433, 22.10.1917. «Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’da Kırkçeşme suları. Suların savurganlık yapılmadan kullanılması. Bu konuda alman önleyici tedbirler. Çeşmelerin sınıflandırılması. Hamamların ve hamam sularının kontrolü. Su nazırı ve görevi. Kanunî döneminde İstanbul’un su ihtiyacının devlet olarak ele alınması.» Uzun bir inceleme dizisi. Kanunî döneminde kurulan çeşmelerden; (Kazlı Çeşme) : Gördü bir âşık dedi tarihini «Nûş iden yârane sahha afiye»

Yedikule dışında

953 (M . 1546)

Silivrikapı dışında yol üzerinde (Hacı Bayram Can Çeşmesi) : Çeşmei Hacı Bayram Can 210

955 (1548)

Küçük Ayasofya civarında Çardaklı Hamamın yanında : Safmeşrep teşnediller çeşmeyi kıldıkta seyr Didiler tahsin edüp tarihini «Zehi ayni hayr» 962 (M . 1554)

Eyüp civarında Cezrî Kasımpaşa Camii karşısında: Bin on üçte bilüp aslını dedim Bülbülî tarih «Döküp mali bu ziba çeşmeyi yaptı Ali Paşa» 966 ( M . 1558)

Binlerce çeşmeden birkaçının kitabesidir bunlar. 281 İstanbul’da Venedikliler. Akşam. 11.6.1937. «1274 yılında İstanbul’a yerleşen Venedikliler’in üç yıl sonra BizanslIlarla bir anlaşma yaparak, İmparator-* luk içinde mevki sahibi oldukları. İstanbul ticaretini ellerinde tuttukları. Venedik Cumhuriyeti’nin devamlı olarak İstanbul’ da bulunan Venediklilerle ilişkisini sürdürdüğünü ve dolayısıy la Bizans’ın içişlerine karışma eğilimi gösterdiği. İki devlet ara sında yapılan çeşitli anlaşmalar ve bunlardan örnekler. Yazı; yeni seçilen bir Venedik doju’na yapılan tören resmiyle renklen dirilmiş.» Uzun bir dizi. 282 İstanbul’da Zafer Sabahı. İkdam. 6216, 11.6.1914 (29 Mayıs 1330). «Fethin yıldönümü do layısıyla gazetenin birinci sayfasında tüm, ikinci sayfa iki tam sütun, bir devri kapayıp bir devri açan büyük zafere tahsis edilmiş. Birinci sayfada; Fatih’in ressam Bellini tarafından ya pılan resmiyle, ressam Haşan Rıza Bey tarafından Fatih’in at üstünde şanlı Türk Ordusuyla birlikte sur kapısından şehre gi rişini simgeleyen resmiyle değerlendirilmiş hamasî bir dizi.» Yazının Birinci Dünya Savaşı’nın en kızgın günlerinde yazıl mış olmasının ayrı bir önemi var. 283 İstanbul’un Bir Mahallesi. Silivri. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 10.10.1936. «Bizans ve Osmanlı yönetiminde Silivri. Ev liya Çelebi’nin dikkatini çeken olay ve yapılar. 18. yüzyılda Si livri’yi gezen Lady Montegü’nün bu kentte gördükleri. Silivri’ nin yoğurdu ve ünlü ürünleri. Yazı; eski bir gravürden Silivri Limanı ve kalesi. Silivri ile ilgili rivayet ve söylentiler.» 211

284 İstanbul’un Ekmek Derdi. Yedigün. 103, 27.2.1935. «İstanbul’un eski bir derdinin deşilme si. Padişahların halkın çektiği sıkıntıyı ve bozuk ekmek çıka ran fırınların bir türlü yoluna konulamadığını görerek sık sık kadı değiştirme yoluna gittikleri. Halkın sağlığı ve fırınların kontrolü için yazılan hatt-ı hümayunlardan örnekler. İstanbul’ un başta gelen yiyecek maddelerinden ekmek ile ilgili derinli ğine bir inceleme.» 285 İstanbul’un Görünüşü. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 5.8.1936. «İstanbul’un yabancı gözüyle ve kalemiyle ya şantısını simgelemek daima ilginç olmuştur. Elçilerin anıları. Elçi eşlerinin Türk evine sokulmak ve gördüklerini tesbit et mek hususundaki başarıları, yabancı ressamların fırçaları İm paratorluğun eski yaşantısını yansıtmak bakımından daima ya rarlı olmuştur. İstanbul’un eski görünüşü. Hoca bu kez tamamiyle yabancı kalemlere eğilmiş. Literary Gazette, Lamartin, Michaud, Molteke ve daha birçok yazar ve gazetenin kalemin den aktarılan bölümler içinde İstanbul’un yüzyıllar evvelki gö rünüşü. Yazı; İstanbul Boğazı’nda seyreden gemileri gösteren bir tablo ile süslenmiş.» Uzun bir dizi. 286 İstanbul’un Sü Derdi. Akşam. 5.7.1934. «İstanbul’un ilk kez bol ve sonra yetişmeyen sularının hikâyesi. Rüstem Paşa’nm bulduğu çare: İstanbul’un çoğalmakta olan nüfusunu azaltmak, köy ve kentlerden şehre akını durdurmak. Lüleler, savaklar, bentler, kadıların suyun is raf edilmemesi için hükümleri, çeşmelerin türlü anlamda, renk li kitabeleri: Topkapı Sarayı üçüncü avlusunda Ahmed III kü tüphanesinin önünde, meşayihten Erzurumlu Lebip Mahmud Efendi’nin kitabesini yazdığı Üçüncü Ahmed Kütüphanesi çeş mesi; \

Eyle bu tarihi «beş» vaktine zam «Apdest al sünnetiyle Ahmedin» 1132 (M . 1719)

Kâğıthane’de Sa’dâbad kasrı içinde Çağlayan önünde, kesme taştan yapılmış Ahmed III çeşmesi; Abını nûş eyleyip Vehbi dedi tarihini «Dehre Sultan Ahmed icra eyledi mai hayat» 1135 (M . 1722)

Fatih nişancası yakınlarında Bakkalzade Camiî karşısında, Dör

212

düncü Mehmed dönemi bilginlerinden Ebezade şeyhülislâm Ab dullah Efendi Çeşmesi; Lülesi tarih içün dehre bıraktı velvele «Çeşmei ayni şifadan gel gel iç mai zulâl» 1138 (M . 1725)

Padişah Valideleri de çeşme akıtmaktan geri kalmamışlardır, işte onlardan bir örnek. Mahmud I (salt. 1730-1754)’ın Validesi Saliha Sultan’m Silivrikapı’da Sitti Hatun Camiî karşısında köşe başında Valide Saliha Sultan Çeşmesi: Zebanı lüleden gûş eyledim tarihini Ruhî «Suvardı âlemi kandırdı suya Valide Sultan» 1138 (M . 1725)

Şairlerin kasideleri içinde, özellikle onaltmcı yüzyılda İstan bul’un suları.» Uzun bir dizi. 287 İstiklâl Günleri. ikdam. 6053, 30.12.1913. «Birinci sayfada 6 bütün, ikinci sayfada iki yarım sütun dizi. Ertuğrul Gazi’den başlayarak Söğüt’te doğan ve üç kıtaya kol salan Osmanlı împaratorluğu’nun hikâ yesi. (Osman Gazi), (Osman Gazi’nin Bursa’da yanmış olan ilk türbesi) resimleriyle renklendirilmiş hamasî bir dizi.» Özellik le imparatorluğun en buhranlı günlerinde yazılmış olması do layısıyla ayrı önem taşıyor. 288 İtidâl ve Kuvvet. Millet. 6, 11.8.1908. «Vatanın saadet ve selâmetini, refah ve istirahatini temin edecek olan anayasa’nın istenilen şekilde uy gulanabilmesi için milletçe itidâl ve kuvvetin en çok bugün gerekli olduğu.» 1908 Devriminin ardından Milleti birlik ve be raberliğe çağıran çeşitli örneklerle değerlendirilmiş bir dizi. 289 İznik Çinileri. «Hazine-i Evrak vesikalarına nazaran» Darülfünun Ed. Fak. Mec. VIII, sayı: 4, Temmuz/1932. «İstan bul’da yapılan camilerin, türbelerin, hamamların, Yeni Saray’ da yapılan odaların ve kasırların, kâselerin, tabakların, ibrikle rin işlendiği ve bir adı da (Çîni Maçîni Rum) olan İznik yapım yerlerinin Hazine-i Evrak belgelerinin ışığında tarihi. İznik ve Karamürsel kadısına, Anadolu valilerine gönderilen hükümler. Padişahların çini yapımı ve bu güzel sanatın korunması için 213

harcadıkları çabalar. Yazı; (Üçüncü Murad Dairesindeki şömi ne), (Sultan Ahmed Çeşmesi) ve benzeri çini resimleriyle renk lendirilmiş.» 36-53 s. Uzun bir dizi. 290

İvan Turgenief. (1-2) Yedigün. 149, 150 (15 ve 22.1.1936). «Rusların ulusal yazarların dan, konuları millî, yazdığı kitaplar bütün dünya dillerine çev rilen, eserlerinde Rus toplumunu dile getiren modern bir ro mancı, aynı zamanda batılı gibi düşünen îvaıı Sergeyeviç Tur genief (1818-1883)’in hayat dizisi. Yazı; (Yazarın portresi), (Rus köylülerine ders), (Yatak odası), (Avlanması) gibi re simlerle renklendirilmiş. Hayat hikâyesinde, o dönem Rusya’ nın yaşantısını bulmak mümkün.» Uzun iki dizi.

291

İzmir. «Eski Türk Şehirleri» Yedigün. pısı olan yıl evvel gösteren

292

182, 2.9.1936. «Küçük Asya’nın Akdeniz’e açılan ka İzmir’in kuruluşunun kronolojik hikâyesi. Yazı; yüz bir Fransız ressamı tarafından çizilmiş İzmir şehrini gravürle renklendirilmiş.»

İzmir ve İzmiroğlu. Yeni Mec. 6/72, 15.3.1923. «Osmanlı Türkler’inin Anadolu’ya yerleşmelerinden sonra gözlerini İzmir’e çevirmelerinin neden leri. İzmir’in Osmanlı yönetimine geçişi. Yazı; (Eski zamanda Türk İzmir’in bir sokağı ) resmiyle renklendirilmiş.»

293

İzmir’de Lamartin’in Çiftliği. İkdam. 11280, 17.9.1928. «Fransız şairi Alphonse De Lamartin (1790-1869) ’m Türkiye sevgisi ve hasretinin nedenleri. İzmir’ de. Lamartin’e verilecek çiftliğin seçilmesi ve satın alma işlem leri. Ünlü yazarın Sultan Abdülmecid (salt. 1839-1861)’e ve sad razam Reşit Paşa’ya küçük, fakat mânevi değeri büyük hediye leri. Lamartin çiftliğinin sermayedarlarla işletme teşebbüsünün devletçe uygun karşılanmaması, yazara bir tür maaş bağlan ması.»

294 İznik’teki Mozaikler. Akşam. 9.4.1937. «Bizans’ın Anadolu’da başta gelen şehirlerin den İznik’te, İstanbul’un ünlü Ayasofya ve Kariye yapıtların da olduğu gibi nefis çiniler bulunduğu, şehrin hıristiyanlar tarafından kuşatılması sırasında büyük yıkıntıya uğradığı, Türkler zamanında mevcudun korunulmasma çalışıldığı. İznik 214

çiniciliğinin bir —okul— olduğu. Yazı; İznik’te Koimsis kili sesi resmiyle renklendirilmiş.» 295

Jozefin. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 40, 13.12.1933. «Birinci Napoleon’un ilk karısı Jozefin (Marie - Josdphe Rose Tasc-her De Pagarie. 1736-1814). Çocuk luğu ve maceralı hayatı.. Napolyon’la tanışması (9.3.1796). Ge nerali sevmemesi, Mısır Seferi sırasında Fransa’da kalan Josephine’nin başıboş davranışları ve yeni aşkları. İsrafı. Borç larını ödeme hususunda Napolyon’un gösterdiği sabır ve ta hammül. Napolyon’un eşini sevmesine, eşinin kendisini sosye teye alıştırma çabalarına rağmen onu çocuk vermediği baha nesiyle boşaması. Ayrılmalarına rağmen ölünceye kadar mek tuplaşmaya devam etmeleri. Yazı; Napolyon’un ilk ve çok sev diği eşi (Jozefin) ve (Napolyon) un resmiyle renklendirilmiş tir.»

296

Jul Sezar. (1-2) Mec. Ebüzziya. XIX, 91, 92 (1317 [1901]). «Caesar, Gaius Julius [Sezar] M.Ö. 108 44. Tarihteki önemi ve yeri büyük olan Ro malı bir komutan ve devlet adamı. Düşmanlarının hançer dar beleri altında can verirken: sevdiği, yetiştirdiği Brutüs'ü sui kastçılar arasında görünce son sözleri: — Et tu, Brüte?.. [Sen de mi Brutüs?..] diyen, hançerlere karşı koymayan ünlü dev let adamının hayat dizisi ve dolayısıyla Roma tarihinden önem li bir yaprak.» Chueton’dan çeviri.

297 Kabakçı Mustafa. «Tarihî simalar; III.» Şehbal. V, 76, 15.5.1329 [1913]. «İleriyi gören, yenilik taraftarı, sanatsever bir Osmanlı padişahı Selim III (salt. 1789-1807)’in tahttan indirilmesi ve öldürülmesi ve bir devrim döneminin kapatılması. İmparatorluğun bütün müesseselerinde yenilik yapmaya girişen hükümdarın tutumunu beğenmeyen gericile rin yeni bir başarı hikâyesi. Bu isyan içinde birden ön plâna geçiveren Kabakçı Mustafa. Mustafa’nın hayat hikâyesi. İstan bul’da Boğaziçi’nde (Fener) Tabyasına yerleşen yamaklardan, cahil, fakat müdebbir, azâmetli, becerikli, câzip sözleriyle, fedakârane hareketleriyle kütleleri ardından sürüklemek sanatı nı bilen Kabakçı. İsyanın bütün yönleri. Yeniçeri Ocağı’nm yeni bir geri adımının, Osmanlı Devletinin bir yüzyıl daha geri kalmasına neden olması.» Uzun bir dizi. 215

298 Kadın Meselesi. İkdam. 8546, 27.1.1920. «Türk tarihinin en anlaşılmaz ve en ka ranlık noktalarından birinin kadın konusu olduğu. Tarihimizde Valide Sultanların dahi adlarının kesinlikle tesbit edilemediği. Harem ve Harem’de geçenler hakkında pek az bilgimiz bulun duğunu örneklerle açıklayan yazar, Topkapı Sarayı Harem bö lümünün kapılarını büyük bir ustalıkla okuyucularına açmak tadır.» 299 Kadınlar Saltanatı. (1-131) İkdam. 6119-6268, (6.3.1914 - 3.8.1914). İkdam gazetesinde 131 gün süre ile tefrika edilen bu uzun dizi, büyük bir ilgi görmüş ve bitiminde kitap haline de (bk. no. 819 - 822) gelmiştir. K i tabın adı Ahmed Refik’in bir buluşu olup, diğer tarihçiler ta rafından da kabul edilerek yaygınlaşmıştır. Özeti, aşağıdaki di zi içindedir. 300

Kadınlar ve Ağalar Saltanatı. «Kitap Hülasası» Bütün Türkiye. 11, Nisan/1951. «Kösem Sultan. Saltanat hır sının evlât sevgisini aşması sonunda, Deli İbrahim (salt. 16401648)’in boğulması. Anarşik bir ülke. Saray’ın; Kara Murad, Bektaş Ağa, Muslihiddin Ağa, Kethüda Bey, Kara Çavuş gibi... yeniçeri büyükleri tarafından yöneltilmesi. Esnafın da bu soy gundan ve anarşiden payını alması. Yer yer kımıldayan bir ül ke. Kaybeden bir İmparatorluk. Kadınların ve Ağaların yönelt tiği bir İmparatorluk.»

301

Kâğıthane, Lâle Devri ve Sonu. Bu şehr-i İstanbul ki. D erleyen: Şemsettin Kutlu. İstanbul 1972. Milliyet Yayınları, Genel Kültür d izisi: 14. 189-200 s.

302 Kâğıthane’ye Dair. İkdam. 8990, 27.3.1922. «İstanbul’un Türk olmasından itibaren, İstanbulluların yaşantısında önemli bir yeri olan mesire yeri Kâğıthane’nin uzun hikâyesi.» 303 Kahire Yollarında. «Mazide Zafer Günleri.» (1-2) Harp Mec-, 1, 4, 5 (Ocak ve Şubat/1331 [19151. «Sultan Selim (Selim I, Yavuz Sultan, salt. 1512-1520), Osmanlı Devleti’nin hayatî davası olan Sünnîlik ve Şiîlik’i kesin bir zaferle Çaldı ran Ovasında (Ağustos 1514) sona erdirdi. Şimdi Osmanlı Or dusu Güneye doğru sefere başlamıştır. Mercidabık Meydan Sa 216

vaşı (24.8.1516) haritasıyla değerlendirilmiş olan bu incelemede, adım adım Mısır Seferi bütün ayrıntılarıyla anlatılmaktadır.» Uzun bir dizi. 304

Kahraman Erlerimize Dair. Resimli Tarih Mec. III, 34, Ekim/'1952. «Vatan için hayatlarını seve seve feda eden milyonlarca askerimizin her biri birer meç hul asker anıtı diktirecek efsaneler yaratmıştır. Münif Fehiıri’ in (Kanije kuşatmasında düşman baruthanesini ateşleyen yeni çeri), Riko’nun tablolarından (Bir Osmanlı kuşatması), (Ça nakkale Savaşında bir siper) resim ve fotoğraflarıyla değerlen dirilmiş olan bu uzun yazıda, Türk tarihinde her dönemde, her zor günde, kendisinden fazlasını veren ve karşılığında bir şey beklemeyen Türk Askeri’nin kahramanlıklarından Osman Gazi’den başlayarak örnekler verilmektedir.» Hoca’nm ölümünden sonra aktarılan bir yazısı.

305

Kahve ve Tütün. İkdam. 9600, 24.12.1923. «Kanunî (salt. 1520-1566) devrine ka dar bilinmeyen kahve ve tütünün yurda nasıl girdiği ve yer leştiği. Kahvehanelerin açılması. Yasaklar, kontrollar. Gizli tü tün kullananların izlenmesiyle, ilginç olaylarla değerlendirilmiş bir inceleme.»

306

Kahve ve Tütün. İkdam. 9512, 5,1.1924. «Osmanlılar tarafından çok geç tanılan ve alışılan tütün ve kahve. Yasaklanmasının nedenleri. Bu ya saklamayı iş edinen hükümdarlar, ilginç olaylar. Halkın ses siz olarak karşı koyması. Gümrük resmi. Kadıların çabaları.»

307

Kalaylıkoz. Yedigün. 115, 23.5.1935. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) devri sadrâzamlarından, süs ve gösteriş içinde yaşamaya, sarığını ve kıyafetini süslemeye meraklı olduğu için (Kalaylıkoz) lâkabıy la anılan Ahmed Paşa (1645-1715) m hayat dizisi. Bu dizi içinde para ile satılan eyâletlerden başlayarak Topkapı Sarayı’nın iç yüzü.»

308

Kalender-Oğlu ve A l-i Osman. Anadolu Mec. 2, 1 Mayıs 1340 [1924]. «Saraya başkaldıran, yıl larca sarayı dinlemeyerek Anadolu’yu kendi başına yürüten, üzerine gönderilen kuvvetleri mağlup eden Ankaralı Kalender217

Oğlu Mehmed Ağa’nın hikâyesi. Eğri fâtihi Üçüncü Mehmed (1566-1603) devrinde İstanbul’un devşirme yönetimine karşı is yan edip Anadolu’da saltanatını ilân eden Kara-Yazıcı’nm üme râsından bir rivayete göre de Veziriazâm ı: Kara-Yazıcı’dan sonra isyan hareketine devam eden ve hatta bir aralık umumî reisi olan bir isyancının hayatı ve özellikle Anadolu yaşantısı.» Uzun bir dizi. 309

Kandiye’nin Fethi. Resimli Tarih Mec. III, 35, Kasım/1952. «Uzun süredenberi da yanan Kandiye’nin fethiyle Girid’in tamamen fethedilmesi için İmparatorluk yirmidört yıl savaşmıştı. Burada oluk gibi Türk kanı akmış ve sayısız kurban verilmişti. Nihayet Köprülü-Zâde Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676)’nın himmetiyle üç yıl süren ku şatmadan sonra Kandiye Venediklilerden alınarak Ada’nm fet hi tamamlanmıştı. Ordumuz burada Fransız, Alman, Papalık ve diğer milletlerin, kısaca bütün Avrupa’nın ordularıyla da başabaş savaşmış ve onları yenmiştir. Kuşatmada 149 karşılıklı hücum yapılmış, 1364 lağım atılmış, 29088 hıristiyan Ölmüş ve 108.000 Osmanlı askeri şehitlik mertebesine ulaşmıştır. Kandiye Fethi, tarihin kaydettiği büyük kuşatmalardan biridir.» Hocanın ölümünden sonra yayınlanmış.

310

Kanunî’nin Ölümü. Yedigün. 27, 13.9.1933. «Yalnız Osmanlı Padişahlarının değil, dünyada görülebilen hükümdarların en muhteşemi, devrinin Avrupası’nın (Grand-Büyük), (Le Magnifique-Muhteşem) diye adlandırdıkları Birinci Süleyman (Kanunî)’nin son seferi olan Sigetvar Kalesi önünde ölümü (1566). 72 yaşında olduğu hal de büyük bir sefere çıkan büyük bir asker, kudretli bir yöne tici, teşkilâtçının top sesleri arasında son nefesini vermesi. Ya zı; Münif Fehim’in bir tablosuyla renklendirilmiş.»

311

218

Kara Çelebi-Zâde Abdülaziz Efendi. (1-3) İkdam. 6178, 6180. 6186 (4, 6, 12.5.1914). «Dördüncü Mehmed’in saltanatında Şeyhülislâmlık etmiş, bilgisi, eserleri ve özel ya şantısıyla tarihimizde haklı bir ün yapmış Karaçelebizâde A b dülaziz Efendinin (1591-1658) hayat dizini. Zengin, gayet ha ris, dilinden herkesin çekindiği bir adam olarak tanılır. Araştı rıcı, bilgin, düz yazıda ve şiirde kuvvetli olan Abdülaziz Efen dinin tarihe ait eserleri; (Ravzat ül-ebrar), (Mir’at üs-Sâfa),

(Süleymanname), (Zafername). Edebiyata ve fıkıha ait ayrıca eserleri olan Abdülaziz Efendi (Azizî) takma adıyla şiirler yaz mıştır. Birçok hayırları da vardır.» Gazetenin üç nüshasında sürdürülen üçer tam sütunlu uzun inceleme. 312 Kara Haşan Oğlu Hüseyin Ağa. «Ocak Ağalan» Yeni Mec. 61, 12.9.1918. «Dördüncü Murad (salt. 1623-1640) sal tanatında devletin en gizli işlerine kadar sokulan, Yeniçeri Ocağında büyük bir nüfuza sahip olup 20 yıl Ağalığını yapan, Sultan İbrahim’in tahttan indirilişinde büyük rol oynayan Hü seyin Ağa’nm hayatı ve bu hayat hikâyesi içinde Saray-Ocak ilişkileri.» Uzun bir inceleme. 313

Kara Mustafa Paşa ve Tökeli İmre. İkdam. 11286, 23.9.1928. «Kara Mustafa Paşa (1634-1683)’m ka rarlarında önemli bir yeri olan Orta Macar Kıralı (Tökeli İmre) olduğuna işaret eden yazar, Viyana kuşatması ve sonucu ile il gili çeşitli kaynaklardan aldığı bilgiler ışığında (Emeric Thö.köly) ilişkilerini işlemektedir.»

314 Kara Mustafa Paşa’mn Katli. Dersaadet Gazetesi. 102, 25,10.1336 [19201. «Tarihimizde; savaş meydanlarında büyük kahramanlık gösteren sadrâzamların, ölü me, beklenmedik bir zamanda başlarına uzanan cellâdın ke mendine karşı metanet gösterdikleri, umursamaz göründükleri. Türk Ordusunu Viyana kapılarına götüren Kara Mustafa Pa şa (1634-1683)’nın hayat dizisi. O günkü Osmanlı İmparatorlu ğu ve Saray. Kara Mustafa Paşa’mn öldürülmesi için çalışan lar ve sonunda başarıya ulaşanlar. Edirne’ye at sürenler ve mağ rur bir sadrâzamın ölüm karşısındaki umursamazlığı.» Uzun bir dizi. 315

Kara Mustafa Paşa’nm Ölümü. «Nasıl Öldüler?..» Yedigün. 1, 12, 31.5.1933. «Yeniçeri Ağası ilerleyip Paşa’nın ete ğini öptü. Kapıcılar kethüdasıyla çavuşbaşı selâm verip el-pençe divan durdular. Kara Mustafa Paşa; — Bize ölüm var mı?., diye sordu. Aldığı cevap şu oldu; — Olmak gerek... Allah imândan ayırmasın.. Dördüncü Mehmed zamanında sadnâzamlık eden, Viyana’yı ikinci defa kuşatan (1683), Köprülü dairesinden yetişmiş, ona da mat olmuş, Köprülüzâde Fazıl Ahmed Paşa’nın yakın arkadaşı 219

Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (Maktul; 1634-1683)’nın Belgrad’ tâ öldürülmesi. Yazı; Münif Fehim’ in bir tablosuyla renklen dirilmiş.» 316

Kara Mustafa Paşa’nın Ölümü. «Nasıl Öldüler?..» Yedigün. I, 22, 9.8.1933. «Dördüncü Murad’ın son sadrazamı, Sultan İbrahim (1640-1648)’e —Lalan budur— diyerek kendi sine ilk takdim edilen, Kemankeş Kara Mustafa Paşa’ (24 Ara lık 1638 - 31 Ocak 1644) m idamı. Tarhuncu’dan evvel devle tin mâliyesine el atan, Sultan İbrahim zamanında gelir ve gi deri baş eden, Dördüncü Murad’a ayak uyduran bir sadrazamın hazin ve ibret verici sonucu. Yazı; Münif Fehim’in bir tablo suyla renklendirilmiş.»

317

Karaca Paşa’nm Kemikleri. İkdam. 8986, 23.3.1922. «Anadolu Beğlerbeği, İkinci Murad (salt. 1421-1444, 1446-1451)’m kızı Selçuk Hatun’un eşi, Varna Savaşı’nda şehitlik mertebesine erişen Karaca Paşa’nm hayatı.»

318

Karacaahmed Mezarlığı. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 16.8.1936. «İstanbul mezarlıkları her yönüyle bir tarih tir. Türk’ün edebiyatını, tarihini, sanatını yapanlar hep ora larda gömülüdür. İstanbul’un içinde ve çevresinde irili ufaklı mezarlıklar vardır. Karacaahmed Mezarlığı bunların en ulusu dur. Karacaahmed Sultanın hayatından başlayarak mezarlık ta rihini inceleyen bir yazı. Dizi; yüzyıl evvel mezarlığı gösteren bir resimle değerlenmiş.»

319 Karacahisar. «Tarihte Türk Merkezi» İkdam. 8655, 17.4.1921. «Osmanlı Devleti’nin kuruluş yılları için de Karaca-Hisar. Osman Gazi ve o günkü yoldaşları. Marmara ve Karadeniz’e ulaşmak için at süren Türk atlıları.» 320

Kara Murad. «Ocak Ağaları» (1-9) İkdam. 7787 (17.10.1918) - 7803 (2.11.1918). «Bir Ocak Ağasının tanımı. Girit kuşatmasında Kara Murad Ağa. Sipere bağlanan askerler. Günlük yaşantı. Siper savaşı. Hanya’nın alınması. Hanya muhafızlığına atanması. Görevinden alınması. Bir süre unutulması. İstanbul’daki israf. Kara Murad’m katıldığı büyük isyan. Sultan İbrahim (1640-1648)’ın tahttan indirilmesi. Kara Murad’ın yeniçeri ağalığına yeniden atanması. Nüfuzunun ocak nizamını bozması. Yeniçerilerin şımarıklığı. Kulis çalışmaları

220

sonunda Sofu Mehmed Paşa’nm mühürü alarak sadrâzam ol ması. Yeni bir yağma ve israf döneminin başlaması. Sarayda; Kösem Sultan-Turhan Sultan mücadelesi. Bu mücadele içinde yön tutanlar, yön değişenler. Mühür için gizli çalışmalar. Ka ra Murad’m azli. Budin’e tayini. Affedilmesi. Kaptan Paşalığa getirilmesi. Çanakkale Boğazı dışında düşman donanmasmı bozması. İbşir Paşa’nm sadareti. Kara Murad’ın ölümü.» Osmanlı tarihinin bir bölümüne ışık tutan dokuz gün süren bir inceleme dizisi. 321

Karabıyık-Oğlu, Nur Ali, Celâli. Anadolu’da dinî kıyamlar. Anadolu Mec. 4, 1.7.1340 [19241. «Osmanoğulları’nın bir süre sonra halk kütlesinden koparak saltanat sevdasına düştükleri tarihten itibaren dinî kıyamların başladığı, bu kıyamın en parlak örneğini Simavnalı Şeyh Bedrettin’in verdiği, Anadolu’ da Osman-Oğullarının idaresine karşı büyük memnuniyetsizlik doğmasının nedenleri. Teke, Hamid illerindeki olaylar ve ne denleri. Celâli adının nereden geldiğini araştıran bir dizi.»

322 Karaman-Oğlu İbrahim Bey’in Sarayında. îkdam. 11176, 5.6.1928. «Seyyahlar ve ressamlar bıraktıkları eser lerde ne kadar objektif dışına çıksalar, kalan tortu daima tarih dünyası için yararlı olmuştur. Türk tarihi hakkında yapılacak araştırmalarda, yabancı seyyahların yazdıkları anıların önemi ötedenberi bilinir. Karaman-Oğlu İbrahim Bey (ölm. 1454) ’in ül kesini ziyaret eden ve saraya kadar sokulabilen bir yabancının anıları, dost olmasa da ilgi çekicidir. Bertrandon de la Bronquiere, 1432’de Venedik’ten bir gemi ile Akdeniz’e açılarak Yafa’ya ge lir. Seyyah, Suriye’den Anadolu’ya çıkar, boydan boya Ramazan-Oğulları. Karaman-Oğulları ve Osman-Oğulları beylikle rinin topraklarından geçtikten sonra nihayet, henüz Bizans İm paratorluğu elinde olan İstanbul’a gelir. O çağda son derece de güç olan bu uzun seyahatin amacı Türkler’in politik du rumlarını yerinde incelemek, Philippe le Bon’un yapmayı ta sarladığı bir Haçlı seferi için ortamı yoklamaktır. Bertrandon bir ajandır. Fakat içinde yaşadığı milleti iyi tanımaya çalışan, onun iyi yönlerini, meziyetlerini, başarı nedenlerini de görme sini, takdir etmesini bilen bir kişidir. Konya’da bulunduğu günlerde; Karaman Beğini, kalabalık bir alayın başında cuma namazına giderken görür. İbrahim Bey otuz iki yaşlarında ve topraklarında saygın bir kimsedir. Bir kolayını bulup saraya 221

da girmeyi başarır. Eksik ve yanlış bilgileri Konya’da yaşayan Kıbrıslı Anthoine Passerot adlı bir kişiden aldığı anlaşılan seyyahımız döndüğünde ilkel kaynak niteliğindeki anılarını el yazısıyla yazarak Philippe le Bon’a sunar. Bu nüsha (Bibliotheque Nationale. no. 9087 ile kayıtlıdır). Doğu seyahatinden döndüğünden 24 yıl sonra (Deniz aşırı seyahat: Le voyage d’outremer) başlığıyla yazılan anılarında Bertrandon, evvelce aldığı notlardan yararlanmış ve bunları bir sekretere, yazdır mıştır. Hoca; (Karaman-Oğlu İbrahim Bey’in Sarayında) baş lıklı yazı dizisinde seyahatnâmeden aldığı bölümleri, çeşitli notlar ekleyerek zenginleştirmiştir. Onbeşinci yüzyılda Kara man ülkesi. Uzun bir inceleme. [Bilgi için bkz. Prof. Semavi Eyice. Bertrandon de la Bronquiere ve Seyahatnâmesi. «1432-. 1433». İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, c : VI, cüz: 1-2, 19751. 323 Kariye Camii ve Mozaikleri. Yeni Mec. 17, 1.11.1917. «İstanbul’un kenar semtlerinde, eski İstanbul’u kara yönünden kuşatan büyük surların eteğinde bu lunan Kar’iye Camiinin ilk kuruluş yıllarından başlayarak uzun hikâyesi. Yazı; (Kariye Camii), (Camiin içi), (Duvarda bulu nan İsa mozaikleri), (Kapı kemeri), (Hazreti Meryem’in tas viri), (Kötürümlerin iyileştirilmesi), (Hazreti İsa ve Beni İs rail Şeyhleri) mozaik ve resimleriyle renklendirilmiş.» 324 Karlofça’dan Evvel Türkiye. İkdam. 11224, 23.7.1928. «Karlofça Barış Anlaşmasından (1699) evvel Türkiye hakkında en fazla özellikle görgüye dayanarak bilginin ve günlük notların Silâhdar Fmdıklı’lı Mehmed Ağa’nın (Silâhdar Tarihi’nde) bulunduğuna işaret eden yazar, bu eser den parçalar alarak ve yabancı elçilerin yazdıklarından yarar lanarak bu dönem hakkında geniş bilgi vermektedir.» 325

Kars’ta Türk Hayatı. İkdam. 8512, 18.11.1920. «Kars şehri ve dolaylarının Türk ya şantısındaki yeri. Bir seyahat dolayısıyla yazılmış olan bu ya zıda Doğu bölgemizin şanlı şehirlerinden Kars şehri, tarihi, rivayetleri ve çeşitli olaylarıyla tanıtılmaktadır.»

326

Katerina Çariçe Olduktan Sonra. «Tarihten Bir Yaprak» Yedigün. 86, 29.10.1934. «Katerina’nın Çariçe olduktan sonraki yaşantısı. Eski maceralı hayat düzenini bu kez de sürdürmeye

222

çalışması. Aşkları, İmparator Deli Petro’nun bütün olanları bilmesine rağmen Katerina’yı ne kalbinden ve ne de tahtından söküp atamaması. Dedikodulara boğulmuş bir Rus sarayının panoraması.» 327

Katırcıoğlu. (1-7) Yedigün. 95, 2.1.1935 dv. «Her geçen gün biraz daha İstanbul’ daki saray ile bağları kopan ve bir takım âsilerin ardında top lanan Anadolu’nun hikâyesi. Anadolu’da; Kara Haydaroğlu, Gürcü Nebi gibi âsilerle birleşip uzun zaman devlet kuvvetle riyle mücadele ettikten sonra İstanbul Hükümetiyle uzlaşıp çeşitli valiliklerde bulunan, Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687) döneminde Girit savaşında şehit olan Katırcıoğlu’nun hayat dizini. Dizi sırasında Deli İbrahim (salt. 1640-1648)’i ve K ö sem Sultan’ı bütün ayrıntılarıyla görmek mümkün. Her yazı (95-101 no. «7» yazı) Münif Fehim’in bir tablosuyla renklen dirilmiş. Bunlar arasında; Deli İbrahim’in ve Kösem Sultan’m boğulma sahneleri de var.»

328 Kavanoz. «Tarihten Bir Yaprak» Yedigün. 114, 15.5.1935. «Edirne vak’ası denilen (1703) ihtilâl üzerine İkinci Mustafa (salt. 1695-1703) ’mn tahttan indirilme siyle yerine geçen Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) zamanın da ancak üç ay kadar sadrâzamlık yapan Kavanoz Ahmed Pa şa (ölm. 1705)’nm hayat dizisi. Kısa boylu ve şişman olduğu için halk arasında —Kavanoz— adıyla tanınan ve ihtilâle ka rıştığı için yeniçerilerin —istemezük— bağrışları üzerine mü hür verilen bir kişinin hayatı içinde Osmanlı İmparatorluğu nu yöneltenlerin iki yüzü. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuy la değerlendirilmiş.» 329 Kaya Esmihan Sultan. «Tarihte Kadın Simaları» İnci. 10, 1.11.1335 [1919], «Dördüncü Murad (salt. 1623-1640) dönemindeki fırtınadan önceki geçici sükûn. Saray kadınları nın politikadan uzak tutulmasına çaba gösterilmesi. Kaya Es mihan Sultan’m doğuşu ve yedi yaşında babasını kaybedişi. Amcası Sultan İbrahim (salt. 1640-1648)’in culûsuyla sarayda başlayan yeni bir düzen. Bu düzen içinde Büyük Valide Mah-ı Peyker Kösem Sultan ve Cinci Hoca’nın yeri. Kaya Esmihan Sultan’m 12 yaşında Melek Ahmed Paşa ile evlendirilmesi, yedi yıl elini kocasına vermemesi. Melek Ahmed Paşa ile mutlu gün 223

leri. Ebelerin bilgisizliğine kurban gitmesi. Saray yaşantısına ışık tutan bir inceleme.» 330

Kaya Sultan. Resimli Tarih Mec. IV, 44, Ağustos/1953. «Kaya Sultan’m ha yatını anlatan bu yazı adeta bir roman konusudur. Bunda aşk, onyedinci yüzyıl politikası ve idari hayatı, 12 yaşında, Melek Ahmed Paşa ile evlendirilen körpecik bahtsız bir sultan ve kan lı bir doğum yer almaktadır. Osmanlı tıp tarihi bakımından çok değerli ve karakteristik bilgiler mevcuttur.» Hoca’nm ölü münden sonra yazı yeniden yayınlanmış.

331

Kendine; Seraskeri Sultan Dedirten İbrahim Paşa. Cumhuriyet, 4.5.1936. «İbrahim Paşa (Damat-Makbul; 14931535). Kanunî Sultan Süleyman zamanında on üç yıl büyük bir nüfuzla sadrıâzamlık eden, Pargalı bir İtalyan gemicinin oğ lu. 1522’de sadrâzamlığa getirildi. Zeki ve kabiliyetli bir adam olmakla beraber son yıllarda fazla gurura düşmüş ve kendine (Serasker-i Sultan) ünvanmı vermişti. Kanunî’nin damadı ve veziri bir ramazan akşamı iftara çağrılmış ve gecesi de boğul muştur. Ölümünden evvel (Makbul), ölümünden sonra (Mak tul) adıyla anılır. Yazar; Kanunî Devrinde önemli bir yeri olan İbrahim Paşa’nm iyi ve kötü yönlerini ayrıntılarıyla işlemek tedir.»

332

Kıbrıs Seferine Ait Resmî Vesikalar. (Rebiülevvel 978-Zilhicce 979) Darülfünun Ed. Fak. Mec. V, 1-2, Hz. — Aralık 1926. «Kıbrıs Seferine ait hazine-i evrak vesikaları. Seferin oluşu. Türklerin seferin başarıyla sonuçlanması için harcadıkları olağanüstü çabalar. Lala Kara Mustafa Paşa, Ali Paşa ve Behram Paşa gibi değerli serdarların ve kaptanların bu seferdeki başarıları. Yazı; (Asker toplamaları için beğlerbeğlerine yazılan), (Rumeli’ nden düşmana erziak verilmesinin yasaklanması), (Semendere ve Belgrat da ne kadar gülle ve top olduğu)... benzeri, birinci bölümde (s. 29-75) 51 ve 2 nci bölümde (s. 76-95) 25 adet hü küm kronolojik olarak yer almıştır.» Çok uzun bir inceleme dizisi.

333

Kaht-ı Ricâl. İkdam. 8236, 16.1.1920. «Dar anlamıyla; devlet adamı yokluğu. Milletlerde bu tür adamların güç yetiştiği. Az yetişen ülkelerde

224

o milletin çökmeye mahkûm olduğu. Osman Gazi’den Dördün cü Mehmed (salt. Avcı. 1648-1687)’e kadar Osmanlı İmpara torluğunda —Kaht-ı rical— olmadığı. Bu tarihten sonra gide rek, artarak görüldüğü. Nedenlerini açıklayan ilginç örnekler le değerlendirilmiş bir dizi. (Kaht = kıtlık, Rical = devlet adam ları) » 334 K ılıç Ali Paşa Camisi. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 20.4.1936. «İstanbul Boğazı’nm Rumeli yakasında, Ga lata ile Salıpazarı’nm özellikleri ve burayı süsleyen yapılar ara sında başta gelen Kılıç Ali Paşa Camii. Camiin kurucusu bü yük amirallerimizden Kılıç Ali Paşa’nın hayatına değinen ya zar, Mimar Sinan tarafından 1580’de yapılan camiin yapımıyla ilgili geniş bilgi vermektedir. Uzun yazı dizisi; yüzyıl evvelki Tophane ve Kılıç Ali Paşa Camii resmiyle renklendirilmiştir. On altı yıl Kaptan-paşalık yapan Kılıç Ali Paşa, ölümüne kadar denizcilik karakterini korudu. Eli açık ve düşkünleri gözeten bir kişiydi. Hiç evlenmemiş olmakla beraber, haremi çok zen gindi. 27 Haziran 1587’de doksan yaşında öldü. Tophane’de ca mimin avlusunda yine aynı mimar tarafından yapılan türbeye gömüldü. 500.000 duka altın tahmin edilen büyük serveti Üçün cü Murad’a kaldı. Büyük denizcinin çapkınlığını müverrih Mustafa Efendi şöyle dile getirir tarihinde : (990 recebin evsââtmda Kılıç Ali Paşa Tophane camiinde cuma namazını kılıp, sadaka vermeğe pek düşkün olduğundan ne kndar akçe getirdiyse hepsini fukaraya dağıtıp sarayına gitmişti. Yirmi günden fazladır tehlikeli bir hastalığa tutulmuştu. Özel hekimi hastalığım bulup yararlı ilaçlarla sağlığını kazandırmıştı. Lâkin yaşı doksana yaklaşmış olduğu halde örnek güzellikte cariyelere yaklaşmaktan kaçmaz dı. Hekim ise; zinhar sohbeti zenandan perhiz etmek vaciptir, ömrü nazenin ele girmez.- diye tenbih etmişti. Mesmû olmayıp o gece bir bâkire cariyeye mübaşeretinde ruhu bedeninden âle mi ukbaya tayeran olduğu —öldüğü— haberi Divan-ı Hüma yuna geldi. 60.000 altın nakdi çıktı...).» 335

Kılıç Kuşanmak Merasimi. İkdam. 8348, 11.5.1920. «Osmanlı Türklerinde merasime ve ge leneklere çok önem verildiği, bundan dolayı teşrifata dair ga yet önemli eserler yayınlandığına işaret eden yazar. Osmanlı hükümdarlarının tahtta oturduktan sonra, birçok İslâm mem225

(Abdullah Tanrıkulu Arşivinden) Hoca’nm eski harflerle bir makale örneği ‫»؛‬...İstanbul’da alım satım meselesi kati bir kanun ve nizam altına alınmıştı. İstanbul kadılığında ...«

226

leketlerinde olduğu gibi kılıç kuşandıkları, bunun Avrupa hü kümdarlarının taç giymelerine bedel olduğunu, kılıç kuşanma törenini bütün ayrıntılarıyla anlatmaktadır.» Uzun ve renkli bir dizi. 336

Kmalıada. «Tarihte Adalar» Yedigün. 75, 15.8.1934. «Marmara’da Hayırsız Adalar’dan sonra bu denizin en güzel adaları, Bizans’tan gelen bir yolcu için di zide ilk başta olan (Proti-Kınalıada)’nın tarihi. Manastırları. İmparatorların ziyaretleri. Manastırlarda sürgün hayatı geçi ren taht ve koltuk düşkünleri. Bizans’ın bir yönden de sürgün yeri olan güzel Kınalıada’nm hikâyesi.»

337

Kıyafet ve Tasarruf Meselesi. Cumhuriyet. 19.7.1932. «Osmanlı İmparatorluğunda halkın kıya feti hiçbir zaman başıboş bırakılmadığı. Kadınların sokakta fazla süslü gezmelerine ve ziyadesiyle mücevher takmalarına müsaade edilmediği. Erkek elbiselerinin ve kıyafetinin daima kontrol altında tutulduğu ve süs eşyası bulundurmalarının dü zen altında tutulduğu. Yiyecek ve tüketim mallarının israfına yer verilmediği. Çeşitli ferman ve hükümlerle değerlendirilmiş uzun bir dizi.»

338

Kızıl Adalar. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 5.7.1936. «AvrupalIların Prens Adaları dedikleri bu ada lara Türkler —Kızıl Adalar— derlerdi. Nedeni de, toprağının kızıl oluşundan. Kızıl Adalar’dan tarihin en ünlüleri; İstanbul’ dan itibâren Sivri Ada, Yassıada, Kınalı, Burgaz, Heybeli, Büyükada’dır. Adaların tarihi, Bizans ve Osmanlı döneminde sah ne oldukları önemli olaylar. Yazı; Heybeli’den Büyükada’nm görünüşü resmiyle renklendirilmiş.»

339

Kızılelma Nedir?.. Cumhuriyet. 25.9.1935. «Eski Türk askerine göre bu, Türk’ün en uzak ülküsü idi. Fakat tarihlere nazaran Viyana varoşu’ndaki altın toptu. (Bec: Peç —şimdiki Viyana— 1483’te Alman Engürüs’ü, Kızıl Elmas’ı) resmiyle değerlendirilmiş olan bu yazıda; Osmanlı tarihindeki —Kızıl Elma— deyimi, Türklerin Roma şehrine kızılelma adını verdikleri. Bizans’ı alan Osmanlı Türkleri’nin ikinci amaç olarak Roma’ya ulaşmaya çalıştıkları, olay ların ve yeni belgelerin ışığı altında bu deyim işlenmektedir.» 227

340

Kızlarağası. (1-41) ikdam. 9733-9781, (8.5.1924-25.6.1924). «Üçüncü Murad (salt. 1574-1595) ’ın halasının kızı Mihrimah Sultan ile, Feridun Bey’in nikâhında, Ayşe Sultan’m vekili olan Kızlarağası Mehmed Ağa’mn yaşantısı. Sarayda büyük bir önemi ve görevi olan Kızlarağalığının yüzyıllar içinde devletin politikasında dahi söz sa hibi olması. Sarayda bulunan haremağalarmın başı ve en bü yük âmiri, resmî unvanını Dar üs-saade ağası (Kızlarağası)’nın hayat hikâyesi içinde Topkapı Sarayı.»

341

Kızlarağası Süleyman Ağa. Millî Mec. VII, 73, 1.11.1926. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)’m ilk saltanat devirlerinde sarayın en nüfuzlu kişisi Süleyman Ağa. Bilahara sadaret makamına kadar yükselen Damat İbra him Paşa dahi Süleyman Ağa’nın kâtipliğinden yetişti. Sadrıâ* zam olacaklar için ilk defa o fikrini söylerdi. Saraya tamamiyle hâkimdi ve onun muvafakati olmadan sadrıâzamların dahi pa dişahların huzuruna çıkması imkân haricinde idi- Sadarette ka labilmek için Süleyman Ağa’yı kollamak gerekti. Çorlulu AJi Paşa bu noktaya dikkat etmediği için sadareti kaybetmişti. Sü leyman Ağa bu nüfuzunu ve mevkiini 1125 [1713] yılına kadar koruyabildi. Aleyhine çalışanlar padişahın gözünden onu düşür meyi başardılar. Bütün malları alınarak ilk defa Mısır’a sü rüldü. Kısa bir süre sonra da ardından ölüm fermanı gönde rildi. Osmanlı sarayının içyüzünü ve sadarete ulaşabilmek için nelere katlanıldığmı gösteren ilginç bir inceleme.»

342 Kiliseler ve Hıristiyanlar. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 17.5.1936. «Fetihten sonra Türklerin, diğer şehirlerde olduğu gibi geniş bir din özgürlüğü tanıdıklarını. Fatih’in pat riklere saygı gösterdiği. Dinî faaliyetlerine hiç bir şekilde karışılmadığı. Hıristiyanların Osmanlı împaratorluğu’nun güçlü olduğu dönemde bu özgürlüğü suiistimal etmedikleri, Durakla ma Devri’nden başlayarak bu özgürlüğün Türklerin aleyhine işlediği. İstanbul’da bulunan büyük kiliseler hakkında bilgi ve rilen bu uzun yazı dizisi, Balıklı kilisesini gösteren resimle renk lendirilmiştir.» 343 Koca Mimar Kasım Ağa. (1-2) İkdam. 8199, 8203, (9 ve 12.12.1919). «Onbirinci yüzyılda mimar lığından ziyade saraydaki nüfuzu ile tanınan, İstanbul’da Ye-

228

nicami ve daha birçok eserler bırakan, 1622’de Mimarbaşı ola rak bu görevde 20 yıl hizmet süren Kasım Ağa ( ? - 1659)’nın hayatı. Sarayın açıklığa kavuşan bilmediğimiz yönleri. Köprü lü Mehmed Paşa’yı sadrazamlık için Sultan’m anasına tavsiye etmesi ve bilahara anlaşamayıp onunla mücadele ve mağlu biyeti.» 344 Koca Muslihiddin Ağa. (1-2) İkdam. 7774, 7775, (4 ve 5.10.1918). «Sultan İbrahim (salt. 16401648) döneminde Yeniçeri Ağası olan Koca Muslihiddin Ağa’nm hayatı. Sarayda oynanan oyunlar ve bu oyunların figüranları. Padişahın tahttan indirilmesi. Yeni Padişah Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687). A v peşinde koşan padişah. Kadınların politika ya karıştığı bir dönemde İmparatorluğun kimler ve nasıl ida re edildiğini gösteren ilginç levhalarla donatılmış bir inceleme.» 345

Koca Ragıp Paşa Devrinde İstanbul. Yeni Meç. 50, 27.6.1918. «İstanbul’un çeşitli dönemlerdeki gö rüntüsünü, o yıllarda İstanbul’a gelmiş olan ressamların tablo larından güvenilir şekilde öğrendiğimize değinen yazar. İstanbul yaşantısına, Boğaziçi ve belli semtlere dair bilgiler vermekte dir. Yazı; Hilliers’in (19. yüzyılda Çeşme ve civarı), (18. yüz yılda Anadolu’da köy düğünü) tablolarıyla renklendirilmiş.» Uzun bir dizi.

346

Koca Ragıp Paşa Sadaretinde Babıâli. (1-3) Yeni Mec. 56, 57, 58 (8.8.1918 dv.). «Koca Ragıp Paşa (16981762) ’nın sadaretinde saray ve İstanbul. Yazı; İstanbul’da bulu.nan Fransız elçisi (Vergennes Charles, Comte. 1717-1787)’nin resmî yazışmalarından yararlanarak hazırlanmış olduğundan çok ilginç ve Osmanlı tarihlerinde bulunmayan konular da yer almıştır. Yazı; (18. yüzyılda İstanbul), (18. yüzyılda Boğaziçi), (Fransız Elçisinin eşi Madam Verjen’in Türk Hanım kıyafetin de), (Üçüncü Mustafa), (Üçüncü Mustafa’nın Tuğrası), (Fran sız Elçisinin III. Mustafa tarafından kabulü), (Koca Ragıp Pa şa’nm imzası ve mühürü), (Fransız Elçisinin Sadrâzam tarafın dan kabulü), (Berlin’e gönderilen Ahmed Resmî Efendi), (Ha zine-i Hümayun’da elçiler vasıtasıyla gönderilen hediyeler ve elmaslı beşik), (Berlin’de Ahmed Resmî Efendi ve maiyyeti), (Ragıp Paşa Kütüphanesi) resim ve fotoğraflarıyla renklendi rilmiştir.» Üçüncü Osman (salt. 1754-1757) döneminde İstan

229

bul’a elçi gönderilen Vergennes, Türkiye’de bulunduğu süre içinde memleketi için yararlı hizmetler görmüş ve bir hayli anlaşma imzalamıştır. Eşi, Türk harem hayatına merak etmiş, o zamanki Türk kadm kıyafetinde resimlerini yaptırmıştır ki. Yeni Mecmua’da bu resim yayınlanmıştır. Uzun bir inceleme. 347

Koca Sinan. (1-2) Yeni Hayat. 9, 10. 18.4.1936 dv. - «Mimar Sinan (1490-1588)’ın ölüm yıldönümü dolayısıyla uzun bir hayat dizisi. Yazı; (Si nan), (Piyâle Paşa Camii mihrabı), (Süleymaniye Camii kub beleri), (Süleymaniye Camii içi), (Şehzade Camii dış görünü şü), (Şehzade Camii minaresi), (Rüstem Paşa Camii kapısı) resimleriyle değerlendirilmiş.»

348

Kocaeli. İkdam. 9502, 1.9.1923. «Kocaeli, Kandıra, İzmit ve havalisi hak kında kısa ve fakat özlü notlar. Osman-Oğulları’nm kuruluş yıl larında bu bölgede geçen ilginç olaylar. Anadolu’da açılan Os manlI İmparatorluğu.»

349 Konya Muharebesinden İran’a Firan.

Sonra;

Şehzade

Sultan

Bayezid’in

TOEM. 6, 36, 1.2.1331/1915/. «Osmanlı şehzadeleri arasında, özel likle Osmanlı İmparatorluğu’nun en kudretli hükümdarı Kanu nî (1520-1566)’nın devrinde veliahtlık ve taht kavgası belirtile ri. Kanunî’nin Hurrem Sultan’ dan doğma oğlu Bayezid ile, baba-ana bir kardeş olan şehzade Selim arasındaki gizli, açık mü cadele. Bu mücadeleyi körükleyenler. Padişah üzerinde büyük nüfuzu olan Hurrem Sultan’ın entrikaları. Konya savaşı (31.5-1559)’mdan sonra kesin olarak mağlup olan Şehzade Ba yezid’in İran’a firarı. Yazı; Sadrıâzama, Şehzade Selim’in Lala sına, Diyarbakır Beylerbeyine, Kütahya Kadısına, Tatar Hanı ve İran Şahma... yazılan Hatt-ı Hümayunlarla değerlendiril miştir. Tarihçilerimizin kabul ettikleri gibi, yüksek yaratılışlı, kültürlü, cesur ve iyi huylu bir şehzadenin, aradaki kişilerin çıkarları uğruna nasıl ölüme itildiği, babasına gönderdiği afv ve dileme mektuplarının yollarda ulaklar öldürülerek nasıl yokedildiği, üç kıta’ya buyuran Kanunî’nin bu çıkar kişilerin entri kalarını sezemediğini belgelerle dile getiren ibret verici bir di zi.» 705-727 s. Uzun bir inceleme. 230

350

Köle Siyavuş Sadrazamlıkta da Kölelikten Kurtulamamıştı. Cumhuriyet. 29.7.1935. «Osmanlı tarihinde türlü şekilde tarihe geçen üç Siyavuş’tan biri. Abaza Haşan Paşa’mn kölelerinden iken saraya alınarak yetiştirilen ve Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’in ilk yıllarında kısa bir süre sadrâzamlık etmiş olan Siyavuş Paşa’nın hayat dizisi ve bu dizi içinde İmparatorluk tarihi. Boynunu celladın halatından Turhan Valide Sultari’m şefaatiyle kurtaran bir devlet adamının hikâyesi.»

351

Köprülü Mehmed Paşa ve Fransız Elçisi. ikdam. 11214, 13.7.1928. «14. Lui döneminde Türkiye’ye ilk gelen Fransız elçisi De Lahaye Vantelet ve İstanbul’da 25 yıl süren elçiliği. Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa tarafından kabulü. Genellikle elçilerin uymaya zorunlu oldukları koşullar. Elçile rin kullandıkları şifreler. Elçilerin devamlı kontrol altında tutul ması. İlginç olaylar dizisi içinde başkent İstanbul’da bulunan yabancı elçilerin durumu.»

352 Köprülü Zamanında Enderun-u Hümayun ve Terakkiyatı. Edebiyatı Umumiye Mec. 4, 12.11.1332/1916/. «Osmanlı İmparatorluğu’nun millî eğitiminin iki kaynaktan beslendiği; Med rese ve Enderun-u Hümayun. Enderun’da dersler, hocalar, ho • çaların ve öğrencilerin uymak zorunda olduğu kurallar, okutu lan kitaplar. Osmanlı eğitim tarihi üzerinde ayrıntılı bir in celeme.» 353 Köprülüler. 1072-1087. (1-59) İkdam. 27.7.1913 (5902), 26.9.1913 (5981). «Osmanlı İmparator luğu tarihinde bir devre adını veren, İmparatorluğun gerileme devrini bir süre durduran tarih sayfalarının hikâyesi. Avus turya seferi. Girit seferi. Kandiye Muzafferiyeti. İstanbul ve Edirne’de hayat. Dış politika. Lehistan seferi.» tarihî tefrika. 354 Köprülüler Devrinde İstanbul. Tarih Dünyası. I, 1, 15.4-1950. «Vilnov’dan; bedestan, Saraçhanebaşı, Eski ve Yeni Odalar, Nuantel’den; Boğaziçi’nin güzellikle rini ve Boğazı süsleyen yalılar, çiçekli bahçeleri ve bütünüyle İstanbul yaşantısını dile getiren bir dizi.» Hoca’nın ölümün den sonra yayınlanmış. 231

355

Köprülüler Devrinde; I, İstanbul ve Edirne’de Bir Sene. 1048-1083 (1-2). Sabah Gazetesi, 8552, 8555, (7 ve 10.2.1913). «Köprülüler Os manlılığın düşkünlük zamanında memleketi yirmibeş yıl ka dar ayakta tutmayı başarmış bir ailedir ve Mehmed Paşa (ölm. 1661) onların birincisidir. Ailenin diğer halkaları, Köprülü-zade Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676), Köprülü Fazıl Mustafa Paşa (1637-1691), Köprülü-zade Numan Paşa (1668-1718) ve Köprü lü-zade Abdullah Paşa (ölm. 1735) dir. îlk üçü sadrazamlıkta bulunmuş ve büyük hizmetler yapmışlardır. Abdullah Pa şa savaş meydanında şehit olmuştur. Yazar; İmparatorluğu bir süre barış ve sükünete kavuşturan bu ailenin hizmetleri ve bu süre içinde başkent İstanbul ve padişahların av ve dinlenme yeri olan Edirne’deki yaşantıyı işlemektedir.»

356

Köprülüler Devrinde İstanbul. İkdam, 9384, 1.5.1923. «Aynı yazı genişletilmiş şekliyle. İstanbul, semtleriyle, yaşantısıyla, elçilikleriyle, saray ve saray dediko dularıyla dile getirilmektedir.»

357

Köprülüler Devrinde Maliye. «Maliye Meselesi» İkdam. 9875, 8-3.1924- «Köprülü Mehmed Paşa’nın (ölm. 1661) sadareti kabul şartları içinde (para) ve Osmanlı mâliyesiyle il gili maddelerin de bulunduğu ve Köprülü’nün ve Ailesinin Os manlI İmparatorluğu’nu yirmibeş yıla yakın bir süre ayakta tutmaya muvaffak oldukları dönemde yapılan yenilikler ara sında para konusunun da ön planda yer aldığı belgelerle iş lenmektedir.»

358 Köprülüzade Fazıl Ahmed Faşa ile Mülâkat. Servetifünun. 913, 13.11.1324 [19081. «Fransa ve Devleti Osma niye. Birinci Fransuva ve Kanunî Sultan Süleyman. Osmanlı po litikasının galibiyeti. Dördüncü Mehmed (salt. Avcı- 1648-1687) devri. Marki dö Nevantel’in sefaretle İstanbul’a gelmesi. Köp rülü Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676) ile mülâkatı. Köprülü’nün düşündükleri. Sefaretnameler ve önemi. Kendi adındaki kralla rın değil, bütün Fransa krallarının en büyüğü, imparatorluğu 68 yıl süren, Fransız bayrağının tahkir edildiğini ileri sürerek Osmanlı Türkleri’nin elinde bulunan Cezayir’i topa tutturan, son günlerine kadar kendisini Tanrının dünya yüzündeki vekili 232

sayan 14. Lui (1638-1715) ye Osmanlı politikası.» Uzun bir ince leme dizisi. 359

Kösem Sultan’ın Ölümü. «Nasıl Öldüler» Yedigün. 18, 12.7.1933. «Osmanlı Sarayında kırk yıldan fazla sözünü geçirmiş, Birinci Ahmed’in karısı, Dördüncü Murad ile Deli İbrahim ve Şehzade Kasım’m annesi Mahpeyker Kösem Sultan (1590-1650)’m hayatı ve boğdurulması. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla renklendirilmiş.»

360

Kuleli Bahçe ve Kuleli Kışlası. «Kafes ve Ferace Devrinde İs tanbul» .Akşam. 7.7.1936. «Boğaziçi’nin ünlü mesire yerlerinden Kuleli Bahçesi, Papaz Korusu, Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’in Hünkâr Şeyhi namıyla büyük bir nüfuz kazanmış ve Boğaz’m bir köyüne ad bırakmış olan Vâni Mehmed Ef- (ölm. 1686)’ye h ediye. ettiği bu yerlerin hikâyesi- Yeniçeri Ocağının kaldırıl masından sonra burada kurulan asker ocağı Kuleli binası, kuru luş halindeki yeni Osmanlı Ordusu. Yazı; Kuleli Lisesi’nin yüz yıl evvelki görünüş resmiyle renklendirilmiş.»

361

Kuvvetimiz Kanunu Esasidir. Millet. 66, 9.10.1908. «Kanunu Esasi (Anayasa) ’nm Osmanlı yur duna girmesiyle beraber Devletin kazandıkları ve kaybettikleri. Avrupa Devletlerinin yeni durumdan memnun olmadıkları. Nedenler. Bütün bu olaylar içinde memleketçe Kanunu Esasi ye dört elle sarılmamız gerektiğini nedenleriyle savunan bir dizi.»

362 Küçük Müezzin. Resimli Gazete. 41, 14.6.1340 [1924], «Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687) zamanında saraya kadar sokulabilen, sesinin güzel liği, hareketlerinin inceliği ile kadınlar üzerinde de büyük bir etkisi olan Küçük Müezzin takma adıyla ünlü (Mehmed Hoca)’ nın hayatı. Türk musikişinaslan arasında yeri olan Küçük Mü ezzin ile beraber Saray ve İstanbul yaşantısının renkli bir pa noraması.» 363

Küçük Müezzin Çelebi. Yeni Hayat. 4, 14-3 1935. «Amcazade Hüseyin Paşa zamanında sarayın ilgisini üzerinde toplayan, kadınlar üzerindeki tesiri ile ün yapmış ve bu yüzden birkaç kez başma musibetler gel 233

diği halde açıkgözlüğüyle atlatan, asıl adı Mehmed, İstanbul halkı arasında (Müezzin Çelebi) olarak tanınan sesi güzel, kendi güzel müezzm’ in hayatı. Dizi içinde eski İstanbul yaşan tısı. 1714’te ölen Küçük Müezzin’e şair Sami, hayatında ve ölü münden sonra şiirler yazdı, tarih düşürdü.» 364 Küçüksu Mesiresi. «Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul» Akşam. 10.6.1936. «Rumeli tarafında Kağıthane gibi, Anadolu Kıyısında da Göksu ve Küçüksu İstanbul’un en güzel eğlenme yeriydi. 19- yüzyılda Küçüksu mesiresini gösteren bir resimle değerlendirilen yazıda tüm Anadolu yakasının başta gelen eğ lence yeri Küçüksu her yönüyle dile getirilmektedir.» 365

Kütahya’da Koşut. İkdam. 10200, 30.8.1925. «Macar milliyetçisi ve devlet adamı, ülkesi’nin istiklâl kahramanı (Lajos Kossuth. 1802-1894)’un K ü tahya’da geçirdiği misafirlik hayatı. Üç uzun sütun yazıda, Os manlIlara sığman devlet adamının yaşantısı, hazine-i evrak belgelerinin ışığı altında İncelenmekte ve o yıllardaki dünya politikasına da değinilmektedir.»

366

Lâle Devri. 1130-1143. (1-26) İkdam. 9.3 1913 (5763) - 4.4.1913 (5789). «Onikinci yüzyılda Osmanlılar. Üçüncü Ahmed ve Sadrıâzamı ve damadı Nevşehirli İbrahim Paşa. Osmanlılar ve batı uygarlığı. Osmanlılarda ilk matbaa. Uzun savaşlardan sonra gelen barış ve eğlence tutkun luğu. Üçüncü Ahmed’in eğlence merakının istismar edilmesi. Kağıthane ve Çırağan safaları. Lâleye konulan narh. O donemi şiirlerinde dile getiren İstanbul şairi Nedim- Gizli gizli hazır lanan ortam ve birden geliveren 1730 isyanı. Patrona Halil is yanı ve her şeyi bir anda yakıp yıkan bir insan topluluğu- Osmanlı tarihinde hazin ve ibret verici kanlı bir yaprak.» Tarihî tefrika Tevfik Fikret’e ithaf edilmiş.

367

Lâle Devri. «Osmanlı Tarihinden Seçmeler. 8» Hayat Tarih Mec. 3, 1.4.1970, «Sadeleştiren; Yılmaz Öztuna». bkz. s. 99-105.

368

Lâle Devri Ressamları; Jan Batist, Van Moor ve Tabloları. İkdam. 6071, 17-1.1914. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) devri nin Türkiye’ de bir nevi rönesans olduğuna değinen yazar, bu

234

süre içinde İstanbul yaşantısını canlandıran sanatkârlar üzerin de durmakta ve Jan Batist ile Van Moor’u tanıtmaktadır. Yazı; birinci sayfada manşeti: olarak başlayarak ikinci sayfada son bulmuş uzun bir dizi.» 369

Lamartin. İkdam. 14-5.1925. «Alphonse de Lamartine (1790-1869)’nin Türki ye’ye muhaceretine dair Ahmed Refik Altınay tarafından ha zırlanmış eserinin, kendisi tarafından tanıtılması ve açıklanma sı. Yazının sonunda Lamartin’in sadrâzam Reşit Paşa’ya yaz dığı bir mektubun örneği var.»

370 Lamartin’e Dair. İkdam. 11278, 15-9.1928. «Lamartin (1790-1869)’nin, Fransız İh tilâlinden sonra Türkiye’ye yerleşmek fikrinin nedenleri. (Tür kiye Tarihi) adlı eseri ne tür etkiler altında yazdığı. Türkiye’ye olan sevgisinin nedenleri. İzmir’e dair ilginç anıları-» 371

Lady Montegü. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 41, 20.12.1933. «Onsekizinci yüzyılda İstanbul’un gü zelliğini, İstanbul kadınlarının ihtişam ve cazibesini, saray ka dınlarının elmaslar, inciler, yakutlar ve pırlantalarla parlayan sinelerinin revnakını en güzel tasvir eden Lady Montegü. (Lady Montague- 1689-1762. Tanınmış İngiliz kadın yazarı). Yetişmesi, evlenmesi, Türkiye’ye gelmesi, Osmanlı dostları. Türkiye’yi sev mesi ve ölümü- Yazı; Lady’nin Türk hanımı resmiyle renklen dirilmiş.»

372

Lehistan’a Giderken. «Bir sayfayı tarihiyye» İkdam. 5729, 3.2.1913. «Osmanlı Türkleri’nin yıllarboyu Batı’nm ilerlemesine uzaktan seyirci olduklarına değinen yazar, birden hakikatla karşı karşıya kalınca çok zor duruma düştüklerini, eski zafer müjdelerinin bir tatlı anı olarak anlatıldığını dile getiriyor ve bu duruma düşmemizin nedenlerini araştırıyor. Osmanlı tarihine âşık Ahmed Refik Hoca yazısını, Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’nin Leh seferine giden ordusu ile bitiri yor. Bir ucu ufukta kaybolan, sonu görülmeyen bölükler- Gü neşten parlayan tolgalar, uçuşan bayraklar, her bireri biribirinden daha renkli süvariler, askerini uğurlayan insanlar...» 235

373

Lehistan’da Osmanlı Nüfuzu. «Divan-ı Hümayun Tetkikatı» (1-3) Yeni Mec- I, 1-3, 12, 19, 26.7.1917. «Fransa Kralı Catherine de Medicin’in oğlu, Dokuzuncu Charles (1550-1574)’ın ölümünden sonra yerine Lehistan Kralı olan kardeşi Henri de Valois geçe cektir. Henri’nin Leh tahtından ayrılması, Osmanlı Devleti’nin Batı’da bir şeyler yapmasını gerektirdi. Sokullu Mehmed Paşa sadrâzamdı ve diğer devletlerin Lehistan tahtı üzerindeki is teklerini biliyordu. înceleme; o devirde devletler arasındaki sürdürülen politikayı bütün açıklığıyla göstermekte ve Sokullu’nuıı sağlam ve bilgili davranışlarını yüze çıkarmaktadır. Ya zı; çeşitli Hatt-ı Hümayun örnekleriyle değerlendirilmiş ve ha zine-i evrak belgeleri ışığında o devrin politik havası, Osmanlı împaratorluğu’nuıı tutumu bütün canlılığıyla yaşatılmıştır.» Uzun bir dizi.

374

Lehistan’da Türk Hâkimiyeti. «Hazine-i Evrak Tetkikatı» TOEM. 14, 4 (81), 1.7.1340 [1924]- «Osmanlı Devleti’nin büyük politikası ve bu politika içinde Lehistan. Sokullu Mehmed Paşa’nın Fransa Kralı Dokuzuncu Şarl’ın ölümü üzerine yerine kardeşi Lehistan Kralı Henri’nin geçme hazırlıkları karşısında alman tedbirler. Rusya ve Avusturya’dan evvel harekete geçen Osmanlı Devleti. Sınırlarda yapılan ve duyurulan yığmaklar. Niğbolu ve Silistre Beğlerine yazılan hükümler. Hazine-i mühimme defterlerinden yararlanılarak hazırlanan bu uzun ince lemede, Osmanlılarm başlangıçtan itibâren Lehistan üzerinde ki hâkimiyet ve politikasını göstermektedir.» 227-243 s. Uzun bir dizi-

375

Macar İstiklâl Hareketi Kahramanı; Bem Murad. Cumhuriyet. 18.3.1936. «1830 ve 1848 Fransız ihtilâllerinin yay dığı fikirlerle Avusturya egemenliğine karşı ayaklanıp özgür bir cumhuriyet ilân etmiş ve cumhurbaşkanlığına da Layoş Kossüth’u seçmiş olan Macarlar, Rusların birçok defa bozmuş oldukları Lehistan ihtilâlcileriyle işbirliği etmişler ve hatta Bem ve Dembinski gibi ünlü Leh mültecileriyle beraber Macaristan' da bir Leh-Macar ordusu kurmuşlardı. Leh generali Josef Bem, Osmanlı tarihlerindeki adıyla Murat Paşa (1794-Halep 1850) sıkışınca 31.7.1849’da sınırı geçerek Osmanlılara sığınmış ve müslüman olarak ferik rütbesini almıştı. Yazar; Layoş Kossuth ile beraber Lehistan’ın özgürlüğü uğrunda kahraıiıanlık-

236

lar gösteren, Türkiye’ye sığındıktan sonra Halep Valisi olarak yararlı hizmeti görülen, 1929’da kemikleri Polonya’ya götürü len bu ünlü kişinin hayat dizisini işlemektedir. Bu arada ken disine sığman her kişiyi korumasını bilen Türkiye’yi de-» 376

Macaristan’da Türk Vesikaları. İkdam. 11299, 6.10.1928. «Osmanlı İmparatorluğu zamanında Türkler’in ilişkisi bulunduğu devletlerle olan politik ve İdarî yazışmalarına dair bütün belgelerin Hazine-i Evrak’ ta bulunma dığına değinen yazar, müsteşrik ve tarihçi Fekete tarafından son zamanlarda yayınlanan bir kitabı tanıtmakta ve Türk-Macar ilişkilerine dair kitaptan aldığı bir takım bilgileri tamamla maktadır.»

377 Madam De Montespan. 14. Lui’nin Metresi. Yedigün. .53, 14.3.1934. «19 yıl Ondördüncü Lui’nin devamlı met resliğini yapan Madam De Montespan’ın hayat hikâyesi ve o yüzyıllarda Fransız sarayının içyüzü. Yazı; (Madam De Mon tespan) ve (Rakibesi; Mm. Maintonon)’un resmiyle renklendi rilmiş.» 378

Madam De Recamier. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 38, 29^11.1933. «Genç kızlık çağlarını Juliette adı al tında geçiren- Paris’e yerleştikten sonra Konsüllük devrinde çevresinde sayılan gittikçe artan hayranlar topluluğu meyda na gelen, çok güzel, kimsenin ileri gitmesine izin vermeyen, kimsenin de ümidini kırmayan, Fransız edebiyatında yeri olan ların salonunda muhakkak görünmesi gerekli olan, Napolyon’a karşı koyabilen ve bu yüzden menfalara kadar gitmeyi göze alan bir kadının hayatı. Bu hayat dizisi içinde de Fransız ede biyatçıları. Yazı; Madam Recamier (Asıl adı; Julie-Françoise Bernard. 1771-1849)’m iki resmiyle renklendirilmiş-»

379

Madam De Stael. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 36, 15. 11.1933- «Fransız edebiyatında başlıbaşma bir yeri olan Madam De Stael (1766-1817)’nin hayat dizisi. Napolyon ile tanışması. Menfa hayatı- Alman edebiyatçılarım tanı ması. Eser vermeye başlaması. Kitabının yasaklanması- Ölümü ve ölümünden sonra ün kazanması.»

380

Madam Desbordes Valmore. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 34, 1.11.1933. «Hem güzel, hem de devrinin en büyük

237

şairi olarak tanınan, hakkında yazı ve koca kitaplar yazılan, ölümünden, sonra kocaman bir heykeli dikilen Madam Desbordes Valmore’nin hayat dizisi. 1859’da ölen Fransa’nın ünlü ka dın şairinin hayatı. Yazı; 1896’da dikilen heykelinin resmiyle renklendirilmiş •» 381

Madam Dö Tencin. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 32, 18.10.1933. «Fransa’nın İstanbul elçisi Ferriol’un baldızı Madam Dö Tencin’in türlü maceralarla dolu hayat hi kâyesi. 1682’de doğan, manastırda öğrenim gördükten sonra 30 yaşında Paris’in en gözde kadını olan ve salonu devrin kalbur üstü kişilerin toplantı yeri olan bir kadının hayatı. Salonu ve toplantıları, Fransız edebiyat ve düşünürlerine çok şeyler ka zandıran kadın. Yazı; Madam Dö Tencin ve Fontenelle’nin re simleriyle renklendirilmiş.»

382

Madam Bekamya (Recamier) : «Tarihte Kadın Simaları» İkdam. 11207, 6-7.1923. «Fransız tarihinde her dönemde kadın nüfuzuna tesadüf edildiğini işleyen-yazar, 1793’de bütün Paris’ in gözdesi olan Madam De Recamier’i tanıtmaktadır. Hisleri, çevresi, aşkları ve o günkü Paris.»

383

Mahmud-u Sâm’uin Validesi. TOEM. 15, 10 (87), 1.7.1341/1925/. «İkinci Mahmud (salt. 18081839)’un annesi Fransız mıydı?.. Üçüncü Selim (Salt. 1789-1807)’ nin tahttan indirilmesinden itibaren sözkonusu edilen, Dördüncü Murad (salt. 1623-1640) yüzyılında dahi Fransız elçilerinin Os manlI Hanedanı ile Fransız Hanedanı arasında karabet iddia edilmesinin nedenleri. Yerli ve yabancı belgelerin ışığında bir soy kütüğünün deşilmesi.» 217-224 s. Uzun bir inceleme.

384 Mahyalar. Hâkimiyeti Milliye. 23.4-1340 [19241. «İslâm dünyasında, özel likle sünnî müslümanlar arasında yaygın olan mahyanın tari hi. Çeşitli kaynaklardan alınan bilgilerle değerlendirilen bu in celemede; ilk kez Selim II (salt. 1566-1574) zamanında mahya kurulduğuna dair kayıtlara tesadüf edildiği, 1617 yılında İstan bul’da Sultanahmed Camiî minareleri arasında mahya kurul duğu, iki minareli camilerde kurulan mahyaların büyük ilgi gördüğü, iki ve daha ziyade (Selâtin Camiler) minareli cami leri yalnız padişahlar yaptırdığından 1723’te iki ve daha ziyade 238

minareli camilerde de mahya kurulacağı hakkında hatt-ı hüma yun çıktığı. Mahyaların çeşitleri, kandiller. Kullanılan mum, yağ, mahya ustaları.» 385

MakedonyalI Vasil. (1-2) Akşam. 25, 26-2.1937. «Makedonya’dan gelip saraya kapılanan, zekâsı ve şeytanlığıyla kısa sürede güven kazanan ve kişisel çı karları için zemin hazırlayan ve sonunda Bizans İmparatoru Mihail’i feci bir şekilde öldürterek tahtta geçen bir macerape restin hayat dizini ve çöken Bizans İmparatorluğu. İki uzun ya zı. Vasil adına yazılan bir kitabın kabı ve İmparator Aleksi’nin resmiyle renklendirilmiş.»

386

Maltepe’de Orhan Gazi. İkdam; 8.7.1921, 8734. «Osmanlı İmparatorluğumun kuruluş gün leri. Orhan Gazi. Osmanlı-Bizans ilişkileri- Marmara ve Kara deniz kıyılarına doğru uzanan Osmanlılar. BizanslIların Osman lIları Marmara kıyılarında durdurma çabaları. (Palekanon/Maltepe Savaşı). Bizans’ın kesin olarak yenilmesi ve OsmanlIların ilk büyük meydan savaşı. Savaştan ilginç bölümler,»

387

Mangır Felâketi, Sikke Fiyatı. «Para Meselesi» îkdam. 11.3-1924, 9878. «Viyana mağlubiyeti (1683) sonunda Os manlI mâliyesinin acıklı durumu. Gümüş akçe’nin, mangıra ka dar düştüğü..Savaştan usanan halkın sessiz protestosu. Arttırı lan vergilerden şikâyetler. Akçe’nin dörtte biri değerinde olan mangırın devlet gücüyle tedavülde tutulması. Cülûs bahşişi için çekilen zorluklar. Tütün’den vergi alınması suretiyle hâzi nenin biraz ferahlığa kavuşması-» Uzun bir inceleme.

388

Manisa. Yedigün. 185, 23.9.1936. «Orta çağlarda Ege Bölgesinin en ba kımlı şehirlerinden olan Manisa’nın kurulduğu günden başlaya rak kronolojik tarihi. Eski çağda adı —Mağnesia— olan bu şeh re Türkler önce —Mağnîsâ— sonra da —Manisa— dediler. Lidyalılardan, Perslere, MakedonyalIlara, Romalılara, Bizans’a ge çen şehri, 1313’de Saruhan Bey aldı, bu bölgeye Cumhuriyet dö nemine kadar —Saruhan— denildi. Saruhan Beyliği’ni 1391'de Yıldırım Bayezit ortadan kaldırdı. 1402’de Beylik yeniden di rildi; yalnız Osmanlı egemenliğini tanıdı. 141Ö’da Çelebi Sul tan Mehmed, Beyliğe kesin olarak son verdi. Manisa, Osmanlı birliğine katıldı- Saruhan Sancağı, İkinci Murad’dan Üçüncü 239

Mehmed’e (1421-1603) kadar genellikle —veliahd— şehzadelere hâs olarak buyurulmuştur. Fatih, babasının ölüm haberini Ma nisa’da öğrenmiş, bir söylentiye göre 12-16 gün içinde at çat latarak Edirne’ye ulaşmıştır. İkinci Murad (Saltanatı 1. defa 1421-1444, 2- defa 1446-1451) ’m gizli tutulan ölümü dolayısıyla bu geçen günlerde devlet padişahsız kalmış ve Vezirdi a’zam Çandarlı - Halil Paşa tarafından sağ olarak gösterilen İkinci Murad adına idare edilmiştir. Yazı; Manisa’nın yüzyıl evvelki görüntüsünü gösteren bir tablo ile renklendirilmiş.» 389 Mari Luiz. «Tarihte Kadın Simaları» İnci. 15, 1.4.1336 [1920]. «Napolyon’un Mari Luiz ile evlenmeye karar verdiği zaman, yüzünü bile görmemişti. Hatta resimle rini, minyatürlerini bile gördüğü şüpheliydi- Mari Luiz hak kında Napolyon’a verilen bilgi şu i d i : Kendisinde fevkalade bir surette Alman renginin revnakı var. Beyaz bir ten üze rine, biraz solgun kırm ızı' bir renk, yürüyüşü güzel, zarafet ten ziyade necabete mâlik, giyinişi zevksiz, fikirli olduğuna dair iyi kötü bir şey söylemiyor... Büyük Napoleon’un ikinci eşi olarak Fransa împaratoriçesi olan "Marie-Louise (1791-1847)’ nin ibret verici hayatı.» 390

Mari Stuart - Elizabeth. «Tarihte Kadın Simaları» Yeni Mec. 52, 13.7.1918. «Mary Stuart ile Elizabeth’in hayat dizisi. İngiltere ve Fransa tarihinin ilginç yönleri. Taht için mücadele eden soylu kişilerin ibret verici hikâyesi. Sarayda işlenen korkunç cinayetlerin, taht için katlanılanların panora ması. Elizabeth’in idamı. Yazı; (Kraliçe Elizabeth’in süslü ara bası), (Kraliçe Elizabeth), (Mary Stuart)’m resimleriyle renk lendirilmiş.»

391

Marie Louise. «Tarihe Geçen Güzel Kadınlar» Yedigün. 39, 6.12.1933. «Fransa İmparatoru Birinci Napoleon’ un ikinci eşinin hayat dizisi. Napolyon ile evlenmesinin hikâ yesi. Yazı; Marie Louise (1791-1847) ve Napolyon’dan sonra be raber yaşadığı AvusturyalI General Niepperg’in fotoğrafıyla renklendirilmiş.»

392

Marie-Antoinette’nin Ölümü. «Tarihte Kadın Simaları» İnci- 12, 1.1.1335 [19191- «Avusturya împaratoriçesi Maria Theresia (1717-1780)’nin Marie Antoinette’nin ibret verici haya-

240

ti. XVI. Louis ile evlenmesi. Fransa’yı ve Fransa halkını sevme si. Büyük îhtilâl’in kanlı sahneleri. Tutukluluk hayatı. Mah kemesi. Giyotin altına götürülüşü. Yazı; (Marie-Antoinette), (Tutuklu hayatı) resimleriyle değerlendirilmiştir.» 393

Mazide Bahar Seyranları. Yeni Mec- 10-76, 15.5.1923. «İlkbaharın Türkler için zafer ve sey ran mevsimi olduğu, savaşların baharla birlikte başladığı. Sa vaşları zaferle bitirmesini bilen hükümdarların eğlenmesini de bildikleri. Kâğıthane gezintileri. Dördüncü Murad (salt. 16231640)’ın Boğaz gezileri. Yazı; (Boğaziçi’nde Bahar Safası) res miyle renklendirilmiştir.»

394

Medenilik Mefhumu. İkdam. 8722, 26.6.1921. «Medenilik ,uygarlık mefhumu her top lumun anladığı, fakat kendi dinine ve zihniyetine göre uygu ladığını, hatta Doğu ile Batı arasında ayrılık olduğunu örnek lerle dile getiren bir dizi-»

395

Mehmed Râbi Zamanında Anadolu. Anadolu Mec. 1, 1.4.1340 [1924], «Anadolu’nun, Osmanlı yöne timine girdiği tarihten itibaren esaslı bir bayındırlık görmedi ği, yolların bozuk, köylerin perişan, halkının da zorbalar, ağa lar elinde inlediği. Anadolu’yu kasıp .kavuranlara bir örnek ola rak İbşir Paşa’yı alan yazar, (Avcı) adıyla tanınan 39 yıl taht ta kalan Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687) zamanında Anado lu panoramasını bütün ayrıntılarıyla çizmektedir.»

396

Mehmed Râbi’nin Sarayında. İkdam. 9689, 22.3.1924- «Dördüncü Mehmed (Avcı- salt. 16481687) döneminde İstanbul. Halkın ileri derecede yiyecek sıkın tısı çektiği. Sultanlara güvercin eti ile Üsküdar kaymağı temin etmek için bulunan çareler. Padişahın gözdelerini seçerken uy guladığı yollar. Gerileme devrinin başı olan bu dönemin ibret verici levhalarından örnekler.»

397

Mehmed Râbi Zamanında Fransız Politikası. «Tarihe Dair.» (1-2) Şehbal. 69, 70 (1 ve 15.2.1328 [1912]). «Ondördüncü Louis (16431715)’nin ilk zamanlarında Fransa ile Osmanlı Devleti arasın daki ilişkinin memnuniyet verici olmadığı. Birinci Fransua ile İkinci Henri zamanında, Almanya karşısında kuvvetli bir da241

yanak arayan Fransa’nın Osmanlılara devamlı kur yaptığı. Fransızların iki yüzlü politikalarının Osmanlılar tarafından bi lindiği. 14. Louis’nin bir Haçlı seferiyle Hind yolunu açmak gi bi düşünceler peşinde olduğu. Osmanlı Avusturya (1071/1660) seferinde, Fransız birliklerinin Türklere karşı Avusturya’nın yanında yeraldığı. Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676)’nın Fransa’ yı ve Fransız politikasını yakından bildiği ve bulla göre davran dığı. Paşa’nm Fransız elçisine bu durumu açık ve sert bir şe kilde bildirdiği. Bilahara, Fransa’nın uzağa dönük bir politika izlemeye başladığı ve çıkarlarının Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı bulunduğunu anladığı- Fransa elçisinin Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687) tarafından kabul edildiği. Fransa’nın ısrar la Osmanlı elçisini Paris’te görmek istediğini tekrarlaması- Fran sa’nın Doğu politikasından bir yaprak.» Uzun bir inceleme di zisi. 398

Mektep, Vatan, Ordu. Millet. 57, 20.9.1908. «Bu üç kelimenin biribirinden ayrılmaya cağını çeşitli örneklerle dile getiren bir dizi.»

399

Melekî Kalfa. «Tarihte Kadın Simaları» İnci. 8, 1.9.1919. «Üçüncü Murad (15741595) ve Dördüncü Mehmed (1648-1687) zamanında kadın nüfuzu, saray hazinedarla rının ve kalfalarının; rüşvet ve iltimastaki aracılıkları. Dördün cü Mehmed zamanında, Kösem Sultan’m sırdaşı Melekî Kalfa’nın hayatı. Hayat dizisi içinde, Topkapı Sarayında çevrilen da lavereler ve Turhan Sultan’la olan ilişkileri. Melekî-usta’nm (Vak’a-i vakvâkiyye) içinde hayatını kaybetmesi.» Sarayın, herkesin merak ettiği harem bölümünü dolaştıran bir dizi.

400

Menfaat Hırsı. İkdam. 8237, 17.1-1920- «Onbirinci yüzyılda meydana gelen is yanlar incelendiği zaman; vüzerâ değişmelerinde, saraya hücum larda, ihtilâllerde, hatta hükümdara karşı yapılan tecavüzlerde tek kuvvetin ağır bastığı. Menfaat, çıkar hırsı. İlginç ve ibret verici örneklerle değerle ıdirilmiş bir inceleme.»

401

Menfada Naima Efendi. «Hazine-i Evrak vesikalarına nazaran» TOEM, yeni seri. I, 5, Haziran 1930-Mayıs 1931. «Bazı vakanüvis tarihlerindeki ünlü Osmanlı tarihçisi Naima Efendi’nin sür günü hakkındaki yanlış bilgileri düzeltmek amacıyla yapılmış

242

bir araştırma. Yazı; bu konu ile ilgili hatt-ı Hümayun örnek leriyle değerlendirilmiş.» 52-55 s402

Mısır Baruthanesi. Akşam- 4.6.1937. «Türk ordusunun başarılarında büyük etken olan barut. İstanbul’dan sonra en iyi barutun Bağdat ve Mısır’ da yapıldığı. Çeşitli hükümler. Mısır baruthanesinin çalışma dü zeni ve bir takım olaylar dizisi.» Uzun bir inceleme.

403

Michelet. «Fransız Müverrihleri» Yeni Mec. 12, 27.9.1917. «1798’de Paris’te doğan, çocukluk ve gençlik hayatı yoksulluk içinde geçen ünlü Fransız müverrihi Jules Michelet (1798-1874)’nin ibretle okunacak hayatı. Politik ve sosyal kanaatlerindeki liberalliğinden dolayı öğrencileri ta rafından pek hararetle izlenen derslerinin birkaç defa yasak landığı ve tâkibata uğradığı. Yazı; müverrihin fotoğrafları, el yazısı, kabul salonu, yemek salonu, eşinin ,evinin ve (Allah’ a ruhumu alsın - O ruh ki bunca iyiliklerin bunca fiilâne yılla rın - Bunca dostlukların minnettarıdır) kitâbeli mezarıyla renklendirilmiştir.»

404

Milletimizin Saadeti için Ne Düşünüyorsunuz?.. Dersaadet Gazetesi. 62, 15.9.1336 [1920]- «Konu başlıklı bir rö portaj. Ahmed Refik Bey’in fotoğrafı da bulunan bu yazıda memleketin dert ve ihtiyaçları beş madde üzerinde toplanmak ta ve genellikle (genel kültür) üzerinde durmaktadır.» Bkz. 8083 s.

405

Millî Tarihimize Dair. İkdam. 8929, 23.1.1922. «Millî tarihimizi gün ışığına çıkartacak önemli tarihi kaynaklardan birkaçı. Değerleri ve bir tarihçi gö züyle araştırılması.»

406

Mimar Davud. Darülfünun Ed. Fak. Mec. VIII, 1, Mart/1932. «Ser mimaran-ı âlem Sinan Ağa (996 : 1588)’in ölümüyle yerine geçen Su Yolu Nâzın Davud Ağa’nın hayat dizisi. Bu arada İstanbul şehrinin bayındırlığı ve yaşantısı. Yazı; Mimar Davud Ağa ve İstanbul’ un imârı ile ilgili (Kâğıthane ve Kırkçeşme su yollarına zarar veren binaları Su Yolu Nâzın Davud Ağa’nm keşfetmesine dair) ve benzeri, matbaa harfleriyle dizilmiş 22 adet hükümle de ğerlendirilmiş.» 1-16 s. Uzun bir inceleme. 243

407

Mimar Hayreddin ve En Güzel Eseri. Cumhuriyet. 30.1.1936. «Bayezit camimin resmiyle değerlendi rilmiş olan bu yazıda, Evliya Çelebi ve diğer kaynaklardan yararlanılarak İstanbul’un yedi tepesinden biri üzerine inşa edilen Camiin nasıl yapıldığı ve nasıl bugünkü külliye haline geldiği ilginç belgeler ışığında anlatılıyor.»

408

Mimar Sinan. «Hazine-i evrak vesikalarına nazaran» TOEM. Yeni seri. 1, 5, Haziran 1930 - Mayıs 1931. «Ünlü Mimar Koca Sinan’ın hayat hikâyesi. Bu uzun ve geniş inceleme için de mimarın görevleri, yaptığı çalışma ve yapılar ayrı ayrı sı ralanmaktadır. Yazı; Sinan’ın işçi ücretlerinin arttırılması için Divan’a yazdığı mektup üzerine kendisine gönderilen hükmün müsvedde tıpkı basımıyla değerlendirilmiştir.» [1-29 : 53 vesi ka].

409

Mimar Sinan, Hayatı ve Asârı. (1-2) Yeni Mec. 13-14,'4.10.1917 dv. «Mimar Koca Sinan (1490-1588)’ m doğum yerinden başlayarak; hayatı, yetişmesi, eserleri. Y a zı; (Süleymaniye Camii), (Rüstem Paşa Camii Mihrabı), (Rüstem Paşa Camii içi), (Birinci Selim Camii), (Edirne Sultan Selim Camii), (Ayasofya’ da İkinci Selim Türbesi), (Süleymaniye’de Mimar Sinan Türbesi) resimleriyle değerlendirilmiştir.» Uzun bir dizi.

410

Mimar Sinan’a Dair. İkdam. 8918, 12.1.1922. «Tezkere-t-ül bünyan ve diğer önemli kaynaklardan yararlanılarak dile getirilen Mimar Koca Sinan (1490-1588)’ın hayatı, eserleri, yaşadığı devrin özellikleri.»

411

Mimar Sinan’a Dair. Akşam. 9.4.1936. «Birinci sayfada başlayıp, 9. sayfada devam eden, Koca Sinan (1490-1588)’m resmiyle değerlendirilmiş uzun bir hayat dizini.»

412

Mimar Sinan’ın Plânsız Çalıştığı Doğru Değil. Cumhuriyet. 27.10.1935. «Ser Mimaran-ı Cihan’m hatta bir oda yaparken bile plân çizdiği anlaşılmıştır. Eski eserler karıştırı lırsa bunlar bulunabilir. Süleymaniye Camii’nin resmiyle de ğerlendirilen yazıda; Sinan’ın çalışma düzeni bir takım ilginç hükümlerin ışığı altında değerlendirilmekte ve aksi tez kesin olarak çürütülmektedir.»

244

413

Mimar Sinan’ın Vefat Tarihi. ikdam- 8592, 11.2.1921. «Büyük adamların doğum ve ölüm ta rihlerinin mazbut olmadığına işaret eden yazar, güvenilir kay naklara dayanarak Mimar Sinan (1490-1588)’ın ölüm tarihini tesbit etmektedir.»

414

Mithat Paşa ve Kanunu Esasi. Millet. 18, 22.8.1908. «Mithat Paşa (1822-1884) ’nın vatansever hizmetleri. Vezâreti- Sultan Abdülaziz. İlk kanunu esasî (Ana yasa)- Istibdatm başlangıcı. Müdahaleler. Osmanlı Rus Sava şı. Mithat Paşa’mn Avrupa’dan dönüşü. Zulüm ve istibdat. Hür riyet şehidi. Yazı; Mithat Paşa, Ali Haydar Mithat Bey’in re simleriyle değerlendirilmiştir.»

415

Morali A li Efendi’nin Paris Sefaretnamesi (1797-1802). (1-2) TOEM. III, 18, 20-23 (1.2.1328 [1912], 1329 [1913]). «Üçüncü Se lim (salt. 1789-1807) dönemine kadar Osmanlı Devleti’nin Fran sa’da elçi bulundurmadığı. Önemli politik bir konu veya eko nomik bir anlaşma gerektiği zaman; 1581, 1618, 1669, 1721, 1742 yıllarında olduğu gibi geçici heyetler gönderilmekle yetinildiği. Elçi gönderme işinin küçümsendiği. 24 Mart 1797’de reisülküttabm (dışişleri bakanı) kişisel bir düşmanlığından dolayı ilk kez Berlin’e, bilahara Paris elçiliğine atanan, iyi rum dili bilen Morali Ali Efendi’nin bir tür serüveni olan elçiliğinin hi kâyesi. Türk-Fransız anlaşmazlıkları. Her iki devletin elçiler üzerinde yaptıkları baskılar. Fransız politikasının çifte yönünü gösteren, Paris sosyetesini tanıtan, o yüzyıllardaki Fransa’yı yansıtan bu inceleme, Paris’te üç yıl kalan (Tem. 1797) Mora li A li Efendi’nin resmiyle renklendirilmiş. (... Morali Esseyid Ali Efendi tam bir ay sarığı, çubuğu, yürüyüşü, söyleyişi ile umumun merakını celbeylemişti; o derecede ki ,dışarı çıkmasa bile, kendisini perde arkasından görmek için halk ikametgâhı etrafında toplanıyordu. Bu hususta da ileri gidenler Paris ka dınları idi. Her tarafta, moda esnafı; sarık şapkalar, alaturka esvaplar imâl ediyorlardı. Osmanlı elçisinin Paris’e gelmesi eğ lencede daima değişiklik ve yenilik arayan Paris kadınları için yeni bir olay olmuştu. Bu devir Paris kadınlarının en serbest gezdikleri bir de virdi. Bazılarının Champs-Elysees’ye yalnız ince bir tül fistan giyerek çıktıkları, sokaklarda işvekârlık ettikleri görülürdü. Ali

245

Efendi bu âleme katılmış .eğlence yerlerinde, tiyatrolarda, ba lolarda vakit geçirmeğe başlamıştı. Bir gün Talleyrand tarafın dan kendisine mükellef bir ziyafet çekilmiş, akşam da Odeon’da şerefine bir balo verilmişti. O gece Paris’in bütün güzelleri Ödeon’da idi. Madam Tallien ile Madam Lange, Osmanlı elçi sinin dikkatini çekmek için olanca sanatları ile süslenmişler di. O derecede ki Madam Lange’nin güzelliği, Esseyid Ali Efendi’yi büyülemiş —Pek hoş şey— demişti. O geceden itibaren bütün kadınlar Ali Efendi’nin hoşuna gitmek için biribiriyle rekabet etmeğe başlamışlardı. Madam Tallien ertesi gün Elysees Bourbon’da verilen bir baloda tekrar Ali' Efendi’nin yanma gitmiş, çubuğundan çıkan dumanlara katlanarak kendisini be ğendirmeğe çalışıyordu. A li Efendi batının bu üstün güzelini seyreylediği zaman —Beaute republique— diyecek iken; —Beaute publique!— deyivermişti. Ertesi gün bütün gazeteler elçinin bu sözleriyle meşgul olmuşlardı. Artık A li Efendi Pa ris’in kıralı gibiydi. Bütün balolarda bulunması isteniliyor, bir şenlik düzenlendiği zaman, düzenleyenler Monako konağına gi derek gelmesini rica...) s. 1120-1138 uzun bir dizi. 416

Mösyö (Bop) ve eserleri. îkdam. 8693, 26.5.1921. «Fransa’nın Pekin Elçisi Mr. August Boppe’in ölüm yankıları. İstanbul’da Fransız elçiliği müsteşarı olarak bulunduğu dönemde Türk sanatı üzerindeki çalışmala rının124 önemi ve bugüne kadar yaptığı yayınlardan örnekler.»

417

Muharebeye Dair Mülâhazatîrtikâ. 161, 1.5.1902. «Savaşların zaferle son bulması için gerekli manevî hazırlıklarla ilgili derinlemesine bir inceleme.»

418

M üfti-i Fitne. ikdam. 8069, 28.7.1919. «Hoca Zâde Mes’ud Efendi. İlmiye sını fının devlet yönetimindeki yeri ve rolü. Hoca Zâde’nin fırıl dakları ve sonunda Bursa’da öldürülmesi. İlmiye sınıfının ken di çalışma alanı dışına çıkarak devlet yönetiminde söz hakkına sahip olmak için yaptıkları gizli ve açık çalışmaları ve kötü sonuçlarını örnekleriyle işleyen bir inceleme.»

124) Örneğin : August Boppe : Les Peintres du Bosphore en dix-huiti6me Siecle, Paris 1911. 246

419

Müfti ve Divan. «Günün meselesi» İkdam. 9669, 2.3.1924 «Türklerde her dönemde bilginlere gös terilen sevgi ve saygı. Müfti’nin Osmanlı İmparatorluğu yö netiminde yeri ve Divan-ı Hümayun’da gördüğü saygı. Padişa hın kararları üzerindeki etkisi. Bu etkiyi kötü yolda kullanan lar. İlginç örnekler içinde en büyük ilmî pâye olan şeyhülis lâmlık.»

420

Mühr-i Şerif. İkdam. 8065, 24.7.1919. «Osmanlı İmparatorluğu’nda (Mühr-i Şe rif) ’in yeri ve anlamı. Tahtta çıkan her hükümdarın kendi adıy la babasının adını taşıyan mühür yaptırdığı. Sadrâzamdan m üh rün geri alınmasının, görevinden alındığına işaret sayıldığı. Mühüre sahip olabilme, diğer anlamıyla sadrâzam olabilmek için sarayda, haremde ve yeniçeri ocağında ççvrilen dolaplar. Da ğıtılan ye vaat edilen hediyeler. Ders alınacak ilginç örnekler(Ver mühr-ü şerif)’in ilginç hikâyesi ve ardından gelen cellât.»

421

Mühr-i Şerif Sevdası. İkdam. 30.3.1920. «Osmanlı tarihinde ve Osmanlı ruhunda iki önemli aşırı istek ve tutku vardır. Bu tutkulardan biri (savaş), diğeri de yüksek makama çıkmak ve baht açıklığıdır... diyen yazar, tarihte (mühür) sahibi olmak için çalışıldığını, kulislerde neler döndürüldüğünü, birkaç hafta hatta birkaç aylık sadrâzamlık için ölümü dahi göze alanlar görüldüğünü, ilginç olay lar içinde anlatmakta ve bir yönden de Osmanlı tarihinin bu yönünü gün ışığına çıkarmaktadır.»

422

Mülteciler Meselesine Dair. (1-2) TOEM. 15, 12 (8 9 )- 13 (90), (1.11.1341 [1925], 1.1.1926). «Gayn matbu Hazine-i Evrak belgelerine göre Fuad Efendi’nin Çar I. Nikola ile görüşmesi. 1848’de Macar istiklâl mücadelesinden sonra Türkiye’ye sığman Macarlar’la, Lehli’leri Osmanlı im paratorluğu’nun geriye vermeyerek mülteci hakkını tanıması. Rusya ile Avusturya’nın baskıları karşısında devletin direnmesi ve politik ilişkilerin kesilmesi. İngiltere ve Fransa’nın Türkiye’ yi desteklemesi. Osmanlı Hükümeti’nin Avusturya’yı devreden çıkarmak için Rusya ile müzakere yollarını araması. Bu güç iş için fevkalâde büyükelçilik pâyesiyle Keçeci-Zâde Mehmed Fuad Paşa (1815-1869)’nm görevlendirilerek hemen harekete geçilmesi. Fuad Paşa’nm yol boyunca ve Rusya’da kaldığı süre

247

içinde İstanbul’a gönderdiği önemli raporlar. Paşa’nm 4 Ekim 1849’da Padişahın mektubunu Çar’ a vermesi. Mülteciler mese lesinin iki hükümdar arasında özel bir konu olduğunu dışişleri bakanı Nesselrod’a kabul ettirerek Çar’m hiddetini soğutması ve müzakerelerin devamını sağlaması. Bazı konularda anlaşma imkânı bulunması. Türkiye’de kalabilecek Macar ihtilâli baş larının listesi. Türkiye’de oturdukları süre içinde bunlara uy gulanacak koşullar. Osmanlı tarihinde önemli bir yeri olan ve Türkler’in kendilerine sığınan kişileri en zayıf dönemlerinde bile korumayı bilen bir Millet olduklarını bir kez daha dünyaya ispatlayan bu uzun inceleme, Rusya ve Avusturya Hükümet leriyle yapılan yazışma örnekleriyle değerlendirilmiştir.» 361386, 1-41 s. Uzun bir inceleme. 423

Müskirat ve Aşar. İkdam. 9605, 29.12.1923. «Müskiratın yasak olmasına karşı, âşar125 kapsamına giren bağ ve bağcılık. İmparatorluk sınırları içinde bu tür tarımın hiç bir zaman önlenmediği. Şarap ve şa rapçılığın gizli açık teşvik gördüğü. Bağ, bağcılık ve üzüm ye tiştirme ile ilgili çeşitli hatt-ı hümayunlarla değerlendirilmiş olan dizide, İslâm dininde haram (yasaklanmış) olan şarabın İmparatorluk içindeki ilginç durumu İncelenmektedir.»

424

Müskiratın Men’ine Dair: İkdam. 21.4.1923. «Osmanlı tarihinde müskirat. Kullanılış şekil leri. Yasaklanmasını gerektiren nedenler. Çeşitli ilginç örnek lerle meyhaneler. Meyhane çeşitleri. İslâm mahallelerinde açı lanlar, olaylar, şikâyetler, mücadele, gizli içki kullananlar, kon trol ve baskınlar. Hükümlerle değerlendirilmiş bir inceleme.»

425

Müverrih Naîma Efendi. İkdam. 6103, 18.2.1914. «Ünlü tarihçi Mustafa Naîma Efendi (Halep 1655-Patras 1716)’nin hayat dizini. Genç yaşında İstan bul’a gelerek Sarayı Atik baltacılar ocağına giren, Divan-ı Hü mayun kâtibi olduğu sırada Amcazade Hüseyin Paşa’nın teşvi kiyle tarihle ilgilenen, Paşa’nın kendisine verdiği (Şarih ülMenârzade Ahmed Efendi)’nin tarih müsveddelerine dayana rak 1700’de vakanüvis olarak kitabını yazmaya başlayan ve bu

125) gi, ondalık. 248

Harmandan sonra toprak ürünlerinden onda bir oranında alınan ver

kitabını da Paşa’ya ithaf eden Naîma Efendi’nin hayat dizisi. Genellikle gösterişsiz, nükteli, söyleyiş özelliğiyle haklı bir ün kazanan, eserlerinde devrin toplumsal yaşantısını da gösterdi ğinden kuruluktan kurtulan değerli eserinin içinde Müverrih Nâima Efendi.» Dört sütun uzun bir dizi. 426

Müverrih Selâniki Mustafa Efendi. (1-2) Yeni Mec. 5, 6 (9.8.1917 dv.). «Onuncu yüzyılda Bâki gibi şairler yanında, Hoca Sadettin, Âli ve Selâniki gibi müverrihler ye" tiştiği. Kanunî Sultan Süleyman, ikinci Selim ve Üçüncü Mu rad devirlerini dile getiren ünlü müverrih Selâniki’nin haya tını, yetiştiren ortamı ve yetişmesini inceleyen bu uzun yazı dizisinde bir yönden de. Kanunî, Feridun Bey, Vezir Ahmed Paşa ve diğerleriyle birlikte bir yüzyıllık tarih de ayrıntılarıy la işlenmektedir. Yazı; Hünernâme’den alınmış (Budin’in fet hinden sonra Kanunî Sultan Süleyman’ın Erdel Kıralı ile an nesini huzura kabul etmesi), (Kanunî Sultan Süleyman’ın Sigetvar kuşatması), (Sigetvar Seferinde Kanunî’nin hastalanması) minyatürleriyle, seyahatnamelerden alınmış (Osmanlı idaresin de Belgrad), (İncili Köşk), (Edirnekapısı’nm eski hâli), (Davutpaşa Ordugâhı) resimleri ve türlü şiirlerle değerlendiril miştir.»

427

Müverrihlerimize ve Tarihe Dair. ikdam. 8755, 29.7.1921. «OsmanlIlarda çok sayıda tarih eserinin bulunmasının nedeni, tarih yazarlarımızın usul ve kaynakları nın değeri.»

428

Müverrihte ilim. İkdam. 8486, 21.10.1920. «Tarihlerin günlük notlar düzey ve dü zeninden kurtarılması için müverrihlerin geniş bilgisi olması gerektiğini savunan örneklerle değerlendirilmiş bir inceleme.»

429

Müverrihte Sanatİkdam. 8490, 25.10.1920. «Tarih bir sanattır. Tarih yazanın da sanatkâr olması lâzımdır... tezini işleyen bir dizi.»

430

Naîma. Yeni Mec. 55,- 1.8.1918. «Hicrî dar olan olayları (1591-1659) siyle kişisel bir renk katarak çilerinin en değerlilerinden

1000 tarihinden 1070 tarihine ka canlı üslûbu, selîm muhakeme bizlere ulaştıran, Osmanlı tarih Mustafa Naîma (1652 - 1715)’in 249

hayat dizini. Moramn Patras kentinde doğmuş, iyi bir öğrenim görmüş, yirmi sekiz yaşında İstanbul’a gelmiş. Kalaylıkoz Ah med Paşa’nın delâletiyle Divan Kalemine memur olduğu za man o kaleme mensup olanlara ötedenberi bir (mahlas) veril mek âdet olduğundan Mustafa Naîma Efendi’ nin adına bir (A) eklenerek (Naîma) olmuş. Amcazade Hüseyin Paşa’nın sadrâ zam oluşundan başlayarak çeşitli devlet hizmetlerinde üst de recelere çıkmış. Eserine; (Ravzat ül-Hüseyin fi Hulâsa-i Ahbar-ı Hafikîn) adını vermesi bundan dolayı. Onun şairliği de var: Naîma sırrı aşkı suzişi pervaneden gör kim Ne hicri yârdan ağlar, ne suzi nârdan söyler. Osmanlı İmparatorluğu’nun en buhranlı dönemine tesadüf eden tarihini, olayları bütün memleket yaşantısıyla birlikte ve pek canlı ve pek tatlı bir şekilde anlatmıştır. Padişahların, vezirle rinin iyi ve kötü yönleri ince ve zarif bir dille işlenmiştir ta rihinde. Yazı; (İngiliz elçisi Montegü), (Osmanlı hanımı kıya fetinde Montegü), (Anadolu Hisarı), (İstanbul Limanı) tablo larıyla renklendirilmiş.» Uzun bir dizi. 431

Napoîyon’un Oğlu. «Tarih sayfaları» İnci. 16, 1.5.1336 [19201. «Fransız İmparatoru Napolyon’un Marie-Louise’den doğan oğlu. Babasının Saint Helen Adasında tu tuklu olduğu kara bulutlu günler. Bir imparator oğlunun-hü zün veren levhalarla dolu yaşantısı. Babasının anılarıyla do lu hayatı.»

432

Nasıl Öldü?-. Akşam. 2.4.1937. «Napolyon Bonapart (1769 - 1821). Büyük ko mutan, 1804 - 1815 yılları arasında Fransa İmparatoru. Avru pa haritası sınırlarını değiştiren bir kişinin Saint-Helene Adası'ndaki hazin, o nispette ibret verici yaşantısı ve ölümü. Son günlerini, adayı, çevresindekilerle ilişkilerini, son sözlerini de ğerlendiren bu uzun inceleme dizisi, düşündürücü anılarla do ludur. Yazı; Napolyon’un ölüm döşeğindeki resmiyle değer lendirilmiş.»

433

Nedim’in Basılmamış Şiirleri. (1-2) İkdam. 9456, 9461, (14 ve 19.7.1923). «Üçüncü Ahmed (salt. 1703 - 1730) devrinde 13 yıla yakın sadrâzamlık etmiş Damat

250

Nevşehirli İbrahim Paşa ( ? - 1730)’mn, doğum yeri olan Nev şehir’i; cami, okul, kütüphane, kervansaray, vb., binalarla süs lediğini, devrinin ünlü şairi Nedim (1681 - 1730)’in çeşitli kü tüphanelerimizde ve özel kitaplıklarda bulunan yazma divan’mda bulunmayan birçok şiir ve beyitlerin bu binaların kita belerinde, sayvanlarında yer aldığı işaret edilmekte ve yer yer örnekler gösterilmektedir. Nevşehir ile Şair Nedim’i bir araya getiren, kucaklayan bir inceleme dizisi.» Tahammül mülkünü yıktın Hülâgû Han mısın kâfir Am an dünyâyı yaktın âteş-i sûzan mısın kâfir Kız oğlan nâzı nâzın şeh-levend âvâzın Belâsın ben de bilm em kızm ışın oğlan mısın kâfir Ne m a'nî gösterir duşundaki ol âteşin atlas Ki y a ’nî şu’le-i can-sûz-ı hüsn-ü an mısın kâfir N edir bu gizli gizli âhlar çâk-i girîbanlar Âceb bir şûha sen de âşık-ı nâlân m ısın kâfir Sana kim isi cânım kimi cânânım deyü söyler Nesin sen doğru söyle can mısın cânan mısın kâfir Şerâb-ı âteşinin keyfi rûyun şu'lelendirm iş Bu haletle çerâğ-ı m eclis-i m estan m ısın kâfir N i ç i n sık s ı k bakarsın böyle m ir'ât-ı mücellâya

M eğ e r sen dahi kendi hüsnüne hayran mısın kâfir Nedîm -i zârı bir kâfir esîr etm iş işitm iştim Sen ol cellâd-ı dîn ol düşmen-i îman mısın kâfir

Nedim 434

Nedim’in Gayrı Matbu Bir Kitabesi. Millî Mec. VII, 75, 1.12.1926. «Şair Nedim (1681 - 1730)’in Nev şehir’de birçok kitabeleri vardır. Bu kitabelerden hepsi de, Nedim’in tarihi kitabeleri yazmaktaki yeteneğini göstermesi itibarıyla ileri derecede önemlidir. Nevşehirli İbrahim Paşa (Muşkara / Nevşehir)’yı; camiler, çeşmeler, medreseler, han lar ve hamamlarla ...imara başladığı zaman, bütün bu yapı lanlar için İstanbul’un muhtelif ünlü şairlerine kitabeler yaz dırdı. Bu kitabeler, İstanbul’da taşlara işlenerek Muşkara’ya develerle gönderildi. Muşkara, İbrahim Paşa’nm himmetiyle imar edildikten sonradır ki (Nevşehir) adını almıştır... Ne dim’in yazdığı kitabeler içinde yalnız, bir tanesi ortada yoktu ki, o da mahallenin hamamı için yazdığı kitabeydi. Bu kitabe nin taşını rumlar alıp yukarı mahalledeki kilisenin çan kule 251

sine koymuşlar. Bu kez adı geçen kilise okul haline getirildi ğinde kitabe meydana çıkmıştır. Yazı; Nevşehir’de halen ayak ta veya silinmiş tüm anıtlar hakkında geniş bilgilerle değer lendirilmiş ve sözkonusu kitabenin matbaa harfleriyle örne ğine de yer verilmiştir.» Uzun ve ayrıntılı bir dizi. 435

Nevşehirli İbrahim Paşa Türk’tü ve Müslümandı. (1-3) İkdam. 5, 6, 8 Aralık 1917. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703 - 1730) döneminde onüç yıla yakın sadrazamlık etmiş, yeniliğe ve iler lemeğe bağlı olmakla beraber zamanı (Lâle Devri) denilen bir zevk ve safahat dönemi olmuş, bir devre adını kazımış, Avusturya Savaşında şehit olan (1716) Damat A li Paşa’dan d,ul kalan Fatma Sultanla evlenmek suretiyle saraya akraba olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa (ölm. 1730)’ın hayatı. Üç uzun dizide; Pasarofça Anlaşması (1718)’nı kabul eden, pa_ dişahm mizacına uygun gelen bir ortamı hazırlayan, lâle bah çeleriyle, Çırağan safaları, helva sohbetleri ve Nedim’in şiirlerile Lâle Devrini yaratan ve bütün bunlarla birlikte, yurdu onarmak, batıya yetişmek, matbaayı kurmak için çalışmış ve köklü tedbirler getirmediğinden ötürü Patrona isyanında (1730) başını veren bir yöneticinin hayat dizini.»

436

Nevşehirli İbrahim Paşa ve Elçiler. İkdam. 8747, 21.7.1921. «OsmanlIların en barışsever ve batıya yönelik sadrâzamlarından Damat İbrahim Paşa (ölm. 1730)’nın politikası, elçilerin düşman casusu sayılması ve onların bu su retle değerlendirilerek yararlanma yollarının araştırılması. Çe şitli örnek ve mektuplarla değerlendirilmiş bir inceleme.»

437

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya Dair. İkdam. 11261, 29.8.1928. «Üçüncü Sultan Ahmed’in damadı Nev şehirli İbrahim Paşa (ölm. 1730)’m hayatı. Politik başarı ve ba şarısızlıklarının karışımı. Hakkındaki iyi kötü söylentiler.»

438 Niğbolu Muharebesine Dair. İkdam. 9053, 29.5.1922, «Osmanlı Türklerinin en parlak zafer lerinden Niğbolu Meydan Savaşı. OsmanlIların Macar sınırla rına dayandığını gören Macar Kralı Zigismund’un Papa ve Avrupa devletlerine müracaatla Fransız, Macar, Alman, Leh ve daha birçok hıristiyan şövalyelerden kurulu 70 bin kişilik bir ordunun sınırı geçerek Niğbolu’yu kuşatması. I. Bayezid 252

(salt. 1389-1402)'in lâkabına yakışacak bir süratle Anadolu’ dan koşup müttefik ordularının karşısında görünmesi (1396). Osmanlı zaferi cidden göz kamaştırıcıydı. Sonuçları da parlak oldu.» 439

Nis’te Barbaros- (1-2) îkdam. 9091, 9098, (8, 15.7.1922). «Osmanlılarla ticaret anlaşma sı yaparak büyük çapta imtiyazlara kavuşan ve dünya politi kasında çok güç durumda bulunan Fransa’ya uzatılan dostluk eli. Fransa Kraliçesinden Kanunî’ye gönderilen rica mektup ları. Fransa Kralı Birinci François. Sultan Süleyman (salt. 1520-1566)’dan yardım istemesi. Barbaros Hayreddin Paşa (14731546)’mn donanma ile Nis önünde görünmesi. Şehrin teslim olması. Charles Quint kuvvetlerini perişan ederek Fransa Hü kümdarını kurtarması. Nis limanında demir atan Türk donan ması ve Levendler... Gururla okunacak ve seyredilecek canlı tablolar.» Uzun bir dizi.

440

Nuruosmaniye Camii. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 18.3.1936. «I. Mahmud (salt. 1730-1754) zamanında ya pımına başlanıp (1748), Üçüncü Osman (salt. 1754-1757) zama nında bitirilen (1755), mimarı Mustafa Ağa, yardımcısı Simon Ağa olan ve bir semte adım veren, yer yer barok üslûblu Nu ruosmaniye Camii’nin uzun tarihçesi. (Altmış iki senesi Muharrem’inin sekizinde /29 Aralık 1748/, İstanbul’da Sandal Bazaristan’ı kurbünde binasına mübaşeret ettiği ikişer şerefeli ve iki minareli câmi-i şerif tekmil olmuş olup, heman ba’zı perdaht gibi işler ile tahîri kalmış idi. Mahmud Han bilâ veled fevt oldukda, derununda namaz kılınmayan mescid... Sultan Osman Hazretlerine mirâsen intikal etmekle işbu bin yüz alt mış dokuz senesi Rebi’ül-evvel’in gurresi olan/5 Aralık 1755/ cuma günü edâ-i salât içün Saray-i hüm ayunda...). Yazı; Nu ruosmaniye Camii resmiyle değerlendirilmiş.»

441 Odalıklar, Hasekiler ve Cariyeler. îçtihad. 196, 15.1.1926. «Osmanlı Sarayında Hasekilerin (odalık) oynadığı önemli rollerin İmparatorluğun geleceğini etkilediği, ilk kuruluş döneminde saraya gelen yeni izdivaçların genel likle sınır güveni ile ilgili olduğu, duraklama dönemini hazır layan nedenler arasında. bunların da rolü bulunduğu, Üçüncü Murad (salt. İ574-1595) zamanında odalık sayısının en üst dü 253

zeye ulaştığı. Genellikle bu konuyu işleyen ve çeşitli örnekler gösterilen yazı dizisi. Zorrano’dan alınmış bir odalık resmiyle değerlendirilmiş.» 442

Odun Meselesi. İkdam. 8911, 5.1.1922. «İstanbul’un yiyecek ihtiyacını karşıla mak nasıl yüzyıllar boyu bir konu ise, yakacak maddeleri ara sında (odun) da aynı derecede önemliydi. İstanbul yüzyıllar boyu odun ve odun kömürü ile ısıtılırdı. Bu işle İstanbul Ka dısı meşgul olurdu. Sarayın ısıtılması da ayrı bir konuydu. İs tanbul’un çok gerilere uzanan bir probleminin tarih ışığında in celenmesi.»

443

Odun meselesi- «Geçmiş Zaman» İkdam. 9608, 1.1,1924 «İstanbul’da mahrukat probleminin her devirde ön plânda olduğu. Sultan İbrahim (salt. 1640-1648)’in sarayın odun ihtiyacı için Divan’m çalışmalarını dahi bozduğu nu, ilginç olaylarla değerlendirilmiş İstanbul’un kışı ve odun ihtiyacı. Değişmeyen bir dekor ve konu.»

444

Okmeydanı. Akşam. 14.5.1937. «Türklerin başta gelen toplu spor çalışmaları. Ok sporunun gelişmesi. Padişahtan başlayarak bütün devlet bü yüklerinin bu spora bizzat veya dolaylı yollardan katıldıkları. Okmeydanı’nm Türkler’in Fetihten sonra seçtikleri en eski spor alanı olduğu. Hazine-i evrak’ta yeniden bulunan belgelerin ışı ğında okçuluk sporu ve bu sporun Osmanlılarda yaygınlaşma nedenlerini inceleyen bir dizi.»

445

Onuncu Asırda Acemi Oğlanlar. İkdam. 8969, 6.3.1922. «Ulusal tarihi kurumlarımız arasında bü yük bir yeri olan, Osmanlılarda yaya kapıkulu askerine kaynak olmak üzere kurulan kuruluş. Çandarlı Kara Halil ve Molla Rüstem’in teşebbüsü ve çalışmalarıyla I. Murad Hüdavendigâr (salt. 1360-1389) zamanında Gelibolu’da kurulan ve kuruluş ta rihi daha eskiye uzanan —Acemi Oğlanlar— ile ilgili bir incele me dizisi.»

446

254

Onuncu Asırda Açık Deniz Meselesi ve Azak Muhasarası. «Hazine-i Evrak Tetkikatı» TOEM. 16, 17 (94), 1.9.1926. «Bir dönemde Karadeniz’in Türk toprakları ortasında bir göl olduğu. Osmanlı İmparatorluğu’nun

zayıflaması ve buna paralel kuzey doğuda komşu bir devletin doğup kuvvetlenmesiyle Karadeniz’in ön plâna geçmesi. Rusya’ nm açık deniz politikası izlemesi ve çabaları. Azak kuşatması. Hazine-i Evrak belgelerinin ışığı altında Osmanlı-Rus ilişkile rinin bir dönemi.» 261-275 s. Uzun bir inceleme. 447 Onuncu Asırda Hazine- «Para Meselesi» İkdam. 9636, 29.1.1924. «İlk dönemde sarayda israf olmadığı. Sonraları gümüş ve altın tabaklarla yemek yenildiği. Hâzinenin her zaman dolu olduğu. Akçe’nin satın alma gücü ve halkın güveni. Kanunî (salt. 1520-1566) devrinde hazine. Valilerden ge len hediyeler. Padişah ve sadrâzamın tutum ve tedbirlerine gö re hazine durumunun değiştiği. Osmanlı mâliyesini inceleyen bir dizi.» 448

Onuncu Asırda İstanbul. İkdam. 9069, 16.6.1922. «İstanbul. Osmanlı İmparatorluğu’nun kalbinin attığı başkent. Saray. Halkın yaşantısı. Elçiler. Özellik le İstanbul halkının yaşantısı. Toplumsal açıdan İstanbul’un in celenmesi.»

449

Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul’da Meskükât Meselesi. İkdam. 7734, 22.8.1918. «Osmanlı Devleti’nin ilk kuruluş yılla rından (1327-1687) yılına kadar bu devlette kullanılan akçe. Ak çe’nin altın ve gümüşe göre değeri. Akçe’de, gümüş oranının eksilmesi halinde esnaf, halk ve askerin tepkileri ve bu tepkile rin ulaştığı sınırlar. Olaylar, isyanlar içinde akçe’nin hikâyesi.»

450

Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul’da Sanayi ve Ticaret. İkdam. 7401, 18.9.1917. «Başkent İstanbul’da sanayii Ticaret. Ket hüdalar. Kumaş yapılan tesisler. Altın ve gümüş işleyenlerin kontrolü, Bezzazistan. Kadıların görevleri. Çeşitli hükümlerle değerlendirilmiş bölgesel ekonomi tarihi.»

451

Onuncu Asr-ı Hicride Sapaııca-İzmit Kanalını Açmak TeşebbüsüHayat. I. 7, 13.1.1927. «Onuncu yüzyıl sonlarında da İzmit ve hatta Sakarya Nehri ciyarmda deniz kuvvetlerimize kadırga ve benzeri tekneler yapabilecek tersaneler olduğu. Ormanların, do nanmaya kereste ve halka odun yetiştirmek için korunduğu. Sa karya Nehrini Sapanca Gölüne akıtmak ve Gölü de İznik’e bağ lamak suretiyle yeni bir ikmâl merkezi ve şeriti kurmak fik rinin doğması. Sinan Paşa’nm teşebbüsü. Kadılara yazılan hü 255

kümler. Sinan Paşa ve devlet büyüklerinin üç gün süre ile bu bölgede inceleme yapmaları. İnşaata başlanılması. Üçüncü Mu rad (salt. 1574-1595)’ın bu işten vazgeçirilmesi. Vazgeçirilmesini sağlayan, inanılması güç nedenler.» Uzun bir dizi. 452

Onuncu Asr-ı Hicride Saray Düğünleri. İnci. 14, 1.3.1336 [1920]. «Onuncu yüzyılda yapılan sultan dü ğünlerinin en önemlisi olan Sultan Süleyman (salt. 1520-1566) zamanında, Makbul İbrahim Paşa (1493-1535) için düzenlenen düğündü. Şehzade Selim de o gün dünyaya gelmişti. Düğün İbrahim Paşa sarayında düzenlenmişti... Kanunî döneminden sonra Rüstem Paşa’nm kızı Ayşe Sultan’m düğününün gayet parlak geçtiği. Ayşe Sultan, Sokullu’nun şehadetinden sonra gözden düşen Feridun Bey ile evlenecekti.. Onuncu yüzyılda başkent İstanbul’u yerinden oynatan parlak saray düğünlerin den bir kaçının panoraması. Gelinin çehiz sandığında bulunan Kur’an-ı Kerim’e kadar bütün ayrıntılarıyla.» Uzun bir dizi.

453 Onbirinci Asırda Boğaziçi. İkdam. 9114, 31.7.1922. «İstanbul’un Fethinden başlayarak, Osmanlı donanması sefere çıkacağı vakit, kapudan paşa’nın bay rağı altında, Dolmabahçe ve Beşiktaş önlerinde toplanırlardı. Kapudan paşa yalısı da Beşiktaş’ta idi. Bilahara padişahlara intikal eden ve hükümdarların başlıca vakit geçirdikleri yer olan bu kıyılarda çok güzel köşk ve yalılar yapılan Beşiktaş bahçesi vardı. Beşiktaş’ta Yahya Efendi mesiresi de ünlüydü* Kanunî’nin süt kardeşi olan bu bilgin kişi, gördüğü bir rüya üzerine burada tekke ve türbesini yaptırmıştı. Beşiktaş sahil —sarayında doğan ve burayı çok seven I. Ahmed burada güzel bir köşk yaptırmıştır ki, Murad IV. bir hicviyesinden dolayı Nef’î’yi burada yasaklamıştır. Mehmed IV. yine bu semtte 625.000 akçe harcayarak deniz üzerinde kemerlere dayalı gör kemli bir kasır inşa ettirmiştir. Mahmud I de yine burada 22 sütunla bir kasır inşa ettirmiştir. (1747). Selim III yaz ayları nı, kendisinin de ilâveler yaptığı bu deniz sarayda geçirirdi. Mahmud II devrinde, bazı değişmeler gördükten ve yeni bina lar eklendikten sonra, Dolmabahçe Sarayı’nm yapılmasıyla, Be şiktaş bahçesi ve Beşiktaş sahil-sarayı da tarihe karıştı. Ünlü mesire yerlerinden Kazancı-Oğlu bahçesi, Murad IV. tarafın dan alınarak hemşiresi Kaya Sultan’ a hediye edildi, has bahçe ler içine girdi. İçinde Çırağan şenlikleri yapılan bu yerde, Damat 256

İbrahim Paşa tarafından, eşi Fatma Sultan için yaptırılan yalı da Çırağan Yalısı olarak tanılırdı. Kaymbabası III. Ahmed, haf talarca bu sahil-saray’da kalır ve çırağan eğlencelerine katılır dı. Patrona isyanından (1730) sonra babasının tahttan indiril mesiyle, kocası Nevşehirli İbrahim Paşa’yı da kaybeden Fat ma Sultan ölümüne kadar burada yaşamıştır. Selim III (18031804) bu sarayı yenilemiş, daha sonraki yıllarda Mahmud II tarafından klâsik bir cephe ile yenilenmiş ve bu sarayda uzun zaman kalmıştır. Abdülmecid de bir süre burada kalmıştır. Dolmabahçe Sarayı yapıldıktan sonra, burasını yeniden inşa ettir mek maksadı ile, (1859-1860) da yıktırılmış ise de, yeni bir sa ray inşasına muvaffak olamamıştır. Bizans döneminde önemi olmayan Boğaziçi’nin Osmanlı Türkleri zamanında önem ka zandığı. Şehrin artan nüfusunun, yerleşme alanının devamlı Karadeniz yönüne doğru taştığı. Küçük yerleşme alanları ku rulduğu, sarayın da bu bayındırlığa katıldığı... Hisarlar, yalı lar, çiçek ve meyve bahçeleri, sandal gezintileri içinde, şairle-^ rin dilinde Boğaziçi.» Uzun bir inceleme. 454

Onbirinci Asırda Medrese ve Enderun Tahsili. «İnkıraz sebep leri» 1-3 İkdam. 9585, 9588, 9590 (8, 12, 14.12.1923). «Onbirinci yüzyılda Osmanlılarda eğitim ve öğretimin de sosyal düzen ile beraber çöküntüye uğradığını dile getiren bir inceleme. Yazar; medre se, enderun öğretiminin bütün ayrıntılarına, mezun olanların atandıkları görev yerlerine, aldıkları maaşa kadar inmektedir. İmparatorluğun çöküş nedenini —kültür— eksikliğine bağla yan ve ayrıntılarıyla inceleyen bir araştırma.» Üç uzun dizi.

455

Onbirinci Asr-ı Hicride Devşirme Usulü. «Eski Osmanlı As kerliği» Edebiyatı U. Mec. 2, 29.10.1332 [19161. «Osmanlı Ordusu. Devşirilen çocukların alındığı il ve ilçeler. Yetiştirilmesi. Önemli bir belge ile değerlendirilmiş olan bu inceleme dizisinde; Osmanlı Ordusunun temeli olan ve çok sıkı bir disiplin altında yetişti rilen gençlerin eğitimi üzerinde ayrıntılı bilgi verilmektedir.»

456

Onikiııci Asırda Hayat. Hayat. I, 4, 23.12.1926. «Onikinci yüzyılda İstanbul hayatını in celemek için önemli kaynakların, Hazine-i Evrak belgeleri ol duğu. Ancak bu belgeler o dönemde İstanbul’un İdarî, ekono 257

mik ve beledî yaşantısına dair bizlere dağınık bilgiler verebil diği. Fakat bu dönemi kıyafetleri, renkleri ve tabii görüntüle riyle gözümüzün önünde canlandıranların, o dönemde İstanbul’a gelen ressamlar olduğu- Bunların en önemlisi ve en verimlisinin Flanderli ressam Van Moor olduğu. 1671’de doğan ve 1737’de İstanbul’da ölerek Galata’da (Saint Benoit) kilisesi bahçesine gömülen ressamın çalışmalarını ve onikinci yüzyıl İstanbul’unu bütün renkleriyle dile getiren tabloları, İstanbul için başlı ba şına bir belge niteliğinde olduğu. Bu tablolardan önemli bir kısmının yabancı müze ve koleksiyoncuların elinde bulunduğu na işaret edilmektedir. Yazı; ressam Van Moor’un (Divan’da elçiye sadrazamın ziyafeti), (Rum düğünü), (Boğaziçi’nde zi yafet), (Felemenk elçisinin Üçüncü Ahmed tarafından kabulü), (Osmanlı evi) tabloları resimleriyle renklendirilmiş.» 457

Onikinci Asırda İstanbul’da Gümrük ve Ticaret. Darülfünun Ed. Fak. Mec. III, 6, Nisan-Mayıs 1340 [1924]. «On ikinci yüzyılda İstanbul’un gümrük işleri de, devletin politik ve sosyal durumu gibi, düzensizdi. Gümrükte kaçakçılık fazla ol makla beraber, gümrük memurlarının da suiistimal ve haksız para almaları sınırı aşmıştı. İstanbul’a en çok mal; İngiltere, Fransa ve Venedik’ten gelirdi... İstanbul’da gümrük ve ticaret işlemleri. Kendilerine bir takım imtiyaz (ayrıcalık) tanınmış olan devlet tebaalarının ekonomideki serbestlikleri. İstanbul’a gelen yabancı mallar. Elçilerin kendi tebaalarım koruma yet kileri. Bir kısım malların fiyatı ve gümrük rüsumları. Yazı; İstanbul Kaymakamına, Kapdan Paşa’ya, İzmir Mollası’na ya zılan hükümlerle değerlendirilmiş ve savaş halinde bulunan Osmanlı Hükümetinin bu durumundan yararlanmaktan gecikme yen azınlıkların yan ve art çalışmaları bütün ayrıntılarıyla iş lenmiştir.» 247-259 s. Uzun bir dizi.

457 b Onikinci Asırda İstanbul’da Kiremit ve Mensucat Fabrikaları. Tevhid-i Efkâr. 9.2.1925. «Osmanlılar’ın ilk kuruluş yıllarından başlayarak tüketim mallarını yerli fabrikalarda ürettikleri. Bu tür çalışma yerlerinin çeşitli hatt-ı hümayunlarla sürekli ko runduğu. İstanbul’un Fethi ve İmparatorluğun genişlemesinden sonra bu tür çalışma ve korumanın daha da genişletildiği. Yazı da; savaşlar ve zaruret dolayısıyla İstanbul’da Bakırköy, Ya lova, Danca ve İzmit’te kurulan kiremit ve İstanbul, Selanik1 ve Bursa’da toplanan kumaş fabrikaları üzerinde durulmakta 258

dır. Ayrıca, kumaş sanayiinin ilerlemesi, kaliteli kumaşlarımı zın dış piyasada arandığı, usta yetiştirme çabaları üzerinde notlara da yer verilmiştir.» 457 c Onikinci Asırda İstanbul'da Kürkçüler ve Müzehhepler. Tevhid-i Efkâr, 29.1.1925. «Kürkçülüğün Osmanlılar’ da ileri bir sanat dalı haline getirildiği. Padişahların ve devlet ricalinin ilgisine göre kürk modasının yaygın hale geldiği ve fiyatların da yükseldiği. Sultan İbrahim döneminde İstanbul kürk piyasası nın kontrol edilemez bir hale geldiği. Müzehhepliğin de ayrı ve aranılır bir sanat dalı olduğu. Resim yapanlara (Nakkaş) adının verildiği, insan resmi yapanlara (Musavvir) denildiği. İstanbul’da onyedinci yüzyılda dört dükkânda kırk nakkaşın bir lonca halinde toplandığı. Bunların özellikle duvar nakışla rı üzerinde çalıştıkları. Ayrıca Sarayda bostancılar arasında bir (Nakkaş bölüğü) ile Bîrûn sanatkârları arasında nakkaşların da bulunduğu. 1826 yılında Bostancılar arasındaki nakkaşların görev yerleri kalmadığından kaldırıldığı. Çeşitli hükümlerle değerlendirilmiş bir inceleme dizisi.» 458

Onikinci Asırda Kütahya ve Bursa. İkdam. 11185, 14.6.1928. «Yabancı gözüyle onikinci yüzyılda Ana dolu. Kütahya ve Bursa dolaylarını dolaşan ve gördüklerini iş leyen seyyahların anılarından, özellikle Bertrandon de la Broqui£re (1432-1433)’den derlenen, görgüye dayanan ilginç bir di zi ve notlama.»

459

Onikinci Asırda Medreseler. ikdam. 10228, 27.9.1925. «Medrese; İslâm ve Osmanlı memleket lerindeki öğretim kuramlarının adıdır. Kelime anlamı (ders okunan yer) dir. Osmanlılar’da medreseler, devletin kurulma sıyla birlikte başlamıştır. Bunlar, camilerin yanında ve genel likle camilerle birlikte inşa olunurlardı. Öğrenciler, medrese lerde yatar kalkar, imaretlerde yer ve camilerde ders okurdu. Sonraları medreselere dershaneler eklenmiştir. Osmanlılar’da medrese sistemi İstanbul’un Fethinden sonra kurulan (Fatih Külliyesi) ile zirveye ulaşmış ve Kanunî Sultan Süleyman za manında son şeklini bulmuştur. Fatih, İstanbul’u daha alır al maz, İstanbul'un yedi tepesinden biri üzerinde yapımına baş ladığı cami ve (İlk, orta, lise ve üniversite) nin tamamlanma sını beklemeden birçok kiliseleri ve bu arada Ayasofya’yı ca 259

miye çevirmiş, medreseler inşa ettirerek bunlara eklemiş ve mevcut papaz hücrelerinin medrese olarak kullanılmasını bu yurmuştu. Bu arada Eyüp cami ve medresesini de tesis eden odur... Medreselerin iyi ve kötü yönlerini, Osmanlı iç yöneti mindeki yerini, ilginç örneklerle inceleyen bir dizi.» 459 b Onikinci Asırda Türk Donanması: «Hazine-i Evrak vesikalarına nazaran» Tevhid-i Efkâr, 17.2.1925. «Osmanlı deniz kuvvetleri genel ola rak (înce donanma), (Çekdiri sınıfı) ve (Kalyon sınıfı) olmak üzere üç bölümden oluşmuştu. İnce donanma; altı düz, hafif ne hir gemileriydi. (Hafif Donanma) veya (İnce Donanma) adla rıyla da tanılırdı. Zırhlı gemi yapımına başlanıldıktan sonra da (Tuna Nehri) ve (İşkodra Gölü) için bu tip gemilerin ya pımına devam edilmiştir. Çekdiri daha ziyade kürek esasına dayanan ve yelkeni yardımcı olarak kullanan gemilerdi. 19 cins olup, ilki, Osmanlılar’ın ilk savaş gemisi tipi olan (Karamürsel) adını taşır ve diğerleri de ayrı adlarla tanılırdı. Kalyonlar ise, yalnız yelkenle hareket eden gemilerdi. Osmanlılar’da ilk defa yelkenle yürüyen gemiler İkinci Bayezid devrinde yapılarak kullanılmaya başlanmış, uzun süren bir. gelişmeden sonra Merzifonlu Kara Mustafa Paşa bu tip gemileri ve bunlara ait ku ruluşu kesin olarak Osmanlı donanmasına sokmuştur. Yazar; Osmanlı deniz kuvvetleri hakkında genel bilgi verdikten sonra, tersaneler, savaş gemilerinin her birinde bulunan mühimmat ve yiyecek birimi, personel sayısı ve uymaya zorunlu oldukları yönetmelikler. Kaptan atama ve görevden alma işlemleri. Per sonelin takdir ve cezalandırılmasına kadar her şey bütün ayrın tılarıyla işlenilmektedir.» 460

Onikinci Asırda Türk Kadını. Hayat. I, 9, 27.1.1927. «Geçmiş yüzyıllarda Türk kadınlarının sosyal ve özel hayatına dair çok az bilgi bulunduğuna işaret eden yazar. Yerli ve yabancı çeşitli kaynaklardan, seyahatna melerden yararlanarak bu konuyu, evlenmek için kız aramak tan, evlenmekten, nikâhtan, düğünden fuhuşa, hayat kadınları na kadar her şey bütün ayrıntılarıyla İncelenmektedir. Yazı: ünlü ressamların (Fransız elçisinin eşi Madam Verjen’in : Türk hanımı kıyafetinde), (Sultan ve odalıklar), (Haseki Sultan), (Sultan tuvaleti), (İngiliz elçisinin eşi Madam Montegü; Türk

260

hanımı kıyafetinde) resimleriyle değerlendirilmiş.» Uzun bir inceleme. 461

Onikinci Asr-ı Hicride İlk Osmanlı Matbaası. (1-3) ikdam. 7216, 7236, 7250 (14.3.1917, 3, 17-4.1917). «Matbaa kurul madan evvel karşıt düşünceler ve düşünceliler. Seyyit Ali Paşa’nın kitapları. Vakfiyeti caiz olmayan kitaplar. Damat Nevşe hirli İbrahim Paşa’nm teşebbüsleri. Matbaanın kurulması için ilk Hatt-ı Hümayun. Basılan kitaplar. Sait Mehmed ile İbrahim Müteferrika’nın birlikte bastıkları ilk kitap —Sıhah il-Cevheri— nin çevirisi Vankulu lügati. Matbaanın kapatılması. Yeniden faaliyete geçirilmesi. Kitap basmayı dilimize uygulayan ve İs tanbul’da ilk matbaayı kuran İbrahim Müteferrika (1674-1745)’ nın öğrencileri ve çalışmaları.» Ayrıntılı uzun bir inceleme.

462

Onikinci Asr-ı Hicride Osmanlı Etıbbası ve Nizamları. İkdam.- 7277, 14.5.1917. «İstanbul’da hekimler. Hekimlerin de netlenmesi. Sarayın özel hekimi, padişahın sağlık danışmanı, saraya bağlı bütün hekim, cerrah, göz hekimi eczacı vesairenin âmiri ve imparatorluk içindeki bütün hekimlerin nâzın Hekim başı. Hekimbaşı’mn Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi bütün he kim, cerrah ve eczacıları denetlemesi. Bu mesleklere girmek is teyenleri sınavdan geçirmesi. Hekimbaşınm emrindeki tabiblerden her gün ikisinin sarayda nöbetçi kalması. Hükümdarın ölü mü halinde Hekimbaşınm görevinden alınması. Hekimbaşı! arın hem padişahlardan, hem de diğer devlet büyüklerinden say gı gördükleri. Kendilerine (Reis-ül-etibba) da denildiği. 1850 y ı lında Tıbbiye Nezareti kurulunca, görevlerinin yalnız saraya dönüştüğü. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa (ölm. 1730)’nın hal kın sağlığı ile ilgili bazı çalışmaları. Halkın sağlığı ile ilgili il ginç hükümler.» Uzun bir dizi.

463

Ondört Yaşında Gelin ve Elli Yaşındaki Damat. Fatma Sul tanla İbrahim Paşa’nm Mesut İzdivaç Hayatları ve Akıbetleri. Resimli Tarih Mec. IV, 46, Ekim/1953. «Osmanlı padişahlarıyla devlet ricali arasında daima görülen nispetsiz yaştaki evlenme lerden biri olan bu olay, eğer bir ihtilâlle (1730) felâkete uğramasaydı mutlu şekilde sürüp gidecekti. Mutlu ve umutlarla do lu, göz yaşları ve sokaklarda sürüklenen, köpeklerin didiklediği bir erkek cesedi ile son bulan, Fatma Sultan ile Nevşehirli Da 261

mat İbrahim Paşa’nm hazin hikâyesi.» Yazı, Hoca’mn ölümün den sonra yeniden yayınlanmış. 464

Onbeşinei Asırda Türk Usul-ü Harbi. İkdam. 11193, 21.6.1928. «İkinci Murad (salt. 1421-1444, 1446-1451) zamanında Osmanlı Türkleri’nin yaşayışları, âdetleri, kıyafet leri, savaş usulleri nasıldı?.. Yazar; Bertrandon de la Broquiâre’ in seyahatnamesinden yararlanarak bu soruları cevaplandırma ya çalışmaktadır. Osmanlı Ordusunda yayalar, atlı birlikler, at bakımı, silâhlar- Bütün bu maddî olanakların dışında, Türk Or dusundaki dayanışma ve güvence. Köklü bir tarihi olan Türk Ordusu’nun hikâyesi.» Uzun bir inceleme.

465

Onbeşinei Asrın Nısfı Ahirine Dair Türkçe Vesikalar. İkdam.9100, 17.7.1922. «Viyana İlim Akademisi üyelerinden Dr. Karel’in bu ad altında yayınladığı önemli bir yayından İstan bul’a ait pasajların aktarılması ve notlanması.»

466

Onaltıncı Asırda Bir Avusturya Elçisi ve O Devrin İstanbul’u. Yeni Hayat. 12, 9.5.1936. «Onaltıncı yüzyılda A.vusturya İmpa ratoru Maximilian II adına Osmanlı Hükümetini ziyarete ge len Baron David Ungun’un başkanlığındaki heyete katılan Stephan Gerlach ve Salomon Schveigger’den oluşan elçilik heyeti 1573’ten 1578’e kadar bu seyahati sürdürürler. Bu devir, Osmanlılar’ın en parlak devridir. Elçiler, günlük notlarında o devri ve Osmanlı görkemini yaşatırlar. Yazar; çeşitli kaynaklardan da yararlanmak suretiyle AvusturyalIların notlarını işlemektedir. Yazı, resimlerle renklendirilmiştir. Stephan Gerlach (1546-1612) elçilik vâizidir. İmparatorun çok kıymetli hediyeleriyle, cizyeyi Osmanlı Hükümdarına sunarlar. İstanbul ve çevresini iyice ta nıyan Gerlach, Bursa ve dolaylarına kadar uzanır. Türkiye’de kaldığı 5 yıl içinde günlük anılarını 552 sayfa tutan büyük bir deftere işler. Gerlach bu defterde; İstanbul şehrini ve civarını, saray yaşantısını, Osmanlı Devletinin kudretini, Ordusunu ve İdarî teşkilâtını, Türkler’in özelliklerini, gelenek ve görenekle rini, azınlıkların durumunu bütün ayrıntılarıyla ve gerçekçi bir görüşle işler. Eserin el yazısıyla birçok kopyaları yapılmış, gör düğü büyük ilgi üzerine 1674’te torunu Samuel Gerlach tara fından Frankfurt’ta bastırılmıştır (Tagebuch an die Ottomanisehe Pforte Abgefertigten Gesandschaft: Osmanlı Sarayına

262

gönderilen bir elçinin günlüğü). Gerlach’ın verdiği bilgiler Türk kültür tarihi bakımından çok önemlidir.» Uzun bir dizi. 467

Onyedinci Asırda İstanbul’da înşaat. Akşam. 3.9.1937. «Onyedinci yüzyılın Türk mimarî tarihinde, Sinan yüzyılı olduğu. Yetiştirdiği güzide mimarlar: Davut’lar, Hayrettin’ler ...Yeni Camiin yapımı. 1665’te sarayda çıkan bü yük yangının, yapım işlerini kamçıladığı. Kubbe altında bir el çiye verilen ziyafet resmiyle renklendirilmiş olan bu dizide; İs tanbul’da onyedinci yüzyıl içinde yapılmış olan binalar tarih ve yerleriyle işlenmiştir.»

468

Onsekizinci Asırda BoğaziçiAkşam. 2.8.1936. «Sayfiyeye göç eden bir aileyi taşıyan manda arabası ye önündeki sürücüyü gösteren resimle renklendirilmiş olan yazıda, Boğaziçi görkemli yaşantısı, ünlü mesire yerleriyle canlandırılmaktadır... Anadolu-Hisarı’na yakın olan Göksu de resi ile bunun güneyindeki Küçüksu deresi ve aralarındaki ça yır. Ünlü mesire yerlerinden (Küçüksu). Çayır’ın güney ucun da bir kasır (köşk). Padişah I. Mahmud’un Küçüksu’ya rağbet etmesi üzerine sadrazam Mehmed Paşa buraya güzel bir kasır yaptırdığı gibi, güneyden de su getirmiş (1752). Yalıların göl gelediği, yamaçlarında dört yüz türlü yeşilin sergilendiği Boğaz’ ın onsekizinci yüzyılda görünüşü.» Uzun dizi.

469

Onsekizinci Asırda Fransa ve «Türk Askerliği». TOEM. I, 4, Mart-Mayıs/1930. «Fransa’nın İstanbul elçiliği müs teşarı August Boppe’un (Feuilles d’Histoire) dergisinde yayın lanan bir araştırmasının dilimize çevirisi. Makalede; Fransız ge nerali François Totte (1733-1793)’un anılarından da yararlanıl mıştır. Bilindiği üzere Tott, soylu bir Macar mültecisinin oğlu dur. İstanbul’da Vergennes’in hizmetinde tercüman olarak bu lunmuş (1757-1763), Kırım’da Tatarların yanında konsolosluk yapmış, Tatarların Ruslara karşı ayaklanmasında büyük rol oy namış (1767), Türk Ordusu’nun yeniden teşkilâtlandırılmasın da yardımcı olmuş, Çeşme’de Osmanlı donanmasını yakan Alexis Orlov’un donanmasına karşı Çanakkale Boğazı’nın sa vunmasına katkısı olmuş (1770), buranın tahkiminde bulun muş (1773-1775), (Memoires sur les Turcs et les Tatares - Türk ler ve Tatarlarla ilgili hatıralar. 4 cilt. 1784) yazmış bir kişidir. Fransız devlet arşivinden de yararlanılan bu makalede, Türki 263

ye’de kurulan askerî okullar hakkında geniş bilgi verilmekte, Türk - Fransız kültür yaklaşımına değinilmekte, Fransızlar ta rafından kurulan askerî okullar hakkında, öğrencilerin adlarına kadar liste ve' istatistiklere dayanan bilgiler sergilenmektedir.» 17-33 s. Uzun bir dizi. 470

Onsekizinci Asırda Paris’te Türkkâri Sanat. Yeni Mec. 54, 25.7.1918. «Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi (ölm. 1732)’ııin Paris’e girişi (1721) kral hanedanı için bir olay dı. Sefaretnamesiyle ünlü bu Türk diplomatı hanedan üzerinde olduğu kadar halk üzerinde de etkili oldu. Memleketimizde mat baacılığın kurulmasında büyük payı olan, elçiliklerde ve sad razamlıklarda bulunmuş vezirlerden, elçilerin hepsinden daha iyi fransızca konuşan Yirmisekiz Çelebi Zade Sait Paşa (ölm. 1761), babasından yirmi yıl sonra Paris’e elçi geldiği zaman, Paris sanatkârları için yeni bir inceleme alanı açıldı. Paşa’nm Paris’e girişi Fransız ressamlarına konu oldu. Osmanlı elçisinin sevimli yüzü, yanında bulunanların başlıkları, uzun ve renkli elbiseleri bütün Paris’i büyülemişti. Büyük ressamların yaptık ları usta tablolar bugün Versay müzesindedir. Krallıkta, vaktile çocukluğunu tanıdığı Onbeşinci Louis’niıı bulunması, Türk el çisine sınırsız imtiyazlar da veriyordu. Yazıda; Çelebi’nin ha yatı, Fransız sanatkârlarını etkilediği işlenmektedir. (Çelebi) (Şark sahnesi), (Türk sahnesi), (Mendil), (Bir tezyin levhası) gibi gravür ve resimlere yer verilmiştir.» Uzun bir dizi.

471

Orduda Fikri İttihat. «Muhasebe-i askeriye» Millet. 22, 26.8.1908. «Savaşın kazanılmasında gerekli olan bi rimlerden birinin fikir birliği olduğunu çeşitli örneklerle belir ten bir dizi. İkinci Meşrutiyet (23 Temmuz 1908)’den sonra or dunun politika dışında kalmasını sağlamak amacıyla yapılagelen çalışmalar içinde yer alan bir inceleme.»

472

Ordumuz ve İnkılap. (1-2) Musavver Muhit. II, 14-36, 15-37, 10.7.1325 [1909] dv. «İkinci Meşrutiyet (23 Temmuz 1908) inkılabının İmparatorluğu nere de bulup, nereye getirdiğini inceleyen bir dizi. İnkılabın hazır lanmasına ordunun nasıl itildiği, ordunun bu devrim hareke tinde nelere karıştığı. Ordunun politikadan en kısa zamanda çe kilmesi gerektiği, aksi halde bunun memlekete getireceği ona

264

473

rılmaz zararları çeşitli örneklerle gösteren bir araştırma.» îki uzun dizi. Orhan Beğ Bursa Önündeİkdam. 8674, 7.5.1921. «Osmanlı devletini ve Osman-oğulları sü lâlesini kurmuş ve adını devletine, soyuna vermiş olan Birinci Osman (Gazi. Saltanatı 1281, 1300-1324) m en büyük emeli, yeni kurulan Osmanlı devletine Bursa’yı başkent yapmaktı. Bursa’nın kuşatılmasına kademeli olarak başladı. Şehrin girişine ve çevresine küçük kaleler (Havale) yaparak ve bu küçük kale ciklere en güvendiği, gözünü budaktan sakınmaz yiğitleri ko mutan yaparak şehrin giriş ve çıkışını kontrol altına aldı. Bir söylentiye göre bu kuşatma yedi yıl sürdü. Civarda bulunan tek furlar temizlendi. Osman Beğ hastaydı. Yerine oğlu Orhan Beği geçirerek, bir söylentiye göre doğum yeri olan Söğüt kasabasına çekildi. Anonim tarihlerde yazılı çeşitli rivayetlere göre fetih müjdesini aldıktan sonra hayata gözlerini yumdu. Uzun yazı di zisinde; Bursa’nm tarihteki yeri, Osmanlıların Malazgirt’ten başlayarak Anadolu’da açılmaları ve Bursa’nm önemi işlenmek te ve Orhan Gazi’nin de babasının vasiyetini eksiksiz tamamla dığı, Bizans’ı iki koldan kıskaç içine aldığı belirtilmektedir. Uluslararası ticaretin en önemli antrepolarından biri mevkiine yükselmiş olan, İstanbul’un hem rakibi ve hem de tamamlayı cısı olan Bursa’yı, bugün Bursa Askeri Lisesi’nin bulunduğu yer olan Işıklar semtinden şehre bakarak Osman Beğ’in dudakla rından dökülen vasiyetin de ayrı bir anlamı vardı: Oğul!.. Öldü ğüm vakit beni Bursa’da şu gümüşlü kubbenin altına koy.» Uzun bir dizi.

474

Orhan Beğ’den Fatih’e Kadar. «Para Meselesi» İkdam. 9633, 26.1.1924. «Osman-oğulları’mn kurulduğu yıllarda devletin bütçesi bir aile harcaması ve geliriydi. Ganimetlerin bölünmesi ve. devlet payı üzerinde çok hassas davrandırdı. Bilahara Hassa hâzinesinin kurulması. Hükümdarın bu hazine ve ganimetler üzerindeki yetkisi. Savurganlıkların önüne geçilme si için sürdürülen çabalar. Osmanlı İmparatorluğu devlet mâli yesiyle ilgili ayrıntılı bir inceleme.» Uzun bir dizi.

475

Orhan Gazi. (1-37) İkdam. 8773-8810, 19.8.1921 - 25.9.1921. «Osmanlı Devleti’nin ikin ci hükümdarı. Batı kaynaklarına göre Osmanlı İmparatorluğu’265

nun hakiki kurucusu Orhan Gazi (salt. 1324-1360)’nin hayatı. Söğüt kentinde doğan, yeşeren, gelişen, üç kıt’ada bayrak dal galandıracak Osman-Oğulları’nm hikâyesi.» Tefrika. 476

Orhan Gazi ve Paleologlar. ikdam. 8415, 29.7.1920. «Osmanlı Devleti’nin batılı tarihçilerce kurucusu olarak kabul edilen Orhan Beğ (salt. 1324-1360)’in Bi zans’a karşı uyguladığı politika. Bizans halkının Osmanlı yöne timine kısa sürede ısınması ve yaklaşması nedenleri, ilginç hi kâyeler içinde gelişen ilişkiler.»

477

Orhan Gazi’nin Zevceleri ve Oğullarıikdam 8765, 8.8.1921. «Orhan Gazi’nin eşleri ve oğullarını, çeşitli kaynaklara göre inceleyen ilginç bir araştırma.»

478

Osman Gazi’nin Kayınpederi. (1-2) ikdam. 8869, 8870, 24, 25.11.1921. «Osmanlılarm ilk kuruluş dö neminde önemli bir yeri olan Osman Gazi (salt. 1281, 1300-1324)’ nin kaymbabası Ahi Şeyhlerinden ve bilginlerinden Edebali ve bütün anonim tarihlerde kaydedilmiş, olan rivayetler dizisi.»

479

Osman Gazi’ye Dair. ikdam. 8906, 31.12.1921. «Osmanlı Devleti’ni ve Osmanoğulları sülâlesini kurmuş ve admı devletine ve soyuna vermiş olan Os man Gazi (salt. 1281, 1300-1324)’nin hayatını bütün ayrıntıla rıyla canlandıran bu yazıda, Osman Gazi’nin vefat yeri de araş tırılmaktadır.

480

Osmanlı İdaresinde İken Yerli Bir Habeş Valisi. Cumhuriyet. 7.7.1935. «Süleyman Paşa’nm Yemen Seferi sıra sında 1538’de Özdemir Bey tarafından zaptedilip yüzyıllar boyu Osmanlı yönetiminde kalan Habeşistan. Osmanlı yönetimi. De ğişen valiler. Eyalet merkezi olan Souakin’de olaylar. Vali Mus tafa Paşa’nm adamlarının açıkça soygunculuğa kalkması üzeri ne eyalet merkezi halkının ayaklanması. Osmanlı imparatorlu ğumun bir parçası olan Habeş tarihinden, kopan -ve koparılan parçalardan birinin tarihi.»

481

Osmanlı İdaresinde Kamaniçe. ikdam. 7388, 5.9.1917. «Evvelce Lehistan Krallığına ait olan, her türlü kuşatmaya karşı koymaya hazırlıklı Kamaniçe önünde Osmanlı Ordusu. Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676)’nm serdarlığı. Re-

266

bia Gülnüş Emetullah Sultan’ın sefere katılması. Zafer şenlik leri. Fazıl Ahmed Paşa’nın fotoğraflarıyla değerlendirilmiş bir inceleme.» İmzasız. 482 Osmanlı İmparatorluğunda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Ki lisesiTOEM. 15, 8 (85), 1.3.1341 [19251. «Osmanlı İmparatorluğu’nun kuvvetli olduğu dönemde patrikhanenin hiç bir nüfuzu olma dığı. İhaneti kesinleşen herhangi bir Patrik’in ister, rum, ister ermeni, cezasının idam olduğu. İlk defa patrik idam ettiren ki şinin Köprülü Mehmed Paşa (ölm. 1661) olduğu. Patrikhane nin zamanla kuvvetlenmesi. Yabancı devletlerle Türkiye hak kında, aleyhinde yazışma yapması. Bulgar kilisesinin kurulma sı için yapılan çabalar. Osmanlı Devletince bu konuda müsait davranılması., Kilise binası yapılması yasaklanmış olduğundan bir (Papaz-hanesi) yapımına müsaade edilmesi. Fener patrikha nesiyle, Bulgar kilisesi arasındaki gizli açık mücadele. Bu mü cadelenin Osmanlı İmparatorluğuna kazandırdıkları ve kaybet tirdikleri.» 73-84 s. Uzun bir inceleme. 483

Osmanlı İmparatorluğunda Meskükât. (1-4) TOEM. 14, 6 (83), 1.11.1340 [1924], 7 (84), 1.1.1341 [19251, 8 (85), 1.3.1341 [1925], 10 (87), 1.7.1341. [19251. «Sekiz, dokuz ve onun cu yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda para konusu. Bu uzun incelemede; para, bütçe, gelir, isyanlar, hazine yüzünden taht tım ve kellesini kaybedenleri görmek mümkün. Bütün ayrıntı larıyla bir Osmanlı mâliyesi tarihi.» 358-379, 1-39, 107-127, 227254 s. Uzun bir inceleme.

484

Osmanlı İmparatorluğunu İdare Edenler. Yedigün. 106, 20.3.1935. «İmparatorlukta ilk dönemde gelen hü kümdarların kendilerine göre yüksek düşünüşleri ve uzağı gö ren kişiler olduğu. Devletin asıl kurucularının; Yıldırım, Fatih, Yavuz... gibi ünlü kişilerden oluştuğu. Osmanoğulları arasında sonradan gelip te koca İmparatorluğu çökertenlerin köken ve niteliklerinin hikâyesi. Yazı; Üçüncü Murad’ın resmiyle değer lendirilmiş.»

485

Osmanlı Miğferleri ve Harb-ı Hâzır. Harp Mec. II, 18, Nisan/1333 [19171. «Eski savaşlarda miğferin önemi. Türklerin miğferi bir sanat dalı haline getirmiş olduk 267

ları. Padişah, sadrâzam ve serdarların giydikleri miğferler. Bu gün dahi savaşlarda miğferin birçok hayat kurtardığı ve çeşitli şekillerinin kullanıldığı. Yazı; Dördüncü Mehmed, Hadım Sinan Paşa’mn ve Kanunî ile İkinci Selim devirlerinde giyilen miğfer resimleriyle renklendirilmiş.» 486

Osmanlı Saltanatında Samur ve Amber Devri. (1-36) Akşam. 1.3.1927- 11.4.1927. «I. Sultan Ahmed (salt. 1603-1617)’nin tek oğlu, Mahpeyker (Kösem) Sultandan 1615’de dünyaya gelen ve tahta çıktığında 25 yaşına kadar sarayda geçirdiği ka fes hayatı yüzünden sinirleri bozulup, akli dengesini hayli yiti ren Sultan İbrahim’in hayatı, saray ve çöken Osmanlı İmpara torluğu. Girid Adası’nın zaptına girişilmesi dolayısıyla doğan ekonomik sıkıntılar. Padişahın masallara özenerek hareket et mek istemesi, halktan samur, amber vergisi diyerek türlü baha nelerle vergi toplatması. Hastalığının artması sonunda tekrar kafese kapatılması. Oğlu Dördüncü Mehmed (Avcı. salt. 16481687)’nin yerine geçmesi. Saray entrikaları. İbrahim’in tahta çıktığı zaman Osman-Oğulları’nm, henüz çocuğu olmadığı hal de, hayatta bulunan son erkek evladı olması dolayısıyla duru mun çok nazik olduğu. Osmanlı İmparatorluğu ve sarayının romanlaştırılmış hikâyesi.— ... Veziriazam, Cellât Kara Ali’yi, so pasıyla döve döve Sultan İbrahim’in yanına soktu ve cebren boğdurdu — .» Tefrika.

487

Osmanlı Siyasetine Dair İki Vesika. İkdam. 9074, 21.6.1922. «1683’te Osmanlı Devletiyle Avusturya İmparatorluğu arasında başlayıp İkinci Viyana Kuşatmasının sonunda Osmanlıların uğradığı büyük yenilgi ve Karlofça şeh rinde yapılan anlaşmadan sonra Osmanlı politikasındaki değişik likler. Büyük devletlerin Türkiye’ye karşı tutumları. Rusya ve Lehistan ile ilgili iki önemli belgenin incelenmesi.»

488

Osmanlı Tarihinde İstanbul ve Anadolu. (1-38) İkdam. 8323, 16.4.1920 - 12.8.1920. «Yüzyıllardanberi sarayı ve İs tanbul’u besleyen Anadolu ve Anadolu halkı. Saray ile Anadolu arasındaki derin uçurum- İsyanların nedenleri. Tarihi olayların akışı içinde örnekler verilerek hazırlanmış bir tefrika.»

489

268

Osmanlı Tarihinde Kadın. Yeni Mec. 65, 17.10.1918. «Osmanlı tarihinde kadının tümüyle mahrem olduğu. Politik hayatta, saray hayatında pek önemli

görevler yöneten sultanların dahi adlarından tarihlerimizde sözedilmediği. Böyle olmakla beraber vakanüvislerin en kapalı cümleleri arasında dahi kadın nüfuzunun görüldüğü. Saray ka dını ile halk kadını arasındaki ayrıcalıklar. Hürrem Sultan, Sa fiye Sultan’m nüfuzundan örnekler. Kadın kıyafet ve yaşantısı hakkında ilginç notlar. Yazı; (Avrat Pazarı), (Üçüncü Selim zamanında; Sultan ve Şehzade), (Üçüncü Selim zamanında; Sultan ve Kızlarağası), (Üçüncü Selim zamanında; Çengiler) resimleri ve (I. Sultan Hamid) ile (Üçüncü Selim) ’in hatt-ı hü mayunları ile değerlendirilmiştir.» Uzun bir dizi. 490

Osmanlı Tarihinde Kadınlar. Nevsal-i Millî. I, 1330 [19141. «Osmanlı tarihlerinde kadınların pek etkileri olduğu görülür. Kanunî Sultan Süleyman (salt. 1520-1566)'dan sonra devletin en büyük ricâlinin kadın nüfuzu na uyduğu dikkati çeker. Özellikle padişahların yaratılıştan za yıf, eski cengâverane ve mertçe düşünüşlerden yoksun oluşu ka dın nüfuzunun artmasına yol açmıştır... Saraya devamlı yaban cı kadın alındığı, yabancı kadınların döndürdükleri dolapların hikâye ve örnekleriyle zenginleştirilmiş bir dizi»

491

Osmanlı ve Macar Kanı. Millet. 69, 12.10.1908. «Osmanlı ve Macar ırkının aynı kandan geldikleri. Osmanlı-Macar ilişkileri. (Zapolay Yanoş) ve Sul tan I. Ahmed (salt. 1603-1617) tarafından Macar Kralı (İsti van)’a hediye edilen Taç resmiyle renklendirilen bu yazıda, Osmanlı - Macar ilişkileri bütün ayrıntılarıyla İncelenmektedir.» Uzun bir dizi.

492

Osmanlılar Akdeniz’e Hâkim İken... (1-2) İkdam. 7330, 7331, 6, 7.7.1917. «Sokullu Mehmed Paşa (1506-1579) ve İnebahtı Deniz Savaşı. Onuncu hicri yılda Osmanlı denizci liği. Osmanlı ve Fransız ilişkileri. Fransızların Osmanlılara yaklaşma çabaları. İkinci Selim’in Fransa Kralına mektubu (nâmesi). Her dönemde ön plânda bulunan Akdeniz egemenli ğine ve Osmanlı - Fransız ilişkilerine eğilen bir inceleme.»

493

Osmanlılarda İlk Bütçe. Tarhoncu Ahmed Paşa. (1-3) Sabah Gazetesi. 4, 8, 11.8.1913. «Osmanlılarda maliye sistemi, vergi, hazine, ilk kuruluş döneminde bir ev ekonomisi çerçeve sinde başlayan devlet gelir ve giderlerinin zamanla çizgisinden 269

çıkması ve tekrar rayına oturtulamaması nedenleri. İlk kez büt çe yapmaya kalkışan Ahmed Paşa (ölm. 1653)’ın devleti yağma etmeye çalışanlarla mücadelesi. Dokuzbuçuk ay süren sadrâzamlığı sırasında aldığı tedbirlerin çok kez gülünç karşılanması. Hakkında yapılan dedikodu ve söylentilerin en sonunda bu ça lışkan sadrâzamı Dördüncü Mehmed’in buyruğuyla ölüme sü rüklediği. Osmanlı maliye tarihiyle ilgili uzun bir dizi.» 494

Osmanlılann Avrupalılarla İlk İttifakı. İkdam. 7175, 1.2.1917. «1720’de, Üçüncü Ahmed’in saltanatı (1703 -1730) ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa zamanında Paris’e giden, onbir ay sonra başkente dönen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi (ölm. 1732) ve Fransa tahtında oturan oniki yaşın da XV. Louis arasındaki yakınlık. İsveç’le ittifak. Yirmisekiz Çelebi-Zâde’nin hayatı. İttifakın esasları.»

495

Osmanlılar Lehistan’a Kral Nashederlerken- (1-2) İkdam. 7, 8.11.1916. «Lehistan seçimlerine Sokullu’nun müda halesi. Müthiş İvan’ı tehdit. Fransızların ricaları. Sokullu’nun tedbirleri. Lehistan tahtının tekrar münhal olması. Üçüncü Mu rad (salt. 1574-1595) tarafından Erdel Voyvodası Bathori İstva’nın seçilmesi suretiyle Lehistan’ın himayeye alınması (1575). Sokullu’nun dış politikada başarısı.»

496 Padişah Kalbi. İkdam. 7748, 5.9.1918 «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) ın Râbia Sultan’dan dünyaya gelen ve 1774-1789 yıllarında tahtta kalan Birinci Abdülhamid’i dile getiren içli bir inceleme. Özü Kale sinin kurtarılma çabaları sırasında Seraskerle Padişah arasın daki yazışmalar. Padişahın üzüntüler içinde geçen ve sonun da kaybedilen savaşın teessürü ile felç olan duygulu bir hüküm darın saltanat dönemi hikâyesi.» 497

270

Padişahlar ve Hal’ler. İkdam. 9229, 26.11.1922. «Onüçüncü yüzyıl sonunda, Batı Ana dolu’da bir uc aşireti iken sonra beğlik ve nihayet muazzam bir İmparatorluk kuran ve altıyüz yıl hükümet süren Osmanoğulları’nda tahtından indirilen padişahlar. İlginç olaylar. Haklı, haksız taht indirmeleri. Cülûs bahşişinin taht değişikliklerinde ki rolü. Bu yüzden memleketin uğradığı kayıplar. Osmanlı tah tıyla ilgili ilginç bir inceleme.»

498 Padişahlarımızda Av Merakı. îkdam. 9056, 3.6.1922. «Osmanlı hükümdarlarından avlanmaya meraklı olanlar. Av partilerinin hazırlanması' Avcı lâkabıyla ünlü Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’in Edirne’de avlan ması ve avlanma hazırlıkları. İlginç olaylarla değerlendirilmiş . orijinal bir konu.» 499 Pamuk Kalesi. «Anadolu’da Eski Türk Şehirleri» Yedigün. 233, 25.8.1937. «Pamuk-Kale’nin kurulduğu günden bu yana tarihi. Yazı; kentin bir tablosuyla renklendirilmiş.» 500 Para. Dersaadet Gazetesi. 88, 11.10.1336 [19201. «Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünde, ahlâkın zayıflamasında başlıca rolü oyna yan ve politikacıların elinde bir oyuncak olan paranın hikâyesi. Bütçeyi düzeltmek, isyanları önlemek. İmparatorluğa çeki-dü • zen verıiıeğe çalışanlarla, mühüre sahip olmaktan başka bir şey düşünmeyen iki ayrı karakterde sadrâzamlar. Paranın Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünde büyük bir rol oynadığını belge leyen çeşitli örneklerle değerlendirilmiş bir inceleme.» 501 Pasarofça Muahedesinden Sonra Viyana’ya Sefir İzâmı. TOEM. 7,40, 1.10.1332 [1916], «AvusturyalIlarla imzalanan Pa sarofça Anlaşmasından (1718) sonra AvusturyalIlar tarafından İstanbul’a (Vermond), Devlet-i Osmaniye tarafından da İbra him Paşa’mn Viyana’ya elçi olarak gönderildiği (1718). İbrahim Paşa’nm bu elçiliği esnasında yanında görevli olarak bulunan lardan birinin bir seyahatname yazdığı. Ayrıntıları yönünden çok önemli olan bu seyahatnamenin Prof. Dr. F. Kraelitz tara fından Alman diline çevrildiği ve birçok dip notlarıyla zengin leştirilerek Viyana’da basıldığı. Yazar, bu seyahatnameyi dili mize çevirmiştir.» 211-227 s. Makalenin kapaktaki adı: «1131’de Viyana’ya Sefir İzâmı» dır. 502 Pasarofça Müsalâhası Akdedilirken. Mart 1715-Mart 1718. Yeni Mec. 35, 14.3.1918. «(Belgrad) felâketinden sonra kesinlik le gereken barış. Ordu’nun durumu. Barış görüşmeleriyle bir likte İstanbul’da başlayan korkunç bir yangın. Pasarofça Barış Anlaşması (1718)’nın imzalanması. Yazı; (Pasarofça Barış An laşması için Üçüncü Ahmed’in Nevşehirli İbrahim Paşa’ya Hatt-ı Hümayun’u), (Balkanlar’da Osmanlılar), (Sultan Ahmed Mey danı) resim ve fotokopileriyle değerlendirilmiştir.» 271

503 Pasarofça Sulhiinden Sonra İstanbul. Yeni Mec. 37, 28.3.1918. «Yayınlanmamış belgelerden yararlanı larak hazırlanan bu yazıda; Osmanlılar ile Venedik -Avustur ya kuvvetleri arasında (1715-1718) yıllarında süregelen ve 1718’de Semendere ile Moravo Suyunun doğusunda bulunan Pasarofça’da imzalanan barış anlaşmasından sonra İstatıbul ve Osmanlı İmparatorluğu. Anlaşmanın imzası sırasında Edirne’de bulunan Üçüncü Ahmed’in İstanbul’a gelişi. Hükümdarın "özel hayatı. Padişah’ın aile hayatından zevk duyduğu. Damadı ve sadrazâmı İbrahim Paşa’ya olan güveni ve aralarındaki yazış maları. Barışa susamış olan İstanbul’un bir bayram havasına büründüğü. Yazı; (Lâle Bahçesi), (Göksu’da İstanbul Hanım ları), (Eski İstanbul Kahvehaneleri), resimleri ve (Üçüncü Ah med’in Hatt-ı Hümayun) tıpkı basısıyla değerlendirilmiş.» 504 Patrona Halil. «Tarihî Simalar: I» Şehbal. 73,1.4.1329 [1913], «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)in tahttan inmesiyle son bulan, Osmanlı tarihinde Lâle Devri diye adlandırılan bir devre son veren isygnda elebaşı olan kişi. İs yanın en hareketli, en cesuru, en serkeşi ve en cahil bir üyesi. 28 Eylül 1730 günü başlayan ve hükümetin gafleti yüzünden bü yüyen ve memlekete çok pahalıya malolan bir başkaldırmanın, kanlı bir isyanın hikâyesi. Bir hamam tellağının, mensup oldu ğu geminin adını kendisine lâkap edinen bir serkeşin ibret ve rici hayat hikâyesi. Âsileri destekleyen bilginler. Saraya hü cum eden, çarşı ve pazarı yağmalayan bir sel. Bu sele yeniçeri lerin de katılması. Üçüncü Ahmed’in tahtını korumak amacıyla âsilerin isteğine uyarak biricik damadı, tavsiyelerinden dışarı dahi çıkmadığı Nevşehirli’nin başını vurdurması. Bütün bunla ra rağmen, daha da şımaran âsiler. Patrona ve arkadaşlarının 1,5 yıl devleti yöneltmeleri. I. Mahmud (1730-1754) tarafından bu kanlı ve aşağılık maceraya sön verilmesi. İbret verici bir is yan. Gaflet uykusunda bir devlet. Çöken bir İmparatorluğun panoraması.» 505 Peçevî İbrahim Efendi. «Müverrihler, allâmeler). (1-2)İkdam. 6158, 6161, 14, 17.4.1914. «Tarihçiler arasında kısaca (Pe çevî) olarak adlandırılan İbrahim Efendi (1574-1650)’nin haya tı ve eseri. Macaristan’da Mohaç ve Zigetvar arasında Peçevî kasabasında doğmuş on altıncı yüzyılın ikinci yarısı ile onyedinci 272

yüzyılın ilk yarısında yaşamış bir okur kişi. Seferlere katılmış, Tiryaki Haşan Paşa gibi önemli kişilerle tanışmış, çeşitli olayları görmüş, pek çok yer dolaşmış, defterdarlık gibi önemli görev lerde bulunmuş, Macar dilini bildiğinden ötürü de bir kısım barış görüşmelerine katılmış. Yazdığı tarihin en önemli yeri ve yönü; yaşadıklarını, gördüklerini renkli bir üslûpla dile getirip günümüze aktarması. 1520-1648 yılları olaylarını kapsayan ese ri; Kanunî Süleyman’dan başlayarak IV. Mehmed’in taht’a geç mesine kadar gelir. Yazar bu dizide bir yönden bir tarihçiyi, diğer yönden de İmparatorluk yaşantısını işlemiştir.» 506 Peçevî Hakkında Notlar. Kitap Belleten. I, 12, Mart/1962. «Peçevî, müverrihlikte seçkin bir kişiliğe sahipti. Onun gözünde tarih, ecdadının büyüklüğü nü, yüceliğini canlandıran bir dasitândı. Vatanın güzelliklerini, gazilerin cesaretini, Milletin kahramanlıklarını, ancak tarihte okumak mümkündü... Bir tarihçimiz, bir diğer tarihçimiz Pe çevî İbrahim Efendi (1574-1650)’yi anlatıyor.» Hoca’nın ölümün den sonra aktarılmış. 507 Pompadur. «Tarihe geçen güzel kadınlar» Yedigün. 44, 10.1.1934. «Fransa tarihinde, XV. Louis’in haya tında önemli yeri olan Mm. d’Etiolles, yeni adıyla Mm. de Pompadour’un hayat hikâyesi. Orta sınıf halktan gelen bir kadının Kralın sevgilisi katma yükselişi. O dönemde Fransa ve Paris’ teki yaşantı. Yazı; Markiz unvanını da alan Pompadour’un iki resmiyle değerlendirilmiş.» 508 Peşte’de Namına Heykel Dikilen Türk Kumandanı. Cumhuriyet. 4.9.1932. «Viyana bozgunu 12.9.1683’te olmuş, ba rış 26.1.1699’da imzalanmıştır. Geçen 15 yıl, 4 ay, 14 günlük süre içinde Osmanlılar geri çekilme ve mağlubiyetin acı buruklu ğunu tatmışlardır. Bu süre içinde birer birer düşmanların eline geçen kalelerimizin her biri bir kahramanlık destanı yazmıştır tarihlerimize. Bunlardan biri de Budin beğlerbeği vezir Abdurraman Abdi Paşa ve yanında kaleye kapanan 16 bin Türk. Müt tefikler, bir evvelki yılki Budin başarısızlığını tekrarlamamak için çok güçlü kuvvet, tam bir Haçlı kuvveti olarak çeşitli duka ların komutasında 90 bin kişilik ordu ile 2 ay 14 gün kuşattılar. 273

Şâh-ı İs lâ m ’ı dileriz Budin'e Nazar-ı m erham et kıla bu dîne

diyerek IV. Mehmed’in ordunun başına geçmesini yakman halk şairleri, 2.9.1686’da kalenin düşmesinden sonra da; A ld ı N em çe bizim nâzlı Bu din’i

diyerek yakardılar. Kalenin düşmesinin başlıca nedeni, bir isa bet sonucu 36.000 kantar barutun infilakı ve 4.000 askerimizin şehit olmasıydı. Tarihler, Tuna Nehrinin o anda ters aktığını yazarlar. 18 genel hücumu püskürten o meçhul kahramanlar için düşmanları heykel dikerek o levhayı bir kez daha ebedi leştiriyorlardı.» 509 Prens Bismark’ı Ziyaret. Mec. Ebüzziya. X IX, 87, 1317 [1901], «Bismarck (Otto-EdouaröLepold, Prens: 1815-1898) Alman Birliğini ve İmparatorluğunu meydana getiren ünlü Alman devlet adamının özel yaşantısı. Resmiyle renklendirilmiş olan bu yazıda; başındaki büyük ke çe şapkadan ,nefti çuhadan iri takkesinden, ağaçları sevmesin den ve aşılamaya kadar her şey var bu yazıda.» Çeviri. 510 Prens Sabahattin Bey. Millet. 20, 24.8.1908. «Meşrutiyetten sonra toplum hayatına dair bazı düşünce ve eserleriyle tanınan, babası Mahmud Celâlettin Paşa ile birlikte 1899’da Avrupa’ya kaçan ve uzun süre yurt dı şında kalan, Osmanlı devrimini hazırlamak için çalışan Prens Sabahattin Bey (1877-1952)’in hayat dizisi. Yazı; fotoğraflarıyla renklendirilmiş.» 511 Preveze Muharebesi. Barbaros Hayreddin PaşaServetifünûn. 1000, 22.7.1326 [19101. Onaltmcı yüzyılda Akde niz’de Türk hâkimiyetini hazırlayan büyük Türk Amirali Bar baros Hayreddin Paşa (Hızır Reis Gazi: 1473-1546)’nın hayatın dan parçalar. 1538 Eylül ayının 28’inde Venedik Cumhuriyeti’nin en ünlü kaptanı ve o yıllar Akdeniz’in namlı kaptanı sayı lan Amiral Andrea Doria’yı Preveze deniz çenginde yenmesi. Venedik deniz egemenliğinin en az iki yüzyıl silinmesi. Büyük denizciler yetiştirmesi. Büyük bir deniz savaşının hikâyesi ve büyük bir denizcinin hayat dizini.» 274

513

Psellos.

Akşam. 19.3.1937. «Onbirinci yüzyılda Bizans sarayında yaşa yan, imparatorluğun bütün sırlarını öğrenen ve bu bildiklerini objektif bir kalemle (Tarih) adlı kitapta toplayan, tarihçi ve filozof Psellos’un hayatı ve Bizans’ın kapalı dehlizlerinde dola şabilme. Uzun yazı; İmparator IV. Romanons’un resmiyle de ğerlendirilmiş» 514 Rafızilik ve Bektaşilik. 1558-1591. «Osmanlı Devrinde» Darülfünun Ed. Fak. Mec. VIII, 2, Nisan/1932. «Türkiye’de dinî hareketler iki noktada açık bir şekilde kendini gösterdi. Evvelâ Rumeli’de Bektâşilik’le, daha sonraları Anadolu’da Râfızilik... Bektâşilik, Osmanlı yönetiminde, uygun bulundu, onandı ve hatta babaları ağırlandı ve yüceltildi. Fakat Râfızilik, acem düş manlığı ile bir sayıldığı için, yayılmasına hiçbir zaman mey dan verilmedi. Daima kanla ve ateşle bastırıldı. Yazı; «Karesi ve Biga sancaklarında Çırpan-oğlu’nun softalarıyla beraber is yan ettiğine dair», «Bayramlarda ışık taifasmın kös ve nakkare çalarak şehirlerde gezmemelerine dair» ve benzeri 54 adet hatt-ı hümayun’un matbaa harfleriyle dizilmiş örnekleriyle değerlen dirilmiştir.» 21, 59 s. Uzun bir inceleme 515 Rakoçi Ferenç. «Heykelinin açılması töreni münasebetiyle» Akşam 21.5.1937. «Macar tarihinde Hunyadi Yanoş’tan sonra en tanınmış ve en çok anılan siması Rakoczy Ferenc (1676-1735) ’ın hayat hikâyesi. Uzun dizi içinde Macar ve Avrupa politikası Macaristan’ın bağımsızlığı için çabaları. AvusturyalIlarla mü cadelesi. Osmanlı-Avusturya savaşı (1716-1718)’nda Erdel Kralı nasbedilmesi. Savaş sonu Pasarofça Anlaşması sırasında Avus turyalIların Türkiye’ye sığınmış bulunan Rakoçi’nin ısrarla kendilerine teslimini istemeleri. Kabul edilmeyerek ilk kez Bo ğaziçi’nde (Yeniköy) de, bilahara Tekirdağ’da (Rodosçuk)’ta oturduğu, tercüman olarak İbrahim Müteferrika ile birlikte ça lıştığı. Türk -Macar yakınlığının nedenleri.» 516 Ranke. «Alman müverrihleri» Yeni Mec. 20, 22.11.1917. «Leopold Von Ranke, 19. yüzyıl ünlü Alman tarihçisinin hayatı (1795-1886). 1825*1871 yılları arasında Berlin Üniversitesinde profesör. 1841’de devletin resmî tarihçi si. Bir süre Venedik’te eski belgeler üzerinde çalışır. Dünya ta rihi adlı eserini bitiremedi. Eserleri arasında (Osmanlı-İspan275

ya) ilişkilerine (1827) ait eseri değer taşır. Modern tarih an layışı onunla olgunluğa ve metod sağlamlığına kavuştu deni lebilir.» 517 RaşidYeni Mec. 53, 18.7.1918. «Hem değerli bir şair, hem ünlü bir ta rihçi, 1729’da İran elçisi, 1734’te Anadolu Kazaskeri olan vakanüvis (Mehmed Raşid) Efendinin (ölm. 1735) hayat dizisi. Şair mi?.. Müverrih mi?., olduğu tartışılan Raşid’in biyografi si içinde Damat Nevşehirli İbrahim Paşa’nm sadâret yılları tür lü ayrıntılarıyla yer almaktadır.» 518 Râziye Kalfa. «Tarih ve kadınlar» İkdam. 9725, 28.4.1924. «İkinci Selim (1566-1574) döneminde sarayda nüfuz ve becerikliğiyle ön plâna geçen Râziye Kalfa. Safiye Sultan’m sırdaşı olacak kadar sarayda nüfuz ve söz sa hibi olması. Kalfa’nın hayat hikâyesi içinde Topkapı Sarayının tüm merak çeken yaşantısı.» 519 Râziye Kalfa. İkdam. 11393, 10.1.1929. «Üçüncü Mehmed (1595-1603)’in tahta çıkış günü. Râziye Kalfa’nm cülûs şerefine boğdurulan 19 şehzâdenin ölümüne tanıklık edenler arasında bulunması. Sarayın en cünbüşlü günlerinde Safiye Sultan’la geçen renkli ömrü. Bu hayat dizisi içinde sarayın iç dünyası.» 520 Revân Kasrında. İkdam. 8509, 15.11.1920. «Topkapı Sarayı binaları içinde önemli bir yeri olan Revân Köşkü. Yapılması, tarihi, içinde geçen önemli olaylar. Dördüncü Murad (salt. 1623-1640) ’ın bu köşke olan tutkusu. Ve... bu hükümdar döneminde ilgi çeken bazı olaylar, ilginç levhalar.» 521 Rum Mehmedİkdam. 8083, 11.8.1919. «Sultan Murad (salt. 1623-1640) dönemi isyanlar. Rum Mehmed’in âsiler arasındaki yeri. Affa uğraması. Yeni isyanlar ve isyancılar arasında Konya’ya hâkim olan bir sipâhi zorbası.» 522 Rumelihisarı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 24.4.1936. «Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul kuşatma sını başarıya ulaştırmak amacıyla, daha önceki kuşatmalardan ders alarak, deniz yolunu kontrol altına almak için ünlü mi276

mar Muslihiddin’e yaptırdığı (26 Nisan 1452 - 28 Ağustos 1452) görkemli Rumelihisarı’nm ayrıntılarıyla tarihi. Fatih 50 bin ki şilik bir ordunun başında 5 Mart 1452 pa:?ar günü bugün kale nin bulunduğu yere gelmiş, hisar’ın yerini bizzat tayin etmiş, orada bulunan —Saint Michel— kilisesini de yıktırarak, ağustos sonlarına kadar kalıp inşaata bizzat, nezaret ederek ortalama 3-5 bin işçi ve 10.000 yamak çalıştırmak suretiyle dört ayda bitirilmiştir. Boğaz’ın 700 metrelik en dar yerinde kurulan hisar’m plânlarını Mimar Muslihiddin çizmiştir. Hisar’ın genel durumu, Peygamberimizin arap harfli yazıdaki adı şeklinde ol duğu ve her —mim— harfinin yerine bir kule kurulduğu, —hâ— ve —dal— harflerinin yerlerine de birer istihkâm yapıldığı hakkında bazı tarihlerde şüpheli rivayetler vardır. Hisar duvar larının kalınlığı 20 -25 ve üzeri kurşunla örtülü kulelerin du var kalınlığı da 30-32-35 kadem olarak gösterilir. Boğaz-kesen ve Laimokopas=dalgakesen adlarını da taşır. İnşaatın masrafı nı Çandarlı Halil, Zağanos ve Sarıca Paşalar üzerlerine almışlar, sırtlarında taş taşıyarak işçileri teşvik etmişlerdir- Yedikule sur larının onarım ve genişletilmesi son buluncaya kadar Rumelihi sarı siyasî suçlular için hapishane olarak da kullanılmıştır. Gedik Ahmed Paşa da bir süre burada tutuklu kalmıştır. Sonraları, idam olunacak kapıkulu askerlerinin buraya gönderilerek boğ durulup denize atılması âdet olmuştur. Uzun yazı dizisi; hisar’ın yüzyıl evvelki durumunu gösteren resmiyle renklendirilmiş.» 523 Rusya ve Avusturya’ya Karşı 1148-1152 Seferi. (1-3) Darülfünun Ed. Fak. Mec. V, VI, 4-5, 1, 3 (Mart-Hz. 1927, Ocak 1928, Ağ. 1928). «(1148-1152 : 1735-1739) Rusya ve Avusturya se ferlerinin nedenleri. Oluşu. Sonucu. Yazı; Hazine-i Evrak bel gelerinin incelenmesi sonunda yazılmış ve matbaa harfleriyle dizilmiş (Kaptan Paşa)’ya, (Derya Kaptanı Vezir Elhaç Mehmed Paşa), (Silistre Sancağı Alay Beği), (Trabzon Valisi Yah ya Paşa)’ya yazılmış konu ile ilgili (197) hüküm ile değerlen dirilmiş.» 389-445, 52-122, 359-445 s. Uzun bir dizi. 524 Rüşvet Alan Padişahlar. Yedigün. 238, 29.9.1937. «Rüşvetin tanımı. Osmanlı İmparator luğu tarihinde rüşvetin başlangıcı olduğu kabul edilen Üçüncü , Murad (salt. 1574-1595) ile, Kızıl Ahmetlu’ların intikamını al maya yeminli Şemsi Paşa’nın bütün anonim tarihlerde yer alan ünlü rüşvet olayı. Devam edegelen hediye alıp vermelerinin 277

nerelere kadar uzandığı. Sarayın savurganlığının rüşvet üzerine, etkileri. Osmanlı tarihinde şeyhülislâmlara kadar uzanan rüşvet hastalığının İmparatorluğu nereye götürdüğünün hikâyesi.» 525 Rüşvet ve Defterdarlar. «Para meselesi» İkdam. 9662, 24.2.1924. «Osmanlı İmparatorluğu’nun kökünü hırpalayan para konusu ve rüşvet. İbşir Mustafa Paşa (16071653)’nın sadâreti. Ayşe Sultan’la evlenerek saraya damat ol masıyla birlikte saraya hediye adı altında verilen her şeyle amansız bir mücadele. Piyasadan ayarı bozuk akçelerin top lanması. Bu mücadele sonunda; rüşvet verenlerle, rüşvet alan ların üstün çıkmalarının hikâyesi.» 526 Sa’ad-abâd. Yeni Mec. 11, 20.9.1917. «Damat İbrahim Paşa (Nevşehirli. Ölm. 1730)’nın sadâretinin yurda barışı, İlmî çalışmaları, batı ile yakınlaşmaları getirmekle beraber, Üçüncü Ahmed (salt. 17031730) ile beraber zevk ve safaya kaydıklarına işaret eden ya zar; Sa’ad-abâd eğlencelerini bütün ayrıntılarıyla anlatmak tadır. Yazı; (Lâle devrinde Sa’ad-abâd), (Onikinci yüzyılda Sa’ad-abâd) resimleri ve şair Nedim’in o devri dile getiren çe şitli şiirleriyle değerlendirilmiştir.» 527 Sadabat AlemleriYedigün. II, 79, 12.9.1934. «Onaltmcı yüzyıldan başlayarak Kâ ğıthane ve civarı. Taci-Zâde Cafer Çelebi’den aktarılmış şiir ler. Onyedinci yüzyılda görünüşü Evliya Çelebi’den. Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) ve sevgili sadrâzamı Damat İbrahim Paşa zamanında Sadabat âlemleri. Renkli resim ve şiirlerle değerlendirilmiş bir dizi.» 528 Sadâret ve İhanet. (1-3) İkdam. 8528-8530, 5, 6, 7.1.1920. «Sadârette bulundukları sırada devletin güç ve itibârını arttıranlarla, ihanet edenlerden ilginç örnekler. İkinci Ahmed (1691-1695)’in sadrâzamları. Köprülüzâde Fazıl Ahmed Paşa ve diğerleri. Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin hükümdar üzerindeki nüfuzu ve tahtını kaybeden bir hükümdarın durumu, ilginç .örneklerle değerlendirilmiş bir dizi.» Uzun bir inceleme. 529 Safiye Sultan. Bütün Türkiye. 11, Nisan/1951. «Asıl adı (Bafo) Safiye Sultan’ 278

ın saraya ve Osmanlı padişahları arasında kadına en düşkün, yüzoniki evlada sahibolacak, ölümünde 19 kadın gebe, saz ve eğlence düşkünü, şair bir padişahın koynuna girişinden başlaya rak süregelen bir hayat hikâyesi. Üçüncü Murad (1574-1595) döneminde devlet politikasında söz sahibi olması ve kocasının ölümünden sonra da sessizce olaylara meydan vermeden Üçün cü Mehmed (1595-1603)’i saraya getirerek tahtta çıkarmayı sağ laması. Genç, güzel, fettan ve o nisbette zeki bir hükümdar eşinin hayat dizisi ve Osmanlı İmparatorluğu.» Ölümünden son ra aktarılmış. 530 Saint Elen’de Napolyon. Mec. Ebüzziya. XIX, 86, 1317 [19011. «Napolyon’un (Saint Helena : Saint Elen) Adasına gelişini anlatan bu notlar, muhafız lardan birinin kızı tarafından yazılmış (... Bu kadar olağanüstü, bu derece etkili bir çehre gördüğümü hiç hatırlamıyorum. Napolyon’ün bütün resimleri Napolyon’a dair az bir düşünü ver mektedir. Fakat hiç bir fırçanın tasvir edemeyeceği bir şey var sa o da Napolyon’un tebessümü, nazarlarının etkisi-.. Koyu kum ral saçları bir çocuğun saçları kadar nazik, ipek gibiydi. İhti mal ki bir erkeğe böyle bir saç çoktu...) Tamamiyle görgüye dayanan bir günlük içinde Napolyon Bonapart’ın sürgündeki yaşantısı.» Çeviri. 531 Saint-EIen’de Napolyon. Musavver Fen ve Edep. XIV, 14, 17, 4.12.1899. «Yukarıdaki çe virinin aynı.» 532 Said Paşa Yalısı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 14.6.1936. «İkinci Mahmud döneminde (1808-1839) Bo ğaziçi’nin en güzel ve görkemli yalılarından biri olan Said Pa şa yalısının, Boğaz’m hikâyesi. Hikâyeler, şiirler, aşklar, dedi kodular arasında bir yalı. Resmiyle renklendirilmiş.» 533 Saltanat Devrinde Şeriat Hâkimleri. «Tarih musahabeleri» İkdam. 10270, 10.11.1925. «Saltanat döneminde ulusal bağlardan ziyade dinî ve mezhebi bağların her şeyin üstünde tutulduğuna değinen yazar, şeriat hâkimlerinin kararlarındaki iyi ve kötü yönleri, çeşitli uygulamaları, örneklerle göstermektedir.» 534 Saltanat Hırsının Yaptırdığı Cinayetler. Cumhuriyet. 14.2.1936. «Saltanat hırsı ve diğer ihtiraslarla kar 279

deşlerini ve hatta kendi oğullarını öldüren Osmanoğullarının hikâyesi. Yıldırım (salt. 1389-1402)’nin Kosova Zaferi (1389)’m ardından kardeşi Yakup Çelebi’yi öldürtmesinden başlayarak, Eğri Fatihi Üçüncü Mehmed (salt. 1595-1603)’in 19 erkek kar deşini boğdurması, 24 kız kardeşini Eski-Saray’a hapsetmesine ve daha gerilere kadar uzanan ve uzayan bir inceleme.» 535 Sapanca-İzmit Kanalı. «Tarih musahabeleri» Cumhuriyet. 24.11.1934. «Bu işe ilk başlayan Kanunî (salt. 15201566) zamanında, Koca Mimar Sinan Ağa oldu. İhtiyacı doğu ran, İstanbul’un odununu temin etmek meselesiydi. İstanbul’da daima odun sıkıntısı çekilirdi. Sapanca Gölü İzmit’e akıtılacak olursa, oraların her bahar zümrüt rengi olan ağaç denizinden odun .ve kereste İzmit’e kolayca taşınabilecekti. Mimar Sinan’ m tahminine göre —İznikmit Ayan gölü ki Sapanca kasabası kenarındadır, cümle bin zirâ yerler mesaha olunup kazılıp Ha lice ilhak eylemek tasmim edip suyu akıtmak— güç bir iş de ğildi... Aradan yıllar geçti. Bu sefer sadrâzam Yemen Fatihi Sinan Paşa bu işi başarmağa kalktı. Mimar Sinan halefi Da vud’u ve onunla beraber çalışan bütün —Mühendisan-ı rüzigâr—’ı topladı. Bu işi gayet az para sarfedilerek yapmağa te şebbüs etti... Üçüncü Murad (salt. 1574-1595)’i bir sözle kandır dılar ve kanalın açılmasını uygun bulmadı. 1653’te Köprülü’ nün sadâretinden iki yıl evvel bu iş tekrar ele alındı. 1758’de bir kez daha. Beş kere teşebbüs edilmiş, fakat başarılamamıştı.» Uzun bir dizi. 536 Saray Faciaları. Turhan Valide’nin Saltanatı. (1-81) Akşam. 3.5.1927 (3073) — 21.8.1927 (3180). «(Osmanlı saltanatı na bir papaz kızıyla, yabancı ırktan gelen bir hâseki hâkimdi; Turhan Sultan’la, Kösem Sultan..). «Sipahiler Deli İbrahim (salt. 1640-1648)’i öldüren viizeranın katlini isteyince vüzera, ulema ve Ocak da canlarını kurtarabilmek için sipâhilerin öldürül melerinin şeriat yönünden yasaklanmadığına —mübah— oldu ğuna dair bir fetva çıkardılar..», (Sultanahmed Meydanı kanlı başlar, lime lime vücudlar, can çekişen sipâhilerle doldu..). Sultan İbrahim’in gözdesi ve Dördüncü Mehmed’in annesi olup 32 yıl devlet işlerine hâkim olan fakat fazla haris ve kötü yü rekli bir kadın olmadığından memlekete fazla zararı dokunma yan, özellikle Mimar Kasım Ağa vasıtasıyla tanıdığı Köprülü Mehmed Paşa’yı sadrâzamlığa getirmek ve onun istediği ko 280

şulları kabul etmek suretiyle bir süre İmparatorluğu ayakta tutmayı sağlayan bir aileye yardımcı olan Hatice Turhan Sul tan (1627-1682)’ın hayat hikâyesi. İmparatorluğun buhranlı bir dönemi bütün ayrıntılarıyla anlatılmaktadır.» Tefrika. 537 Sart- «Eski Türk şehirlerinden» Yedigün. 237, 22.9.1.937. «Anadolu’nun batı kıyısında, milâttan önceki yıllarda zenginliğin sembolü olan Lidyalıların başkenti olan Sart şehrinin hikâyesi. Son hükümdarı Krezüs’ün ve ona unutamayacağı ibret dersini veren Solon’un da yer aldığı (Lidya’yı ve bu ülkenin zengin hükümdarı Krezüs /M.Ö. 560-549/’ü ziyarete gelen ve devamlı zenginliğinden sözeden hükümdara Solon’un verdiği cevap bütün tarihlerde yer almıştır: Ben insan ömrünü yetmiş yıl sayarım. Bu yıllar birçok günlerden oluşur. Fakat hiç bir gün ne mutluluk ne de felâket yönüyle birbirine benzemez. Ey Krezüs!.. İnsan geçicidir. Sen bugün vakıa zen ginsin ve birçok insanlara hâkimsin. Fakat hayatının ne su retle sona ereceğini bilmeden bana soru ettiğin şeye nasıl cevap veririm?.. Bir insanın mutluluğu ölümünden evvel nasıl tak dir olunur?). Persler, Lidyalılan mağlup ederek Sart şehrini aldıkları zaman, Küçük Asya’nın en zengin hükümdarı olan Krezüs’te Pers Kralına tutsak olurken, Lidya Devleti de ta rihten silinir. Yazı; Sart’ın ünlü bir tablosuyla değerlendiril miş.» 538 Sedan Vak’ası. Mecmua-i Ebüzziya. XIX, 86, 1317 [1901], «Yüzyıllar boyu sü rüp giden Alman-Fransız anlaşmazlıklarından bir yaprak. Üçün cü Napolyon (1808 - 1873) ’un 1 Eylül 1870’de ordusuyla birlikte Almanlara tutsak olması. Tutsak bir İmparatorun pazarlık ma sasındaki yeri. General Molteke’nin bütün Fransız ordusunu savaş tutsağı olarak kabullenmek istemesi. İbret verici hazin bir mağlubiyetin hikâyesi.» Prens Bismark’tan çeviri. 539 Sedan Vak’ası. Musavver Fen ve Edep. 8, 10, 12, 23.11.1899. «Aynı dizi.» 540 Selçuk Hatun- «Tarihte kadın simaları» İnci. 17, 1.6.1336 [19201. «Osmanlı hükümdarlarının beşincisi, Yıldırım Bayezid’in altı oğlundan biri Çelebi Sultan Mehmed (salt. 1402, 1413-1421)’in kız kardeşi Selçuk Hatun. Osmanlı 281

prenseslerinin genellikle Anadolu Beğleriyle evlendirmek sure tiyle politik bir bağlantı kurulduğu. Selçuk Hatun’un evlenmesi sırasında da Osmanlı İmparatorluğunda, 1402 Ankara mağlu biyetinden sonra kardeşler arasında taht kavgasının sürdüğü. Bu çeyrek yüzyıl içinde Anadolu’daki beğlikleri ve zarif bir Osmanlı Prensesini konu alan bir inceleme.» 541 Selimiye Camii. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 11.9.1936. «Üsküdar’da bir semte adını veren Selimiye Topçu Kışlasının bir parçası olan Selimiye Camii. 1804’te hiz mete açılan bu ibadet yerinin bir askeri yer olduğu. Kitabesin den başlayarak, bahçesindeki kestane ağaçlarına kadar uzanan bir inceleme.» 542 Seyyit Ali Efendi ve Mm. Tallien. Yedigün. 54, 21.3.1934. «Üçüncü Selim (salt. 1789-1807)’in daimî elçisi Morali Esseyit Ali Efendi (ölm. 1809)’nin Paris’te geçen üç yıllık (Tem. 1797) hayatı. O yıllarda Paris. Directoir yöne timinin en gözde kadınlarından Mm. Taillen’in yaşantısı. Sa lonu ve seçkin davetlileri. Türk elçisiyle olan ilişkileri. Yazı; elçinin bir portresiyle değerlendirilmiş.» 543 Silâhdar Fındıklıh Mehmed Ağa. (1-2) İkdam. 5, 6.1.1921. «(Silâhdar tarihi) adlı ünlü tarihiyle tanınan ve İstanbul’da Fmdıklı’da- doğduğundan dolayı bu adı da kul lanan Mehmed Ağa (1658-1723)’nm hayat hikâyesi. Dördüncü Mehmed, İkinci Süleyman, İkinci Ahmed, İkinci Mustafa ve Üçüncü Ahmed zamanında sarayın içinde ve bu beş hüküm dara yakın yaşamış, Merzifoni Kara Mustafa Paşa ile birlikte İkinci Viyana kuşatmasına gitmiş, İkinci Mustafa'ile Avusturya seferinde bulunmuş, (Edirne vak’ası) nı ve daha birçok olay ları görmüş ve içinde yaşamış olduğu cihetle tarihi, ilk kaynak olarak ayrı bir önem taşır. 1654-1703 yılları arasını kapsayan tarihini nasıl yazdığı. Kaynakları, Osmanlı tarihleri arasındaki yeri bütün ayrıntılarıyla gösterilmiş.» 544 Sinan- Büyük Bir Türk Sanatkârı. Akşam. 31.3.1932. «Mimar Koca Sinan’ın ölümünün 344 ncü dö nüm yılı dolayısıyla dört uzun sütun bir inceleme. Nerede doğ du, nasıl yetişti, başlıca eserleri hangileridir?.. Yazı; Süleymaniye Camii resmiyle renklendirilmiş.» 282

545

Sinan. H icaz’da Koca M im ar.

Yedigün. 109, 10.4.1935. «Koca Mimar Sinan’ın Hicaz’da yaptığı yapıtlar. Ayrıntılı bilgiler. Yazı; (Sinan), (Selimiye Camii) resimleriyle renklendirilmiş.» 546 Sinan’ın En Beğendiği Eseri- (1-2) Yedigün. 67, 68. 20.6.1934. «O’nun kendince, bütün sanatını gös teren bir eseri var; Edirne’de Selimiye Camii... Edirne’de Sul tan Selim Çamii’nin yapımına kadar Koca Mimar Sinan’ın geç tiği yollar, kazandığı tecrübe. Temel kazısından, temeline ko nan harçtan, duvarlarındaki hattat (Haşan bn. Karahisarî)’nin yazılarına kadar camiin yapılmasının hikâyesi. Yazı; (Selimiye Camii), (Selim II Camii’nin zarif şadırvanı) resimleriyle renk lendirilmiş.» 547 Sobyeski’nin Nankörlüğü. Cumhuriyet. 18.9.1933. Bkz. s. 106-110. 548 Sokullu. (1-56) îkdam. 8591-8648, 10.2.1921 - 10.4.1921. «Sokullu Mehmed Pa şa (1506 - 1579). Birinci Sultan Süleyman (salt. 1520-1566), İkin ci Selim (salt 1566-1574) ve Üçüncü Murad (salt. 1574-1595) de virlerinde onüç yıldan fazla sadrâzamlıkta bulunmuş, savaş larda olduğu kadar idare ve politikada da başarılar kazantaış büyük bir devlet adamının hayat dizisi. Bu hayat hikâyesi için de; Bosna civarında Sokoloviç kasabasından devşirilen, boyu uzun olduğu için bir kısım tarihlerimizde (Tavil) diye adlan dırılan, müslüman kültürüyle yetişen, devletin her kademesin de başarıyla hizmet eden bir sadrâzam. Kanunî dönemindeki iki yıllık sadrâzamlığmdan başlayarak İmparatorluk tarihinin bütün ayrıntıları.» Tarihi tefrika. 549 Sokullu Mehmed Paşa ve Lehistan İııtihabatı. TOEM. VI, 35, 1.1.1331 [19151. «Kanunî (salt. 1520-1566)’nin son seferi olan ve bu seferde hastalanarak kuşatma sırasında 72 yaşında vefat eden babasının yerine, Sokullu’nun olağan üstü tedbir ve tavsiyeleriyle yüzünün akıyla tahta geçen İkin ci Selim (sarı. salt. 1566-1574)’in en doğru yönü seçerek Osmanlı Devleti’nin yönetimini bir tür özgür olarak yürütmek üzere Sokullu Mehmed Paşa (1506-1579)ya bırakması. Sokul lu’nun Lehistan politikası. İnebahtı (Lepanto) deniz savaşı 283

(1571) mağlubiyetini, güçlü bir donanma inşası ve Kıbrıs fethi ile kapattığı. Rusların orta Avrupa işlerine karışma çabaları. Osmanlı Devleti’nin uzağı gören politikası. Lehistan tacına gös terilecek adaylar için Sokullu’nun düşündükleri. Osmanlılar’ın seçtikleri adayın parlak törenlerle, Osmanlı gücünü Batı’ya bir daha duyura duyura tahtta oturtması. Yazı; bu konuda çeşitli devletlere yazılan nâme ve hatt-ı hümayunlarla değerlendiril miştir.» 663-687 s. Uzun bir inceleme. 550 Sokullu Mehmed Paşa’nın Bahr-ı Hazar ve Karadeniz Kanalı Teşebbüsü. (1-2) Edebiyatı U. Mec. 6, 7, 26.11.1332 [19161, 3.12.1332. [19161. «So kullu (1506-1579)’nun, İkinci Selim (salt. 1566-1574) döneminde devlet yönetimini özgür olarak yüklendiği zaman iki önemli teşebbüste bulunmak istediği. Hazar Denizi’nden Karadeniz’e bir kanal açarak birleştirmek, Süveyş Kanalını açmak. Yazar; Osmanlılar’ın cihan politikası önünde önemli olan bu iki plâ nının nedenlerini işlemektedir. Yazı; Bu konuda Kırım Hanı’na yazılan mektup örnekleriyle değerlendirilmiş.» Uzun, detay lara inilmiş bir inceleme. 551 Son Asır Saray İsrafatı. Resimli Gazete. 40, 7.6.1,340 [19241. «Saray israfatımn, savruk luğunun yalnız eski devirlere ait olmadığı, Sultan Abdülıiıecit (salt. 1839-1861) zamanında saray harcamalarının korkunç bir düzeye geldiği. Bu harcamalar genellikle Sultanlara yönelik olduğu. Sultan Mecit’ın israfı önleme çabaları. Saray yaşantı sını da aksettiren bu yazı, yazarın fotoğrafıyla renklendirilmiş.» (Müverrih Cevdet Paşa, gençlik yıllarına rastlayan bu savur ganlık devrini şöyle anlatır: «...Sultanlara gelince, vükelâ haremlerinden üstün olmalıydı lar. Hesapsız masraf etmeğe başladılar. Maaşlarıyla idare olunmayıp borca battılar. Eskidenberi sarayda kapalı yaşayan ka dın efendiler de, zamane kuralı gereğince, arabalarla gezmeğe başladılar. Masrafları arttı, borçlandılar. Alış verişlerinde ara cı olan kahveci ve baltacılar pek acaip suistimallere koyul dular. Örneğin: bir tüccardan yüzbin kuruşluk mal alırlarsa, elli bin kuruş ta para olarak alıp Sultan namına yüz elli bine senet verirlerdi. Bu yüzden Sarayı Hümayunun üç yıl içinde 3 milyon kese akçe borcu çıktı. Sultanların ve kadın efendi 284

lerin birçok değerli eşyası, Beyoğlu sarrafları ellerinde kaldı.», «...Ötedenberi herkes gelirine göre tasarruf ederdi; alafranga hane ve sahilhane modası yoktu. Abdülmecid'in saltanatı baş larında Mısır’dan İstanbul’a pek çok paşa, beyler ve hanımlar göç ettiler. Gayet yüksek paralar ödeyerek konaklar ve yalı lar satın aldılar. Alafranga eşya ile süsleyip döşediler, bol bol paralar savurdular, sefahat kapılarını açtılar. İstanbul’un vü kelâ ve kibarı da Mısırlılarla aşık atmaya, vükelâ haremleri, Mısırlı Mehmed Ali Paşa’nın kızı Zeynep Hanımı taklide kal kıştılar. Örneğin; Sadrâzam Âli Paşa’nın dairesi masrafı ayda 4000 altın liraya vardı. Sadaret maaşı paşaya yetmez oldu.», «Abdülmecid, kızlarağasını Münire Sultana göndererek savur ganlıklarından dolayı: Akıllarını başlarına toplasınlar artık, aşırıp taşırdılar, tekdir şöyle dursun dayak attırırım... diye azarlarmış. Bir gün de atla Babıâliye geldi; kimseye iltifat etmeyerek dairesine girdi. Vükelâ dehşet içinde kaldı. Kaptanı derya Damat Mehmed Ali Paşayı karısının 60 bin kese borcun dan ötürü tekdir etti —hain herif— diye bağırdı. Diğer da mat paşalara da —Sultanlar gece mehtaplarda gezermiş! Be nim gece mehtapta gezer kızım yoktur, onları da red ederim! Bu heriflerin davranışları artık namusuma dokunuyor!— dedi. Bir gün sonra da hepsini görevlerinden azletti.») 552 Son Osmanlı Padişahı. İkdam. 9224, 21.11.1922. (Altıncı Mehmed (Vahidettin). (salt. 1918-1922). Abdülmecid’in Gülûstu Sultan’dan dünyaya gelen oğlu (1861). Osmanlı hükümdarlarının otuz altıncısı olup, onun la altı yüz yıldan fazla süren Osman-Oğulları sona erdi. Buh ranlı bir dönemde, Osmanlı ordularının ve müttefiklerinin geri çekildiği bir sırada tahtta oturan Vahidettin’in hayat dizini ve düşman savaş gemisiyle memleketten kaçmasının ibret verici hikâyesi.» 553 Son Zamanlarında Bizans. Akşam. 16.7.1936. «Yabancı yazarlar ve ünlü seyyah İbni Batuta’dan aktarılan notlar ışığında Bizans, Bizans’ta bulunan büyük yapılar. Bizans üzerine çökmüş görünen karanlık bulut ların baskısı altında halkın yaşantısı ve bir kurtarıcının gele ceğine inanılması. Osmanlı Bizans ilişkileri ve gittikçe daralan Osmanlı kıskaçı.» Uzun bir dizi. 285

554

Söğüt-

İkdam. 8687, 20.5.1921. «Oâmanlı İmparatorluğu’nun ilk kuru luş yeri ve yayılma döneminde Osmanlı büyüklerinin mezar larının bulunduğu, birçok olayların geçtiği Söğüt kenti. Sel çuklular ve OsmanlIlar zamanında küçük ve fakat ileri dere cede önemli bir yerleşme yerinin hikâyesi. Osman-Oğulları hanedanının, Osmanlı İmparatorluğu tarihinin ilk yaprağını dolduran olayların geçtiği yer.» İlginç bir dizi. 555 Sulh. İkdam. 9474, 4.8.1923. «Yüzyıllar boyu şerefli ve âdil bir barışa susamış olan Türk Milleti’nin (Lozan Barış Anlaşması) ndan neleri beklediği. Kurtuluş Savaşı’nı milletçe yapan, sınırlarını (Misâkı Millî) ile çizen bir Milletin özlemleri.» 556 Sullıten Sonra. Dersaadet Gazetesi. 39, 17.8.1336 [19201. «Osmanlı tarihinde barışlardan sonra köklü toplanma ve yenilenmeye pek seyrek rastlandığı. Tarihimizde dahilî tensikat namına yapılan tek ve geçici ıslahatın Anadolu isyanlarım yatıştırmaktan ibaret ol duğu. Barışlardan sonra yapılan geçici yeniliklerden örnekler veren ve özellikle, hıristiyan Avrupa devletleri üzerinde yüz yıllarca süren Türk-İslâm kudret ve satvetini ortadan kaldıran Karlofça Anlaşması (1699) sonrası üzerinde duran derinliğine bir inceleme.» 557 Sultan Abdülaziz Han’ın ilk seneleri- (1-2) İkdam. 8567, 8568, 17, 18.1.1921. «Türk devlet adamı, tarihçi, hukukçu, edebiyatçı, vakanüvis Ahmed Cevdet Paşa (18221895) ’nın ma’ruzatmdan126. Cevdet Paşa merhumun ma’ruzatı (126) Tezâkir-i Cevdet. Ondokuzuncu yüzyıl Türkiye tarihinin önemli bir kaynağı telâkki edilen Tezâkir-i Cevdet, Ahmed Cevdet Paşa’nın görüp işittiği veya bizzat karıştığı olaylara, içyüzünü bildiği konulara, zamanındaki devlet adamlarına dair kaleme alıp Vak’a-nüvislikte halefi (kendinden sonra) Ah med Lûtfi Efendi’ye gönderdiği bir nevi me’haz temini için hazırladığı bu metinlerdeki her bahsin tarihe geçmeyeceğini, daha doğrusu geçemeyeceğini bilerek gönderdiği yazılardan oluşur. Bunlar 40 (cüzdan-deîter) olup, son deîter Paşa’nın hayatını, biyografisini yansıtır. Tezakâir-i Cevdet’in beyaza çekilerek Lûtfi Efendi’ye gönderilen metinleri elde mevcut değildir. Tezâkir’in bizzat yazar kaleminden çıkma müsvedde-

286

beş defterden oluşuyordu. Bu defterleri Paşa merhum bizzat yazmıştı. Üç defter, Resne Taburu’nun Yıldız Sarayı’na girdiği sırada127 kaybolmuştur. İkinci ve Üçüncü defterler Tarihi Osmanî Encümenine teslim olunmuşsa da sonradan Sultan Re şat (salt. 1909-1918) zamanında Saraya aldırtılmıştır. Yıldız Sarayı yangınında bu defterlerin de yangında yanmış olması muhtemeldir. Binaenaleyh merhum Paşa’nın himmet ve gay retiyle meydana gelen sözü edilen defterlerden ?aktiyle aldı lerini içinde bulunduran orta büyüklükte 21 defter bugiin İstanbul Belediye Kütüphanesinde Cevdet Paşa koleksiyonu arasındadır. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyelerin den değerli Hocam merhum Ord. Prof. Cavit Baysun tarafından yayma ha zırlanan ve Türk Tarih Kurumu yayınları arasında yer alan (Tezâkir) 'in esas dayanağı bu müsvedde metinlerdir. Bu kısa açıklamadan anlaşılacağına göre bu (kırk cüzdan) Ahmed Cevdet Paşa’nın tarihe ışık tutan anılarıdır. Ma’ruzat; Babası ve amcası devrindeki vekayi’ doğru bilgi sahibi olmak isteyen Abdülhamid H ’nin emri ile Cevdet Paşa tarafından yazılmış bir ta rihtir ve Tezâkir’deki bahisleri kısmen kısaltmak ve kısmen genişletmek su retiyle kaleme alınan bu tarih’e Padişah’a sunulmuş bir metin olduğu için (Ma’ruzat) adı verilmiştir. Beş defter (Cevdet Paşa bunlara cüzdan diyor) den oluşan Ma'ruzat, tahttan indirilişine kadar Abdülhamid II. nin yanında kalmış, tahttan indirilmesinden sonra Yıldız Sarayı evrakı arasında ele geç miştir. Ma’ruzat’ın birinci ve beşinci defterlerinin ortadan kaybolduğu bili niyordu. Ma’ruzat’ın ikinci cüzdanı (defter) ilk kez olarak Ahmed Refik Bey mer hum tarafından İkdam gazetesinde «Tarih sayfaları» başlığı altında ve kısa bir önsöz ile tefrika edilmiştir (İkdam; 10-18 ocak 1921). Ahmed Refik Hoca, bu eseri evvela üçüncü, sonra dördüncü, nihayet ikinci cüzdanlar gelmek su retiyle Türk Tarih Encümeni Mecmuasında da yayınlamıştır. Dikkati çeken nokta, Ma’ruzat’ta Sultan Abdülhamid’in mizacına uygun bir lisan kullanılması ve onu kuşkulandırmaktan kaçınılmasıdır. Cevdet Paşa yakından tanıdığı bu evhamlı padişahın, kişiler ve konular hakkında besle diği sabit kanaatleri kesin olarak gözönünde tutmuş, yazı dilini ona göre idare etmiştir. Bu özellik eserin bazı bölümlerini, örneğin Abdülaziz’in tahttan in dirilmesi ve Murad V. in tahtta çıkarılmasına dâir satırların karşılaştırılması sonunda derhal meydana çıkar. Cevdet Paşa evrakı içinde beşinci defterin bulunduğuna göre şimdiki hal de bu eserin yalnız birinci kısmından yoksun bulunuyoruz. Böyle olmakla beraber henüz bulunamayan birinci cüzdanın içindekileri (Tezâkir-i Cevdet) ile bir dereceye kadar karşılama imkânına sahip bulunmaktayız. «Bu not; Ho cam merhum Prof. Cavid Baysun’un yayına hazırladığı (Tezâkir-i Cevdet)’in önsözünden özetlenmiştir). 127) Tutucu ve cahil elemanların körükledikleri bir irtica hareketi «31 Mart Vak’ası» (31 mart 1325 - 3 Nisan 1909)’nın bastırılması için Rumeli’den gelen (Hareket Ordusu) ve bu kuvvetin içinde bulunan çeşitli birliklerden biri.

287

ğım bazı bölümleri yayınladım. Bu bölümler Sultan Abdülmecid (salt. 1839-1861) ve Sultan Abdülaziz Han (salt. 1861-1876) devirlerine dair canlı belgelerdendir.» 558 Sultan Abdülhamid-i Sâni’nin nâşı örtünde. Âti. 49, 18.2,1334 [1918], «3 sayılı dizide kayıtlı olan makale.» 559 Sultan Abdülmecid Han’ın Sarayında. (Dr Spıtzer’in hatıratı). TOEM. 6, 34, 1.10.1331 [19151. «Sultan Abdülmecid (salt. 18391861)'in özel yaşantısına dair yazılmış önemli bir günlük. Özel doktoru ve kendisinin son derece güvenini kazanan, 1839’da İmparatorluk hizmetine giren, 1845-1850 tarihleri arasında pa dişahın özel hekimi olan AvusturyalI doktor, Prof. Dr. Med. Spitzer’in mektupları. 1895’de jölen, doktorun bıraktığı, bir bö lümü yayınlanan mektuplar, sade bir dille yazılmış olup, sa rayın tüm iç yaşantısını yansıtmaktadır.» s. 597-622. Uzun bir dizi. «...Gayet sanatkârane bir lâhur şah örtülü yatak gördüm. Bu yatakta; üzeri ayni kumaştan bir cibinlik altında, yüzü şalla örtülü hasta kadmefendi yatıyordu. Zatışahane hastaya yak laştı, gayet nazikâne bir sesle sordu: — Rahatsızlığınız nasıl, efendim? Tatlı, gayet sevimli bir ses cevap verdi: — Kendimde iyilik hissediyorum, Efendimiz. Padişah sözüne devam etti: — Doktorumu getirdim, kendisinden ben çok fayda gördüm. İstiyorum, sizi de tedavi etsin. Hasta cevap verdi: — Emredersiniz. Padişah, hastaya bana nabzını göstermesini rica etti. Bu söz üzerine gayet nazik, son derece mütenasip, fakat üzücü bir hastalığı gösteren zayıf bir el uzandı. Ardından Sultan, has tanın dilini de görmek isteyip istemediğimi sordu. Muvafakat cevabım üzerine hastanın yüzüne örtülü şalı kendi açtı. İşte o zaman karşımda öyle güzel bir kadın başı gördüm ki, ömrüm de böylesini görmemiştim. Istırabın etkisiyle gözlerin parla yışı bile gayet çekiciydi. Gereken muayeneyi bitirdikten son ra, Sultan şalı yine eski durumuna getirdi. Bu esnada evvelce sözünü ettiğim Meryem Hatun odaya girmişti. Aramızda uzun 288

bir konuşma başladı. Meryem Hatun, Kadmefendinin sağlık durumu hakkında bana açıklama yapmaya çalışıyordu. Bu ko nuşma esnasında kapının dışındaki perdenin ağır ağır açıldı ğını, açılan aralıktan emir veren bir sesin ermeni kadınına seslendiğini duydûm: — Son durumu güzel anlatamadın, doktor sonra bana gelsin! Bilahara öğrendim ki, bu, Valide Sultan imiş. Çünkü biz has tanın odasından çıkınca Zatı Şahane bizi validesinin odasına götürdü, fakat kendi girmedi. Aramızda bir perde olduğu hal de kendisiyle hastaya dair her şeyi uzun uzadıya, büyük bir içtenlikle konuştuk...» 560 Sultan Abdülmecid’e Dair. Yeni Şark. 32, 3.11.1337 [1921], «Le Baron Durant’m anılarından yararlanılarak dile getirilen, şahsen halûk, gayet terbiyeli, kim senin kalbini kırmayan, fransızca ve batı müziğine vâkıf, içki ve kadına düşkün, devlet işlerinden anlamadığını görerek ida reyi vezirlerine bırakan, saltanatı süresince Osmanlı İmpara torluğunun talihsizliklere sürüklendiği Sultan Abdülmecid (salt .1839-1861). Yaşantısı, sarayın havası. İç ve dış politika. Bu yıllarda başkent.» 561 Sultan Abdülmecid’in Son Seneleri. (1-7) îkdam. 8560-8566, 10.1.1921 - 16.1.1921. «Merhum Sultan Abdülhamid Han (salt. 1876-1909); müverrih Ahmed Cevdet Paşa’nın yaşadığı devirler hakkındaki incelemelerini ve özellikle Tanzimat’tan sonra gelen devlet büyükleriyle pek samimi iliş kilerini bildiği için o devre ait gördüklerini ve incelemelerini yazmasını özel olarak emir buyurmuşlardı. Cevdet Paşa bu gö revi hakkıyla yerine getirmiş, Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz devirlerine dair en özel bilgileri beş defterde top layarak Padişaha sunmuştu. Yıldız yangınında yanması m uh temel olan bu defterlerden Sultan Abdülmecid’in son yıllarına ait olan bölümünü, özel önemini göz önüne alarak yayınlıyo ruz.» Eser; Ahmed Cevdet Paşa’ya ait olup Ahmed Refik Bey tarafından yeniden gözden geçirilerek yayma hazırlanmıştır. 7 gün süren uzun bir dizi. 562 Sultan Abdülmecid’in İrtihali. îkdam. 8578, 28.1.1921. «İkinci Mahmud (salt. 1808-1839)'un Bez289

miâlem Sultandan dünyaya gelen (1823), 1839-1861 yıllarında tahtta kalan Abdülmecid’in son günleri. Ciğerlerinden hasta olan ve ileri derecede kadınlara karşı ilgisi bulunan ve bunu son günlerine kadar sürdüren bir hükümdar. Kültürlü oluşu ve has talığının önemini bilmesi ayrı bir anlam taşıyor. Saray, harem ve çevre. Yazar; o günün havasını çok ilginç örneklerle canlan dırıyor.» 563 Sultan Ahmed-i Sâlis Çeşmeleri. Yeni Mec. 27, 10.1.1918. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) dö neminin İstanbul’un bayındırlık bakımından önde gelen bir dev ri olduğuna işaret eden yazar; (Tophane Çeşmesi), (Üsküdar’ da; Üçüncü Ahmed Çeşmesi), (Babı Hümayun önünde; Üçüncü Ahmed Çeşmesi) resimleriyle değerlendirilmiş olan inceleme de, genellikle bayındırlık işleri arasında ön plânda yeri olan çeşmelerin kitâbelerinden başlayarak devrinin şiirlerine yansı masına kadar dile getirmektedir.» 564 Sultan Alımed-i Sâlis Çeşmesi. İkdam. 9398, 15.5.1923. «Osmanlı'Hükümdarlarının yirmi üçüncüsü, Avcı Mehmed’in oğlu olup, devrinde ilk matbaayı kur duğu gibi, lâle merakını da getiren Ahmed III (salt. 1703-1730)’ ün, İstanbul’da Ayasofya Müzesi ardında, Topkapı Sarayı'na giden yol üzerinde yaptırdığı görkemli çeşmenin hikâyesi. Mal zemesi, ustaları, özellikle çinileri, yapılma sırasında dikkati çe ken olaylar ve kitâbesi.» 565 Sultan Ahmed-i Sâlis Devrinde Melbusat. İkdam. 8518, 24.11.1920. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) dö neminde bütün dünyanın merak ettiği Topkapı Sarayı. Yazar; okuyucularına sarayı adım adım gezdiriyor ve her adımda bas tığınız veya gördüğünüz halı, kilim, perde, sedir, minder, yas tık, vb., her şey hakkında ayrıntılı bilgiler veriyor. Bir yön den de İmparatorluğun ekonomik tarihi.» Uzun bir dizi. 566 Sultan Ahmed-i Sâlis ve DamadıYeni Mec. 34, 7.3.1918. «Sultan Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) ile veziri ve damadı Nevşehirli İbrahim Paşa arasındaki ya kınlık. Padişah’ın, İbrahim Paşa’ya olan engin güveni. Dama dının Osmanlı tahtını yücelteceği hakkmdaki inancı. Yazı; 290

(Üçüncü Ahmed’in bek’te Hümayun-u (Tophane Çeşmesi) o döneme ait saray giler verilmiştir.»

İbrahim Paşa’ya hatt-ı hümayun)’u (Be Âbad), (Eyüp’te Sultan Sarayı’nın içi), örnek ve resimleriyle değerlendirilmiş ve ve İstanbul yaşantısı üzerinde ayrıntılı bil

567 Sultan Ahmed-i Sâlis ve Damadı. (1-3) İkdam. 8977, 8982, 8983, 14, 19-20.3.1922. «Hazine-i evrak belge lerinin ışığı altında Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730) ve sevgili damadı Nevşehirli İbrahim Paşa dönemi. Uzun savaş yılların dan sonra barışa kavuşan ve bunu gereği şekilde değerlendire meyen ülke. Bir devri kapatıp, bir devri açan Patrona ihtilâli.» Uzun bir inceleme. 568 Sultan Ahmed-i Sâlis’in Hayatına Dair. Yeni Mec. 38, 4.4.1918. «Yayınlanmamış belgelerden yararlanı larak Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)’in yaşantısını, karakte rini, çevresiyle olan ilişkilerini, dost ve dost gözükenleri... ay dınlığa çıkaran ayrıntılı bir araştırma. Yazı; (Üçüncü Ahmed). (Nilüfer Köprüsü), (Manisa önünde kervanlar) resimleriyle renklendirilmiş.» 569 Sultan Ahmed-i Sâni’ye Dair. İkdam. 8525, 1.1.1920. «Elli yaşına kadar sarayda tutsak hayatı geçiren, devamlı ölüm korkusu içinde yaşadığından ötürü asa bı bir mizacı olan İkinci Ahmed (salt. 1691-1695)’in cülusu ve zararsız bir kişi olmasına rağmen, kararsızlığı ve devamlı etki altında kalmasının İmparatorluk yönetimine getirdiği zararlar.» Uzun bir inceleme. 570 Sultan Cem. (1-33) İkdam. 8214-8248. 25.12.1919 - 28.1.1920. «Fatih’in, yabancı ta rihçilerin bir Sırp prensesi olduğunu yazdıkları Çiçek Hatun’dan, 23 Ocak 1459 pazar günü sabaha karşı Edirne’de dünyaya gelen Şehzade Cem’in acıklı, ibret verici yaşantısı ve 33 gün süren uzun tefrika içinde Osmanlı İmparatorluğu. Söylentiye göre; Mustafa ve Bayezid adında iki oğlu bulunan Fatih, üçün cü bir oğlunun doğmasından, ileride oluşabilecek taht kavga larını düşünerek sevinmemiştir. Böyle olmakla beraber büyük şehzade Mustafa Çelebi’nin vakitsiz ölümünden sonra Şehzade 291

Cem, babasının gittikçe artan sevgisini kazanır. Saray gele neklerine göre dört yaşım dört ay geçince bir öğretmen tayin edilerek öğrenime başlattırıldı. On bir yaşına bastığı zaman (ocak 1469) Kastamonu Sancak Beyliğine tayin olunarak öğ renimine orada devam etti. Babası, en güçlü düşmanı Akkoyunlu Uzun Haşan ile uğraştığından, sevgili oğlunun İstan bul’da yapılan sünnet düğünü (ocak 1472) sönük geçmişti. Fa tih, Uzun Haşan üzerine sefere çıkarken Cem’i İstanbul’da bı rakarak iki oğlu ile ayrılmış, Osmanlı ordusunun mağlup ol duğu hakkında bir takım söylentilerin yayılması üzerine Cem, çevresindekilerin teşviki ile ümeradan, kendisi için sadakat ye mini almaya kalkışması, küçük şehzadenin velevki kışkırtma sonucu da olsa daha ondört yaşında tahtta hevesli olduğuna işaretti. Fatih, Otlukbeli (11.8.1473) Savaşım kazanıp İstan bul’a döndüğünde Cem’e kızmış, onu kışkırtanları cezalandır makla yetinmişti. Büyük Şehzade Mustafa vefat edince (1474) onun yerine Karaman eyaletine Şehzade Cem gönderildi. Selçuklular’a ve Karamanoğulları’na başkentlik eden Konya’da Şehzade Cem, hayatının en güzel günlerini geçirdi. Fikir ve beden eğitimine dikkat ettiği j^ibi, Meram bağlarında âlemler düzenlemekten de geri kalmazdı. Bilgili, sporcu, sağlam yapılı bir yiğitti. Usta bir silâhşor olduğu kadar kalem kullanmakta da mahirdi. Bir yire ge lm işim ki bedeldir cahîm den Bana m akam o lm u ş iken K o n y a ’da M ere m

Karaman eyaletinin yönetimine memur edilen Cem’in yanma usulden olmak üzere ilk kez Gedik Ahmed Paşa bir tür (Lala Atabey) olarak verilmişti. İstanbul’da bir semte adı simgelen miş olan Paşa, Fatih’in her yönden güvenini kazanmış bilgili bir komutan olduğu kadar, Cem’i sever ve diğer Şehzade Bayezid’ten üstün tuttuğu da sezinlenirdi. Cem’in Konya’da bu lunduğu süre içinde Karamanoğlu Kasım Beyle tanıştığı ve ona tahta çıktığında bir takım imkânlar tanıyacağına söz ver diğini işleyen tarihçiler vardır. Fatih’in de Cem’i, diğer oğlu na tercih ettiğine dair belirtilerin yaygınlaşması sonucu, iki şehzade arasındaki gizli-açık rekabet, daha babalarının sağlı ğında gittikçe hızlanmış bulunmaktadır. Sonunda kaçınılan, bir yönden de beklenilen olay oluşur. 292

Fatih Sultan Mehmed, hangi devlete olduğu kestirilemeyen bir sefer hazırlığı yolunda, Gebze’deki ordugâhında 3 Mayıs 1481 (4 Rebiülevvel 886) da vefat eder. Olaylar Cem Sultan’m aleyhine işlemekte adeta yarışır. Fa tih’in ölümünü askerden saklayarak cesedini gizlice İstanbul’a getiren Sadrâzam Karamanı Mehmed Paşa, Cem’in daha evvel geleceğini hesap ederek iki şehzadeye de ulak gönderir. Yeni çerilerin durumu anlayarak isyan etmeleri, sadrâzamı öldür meleri, Cem’e koşan ulak’m Anadolu beğlerbeği tarafından ya kalanarak öldürtülmesiyle zaman kazanan Bayezid II İstanbul’a gelir (20 Mayıs 1481). Cem, iddiasından kolay vazgeçecek kişi değildir. Anadolu halkının kendisini sevdiğini, ağabeyi Bayezid gibi, babasının şehzadeliğinde değil, padişahlığı zamanında dün yaya geldiğinden tahta geçmesine hak verdiğine inanmakta dır. Çevresindekiler de Şehzade Cem tahta geçerse neler ka zanacaklarını hesap etmekle meşguldürler. îlk çarpışmada Cem kuvvetleri, hazırlıksız Bayezid II kuvvetlerini dağıtarak, yeni çerilerin son davranışlarını hoş görmeyerek kapılarını açan Bursa’ya yerleşir (29 Mayıs 1481). Padişahlığını ilân ederek, adına hutbe okutur, para bastırır. Ağabeyi Bayezid’e, Çelebi Sultan Melımed’in kızı Selçuk Hatun ile o dönemin ünlü bil ginlerinden Mevlâna Ayas ve Ahmed Çelebi'yi göndererek; kan dökülmesini önlemek için Rumeli ile yetinmesini teklif eder. Bayezid II, halasına ve bilginlere büyük bir saygı göster mekle beraber, binlerce şehit kanı ile alınmış bu toprakların bölünemeyeceği cevabım... verir. Bilginler, bu denli cevap kar şısında daha fazla söz söylemeden önlerine bakmakla yetinirler. 20 Haziran 1481’de Yenişehir Ovasında, yardımını beklediği Gedik Ahmed Paşa’mn da ağabeyinin yanında olduğunu gö rüp, kendisine bağlı olduklarına inandığı kimselerin de kaçtı ğını gören Cem, kesin bir yenilgiye uğrar. Kaçarken ErmeniDerbendi denilen boğazda soyulur. Yaralı ve güç bir kaçıştan sonra 25.6.1481’de Konya’ya varır. Beklediği ilgiyi bulamaz. 8.7.1481’de Adana’ya, 19 Temmuz’da Haleb'e vardığı zaman ken disi ve tüm maiyeti hastadır. Bir Osmanlı şehzadesi, taht uğ runda başlattığı uğraşı sonunda yabancı bir ülkeye kaçmak zorunda kalmıştır. 21.8.1481’de Şam’a geçer ve büyük saygıyla karşılanır. 25.9.1481’de Mısır’ın başkenti Kahire’ye gelmiştir. Cem, Mısır’da bulunmaktan yararlanarak hacı olmayı da ar zular. Dinî yönü kuvvetli olan şehzade, çeşitli şiirlerinde (Hacı) 293

olmakla da övünür. Bir söylentiye göre kardeşine şu kıt’ayı yazıp göndermiştir. S e n bister-i gülde yatasın şe v k ile handan C e m hecr ile bâlîn idine hârı se b eb ne Bu saltanat-ı dünye ola adle m ukarin Hâc-ül Harem eyn anı taleb kılsa aceb ne

Oğluna (Oğuz Han) adını verecek kadar Türk geleneklerine bağlı olan Şehzade Cem, Mekke’de rastladığı Haşan bin Meh med Bayâtî’ye; Osmanlı Hanedam’nm Oğuz Han kuşağından geldiğine dair (Câm-ı Cem - Âyîn) adlı bir eser yazdırır. Cem Sultan’m bütün düşüncesi, Osmanlı tahtıdır. Kışkırtmalar- da devam etmektedir. Mısır Hükümdarı Kaytbay’m, doğru bul mamasına rağmen 27 Mart 1482’de müsaadesini alarak yeniden Anadolu’ya yönelir. Adana’da Karaman-oğlu Kasım Beyle it tifak anlaşması yapar. Konara civarında Çukur-Çimen yayla ğında adamı Mehmed Bey, Gedik Ahmed Paşa’ya mağlup ol duğu gibi, Konya kuşatması, Bayezid II'ye ardı ardına yaptığı başvurmalar da sonuç vermez. Ağabeyi, maaş bağlanarak K u düs’te oturmasını ona son bir fırsat tanımaktadır. Şehzade Cem, özellikle Kasım Bey’in teşviklerine kapılarak Rumeli’ye geçmek arzusuna düşer. Rados şövalyelerine yap tığı müracaata henüz cevap gelmeden 16.7.1482’de Anamur’a gider. Cevabı getiren Frenk Süleyman Beyle orada buluşur. O da Radoslular’m bir oyun oynayacağı kanısında olduğunu söylerse de, yıllarboyu kendisini tutsak ve Osmanlı İmpara torluğu karşısında bir koz olarak kullanacakların tatlı vaadlerine aldanarak 18.7.1482 cuma günü Rados gemisine, 29 Tem muz, pazar günü de Rados topraklarına ayak basar. Şehzade’nin hıristiyanlarm elinde bulunuşu Avrupa’da önemli politik çalışmalara yol açarken, İmparatorluk içinde Cem taraftarla rının temizliği de hızlandırılır. Bu temizlikten Cem’in sevgili oğlu Oğuz Han da kurtulamaz. Oğlunun öldürüldüğünü yaban illerde duyan Cem, çok sarsılır. Yakam ı yırtıb elinden nicesi ah itm eyim C an ım ı odlare atdı derd-i O ğuz Han felek A ğlam akd an ol ciğe r-gu şem firakından müdam Kare kare kanlara boyandı bahristan felek

Şehzade Cem’e bu darbe çok ağır gelmiştir. 294

İşidelden şah O ğuz H a n ’ın şeh id olduğunu Derd ile oldu Frengistan'd a C e m mecnun felek

Cem Sultan şimdi hıristiyan diyarında, onların çıkarları düze yinde, diyar diyar rüzgârın önüne kapılmış bir yaprak gibi sürüklenmektedir. Bir taht uğruna olmuştur her şey. Câm -ı C e m nû ş eyle ey C e m bu F re n gistan ’dır Her kulun başına yazılan gelü r devrândır

Cem’in Avrupa’da memleket memleket dolaştırılarak geçirdiği yaşam 13 yıl kadar sürer. Onu, Osmanlı devletine karşı kimi bir silâh gibi kullanmak ister, kimi de Bayezid I I ’den para çek mek için misafir. Papa VIII. İnnocent’ın ölümünden sonra ye rine geçen ahlâksızlığıyla ün yapmış Papa Rodrico Borgia onu, Fransa Kralı VIII. Charles’e teslime mecbur kalınca, etkisi za manla görülen bir zehirle zehirleyerek teslim ettiği yerli ve yabancı' kaynaklarca kabul edilmektedir. Hastalık belirtileri daha yolda başlar ve Şehzade Cem Napoli’de 25 Şubat 1495 (29 Cemaziyelevvel 900) çarşamba günü sabaha karşı, Kelime-i şehadet getire getire hayata gözlerini kapar. Oysa ki bir gün evvel ona, artık özgür olduğu haberi verilmiştir. Çok geç bir haberdir bu. Macera sona ermiştir artık. Yaşantısı batı ya zarlarına da konu olan Şehzade Cem’in serüveni, Fatih’in baş lattığı, oğullarının sürdüreceği hareketli dış politikasını kısıt lamakta önemli bir etken olduğu muhakkaktır. Kitap haline getirilen bu tefrikada Cem Sultan ve İmparatorluk tarihi bir likte işlenmiştir. V u slatın d ır sanem -â devletim illâ nideyim Bana yâr olm adı ol devlet elim den ne gelür

Cem Sultan» 571 Sultan Cem ve Sevgilisi. «Resimler hakkında tetkikler» İkdam. 15.1.1920. «Bahtsız Osmanlı Şehzadesi Sultan Cem’in Fransız müzelerinde bulunan resim, tablo ve çeşitli tasvirleri. Halılar üzerinde Sultan Cem. Bir hah ve Cem’in tablosuyla değerlendirilmiş bulunan yazıda, çizgilerle Sultan Cem konusu işlenmektedir.» 572 Sultan Hamid-i Evvel’in Vatanperverliği. (1-3) İkdam. 7286-7288, 23-25.5.1917. «Üçüncü Ahmed’in Râbia Sul 295

tan’dan dünyaya gelen (1725) ve tahta geçtiğinde sonu Kay narca Banş Anlaşmasıyla bitecek kötü bir savaş ile karşılaşan Birinci Abdülhamid (salt. 1774-1789)’in yaşantısı. Kişi olarak pek saf, etki altında kalan, dindar, halka karşı şefkatli, halk arasında kerameti yayılan, başarılı olmamakla beraber iyi niyet li, gayretli, devlet işleriyle yakından ilgili, her konu hakkında fikirlerini bildiren bir hükümdar. Fotoğrafıyla renklendiril miş olan uzun inceleme dizisinde, çeşitli hatt-ı hümayunları yer almakta ve bir türlü sona ermeyen savaş dolayısıyla padi şahın endişeleri ve duyguları bütün ayrıntılarıyla gösterilmek tedir.» 573 Sultan İbrahim Devrinde İsrafat. «Para meselesi» ikdam. 9652, 14.2.1924. «Sultan İbrahim (salt. 1640-1648)’in tahta çıkışı. Hâzinenin durumu. Sadrazam Kara Mustafa Paşa sadâretinde mâliyenin düzene sokulma çabaları. İbrahim’in israfı. Kadınların hâkimiyeti. Her şeyin, her işin para karşı lığında yapıldığı. Ayarı bozuk akçeler yüzünden her geçen gün artan hoşnutsuzluk ve mırıltılar. Cinci Hoca’nm hâzinesi.» Uzun bir dizi. 574 Sultan İbrahim’in İlk Veziri. (1-3) Cumhuriyet. 12 - 14.10,1937. «Dördüncü Murad’ın son zamanı ile Deli İbrahim’in ilk saltanat yıllarında sadrazamlıkta bu lunmuş olan Osmanlı vezirlerinden, ok atmaktaki mahareti kadar, Sultan İbrahim’e kafa tutabilen mert, Kemankeş Ka ra Mustafa Paşa (1593-1643)’nın hayat dizisi. Bu dizi içinde Deli İbrahim’in ve çöken bir İmparatorluğun ibret veren hazin hikâyesi.» Bu uzun dizi, Hoca’nın hastalanmasından önce ga zete idarehanesine verilmiş. 575 Sultan II. Mahmud’un Annesi Nakşidil Valide Sultan Hakikaten Fransız mıydı?.. Hayat Tarih Mec. 11, Kasım/1976. «Sultan Üçüncü Selim (salt. 1789-1807)’in tahttan indirilmesinden sonra, zaman zaman sözkonusu olan bir soru. Sultan IV. Murad zamanında bile, Fran sa kral ailesiyle, Osm;ır lı padişahları arasında akrabalık oldu ğunu savunanlar vardı Yerli ve yabancı kaynakları karşılaştı rarak soruj^a cevap arayan çok uzun bir inceleme.» Hoca’nın ölü münden sonra yayınlanmış. 296

576 Sultan Mahmud-u Sâni Devrinde Boğaziçi. Yeni Mec. 47, 13.6.1918. «Muhtelif devirlerde çok çeşitli yönle ri olan, dünyanın incisi sayılan, İstanbul Boğaziçi’nin İkinci Mahmud (salt. 1808-1839) zamanındaki görünüşü. Kıyıları, koy ları, balıkçı barınakları, dalyanları, yalıları... ile Boğaziçi. Ya zı; (18. yüzyılda Boğaziçi), (Boğaz’da Said Paşa yalısı), (Kuleli Kışlası) resimleriyle renklendirilmiş.» Uzun bir dizi. 577 Sultan Mehmed-i Râbi ve Ulema. İkdam. 8542, 19.1.1920. «Osmanlı İmparatorluğu tarihinin çok kritik ve önemli bir devrinde hüküm süren (salt. 1648-1687), zamanında (Gerileme Devri) başlayan, kişiliği sönük Dördüncü Mehmed üzerinde ulemanın büyük etkisi. Politik, dinî ve sos yal konular üzerinde ulemanın söz hakkı taşımaları ve sürdür meleri, Bu yüzden meydana gelen devlet yönetimini yıpratıcı olaylar. Sürgün edilen ulema.. İlginç örnekler içinde İmpara torluğun gerileme döneminin acıklı panoraması.» 578 Sultan Mehmed-i Râbi’nin Son Seneleri. İkdam. 8552, 2.1.1921. «Sultan İbrahim’in Hatice Turhan Sultan’dan dünyaya gelen (1641) ve zamanındaki Viyana Bozgu nuyla (Duraklama Devri) sona ererek (Gerileme Devri) baş layan, Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’nin son yıllan. Dev let işleriyle meşgul olmayarak Üsküdar ve Beşiktaş sarayları arasında mekik dokuyan bir hükümdar ve sergerdelerin elin de inleyen bir Anadolu’nun hazin hikâyesi.» 579 Sultan Mehmed-i Sâni ve Ressam Bellini. (1479-1480)., (1-5) Servetifünun, 953, 955, 956, 958, 959, 27.8.1325 [19071. «1479’da, Fatih Sultan Mehmed’in isteği üzerine, iyi bir portre ressamı olarak seçilen Gentile Bellini (1429-1507). İstanbul’daki çalış maları. Kendisine ait olduğundan şüphe edilmeyen ve halen Londra Müzesinde bulunan Fatih Sultan Mehmed’in portresi nin. yapılması. Paris’te Louvre Müzesinde bulunan bir ziyafet tablosu ve 1905’te İstanbul’da satılırken ele geçen sulu boya bir kâtip tablosu. 1480’de Venedik’e dönen Belli’nin İstanbul’da geçen bu uzun süre, inceleme yazısında bütün renkleriyle dile, getirilmekte ve dolayısıyla Fatih’in özel hayatıyla saray yaşan tısından da söz edilmektedir. Yazı; (Bellini), (Fatih Sultan Meh med madalyası), (Ressam Bellini tarafından yapılmış resmi), (Osmanlı kadım), (Teodoz Sütunu), (Solak resmi), (Fatih Ma 297

dalyonunun iki yüzü) gibi Bellini tarafından yapılmış veya çi zilmiş eserlerin resimleriyle renklendirilmiştir.» L. Touan’dan çeviri. 580

Sultan Murad-ı Râbi’nin Hatt-ı Hümayunları. TOEM. 7, 39, 1.8.-1332 [1916]. «Osmanlı tarihi ve Osmanlı kurumlarımn gereği şekilde incelenebilmesi için en önemli bel gelerden birinin hatt-ı hümayunlar olduğu. Hatt-ı hümayun ların padişahların devlet yönetimindeki iktidarlarına, düşünüş lerine ve uygulamalarına birer örnek olduğuna ve her birinin kanun kuvvetini haiz bulunduğuna değinen yazar; belleği çok kuvvetli ve dikkati etkili olduğundan karşısındakini bir tür kor ku ile itaat altında tutabilen, onyedinci yüzyılda gelen OsmanOğulları’nm en değerlisi Dördüncü Murad (salt. 1623-1640)’m tutumunu ilkel olarak değerlendiren hatt-ı hümayunlarından ilginç örnekler vermektedir.» 129-141 s. Uzun bir dizi.

581 Sultan Murad-ı Sâlis Devrinde İstanbul’da Belediye İşleriİkdam. 7387, 4.9.1917. «Üçüncü Murad (salt. 1574-1595) döne minde belediye işleri. Sokakların temizliği. Bahçelerin sulan ması ve fazla su harcanılmaması için alman tedbirler. Yangın önleyici tedbirler. Esnaf ile ilgili çeşitli yönetmelikler. Kadıla rın görev ve yetkileri.» Uzun bir inceleme582 Sultan Murad-ı Sâlis De-vrinde İstanbul’da Et Meselesi. İkdam. 7378, 26.8.1917. «Üçüncü Murad (salt. 1574-1595) döne minde İstanbul’a canlı hayvan gönderen bölgeler. Hayvanların bölgelerden toplanması ve başkente gönderilme işi. Kasapların seçimi. Kasap adaylarının yetişmesi ve kontrolü. Sarayın, ordu nun ve halkın ihtiyacının karşılanabilmesi için önceden alınan tedbir ve kontrol. Kadıların bu konuda görev ve yetkileri. Bu konuda çeşitli hatt-ı hümayunlar.» 583 Sultan Murad-ı Sâlis ve İngilizler. İkdam. 9132, 21.8.1922. «Türk müverrihleri arasında gördükle rini büyük bir dikkatle yazan Selâniki Mustafa Efendi (On al tıncı yüzyıl sonlarında yaşamış, 1563-1599 olaylarını yazmış)’den aktarılmış Osmanlı-İngiliz ilişkilerine dair pasajlar. İlk devir leri sadrâzam Sokullu Mehmed Paşa dolayısıyla düzenli geçen, sonraları (Duraklama Devri) başlayan bir hükümdarın, Üçüıı298

cü Murad (salt. 1574-1595) ’m, çöken bir İmparatorluğun hikâ yesi.» 584 Sultan Murad-ı Sâlis ve Kraliçe Elizabeth. Yeni Mec. 5, 2.8.1917. «Üçüncü Murad (salt. 1574-1595) devrinde Avrupa iki büyük hükümdarın rekabetine sahne olmuştu. İn giltere’de Kraliçe Elizabeth, Ispanya’da İkinci Filip. Elizabeth, rakibinden üstün olabilmek amacıyla Akdeniz’de tek kuvvetli gücün Osmanlılar olduğunu biliyordu. İkinci Filip’ten intikam almak isteyen Portekizler, onlar da III. Murad’ın ordusundan ve donanmasından yararlanmayı, düşündüler. Evvela OsmanlIlar la bir ticaret anlaşması imzaladı... (Üçüncü Murad) ve (Yaban cı elçilere ziyafet) resimleriyle renklendirilen bu yazıda; İngil tere’nin Osmanlılara yaklaşması politikası ve günümüzde de değerini sürdüren doğu Akdeniz stratejisi ve eğemenliği işlen mektedir.» Uzun dizi. Dışkapak; (Murad-ı Sâlis ve Kraliçe Eli zabeth) dir. 585 Sultan Murad-ı Sâlis Zamanında; Et Meselesi ve Kösele İhtikârı. İkdam. 7316, 22.6.1917. «İstanbul halkının doyurulmasında et konusu. Kasapların durumu ve çırakların yetişmesi. Üçün cü Murad (salt. 1574-1595) zamanında bu konuda yapılan ça lışmalar. Halkın ve ordunun ihtiyacı olan köselenin karşılana bilmesi için alınan tedbirler. Fazla kârla satmak isteyenlerle etkili mücadele.» 586 Sultan Murad-ı Sâni’ııin Validesi. İkdam. 7268, 17.2.1920. «İkinci Murad (salt. 1421-1444, 1446-1451)’ ın annesi Fransız mıydı?.. Bu konu, Üçüncü Selim (salt. 17891807)’nin tahtından indirilmesinden itibaren zaman zaman ko nu olduğu. Özellikle Fransız basınında bu konuya yer verildiği. Fransız-Osmanlı yakınlaşmasının sözkonusu olduğu zamanlarda basının bu tür incelemelere eğilmekte özen gösterdiği. İlginç örnekler içinde ilginç bir inceleme.» 587 Sultan Selim-i Sâlis ve İaşe İşleri. (1-2) İkdam. 7877, 7879, 15, 17.1.1919. «Üçüncü Selim (salt. 1789-1807)’ in başkent İstanbul’un iaşe işleri üzerinde önemle durduğunu gösteren hükümler. Ekonomik tedbirler. Kadıların bu konu daki çalışmaları. Yiyecek, içecek satanların kontrolü. İhtikâr la yapılan mücadele.» 299

588

S ultan Selim-i S âlis’in M alî F ik irle ri. (1-2)

ikdam. 7883, 7887, 21, 25.1.1919. «Üçüncü Selim (1789-1807)'in yalnız içişleriyle değil, ekonomik işlerle de meşgul olduğu. Sa rayda ve devlet yönetiminde israfla, fazla harcamalarla müca dele etmeye çalıştığı, ilginç hatt-ı hümayunlarla değerlendiril miş bir inceleme.» Uzun bir dizi. 589 Sultan Selim-i Sâlis’te Halk ve Millet Muhabbeti- (1-2) Yeni Mec. 23. 24, 13.11.1917 dv. «Üçüncü Selim (salt. 1789^1807)’ in devlet yönetiminde büyük bir görüş açısı olduğu. Sadrâzam tarafından içişlerine, dışişlerine ve orduya dair kendisine gön derilen telhisleri dikkatle okuduğunu, bu yazıların kenarlarına dikkatle düşüncelerini yazdığını ve izlediğini belirten yazar; (Üçüncü Selim), (Üçüncü Selim’in yatağı), (Yatak odası), (El yazıları), (Odası), (Hatt-ı hümayunları) ile değerlendirilmiş iki uzun dizi incelemede Üçüncü Selim’in günlük yaşantısına, karakterine, üstün vatan ve millet sevgisine yer vermektedir.» 590 Sultan Süleyman*! Kanunî Devrinde Açık Deniz Meselesi ve Azak Muhasarası. ikdam. 7344, 20.7.1917. «Kanunî (salt. 1520-1566)’nm görkemli devrinden bir yaprak. Kırım Hanı’nın Azak Kalesi hakkında düşündükleri ve düşündürdükleri. Sokullu Mehmed Paşa’nm ileriye yönelik politikası.» 591 Sultan Süleymancı Kanunî Devrinde Nişan Talimleri. «Eski Osmanlı askerliği. Edebiyatı U. Mec. 4, 12.11.1332 [19161. «Osmanlılann nişan ta limlerine pek ziyade önem verdikleri. Nişancılığın kutsal bir iş sayıldığı. Yazı; Birinci Süleyman (Kanunî, salt. 1520-1566)’ nın nişan talimlerine verdiği önemi belirten bir belge ile de ğerlendirilmiş.» 592 Sultan Süleyman-ı Kanunî’nin Son Senelerinde İstanbul’un Usul-ü İaşe ve Ahvali Ticariyesi. TOEM. VII, 37, 1.4.1332 [19161. «İstanbul’un yönetimi ve sağ lığıyla görevli bulunan İstanbul Kadısının 27 hüküm örneğiyle değerlendirilmiş, beledî hizmetleri ayrıntılarıyla gösteren bir inceleme.» s. 23-42. Uzun bir dizi. 300

593 Sultan Süleyman-ı Sâni ve Tabayii. (1-2) îkdam. 8521, 8522, 27, 23.11.1920. «Sultan İbrahim (salt. 16401648)’in Saliha Dilaşub Sultan’dan (1642) dünyaya gelen ve kırk yıla yakın bir süre her an ölüm ile karşı karşıya bir hayat geçiren İkinci Süleyman (1687-1691)’m hayatı. Hisli, duygulu ve çalışanı takdir eden bir Hükümdarın ibret verici bir ömrün neler getirdiği, neler kaybettirdiği.» Uzun bir dizi. 594 Sultanlardan halkın çektikleri. İkdam. 11325, 2.11.1928. «Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’in safahat ve israf dolu hayatından parçalar. Halkın ileri derece de geçim sıkıntısı. Sınırlarda eriyen asker ve Osmanlı satveti. İstanbul’da atılan eğlence toplan ve toplumdan ayrı bir ya şantısı olan sarayın içi.» 595 Sultanların Korkunç İsrafları. Tarih Dünyası. I, 2, 1.5.1950. «Saray israfatı yalnız eski devir lere mahsus değildi. Sultan Abdülmecid zamanında sarayın aşırı tüketimi müthişti. Aşırı ve lüzumsuz tüketime en ziyade ön ayak olanlar da sultanlardı. Sultan Abdülmecid’in Bartlett tarafından yapılmış bir resmiyle değerlendirilen yazıda; saray da sevilen kadınların padişahı nasıl zor duruma düşürdükleri, çeşitli örneklerle dile getirilmektedir.» Hoca’nın ölümünden sonra eski bir yazısı yayınlanmış. 596 Süleyman-ı Kanunî ve Müttefiki. (1-2) İkdam. 9139, 9146, 28.8.1922, 4.9.1922. «Kanunî Birinci Süley man (salt. 1520-1566)’m Fransa politikası. Osmanlı İmparator luğumun Rumeli yönündeki üç önemli eyâletinden biri olan Budin’in Mohaç Savaşı’nın ardından (1526) Kanunî tarafından alınmasıyla Osmanlı İmparatorluğu'nun Fransa’ya daha da yak laştığı. Şarlken’in elçileri. Osmanlı İmparatorluğunun deste ğine muhtaç ve güvenen Fransa Krallığı’mn hikâyesi.» Uzun ve belgelere dayanan bir dizi. 597 Süleyman-ı Kanunî’nin Son Senelerinde Kalp Akçe ve İhracat Meselesi. Edebiyatı U. Mec. 9, 17.12.1332 119161. «Kanunî zamanında (salt. 1520-1566) ticarette himaye usulü olduğu, dışarıya altın sızmasına, kaçırılmamasma büyük özen gösterildiği, mal satan yabancıya malının karşılığında yerli mal verilmeye çalışıldığı. 301

Erzurum Beğlerbeği ile Edirne ve Belgrad kadısına gönderilen iki hatt-ı hümayunla değerlendirilen incelemede, değeri düşü rülen akçenin memleket bünyesine yaptığı onarımı müşkül yı kıntı, çeşitli ilginç örnekleriyle dile getirilmektedir.» Uzun bir dizi. 598 Süleymaniye Camii Nasıl Yapıldı?.. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 31.5.1936. «Kanunî’nin buyruklarıyla Koca Mimar Si nan tarafından (1550-1557) yılları arasında yapılan, klâsik Osmanlı mimarisinin en büyük eserlerinden biri olan cami. Bo ğaz ve Halice hâkim olan; cami, medreseleri ile bir külliyenin kuruluş hikâyesi. Uzun yazı dizisi, cami ve civarını gösteren bir resimle renklendirilmiştir.» 599 Sümerler’in Kurduğu Medeniyet ve Tesirleri. Cumhuriyet. 14.11.1935. «Halen Paris’te Louvr Müzesinde bu lunan Gudea’nm ünlü heykeli ile renklendirilmiş olan bu yazı da; M.Ö. 4000 yıllarından başlayarak Fırat ve Dicle Nehirleri nin güneyinde, Mezepotamya denilen bölgede dünyanın hay ranlığını kazanan büyük bir uygarlık kuran ve bugün dahi ka lıntıları haklı bir ilgi toplayan Sümer tarihi ve uygarlığı in celeniyor bu uzun dizide.» 600 Şaban Ağa. İkdam. 8063, 22.7.1919. «Dördüncü Mehmed (Avcı. salt. 16481687) zamanında sarayda büyük bir nüfuzu olan, ardından bu büyük gücü mal toplamaya yönelten ,yeniçeri ve sipahi baş kaldırmalarında gizli açık parmağı olan, sonunda başını cel lâda teslim etmek zorunda kalan Şaban Ağa’nm ve o dönem İmparatorluk başkentinin serüveni.» Uzun bir dizi. 601 Şair N efî ve Bayram Paşa. Yedigün. 58, 18.4.1934. «Nef’î’nin yetiştiği, yaşadığı ortam. Dör düncü Murad (salt. 1623-1640) devrinden canlı yaşantılar. Nef’î’ nin başını yiyecek olan hicivleri ve bu hicivlerin karşısında olanlar. Bayram Paşa’ya dil uzatması. Saraya davet edilerek ölümüne (ölm. 1634) giden yolun hikâyesi. Nâima’mn yazdığı na göre padişah fırtınalı bir günde Nefî’nin (Sihâm-ı kaza) adlı hiciv mecmuasını okurken sarayın civarına bir yıldırım düş müş, bunu uğursuz sayan Sultan, mecmuayı (şiir demeti) yırt 302

tıktan başka .iltifat ettiği, huzuruna çağırarak şiirlerini dinle diği Nef’î’ye hiciv söylememesi için şaire tövbe ettirmiştir. Nef’î’nin tövbeden sonra yazdığı kasidede; Bugünden ahdim olsun kim seyi hicvetm eyim am m a Vereydin ge r icazet hicvederdim bahtı nasâzı

beytini söylemiştir. N efî’nin gözden düştüğüne memnun olan şairler de vardır; Gökten nazire indi «Silıâm ı Kaza» sına N e f’î diliyle uğradı Hakkın belâsına.»

602 Şarl Dil (Charles Diehl). İkdam. 9007, 13.4.1922. «Fransız bilgini. Bizans tarihi üzerindeki devamlı araştırma ve çalışmalarıyla Bizans İmparatorluğu’nun gerçek yüzünün açıklanmasına büyük katkısı olan Bizantion Charles Diehl (1859-1944)’in hayatı, çalışma düzen ve metodu, Bizans araştırmalarına getirdiği yenilikler. Eserleri; Bizans Afrikası 1896, Bizans medeniyeti 1901, Bizans İmparatoriçesi Theodora 1904, Bizans figürleri (1906-1908), Bizans sanat elkitabı 1910, Bizans’ın gelişmesi ve çöküşü 1920, Bizans İmparatorlu ğu Tarihi 1921.» Hoca; Türk-Bizans ilişkilerini devamlı işlemiş olduğundan, Bizans İmparatorluk tarihiyle uğraşan Diehl üze rinde durmakta ayrı bir özen göstermiştir. Diehl’in 1923’de yayınlanmış «İstanbul» adlı bir eseri ve konusunda çok önemli makaleleri vardır. 603 Şehit Kara Mehmed. «Tarihî menkıbeler» Yeni Mecmua. Nüsha-i fevkalâde. 1915-1331, Çanakkale 5/18 Mart. «Çeyrek yüzyıla yaklaşan Girit Seferi ve kuşatması sü resince binlerce kahramanlık destanı yaratılmış, Girit toprak ları Mehmedçik’in kanıyla sulanmış ve nice kahramanlar ge lip geçmiştir. Osmanlı İmparatorluğunu her yönden işgal eden Girit Seferine şerefli bir çözüm yolu arayan sadrazamın ça baları arasında nice adsız yiğitler arasından birinin kahraman lık serüvenidir bu. (... Fazıl Ahmed Paşa, Girit Ada’smda, Ça nakkale limanında, gecenin karanlıkları içinde bekliyordu. Or talık zifiri karanlıktı. Aylardanberi Kandiye Kalesinin fethiy le meşgul olan serdarı ekrem, kuşatma ordusunu vatana bağla yan yolları düşman gemilerinden temizlemek, Çanakkale’den Girit’e gelen gemilerle onlara yiyecek ve mühimmat yetiştir 303

mek istiyordu..) Çanakkale ile Girit yolu üzerinde karakol gö revini sürdüren küçük bir Türk deniz kuvvetinin üstün düş man kuvvetleriyle çarpışarak mağlup olması. Filo komutanı Durak Reis’in şehitliğe ulaşması ve gemisinin sağlam olarak düşman eline geçmesi. Düşman filosunun bu gemiyi büyük bir zafer bayramı havası içinde yedekleyerek limanlarına doğru yelken açması. Düşmanın zafer çığlıkları arasında gözlerden sıyrılan Kara Mehmed adlı bir serdengeçtinin tutsak alman geminin .cephaneliğine sızarak günler boyu aç ve susuz sak lanması. Düşmanın büyük şenlikler yaparak Durak Reis’in tut sak alınan gemisini kendi limanlarında ziyaretçilere açtığı bir anda kapandığı cephaneliği tutuşturarak diğer düşman gemi leriyle beraber havaya uçması ve limanda bulunan diğer düş man gemilerinde de büyük sayıda yangın ve tahribata sebep olması. Hamasi bir menkıbe.» Fazıl Ahmed Paşa (1635-1676) Kandiye kalesini almış ve Girit Adası’nı imparatorluk içinde bir problem olmaktan çı karmıştır. Bu kuşatma sırasında yüzbin asker kaybedildiği ve kalenin kuşatılmasında 130 bin kantar (Bir kantar; 44 okka veya 56-452 kg.) barut kullanıldığı söylenir. Derginin konu dizisinde makale adı (Şehit Kara Ali) ola rak gösterilmiştir. 604 Şehit Kara Mehmed. Harp Mec. II, 24, Aralık/1933. «Makale ikinci kez yayınlan mıştır.» 605 Şehzadebaşı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 4.4.1936. «İstanbul’un yedi tepesinden Bayezid ile Fa tih arasındaki çukurda kalan semtin adı. Padişahların erkek evlâtlarına (Şehzade) denilirdi. Bunlar, padişahların haseki, ikbal veya cariyelerinden doğarlardı. Çelebi Mehmed devrine kadar kendilerine (Çelebi) denirken, bundan sonra (Şehzade) deyimi yaygınlaşmıştır. Bir yaşında şehzade sütten kesilir ve o zaman kendisine Has Odalılardan maiyyet seçilirdi, içlerin den en yaşlısı, şehzadenin Başmürebbisi olup adına Başla la denilirdi. Şehzadeler, beş altı yaşlarında öğrenime başlarlar, onüç, ondört yaşlarına vardıklarında sarayda ayrı bir daire tahsis olunurdu. Derslerle beraber kendilerine at ve silâh kul lanmak da öğretilirdi. Üçüncü Mehmed (salt. 1595-1603) za 304

manına kadar şehzadeler muhtelif sancaklara (il den büyük yerleşme merkezi) sancak beği olarak gönderilirdi. Bu suretle tecrübeli lalaların yanında idari işlerde de yetişirler ve ilerisi için hazırlamrlardı. Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687) zama nına kadar, padişah öldüğü zaman yerine geçen şehzadenin diğer kardeşlerini öldürtmesi kanun olduğundan, başkent olan İstanbul’a yakın bir sancak da sancak Beği olmak, İstanbul’a kısa zamanda ulaşmak ve haberleşmek yönünden tercih edi lirdi. Şehzade tahtta çıktığı zaman genellikle onunla beraber Lala’sı, diğer bir deyimle başmürebbisi de sadrâzam mevkiine geçerdi. Kanunî Sultan Süleyman (salt. 1520-1566)’ın bilinen eşleri; Mahidevran (Bülbahar), Hurrem -Sultan (Roksolan), Gülfem Hatun olup, Hurrem Sultan önde gelirdi. Bundan; Mehmed, Selim, Bayezid, Cihangir adlı oğulları ve Mihrimah (Rüstem Paşa’nın eşi) dünyaya gelmişti. Şehzade Mehmed’in Saruhan’da vali bulunduğu sırada genç yaşında vakitsiz ölümü (1543), bir devre adını veren, bizzat 13 önemli savaşta hazır bulunan Birinci Süleyman (Kanunî)’ı çok etkiledi, uzun süre bu acıyı unutamadı. Mimar Sinan tarafından (Şehzadebaşı Camii) olarak genç şehzadeyi simgeleyen bu yapıt (1543-1548), öğrenciliğim diyerek adlandırdığı Şehzâdebaşı Camii, imâret, tabhane, medrese, mektep ve türbesi. Mezar kitâbelerinden bir bölümü ve diğer türbeler. İstanbul’un Fethinden sonra Şehzadebaşı Camiinin bulunduğu yerle, bunun karşısında yeniçeri ler için yapılan kışlalar hakkında ayrıntılı bilgiler. Uzun yazı dizini, yüzyıl evvel Şehzadebaşı semtinin fotoğrafıyla renk lendirilmiş.» 606 Şinasi’nin berayı tahsil Paris’e Gitmesi. TOEM. 15, 9 (86), 1.5.1341 [19251. «Edebiyatımızda tabiî yazı çığrını açan ve gazetecilik türünü kuran ünlü edip Şinasi (18241871)’nin Paris’e öğrenime gitmek için Fethi Paşa’ya takdim ettiği dilekçe ile, Meclis-i Vükelânın bu konudaki kararı. Ede biyat tarihimiz için değerlendirilmiş önemli bir belge.» 215: [215-216; Şinasi’nin Fethi Paşa’ya dilekçesi. Paris’e gönderil mesi hakkında Babıâli’nin sunuş yazışıl. 607 Şumnu’da Koşut. (Lajos Kossuth) İkdam. 10134, 22.6.1925. «Türk Tarih Encümeni başkanı ve Darül fünun Türkiye tarihi müderrisi Ahmed Refik Bey’in, Macaris tan’dan Türkiye’ye gelen bir bilim heyetinin ziyareti dolayı 305

sıyla ünlü Macar milliyetçisi ve devlet adamı Lajos Kossuth (1802-1894) hakkında, gazetenin, birinci sayfasından başlayıp, ikinci sayfada son bulan uzun bir inceleme dizisi. Yazı; Kosşuth’un fotoğrafı ve imzasıyla renklendirilmiş.» 608 Tahsili İptidai ve Milliyet. Millet. 43, 16.9.1908. «Prusya’da ilköğretim. Alman okulların da ulusal duygu. Schiller, Goethe, Lessing, Büyük Friedrich. Japonlar. Japonya’da ulusal duygu. Vatanperverane duygular. Va tanperverliğin armağanı zaferdir. Okullarımızda tarih dersleri. Vatanperverane duygular ve Osmanlılık.» 609 Tarhuncu. Yedigün. 126, 7.8.1935. «Osmanlı İmparatorluğunda ilk kez büt çe yapmaya kalkan, Gürcü Mehmed Paşa’nm yerine sadrâzam olduğu gün, ilk sözü : — Ya iş görürüm, ya kellemi veririm.. diyen ve kellesini veren Tarhuncu Ahmed Paşa (Ölm. 1653)’ tun. hayat dizisi. Bu dizi içinde çöken bir İmparatorluk.» 610 Tarhuncu Ahmed Paşa İdaresi. «Para meselesi» îkdam. 9656, 18.2.1924. «Osmanlı İmparatorluğunda ilk kez büt çe yapmaya çalışmış olmakla ün kazanmış olan Tarhuncu (ölm. 1653)’nun çalışmalarından bölümler. Avcı Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687) döneminde yönetimin Kızlarağası Dev Süley man’dan nasıl kurtarılmaya çalışıldığı. Çıkarları zedelenen ki şilerin cephe alması. Tarhuncu’nun başını cellâda teslimi. Ar dı ardına beş sadrıâzamın yuvarlanışı. Vergi toplayamayan ve tüccara borcunu Ödeyemeyen bîr Osmanlı İmparatorluğu.» Uzun bir dizi. «...Arz odası tahtında çocuk padişah Dördüncü Mehmed oturuyordu. Devlet erkânı sırasıyla yerlerini almışlardı. Pa dişah : — Paşa ne dersin?.. Girit’teki orduya, donanmaya ve bu radaki askere masraf ve ücretlerini muntazaman yetiştirmeği taahhüt edebilir misin?.. diye sordu. Ahmed Paşa tereddütsüz; (Ferman padişahımındır, taahhüt ederim) dedi. Padişah mühürünü çıkardı ve hazır bulunan devlet büyüklerine dönerek: — Bu taahhüt ettiği maddelerde istikamet üzere hizmet vücuda getireceğine sizler kefil misiniz? diye sordu. Şeyhülislâm Ebu Said Efendi: 306

— Padişahım, kefalet güçtür, nihayet umurunda hayra delâlet ve her hususunda muavenet ederiz, nasihat eyleriz! dedi. Bunun üzerine padişah mühürünü Ahmed Paşaya vererek: — Mübarek ola! Her işinde efendilerle meşveretten hali olma!., dedi. Fatiha okundu. Padişah : Bak â, Ahmed Paşa!.. Her vezir azlolunmaz!. Eğer taksi rin zuhur ederse başın keserim., dedi. Sadrâzam yer öptü: — Padişahım!, benim dahi iki iltimasım vardır; biri kimin üzerinde devlet malı bulursam geri alırım, kimse engel olma sın. İkincisi, hâzinenin takatini düşünmemiş olan sadnâzam Gürcü Paşa zamanındaki bütün atama ve verileler yok sayıl sın.. dedi. Çocuk padişah bu koşulları kabul etti ve sadrâzamın eline, bu maddeler için tam yetki ile harekete izinli olduğuna dair iki hattı hümayun verdi...» Vakanüvis ve diğer tarih yazarları; Namuslu, doğru, ça lışkan olduğunda, rüşvet ve savurganlıktan nefret ettiğinde birleşirler. İhtilâller geçirmiş bir ülkede olduğunu, halkın hü kümet buyruklarına kayıtsız kaldığını, çıkarlarına bağlı kişi lerin çevresini doldurduğunu hesaplayamadı ve bu gaflet onu, aynı padişahın işaretiyle ölüme götürdü. «Hizmetin bilinme diği zaman ölüm hayattan yüz defa üstündür!» sözü onundur. 611 Tarhuncu Ahmed Paşa ve Akıbeti. Osmanlı İmparatorluğu’nun Bozuk Devrinde Dürüst Bir Vezir. Resimli Tarih Mec. II, 22, Ekim/1951. «Her şeye rağmen dev letine hizmet etmeyi amaç edinmiş ve bu uğurda kellesini ver miş, Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk bütçeyi yapmayı denemiş bir sadrâzamın, Tarhuncu Ahmed Paşa (ölm. 1653)’nm hayat dizisi. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla değerlendirilmiş.» Hoca’nın ölümünden sonra yayınlanmış. 612 Tarih ve Felsefe-i Tarihiyye. Haftalık Şûrayı Ümmet. IX , 218, 15.4.1326 [19101. «Tarihin ça ğımızda kazandığı Önem. İngiliz tarihçisi Bukle’nin fikirleri. Alman müverrihleri. Tarih nasıl yazılmalı?.. Vatanperverane ve ahlâki tarihler. Vatancıl ve ahlâki tarihler müspet bilim lere uygun olabilir mi?.. Tarih fen midir, ilim midir?..» 307

613 Tarih ve Fen. İkdam. 8526, 2.1.1920. «Tarih çalışmalarına fen sokmak isteyen lerin yanılmayacağı, tarihin hem fen ve hem de bir sanat ol duğu.» 614 Tarih ve Islâm Nazarında İstanbul. İkdam. 8229, 9.1.1920. «Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İs tanbul’un İslâm dünyasındaki yeri ve önemi. İstanbul’un Bi rinci Dünya Savaşı sonunda düşman kuvvetleri tarafından iş gal edilmiş olduğu günlerde yazılmış olması dolayısıyla yazının ayrı bir özelliği var.» 615 Tarih ve Millî Mevcudiyet. Dersaadet Gazetesi. 81, 4.10.1336 [1920], «Millî mevcudiyetin oluşu ve devamının millî tarih ile mümkün olduğu. Tarihin yazılabilmesi ve tarihçinin yetişebilmesi için nelere ihtiyaç ol duğunu, batı’dan örnekler vermek suretiyle konuyu ayrıntıla rıyla inceleyen bir dizi.» 616 Tarih ve Müverrihler. (I-IX) Hayat Mec. 60-63, 66, 68, 69, 71, 73, 81, (19.1.1928 dv.). «(Fran sız müverrihi Gabriel Hanotaux —Tarih ve Müverrihler— adlı gayet nefis bir dizi makale yayınlamıştır. Hanota bu dizide tarihi tarif ettiği gibi, tarihin ilim ve fen olduğuna dair pek değerli felsefî mütalâalar ileri sürmektedir. Hanota’nm bu ma kalelerde eski Yunan ve Lâtin müverrihleri hakkındaki ince lemesi, ilk çağların en büyük tarih üstadlarım, üslûpları ve ta rih yazmaktaki sanatlarıyla gözlerimizin önünde canlandırıyor. 1885’te İstanbul’daki Fransız elçiliğine müşavir olarak gönde rilmiş olan Hanota’nm : Avrupa’da tarihin ne suretle telâkki edildiğini gösteren bu nefis makalelerini aynen çeviriyoruz). S ay ı: 60; tarihin tanımı, 61: tarih bir sanattır, 62: tarih ilim dir, 63: tarih bir ilimdir, 66: Yunan müverrihleri (Homer,. Heredot, Tukides), 68 : (Tukides’in eseri), 69 : (Polip, Plütark), 71 : Lâtin müverrihleri (Sezar, Salust), 71 ve 72 Lâtin müver rihleri.» 617 Tarihe Dair Telâkkilerimiz. İkdam. 8739, 13.7.1921. «Tarih yazan yerli ve yabancı ilim adam larının uyguladığı usuller. Müverrihlerin olayları görüş açısı ve ölçüleri. Çeşitli ve ilginç örneklerle değerlendirilmiş bir inceleme.» 308

618 Tarihî bir Müşabehet. îkdam. 9262, 29.12.1922. «Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda bü tün gözlerin bir tek kişide toplandığım, Osman Gazi’nın İm paratorluğa sembol olduğu. Kurtuluş Savaşı’nı başlatan ve adım adım hedefine ulaşan Türk Milleti’nin de bir sembolü olduğu teması işlenmektedir.» 619 Tarih-i Gılmanî. (1-7) TOEM. İlâveler. XIV, 1-7 (78-84). 1.12.1340 [1924] dv. «Mehmet Halife tarafından yazılan önemli bir tarih olup, Ahmed Refik Bey ilk defa Tarihi Osmanî Encümeni Mecmuasının eki Ola rak, yazarın yaşantısı hakkında dört sayfalık önsöz ile yayın lamış ve bilahara kitap haline getirmiştir (bkz. no. 860)- Yazma tarihin müellif nüshası Saray Kütüphanesindedir. Altmay, ken di özel nüshasını işlemiştir.» 620 Tarihî Hakikatlar. «Tarih musahabeleri» İkdam. 9000, 6.4.1922. «Tarihî yanlışlıklar, Güvenilir belgelerle yanlış1arın bulunmasına, ispatlanmasına rağmen hatalarında ısrar edenler ve düzeltmeyi bir türlü kabul edemeyenler. Ya zar bu konuyla ilgili ilginç örnekler vermiştir. Örneğin: Yeni Camiin mimarı ve Viyana’daıı geri dönen Merzifoni Kara Mus tafa Paşa’nm başı. Yazar, özellikle Viyana Müzesinde bulun duğunu ispatlamaya çalışılan başın, güvenilir belgeler ışığın da orada olmadığını belgelemektedir.» 621 Tarihi Harbimiz. Ümit Dergisi. 1, 6.12.1335 [1919], «Osmanlı İmparatorluğu ta rihinin henüz yazılmadığına, Avrupa milletleri arasında harp tarihi yazılmamış tek Milletin Türkiye olduğuna işaret eden yazar, izlenmesi gereken çalışmalarla ilgili bazı tavsiyelerde bulunmaktadır. İnceleme; yazarın resmiyle renklendirilmiştir.» 622 Tarih-i Osmanî Encümeni’nin Vazaifine Dair. İkdam. 8479, 14.10.1920. «Tarihi Osmanî Encümeni’nin görev leri ve bu görevlerin eksiksiz yerine getirilebilmesi için gerekli araç, gereç ve her şeyden önce yetenekli personel. Yazar; Encümen’in araştırmaları için bir ihtisas kütüphanesine de sahip olması gerektiğini işlemektedir.» 623 Tarihimizde Casusluk. Yeni Şark. 61, 2.12.1921. «Bir milletin arasında casusluğun o 909

devletin mutluluk ve yaşantısını sürdürebilmesi bakımından bir felâket olduğu. Casusluğun ihanetten farkı bulunmadığı. Aşağılıkların en bayağısının casusluk olduğuna değinen yazar, Osmanlı İmparatorluğu tarihinde bu tür bir casusluğun olma dığını işlemektedir.» 624 Tarihimizde Devlet Kicâli. îkdam. 8957, 22.2.1922. «Osmanlı İmparatorluğu’nun genişleme sinde ve her bakımdan ilerlemesinde büyük bir payı olan dev let büyüklerinin ve gelecekte devlet yönetiminde sorumluluk yüklenecek aday yöneticilerin nasıl yetiştirildiğini ve yetiştik lerini çeşitli örnekler içinde işlemektedir.» 625 Tarihimizde Feragat Hisleri. İkdam. 8724, 28.6.1921. «Feragat duygusu. İster müspet, ister menfi olsun... daima takdirle karşılanmalıdır. Osmanlı tarihin den ilginç örneklerle işlenmiş.» 626 Tarihimizde İşret ve Müskirat. İkdam. 9015, 21.4.1922. «Osmanlı împaratorluğu’nda içki. Hü kümdarlar arasında içkiye düşkün olanlar. Kanunlardaki içki yasaklamaları. Bu konuda çeşitli hatt-ı hümayunlarla değer lendirilmiş bir inceleme.» 627 Tarihimizde Medenî Şecaatlar. . İkdam. 8717, 21.6.1921. «Memleketin yararı için hükümdarlara kafa tutanların her devirde az veya çok eksik olmadığına işa ret eden yazar, konusuyla ilgili çok ilginç örnekler vermekte dir.» Uzun bir dizi. 628 Tarihimizde Taaddüdü Zevcat. (1-2) İkdam. 9618, 9619, 11, 12.1.1924. «Osmanlı tahtında oturanların şer’an ve gayrı şer’i olarak edindikleri eşler ve bunlardan do ğan çocukların problemi. Taht kavgaları. Bu kavgalar yüzün den bölünen İmparatorluk ve memleketin uğradığı maddî ve manevî büyük zararlar. Taht kavgaları sonunda hayatlarını kaybedenler. Çoluk ve çocuğuyla yabancı bir ülkeye sığınan lar. İki gün devam eden yazı, ilginç tarihî olaylarla değerlen dirilmiş.» 629 Tarihimizde Tekkeler ve Şeyhler. İkdam. 10219, 18.9.1925. «Tarihimizde tekkeler ve tarikatların 310

halkın azımsanmayacak kadar büyük bir kısmını çevresinde toplayarak sırf çıkar temini için politik bir âlet görevini gör dükleri. Çeşitli ilginç olaylarla donatılmış bir inceleme.» 630 Tarihimizdeki Tâbirlere Dair. ikdam. 8743, 17.7.1921. «Osmanlı tarihinde geçen deyimlerden örnekler veren ve açıklamalar yapan yazar, bu konunun yetkili kişiler tarafından bir an önce çözümlenmesini ve bir eser ha linde yayınlanmasını istemektedir.» 631 Tarihsel İzlere Göre Topkapı’daki Köşkler Hangileri ve Nerede idiler. Bayezid ve Yalı Köşkleri. I Cumhuriyet. 21.5.1935. «Osmanlı Devrinin genel yapılarından Cebeciler Köşkü’nün kara kalemle yapılmış resmiyle değerlen dirilmiş olan bu yazı dizisinde; Fatih İkinci Mehmed’in Def terdarı Dursun Bey’den, Gallan’ın tasvirlerinden yararlanarak bu iki köşk bütün ayrıntılarıyla anlatılmaktadır.» Topkapı ve İncili Köşkler. (II) Cumhuriyet. 22.5.1935. «Topkapı Köşkü’nün sahilden görünüşü nü canlandıran bir resmiyle değerlendirilen bu yazıda, Topkapı Sarayı’nın birer parçası olan (Topkapı) ve (İncili) Köşk ler tanıtılmaktadır.» Revân Köşkü Niçin Yapılmıştı?.. (III) Cumhuriyet. 23.5.1935. «Revân Köşkü’nün resmiyle değerlen dirilmiş olan yazıda, Dördüncü Murad (salt. 1623-1640)’m bu köşkü neden ve nasıl yaptırmış olduğu, içinde geçen önemli olaylarla birlikte anlatılmaktadır.» Bağdad Kasrı. (IV) Cumhuriyet. 24.5.1935. «Bağdat Kasrı’mn nefis mimarisi daima göz alan ince bir sanat eseridir. Bağdad Köşkü’nün içinden bir bölümü gösteren bir resimle renklendirilmiş olan bu yazı da; Köşkün mimarından, kalfasından başlayarak bütün özellik leri ve içinde geçen ilginç olaylara kadar her şeye yer veril mektedir.» Sofa Köşkü. (V) Cumhuriyet. 25.5.1935. «Sofa Köşkü’nün iç tezyinatını gösteren bir resimle renklendirilmiş olan bu yazıda; eski kasırlar ara 311

sında başlı başına bir yeri olan ve hâlâ zarafet ve taravetini koruyan (Sofa Köşkü) diğerleri gibi tanıtılmaktadır.» Spor Sahaları. (VI) Cumhuriyet. 26.5.1935. «Osmanlı Hükümdarlarının spora önem verdiklerini çeşitli örneklerle belirten yazar, Kabak Meydanı ile servilikler arasında nişan talimlerini gösteren (Nişan Taşı) üzerinde durmaktadır. Her bireri birer tarih olan bu taşların üzerine, Üçüncü Selim ile. İkinci Mahmud’un kasideleri işlen miştir. Bu taşlardan başka diğer hedef taşlarının da ilginç hi kâyeleri yer almaktadır incelemede.» 632 Tarihte Gazi. Yedigün. I, 33, 29.10.1933. «(Tarihte, dehalarıyla —büyük— un vanını alan en yüksek kişilerin gördükleri işleri ve bunların sonuçlarını göz önüne getirecek olursak, Gazi’nin cihan tari hinde ve özellikle Türklük âleminde ifa eylediği muazzam gö revi hepsinden parlak ve hepsinden yüksek görürüz...) Cum huriyetimizin Onuncu dönüm yılı dolayısıyla derginin özel —10. Y ıl Sayısı— na yazılmış, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün fotoğrafıyla değerlendirilmiş bir dizi.» 633 Tarihte Hoca Nüfuzu. (1-22) İkdam. 8155-8181, 25.10.1919 - 21.11.1919. «Osmanlı Türkleri’nin, tarihlerinin ilk devirlerinde hoca nüfuzundan büyük yarar gör dükleri, devlet yönetiminde hükümdara yardımcı oldukları, bil ginlerin hürmet topladığı. Zamanla saygınlığını kaybeden din bilginlerinin devletin başına dert açan her başkaldırmanın için de bulundukları veya kışkırtıcısı oldukları. Osmanlı İmpara torluğunun zayıflamasında, duraklamasında ve sonunda çök mesinde büyük rolü olan Hocalar. Bir devrin hikâyesi. Tarihî tefrika.» 634 Tarihte Osmanlı Neferi. Talebe Defteri. 63-65, Ekim/1918 dv. «OsmanlIların ilk kuru luş yıllarından başlayarak askere verdikleri önem. Türk aske rinin disiplin ve döğüşkenliğine ait muhtelif hükümdarlar za manından örnekler. Tarihe şan veren, destanlar yazdıran, fe dakâr Mehmetçik’ten bir yaprak.» 635 Tebdili Kıyafet Gezen Padişahlar. Yedigün. 241, 20.10.1937. «(Büyük tarihçimiz merhum Ahmed 312

Refik’in Yedigün okuyucuları için hazırladığı en son yazıların dan biri olan bu makale, Osmanlı tarihinin en cahil ve en ka ranlık bir köşesini aydınlatmaktadır. Bu makalede zulme mâ ni olmak için tebdili kıyafetle gezen itidâli kaybetmiş Osmanlı Padişahlarının nasıl zulüm yaptıklarını okuyacaksınız. Üs tat büyük bir hüsnü tesadüfle acı Ölümünden on gün evvel —Yedigün— ’e en son yazdığı bir seri tarihî maka’e getirmiş ti. Okuyucularımız merhum yazı arkadaşımızı hayır ve rah metle anmalarına vesile verecek olan bu makaleleri Yedigün’de okuyacaklardır)... tebdil gezecekler, halkın çektiklerini göz leriyle görecekler, ihmalci vezirlerini tekdir edecekler, h a ^m rahat yaşamasını temin edeceklerdi-... Dördüncü Murad (16231640) devrinde geçen bir takım ilginç olayların hikâyesi. Üçün cü Selim’in bu konuda kaymakam paşaya gönderdiği bir hatt-ı hümayun ile değerlendirilmiş.» 636 Tedrisat-ı Tarihiyye ve Tarih Kitapları. Yeni Kitaplar. Servetifünun. 1009, 22.9.1326 [1910]. «Tarihin önemi, okul ki taplarına verilmesi gereken yön işaret edildikten sonra, Tevfik Paşa’nm (Osmanlı Tarihi) ile Ahmed Rasim’in (Resimli ve haritalı Osmanlı Tarihi, c: 1-4) adlı kitapları tanıtılmakta ve iki eserin değeri belirtildikten sonra yer yer ilginç pasaj lar aktarılmaktadır.» 637 Teodora. «Bizans împaratoriçeleri» Şehbal. IV, 58, 1.8.1328 [19121. «Kıbrıslı veya Suriyeli âdi bir aileden olup çocuk iken İstanbul’a gelmiş, tiyatrolarda oyna mış, güzelliği ve zekâsıyla o tarihlerde veliaht tarafından se vilerek önce metres, sonra da Bizans Kraliçesi olan Teodora (Theodora: 527-548)’in hayat dizisi. Akıllı, çevresindekilere hâ kim olmasını bilen, Bizans tarihinde çeşitli isyan ve entrika larda parmağı olan imparatoriçe. Bizans tarihinden bir yaprak.» 638 Teofano. «Bizans împaratoriçeleri» Şehbal. IV. 59, 15.8.1328 [1912]. «Teodora kadar şöhretliydi. Yedinci Konstantin’in oğlu, Genç Romen ile (956)’da evlen mişti. Bir söylentiye göre soylu bir aileye, Bizans müverrih lerine göre bir meyhaneci ailesine mensuptu. Gözleri kamaş tıran bir güzelliği vardı. Ahlâk yönünden çok zayıftı. Genç ko casıyla bir olup ihtiyar imparatoru zehirlemek dahi istemişti. İmparator Romen ansızın (962) ’de öldüğü zaman; ikisi kız, iki 313

si oğlan dört çocuğuyla yirmi iki yaşında dul kalmıştı. Yıllar boyu, dalavere ve cinayetler üstünde kurduğu tahtını yürüt mesini başardı. Sonunda, diğerlerinin başına gelen lâyık oldu ğu sonuçtan kurtulamadı. Tahtı kaybetti. Sürüldü. Bizans ta rihinden yine bir yaprak.» Uzun bir dizi. 639 Tesisat-ı Medeniye ve Tesirat-ı Siyasiyye. «Musahabe-i tarihiyye» Millet. 39, 12.9.1908. «Devleti Osmaniye’de medeni ıslahat. İkin ci Osman, Üçüncü Selim, İkinci Mahmud. Sultan Abdülmecid. Gülhane Hattı Hümayunu ve tesirleri. Medeni tesislerimize kar şı koyanlar. Osmancılar ve İngilizler. Lord Palmerstoh. Osmanlı Ordusuna mükemmel zabitler lâzımdır. Ordunun ısla hatı.» 640 Tevârih-i Al-i Osman. «Millî tarihlerimiz». (1-2) İkdam. 8713, 8714, 17, 18.6.1921. «Genellikle (Tevârih-i Âl-i Os man) adı altında toplanan tarihlerimiz. Tarihî Osmanî Encü meni Kütüphanesinde bulunan bir tevârih-i âl-i Osman’ın in celenmesi. Eserden alınan bir takım bölümler ve bu bölümle rin düşündürdükleri.» 641 Tevârih-i Al-i Osman. TOEM. XVI, 14 (91), 1.3.1926. «Osmanoğulları’mn Batı Anado lu’da Beğlik ilân ettikleri tarihten (1300) İstanbul’un Fethine (1453) kadar geçen olayların, rivayetlere dayanılarak yazılmış risalelerden meydana getirildiği. Şimdiye kadar sınıflandırı lan belgeler arasında bu döneme ait olmak üzere ancak birkaç belge ve eksik sayfalı defterlere tesadüf edildiği. Mevcut bel gelerin temizlenmesi ve tasnifi kesin surette son bulduğu ci hetle, İstanbul’un Fethine kadar olan (153) yıllık millî tarihi mizin, tarih metoduyla incelenerek yeniden rivayetlerden arın mış bir (Tevârih-i Âl-i Osman) meydana getirmenin gerekti ği.» 69-78 s. Uzun bir dizi. 642 Tevfik Paşa. TOEM. VI, 33, 1.8-1331 [19151. «Tarihi Osmanî Encümeni mua vin üyelerinden, Türk Silâhlı Kuvvetleri katlarında (Fatihli) adıyla tanınan; (Anibal), (Muhtasar Tarihi Osmanî), (Tarih-i Osmanî), (Sevkülceyş) adlı telif ve çeviri kitapların yazarı Tevfik Paşa’nm 4.12.1331/1915/tarihinde ölümü dolayısıyla ya314

zilmiş bir anma ve tanıtma yazısı.» 564-569 s. metin içinde 1 resim. 643 Tophane Camii. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 4.9.1936. «Tophane ve Tophane Camii. İstanbul’u yaz mış seyyahların, özellikle Molteke’nin anılarında İstanbul’un bir semti Tophane ve Tophane Camii. Çevresinde bulunan bü yük binalar ve bu binaların sahipleri. İstanbul yaşantısından bir parça. Yazı; yüzyıl evvelki camiin resmiyle değerlendiril miş.» 644 Topkapı Sarayından Getirilen Vesikalar. Akşam. 27.12.1926. «(Müverrih Ahmed Refik Bey’le bir mülâkat. Bu vesikalar tetkik ve tasnif edilirse tarihin şimdiye ka dar meçhul kalan birçok noktaları tenevvür edecektir). Topkapı Sarayında bulunan belgelerin tasnifi teşebbüsü üzerine yapılan bu konuşmada Ahmed Refik Bey; (Osmanlı arşiv bel gelerinin önemi, bunların aydınlığa kavuşturulmadan bir Osmanlı Türkiyesi tarihinin yazılmasının mümkün olamayacağı. Geçmişte yapılan çalışmaların eksik yönleri. Bizde noksan olan belgelerin Avrupa arşivlerindeki kopyalardan yararlanılarak tamamlanması. Belgelerin tasnifinden sonra yayınlama işinin süratle plânlanması. Yurdun çeşitli yönlerinde bulunan belge lerin uygun yer ve binalarda bir araya getirilmesi. Her şey den evvel bunların yapılabilmesi için bütçenin buna göre ha zırlanması.» 645 Trablusgarp Sularında Piyâle Paşa. Hak. 28, 10.4.1912. «Görkemli donanmasıyla Akdeniz’i titreten, Nis sahillerinde Osmanlı satvetini bütün büyüklüğüyle yücel ten Barbaros Hayreddin Paşa Beşiktaş sahillerindeki mütevazı türbesinde ebedî uykusunu uyuyor... Barbaros’tan sonra Os manlI donanması, Barbaros’un boşluğunu doldurmaya çalışan öğrencileri, Cerbe Adası’nm düşman tarafından işgali ve Pi yâle Paşa’nm Trablus sularındaki büyük başarısı.» 646 Treitschke. «Alman müverrihleri» Yeni Mec. 7, 8, 23.8.1917. «Cermen birliğinin kuruluşunda mü verrihlerin büyük etkisi olduğuna işaret eden yazar, ünlü Al man müverrihi Heinrich Von Treitschke (1834-1896)’ı bir ör nek olarak gösterir. (Fransa’dan ne istiyorsunuz?. Alsace’ı) 315

1870 adlı eseriyle Bismarck’ın politikasına hizmet eden, 18711874 yıllarında Millî Liberal Parti’den milletvekili olarak mec lise giren, 1874’te Berlin Ünivers-itesi’ne profesör ve Prusya’ nın resmî tarihçisi d'ğer bir deyimle vakanüvisi olan, kendisi ni tarihe adayan ve tarih metodunda yenilikler yapan Treitschke’nin hayatı. Yazar; özellikle Treitschke’nin (Cermen İtti hadı Tarihi) ve (XIX. Yüzyıl Almanya Tarihi. 1879-1894) adlı eserlerini de tanıtmaktadır.» 647 Tulon’da Barbaros Hayreddin. «İhtifal münasebetiyle» Yeni Mec. 7-73, 1.4.1923. «I. François (1494-1547), düşmanı Char les Quint (1500-1558)’i mağlup etmek için Kanunî Sultan Sü leyman’a istirhamname yolladıktan sonra. Kanunî’nin Fransa Kralına cevabı. Barbaros’un İtalya sahillerini vurarak Tulon deniz üssünde bütün haşmetiyle görünmesi. Osmanli-Fransız deniz kuvvetlerinin işbirliği. Fransız deniz kuvvetlerinin ikmâl ve iaşedeki beceriksizlikleri.» Uzun dizi. 648 Turhan Sultan ve Çanakkale. Yeni Mec. '3, 26.7.1917. «Osmanlı Tarihinde kadınların vatan sevgisine pek çok tesadüf edilir. Bu sevgi, yalnız savaş mey danlarında gösterilmez, Vatanın kalkınması ve mutluluğu yo lunda da gösterilir. Nilüfer Sultan, Selçuk Sultan, Mihrimah Sultan, Nurubanu Sultan... eserleri ve hayırlarıyla adlarını kökleştirmişlerdir. Turhan Sultan (Hatice, 1627-1682) politik etki sini yürüttüğü sırada, oğlu Dördüncü Mehmed (Avcı. salt. 16481687) gayetle küçüktü. Girit seferi, yirmi yıldanberi sürüp gi diyordu. Osmanlı azmi, mesafenin uzaklığına rağmen kırılmı yordu. Venedik gemileri, Türk kuvvetlerinin Ada’ya yardım götürmesini önlemek için Çanakkale Boğazı’nı kapamışlardı. Köprülü Mehmed Paşa’nın resmiyle renklendirilmiş olan ince lemede; Turhan Sultan’ın Çanakkale Boğazı’nm savunması ve düşmanı püskürtmek için nasıl çalıştığı, bir kadının yapama yacağı çabalar harcadığı gösterilmektedir. Yazının bir diğer özelliği de, Çanakkale’de bulunan tarihi yapılar hakkında da ayrıntılı bilgiler vermesidir.» 649 Türk Asya’da Hâkim İken... İkdam. 8495, 1.10.1920. «Türk Asya’da hâkim iken, Doğu’da Türk’ten metin ve Türk’ten azimli bir Milletin bulunmadığı ve bunun nederileri.» 316

650 Türk Fedakârlığı. (1-2) Dersaadet. 5, 6, 12.7.1336 [19201. «Türkler’in tarih boyunca za man zaman, hatta en zayıf zamanlarında dahi düşmanlarına el uzattıkları, onları korudukları. Bu yazı dizisinde başlıca; Ma caristan, Lehistan ve Fransa’ya yapılan çeşitli yardımlar üze rinde durulmakta ve fedakâr Padişahlar, çeşitli ve ilginç ör nekler içinde dile getirilmektedir.» Uzun ve belgelere dayanan bir inceleme. 651 Türk Hizmetinde Kıral Tököli İmre (1683-1705). Darülfünun Ed. Fak. Mec. VIII, 3, Mayıs/1932. «(Muhibbi Âl-i Osman’ım itaat üzreyim emre, Kıralı Orta Macar’ım ki namım Tököli İmre), Türkler Viyana’yı ikinci defa kuşattıkları (1683) esnada, Türk Ordusunda bulunan Thököly (1657-1705) Macaris tan prensi, Avusturya yönetimindeki Macarların şefi. Karlofça barış görüşmelerinde AvusturyalIların ısrarla kendilerine teslim edilmesini isteyip Osmanlılarm kabul etmeyip koruduk ları Tököli’nin hayatı, hizmeti ve hiyaneti.» 3-7 s. . 652 Türk İdaresinde Atina. Yedigün. 71, 18.7.1934. «Bugün Yunanistan’ın başkenti olan Ati na’nın Türk yönetimindeki hikâyesi. Evliya Çelebi’nin gördük leri ve duydukları. Akropol ve bu bölgenin o yıllardaki kulla nılış şekli. 1669’da Atina’yı gezen iki Fransız seyyahın anlat tıkları. Tarihi, coğrafyası ve yaşantısıyla Atina. Yazı; (Atina’ nın Türk İdaresi zamanındaki durumu), (Atina’nın görünüşü) resimleriyle renklendirilmiş.» 653 Türk İdaresinde Bulgaristan. 973-1255. (1-2). Darülfünun Ed. Fak. Mec. VIII, 6, 7, Kasım/1932, Ocak/1933. «Türk yönetiminde Bulgarların yerleşme yeri olan şehirlerin ekonomik, ticarî ve İdarî yaşantısıyla ilgili olarak düzenlenen bu dizide; Kanunî Sultan Süleyman (salt. 1520-1566) zamanın dan, Tanzimata (3. XI. 1839) kadar 2)ivan-ı Hümayundan ya zılan hükümleri kapsayan bir dizi. Bu hükümler, özellikle Bul gar halkının en toplu olarak yaşadıkları şehirlerin o zamanki yaşantısına, koyun ve yağ ihracına, Voynuk ve Doğancı adıy la düzen altına alınan ve devlet hizmetinde çalışan Bulgarlara uygulanan yönetmelikler ve uygulama şekilleri. İnceleme; kitap harfleriyle dizilmiş (Seferi Hümayun için Filibe ve Ta tar Pazarından Voynuk ihracına dair), (Vidin’de gemi inşa 317

edildiğine dair) ve benzeri (99) hüküm ile değerlendirilmiş tir.» 62-98, 1-44 s. Çok uzun bir inceleme. 654 Türk İdaresinde İznik. ikdam. 8667, 30.4.1921. «İznik şehrinin tarih boyunca önemi. Şehrin Osmanlılar için stratejik değeri. Osmanoğulları’nm şeh ri kuşatması. Uzun süren kuşatma süresindeki olaylar. Şehrin Orhan Gazi’ye teslim olması. Osmanlı yönetiminde rahat bir yaşantıya kavuşan İznik.» 655 Türk İdaresinde ReayaDersaadet Gazetesi. 12, 19.7.1336 [1920], «Osmanlı yönetiminde son derece titizlikle üzerinde durulan reaya hukuku. Osmanlı İmparatorluğu’nda reâya’nm refahı sayesinde koca bir ülkenin düzenle yöneltildiği. Reâya ile ilgili ilginç örnekler». Kelimenin sözlük anlamı; güdülen, yönetilen kimseler olup genellikle Osmanlı tebaası ve daha özel anlamda üretici köylü. 656 Türk Sarayında Bizans Prensesleri. Yeni Şark. 14, 16.10.1337 [19211. «İlk dönemde Osmanlı hane danına politik bir takım imkânlar' sağlayan JBizans’tan gelin alma ilişkisi. Orhan Gazi’den başlayarak, tekfiir kızları da da hil olmak üzere saraya, Osmanlı İmparatorluğuna gelen pren seslerin hikâyesi.» 657 Türk Tarihine Dair Macar Vesikaları. Dersaadet. 26, 2.8.1336 [19201. «Osmanlı İmparatorluğu tarihi nin derinliğine yazılabilmesi için Türklerle ilişkileri olan mil letlerde bulunan belgelerin incelenmesi gerektiğine değinen ya zar; bu tür çalışmalar üzerinde durmakta, Macaristan’da son yıllarda Türk-Macar ilişkileriyle ilgili olarak yayınlanan eser ler hakkında ayrıntılı bilgi vermektedir.» 658 Türk Toprağında Zirini îlona. Cumhuriyet. 4.6.1932. «Türkler Viyana’dan dönerken, Orta Ma car Krallığının sarp bir kalesini genç ve güzel bir kadın savu nuyordu. Bir yüzyıl evvel ceddi; Mikloş Zirin’di. Dördüncü Mehmed döneminde (Avcı. salt. 1648-1687) Türk himaye ve hâkimiyetine giren (Orta-Macar; Yukarı Macaristan) Kralı, Os manlI kaynaklarında (Kuruş Kralı) denilen Tökeli Emre’nin eşi Zirini İlona’nın hayat dizisi. Fotoğrafıyla renklendirilmiş olan bu yazıda eşinin başına gelen bütün felâketlere beraberce 318

boyun eğmiş olan bu kadının İstanbul’daki yaşantısı bütün ay rıntılarıyla anlatılmaktadır. Genç ve güzeldir. Güzelliği İstan bul’a gelmeden yayılmıştır. Bir süre sonra İstanbul'da kalması sakıncalı görülerek İzmit’e gönderilmesi uygun görülmüştür. İz mit yaşantısını da içeren bu incelemede, Osmanlı tarihinin bir devri de gözlerimizin önüne serilmektedir.» 659 Türk ve Avrupa. İkdam. 8402, 15.7.1920. «Türk politikasında dinin hiçbir zaman rol oynamadığı. Osmanlılann Batı ülkelerine her dönemde yar dım eli uzatabildikleri. Örneğin; Fransızlara ve Macarlara yar dım ettikleri. Bütün bu iyi davranışlarına karşılık onlardan hiçbir iyi niyete dayanan karşılık görmedikleri. Bunun bir tek nedeninin de Osmanlı Türklerinin İslâm olması.» Uzun bir in celeme. 660 Türk ve Bizans İdaresinde Anadolu. İkdam. 8470, 5.10.1920. «Bizans devrinde ve Osmanlı idaresinde Anadolu ve burada yaşayanların durumu. Osmanlılann, ileri de tahtta çıkacak olan şehzadelerin yetişmelerini sağlamak ama cıyla Anadolu’ya göndermek ve burada tecrübeli Lala’ların ya nında valilik yaptırmak suretiyle Osmanlı Hanedanına ve Ana dolu’ya çok şeyler kazandırdıkları. Sarayın, çökme dönemine kadar Anadolu’ya dayandığı. Bizans’ın Anadolu’yu kaybettik ten sonra çöktüğünü belgelere dayanılarak ispatlamaya çalı şan bir inceleme.» 661 Türk’e Dair. İkdam. 8452, 12.9.1920. «Ayrupa’da Türklük aleyhinde çalışan lara, Türk’ün uygarlığını belgelerle,, örneklerle anlatan bir ya zı. Avrupa’nın Türkler aleyhinde süregelen devamlı ve yıkma ya amaçlı çalışmalarının, ancak İlmî yayınla cevaplandırılıp çökertilebileceği.» Yazı, Kurtuluş Savaşı’mızm en karanlık günle rinde yazıldığı için ayrı bir önemi var. 662 Türk ve Bizans. (1-44) İkdam. 8813-8860, 28.9.1921 - 14.11.1921. «Türkler’in Bizans’a karşı izlediği politikayı, Türk açılmasının, Doğu İmparatorlu ğu üzerindeki kesin etkisinin İstanbul’un Fethine kadar, Türk ve Bizans kaynaklarından yararlanılarak hazırlanmış bir tef rika. Orhan Gazi’nin ölümünden başlayarak Türk İstanbul’da 319

son bulan bir yazı dizisi. Bol kaynak, bol dip not, bol olay ve bol efsane.» 663 Türkiye Cumhuriyeti’nin Arması Nasıl Oluyor?.. îkdam. 10284, 26.11.1925. «Ahmed Refik Bey’in resmiyle renk lendirilmiş olan bu yazıda, Tarih Encümeni’nin toplanarak ko nuyu incelediği ve alman karar açıklanmaktadır.» 664 Türkiye’de Çiçek Zevki. Akşam. 23.3.1937. «Türkler’in savaş sanatım bildikleri ve be nimsedikleri kadar doğanın güzellikleriyle ilgilendikleri. Şiir lerde, kitaplarda, dillerde çiçek. İstanbul’da zaman zaman üst düzeye varan çiçek merakı. Çiçek bahçeleri ünlü kişiler. Lâle ve gül bahçelerinde gezinti. Yabancıların günlüklerinde İstan bul’un çiçek bahçeleri. Çiçek ve narh.» 665 Türkiye’de Fransız Hey’eti Tâlimiyyesi. İkdam. 11327, 4.11.1928. «I. Abdülhamid döneminde (salt. 17741789) Ruslar’ııı Kırım’ı işgalinden sonra Fransızların Türkiye’ ye uyguladıkları politikada değişiklik yaptıkları. Fransa’da Tür kiye’ye yardım isteklerinin uyandığı. Bu isteğin daha ziyade Fransa’nın doğu’daki çıkarlarının ve ulaşım yollarının korun masıyla ilgili olduğu. Fransız elçisi ve İstanbul’a gelen Fransız öğretmenlerin içten çalışmaları. Haliç tersane binalarında si lâhlı kuvvetler için okul açıldığı. Türk öğrencilerin yaş ve sıra gözetmeden büyük başarı gösterdikleri. Fransız subay ve öğ retmenlerinin çalışma düzeni. Fransa’dan getirilen çeşitli ça lışma ve ders araçları. Rusların bu ilişki ve çalışmaya kuşku suz kalamaması. 1787’de Rus ve Avusturya’nın devamlı baskısı karşısında Fransız öğretmen ve misyonunun geri dönmesi. Osmanlı İmparatorluğunun her kalkınma dönemine girişinde içe ride veya dışarıda sergilenen oyun ve baskıların bir örneği.» Uzun bir dizi. 666 Türkiye’de General Bem. İkdam. 11304, 11.10.1928. «Macar ihtilâli ve Mülteciler konusun dan bir yaprak. Türkiye’ye sığman Macarlar arasında bulunan Leh milliyetçisi General Bern’in, Türk sınırlarından içeriye girdikten sonra yaşantısı. İlginç notlarla değerlendirilmiş olan bu yazı, Türkiye’de ölen, topraklarımıza gömülen ve bilahara kemikleri vatanına götürülen büyük devlet adamının mezarı nın açıldığı günlerde yazılmış.» 320

667 Türkiye’de Islahat Fermanı. «Gayrı matbu vesikalara nazaran» TOEM. XIV, 4 (81), 1.7.1340 [1924]. «Tanzimattân on yedi yıl sonra, yani 1856 yılında Abdülmecid (salt. 1839-1861) tarafın dan çıkarılan ünlü Islahat Fermanı. Kırım Seferinden sonra (1272 - 1855) Babıâli’yi en ziyade meşgul eden konulardan bi ri, müslüman olmayan tebaanın imtiyazına dair yayınlanacak ferman olduğu. Türkiye’de yaşayan hıristiyanlara karşı koru yucu tutum takman yabancı devletler. Fermanın okunmasın dan evvelki hazırlıklar. Ferman’ın okunması. Fermandaki bazı maddelere karşı olanlar. Rus ve Avusturya elçilerinin hükü metlerinin talimatına göre ilgi çeken davranış ve tutumları. Osmanlı împaratoıiuğu’nun toparlanmasını istemeyenlerin top lu çabaları.» 195-215 s. Uzun ve ayrıntılı bir inceleme dizisi. 668 Türkiye’de Katolik Propagandası. «Hazine-i Evrak vesaikine nazaran» TOEM. XIV, 5 (82), 1.9.1340 [19241. «14. Louis’nin Türkiye’de ki hıristiyanlarm koruyucu tutumunu takınıp sürdürmek iste mesi. Kudüs’te ve Türkiye’nin belli başlı şehirlerinde kalmış olan rahiplerin gizli ve açık sürdürdükleri eylemler. Fransa’ nın kapitülasyonların onaylanması (1084/1673) sırasında rahip lerin durumunu bir kez daha kuvvetlendirmek için anlaşmaya koyduğu maddeler. Fransa’nın propaganda için bu dinî elbise ler altındaki katolik ordusundan yararlanmak istemesi. Türki ye’yi parçalamak için bu yolun da denenmesi. Türkler’in kato lik propagandasına karşı aldığı tedbirler. Kadılara yazılan hü kümlere ait örnekler.» 257-276 s. Uzun bir inceleme. Osmanlı împaratorluğu’nu parçalamak plânlarından bir başkası. 669 Türkiye’de Katolik Propagandası. (1-5) İkdam. 9, 11, 18, 20, 23.4.1924. «Türkiye’de cizvit papazları. 14. Louis’nin katolik politikası. Doğu’da Fransız sömürge ordusu nun öncüleri. Hazine-i Evrak belgelerine göre Türkiye’de ka tolik propagandasını inceleyen bir araştırma. Osmanlı yöneti cilerinin takdirle karşılanacak kadar ileri uyanıklığı. Bu konu da kadılara yazılan ilginç hükümlerden örnekler.» Uzun bir inceleme. 670 Türkiye’de Macar Mültecileri. (1-2) İkdam. 8934, 8935, 28, 29.1.1922. «Sultan Abdülmecid (salt. 18391861)’in saltanatının ortalarında Türkiye’ye sığman Macar Mül 321

tecileri. Osmanlı İmparatorluğu’nun en müşkül durumunda da hi kendine sığınanları korumak büyüklüğünü gösterdiğinin ye ni bir örneği. Rusya ve Avusturya Devletlerinin Türkiye’ye bü yük baskıları karşısında dahi Osmanlı împaratorluğu’nun tutu munu değiştirmemesi. Türkler’in bu tutumunun Avrupa’da bü yük bir sempati yaratması ve Türklere karşı politikalarında yumuşama görülmesi. İngiltere’de gençlerin Türklere karşı bü yük sevgi gösterileri yaparak, elçimizin arabasının atlarını çı kararak kendileri çekmeleri. Lord Palmerston’un anılarından yararlanarak hazırlanılmış bir dizi.» 671 Türkiye’de Mülteci Hükümdarlar. Tasvir. 11.3.1336 [19201. «Türkler’in yardımını isteyen, haysi yet ve saltanatlarını Türkler’in kılıcı ile sağlayan hükümdar ların ibret verici hikâyesi. Rakoczi, Demirbaş Şarl ve Tökeli Emre’nin fotoğraflarıyla renklendirilmiş olan bu uzun dizide yazar; Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren bu konuya eğilmekte, çeşitli örnekler içinde Türklerin kendilerine sığınanları en zayıf dönemlerinde dahi koruduklarını belgele mektedir.» , 672 Türkiye’de Tütün Meselesi. İkdam. 11313, 20.10.1928. «Üçüncü Mehmed (salt. 1595-1603) dö neminde Türkiye’ye girmeye başlayan tütünün hikâyesi. Ya saklanması. Yasağa karşı halkın gösterdiği tepki. Bu konuda en ileri ve kesin yasaklama hükümlerini uygulamaya çalışan Dördüncü Murad (salt. 1623-1640)’daıı ilginç hikâyeler. Bir tür lü yasaklanamayan ve gün geçtikçe isteklisi artan tütünün en sonunda devletlere zengin bir gelir kaynağı haline gelmesi.» 673 Türkler Budapeşte’den Çıkarlarken. İkdam. 11318, 25.10.1928. «Hicri XII. yüzyılda Raşit tarihinden alman bazı bölümler. Budin şehrinin kuşatılması. Osmanlı sa vunucularının kahramanca karşı koymaları. Mühimmat ve yi yecek maddesinin tükenmesi. Şehrin, adım adım kahramanca savunulması. Kale müdafii Abdi Paşa (ölm. 1686) ’nın şehit ol ması. Düşmanın çok gaddar davranarak şehit olanları ve ağır yaralıları Tuna Nehrine atması. İhanetler ve ibret alınacak lev halarla dolu İkinci Viyana bozgunundan sonrası.» Kanunî Sü leyman tarafından zaptolunup 1541’den itibaren bir eyâlet ha linde ve Beğlerbeğlik olarak yönetilen Budin’i 1686’da Dük Dö 322

Loren komutasında kuşatan kuvvetin 90 bin Haçlı ve Abdi Paşa’nın da yardımdan yoksun on altı bin askeri olduğunu ya bancı kaynaklar da yazarlar. 674 Türkler ve Anadolu. İkdam. 8456, 16.9.1920. «Türk’ün hakiki ve öz yurdunun Ana dolu olduğunu, Anadolu’ya uygun bir politikanın izlenmesi ha linde birçok şeyler kazanılacağı. Yazı; Anadolumuzun yer yer düşman tarafından işgali sırasında yazılmış ve göz dikenlere de cevap verilmiş olduğundan yer yer sansürün makasından kurtulamamış.» 675 Türkler ve Bizans. İkdam. 8729, 3.7.1921. «Osmanlı Türkleri’nin özellikle ilk dö nemine ait bilgilerin noksan olduğunu, bu noksanı tamamla mak ve bir takım karanlık noktaları açığa çıkarabilmek için başvurulacak kaynaklardan başlıcasmın Bizans müverrihleri olduğuna işaret eden yazar, Osmanlılarla devamlı ilişkileri olan Bizans ve Bizans tarihlerinden örnekler vermekte ve bu bil gileri Osmanlı kaynaklarıyla karşılaştırmaktadır.» Uzun bir dizi. 676 Türkler ve Bizans Kilisesi. İkdam. 8463, 28.9.1920. «Yunanlılar’ın yüzyıllar boyu Türk yö netiminde yaşadıktan sonra yeniden özgür olmalarının ne deninin Bizans Kilisesi olduğunu belgelerle anlatan bir ince leme. Yazıda; Bizans’ta birliği temin eden kilisenin gizli-açık çalışmaları üzerinde durulmuş ve çeşitli ilginç örnekler veril miştir.» 677 Türkler ve Fransız Siyaseti. İkdam. 9331, 8.3.1923. «Osmanlı İmparatorluğu karşısında de vamlı sürdürülen kaypak Fransız politikası. Osmanlılarm güç lü oldukları dönemde bu tutumun İmparatorluk için önemli olmadığı... Köprülü-Zâde’nin cevabı; — Evet. Fransızlar bizim dostumuzdur. Fakat biz onları daima düşmanlarımızla beraber görürüz. Derinlemesine, düşündürücü, politik bir inceleme.» 678 Türkler ve Haçlı Eserleri. Akşam. 9.7.1937. «Haçlılar Kudüs’ten kovulduktan sonra, dö küntüleri olan Saint-Jean ve Hospitaliers şövalyelerinin Akde 323

niz’in iki büyük adasında Rodos ve Kıbrıs'ta tutundukları. Ro dos’un askerlikte, Kıbrıs’ın ekonomide ileri gittiği. Osmanlılar’ın Akdeniz’e eğemen olma dönemindeki mücadeleleri. Osmanlı kuşatmaları. Adalarda, hıristiyanların ve Türklerin bıraktıkları yapıtlar. Yazı; Kıbrıs’ta Sinan Paşa Camii ve Yirmi-Sekiz Çe lebi Mehmed Efendi’nin mezarı resmiyle renklendirilmiş.» Uzun bir dizi. 679 Türkler ve İııgilizler. İkdam. 9126. 15.8.1922. «Osmanlılar’la İngilizlerin en görkemli zamanlarında, Sultan Üçüncü Murad (salt. 1574-1595) ile Kra liçe Elizabeth dönemindeki ilişkiler. İngilizlerin dünya ve Ak deniz politikasına eğilmeleri karşısında Osmanlı İmparatorlu ğu.» Politik bir inceleme dizisi. 680 Türkler ve İstanbul. İkdam. 8244, 24.1.1920. «Fatih’in İstanbul’u Fethiyle beraber Os manlI İmparatorluğu’nun kazandığı büyük stratejik üstünlük. İstanbul’un Türk toplumundaki yeri.» 681 Türkler ve Kraliçe Elizabeth. «Hazine-i Evrak vesikalarına göre» Darülfünun Ed. Fak. Mec. VIII, 5, Eylül/1932. «Elizabeth I. (1533-1603). İngiltere tarihinin en ünlü hükümdarlarından, Kral Henry V III ile Kraliçe Anne Boley’in kızı, 1588’te üvey ablası Kraliçe Mary’nin ölümü üzerine, İngiltere Kraliçesi. Kızıl saç lı, ince uzun boylu, zarif bir imparatoriçe olan Elizabeth. Av rupa dengesini temin ve özellikle İspanya Kralı II. Filip karşı sında kuvvet kazanmak, güçlenebilmek için OsmanlIlara yak laşma çabaları. Osmanlı-İngiltere ilişkilerini inceleyen bu yazı dizisi; matbaa harfleriyle dizilmiş (Kraliçe Elizabeth ile bera ber İkinci Filip’e karşı hareket etmek için Türkler’den yardım isteyen Fransa Kralı IX. Şarl’a yazılan nâme), (İngiltere’ye Üçüncü Murad için eşya almaya giden tüccarlara kolaylık gös terilmesi hakkında Kraliçeye yazılan nâme), (Türkiye ile İn giltere arasında ticarete dair nâme)... benzeri 14 adet belge ve Heybeliada’da Edward Burton’uıı mezarını gösteren iki fotoğ rafla değerlendirilmiş.» 3-29 s. Çok uzun bir inceleme. 682 Türkler’de Kılıç Alayı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 20.2,1936. «Osmanlı hükümdarları tahtta oturdukları za 324

man, birçok Islâm ülkelerinde olduğu gibi kılıç kuşandıkları, ilk defa ikinci Murad (salt. 1421-1444, 1446-1451)’in 1421’de Bursa’da devrinin ünlü bilginlerinden Emir Buhari’den kılıç ku şandığı. Fetih’ten sonra İstanbul’da Eyüp Sultan’da kılıç ku şanma usulünü Fatih’in kurduğu ve devrin bilginlerinden Akşemseddin tarafından kuşandığı. Kılıç kuşanmanın bir adının da (taklid-i seyf) olduğu. Hükümdarın İstanbul’da Eyüp’te Bos tan îskelesi’ne giderken, Osmanlı devleti’nin daimi ordusunu teşkil eden yaya ve atlı ücretli asker (Kapıkulu) leriyle birlik te gösteren resimle renklendirilen yazıda (Kılıç kuşanma) tö reni en ince ayrıntılarına kadar anlatılmaktadır.» 684 Türklere Dair. İkdam. 9342, 19.3.1923. «Orta Asya’dan başlayarak Türklerin Anadolu’ya nasıl yerleştikleri ve her gittikleri yerde nasıl ege men bir toplum olarak hükümet kurdukları. Lozan Barış Anlaşması’nın sürdürüldüğü günlerde yazılan bu dizide; Genç Tür kiye’nin Anadolu’dan düşmanı kovduktan sonra bu topraklar da nasıl başarıya gideceği İncelenmektedir.» 685 Türk’ün Hakiki Halâs Güneşi. ikdam. 11262, 30.8.1328. «Kurtuluş Savaşı’mızın dönüm nokta sı olan; 26 Ağustos sabahı başlayıp, 30 Ağustos 1922’de son bu lan Başkomutanlık Meydan Savaşı ve dünya tarihindeki yeri. Yıldönümü dolayısıyla yazılmış.» 686 Usul-ü Meşruta ve Vazaif’i Ahali. Millet. 31, 4.9.1908. «Her hükümetin malik olduğu yönetim dü zenine göre görevleri ve halkın da bu yönetime göre ödevleri olduğunu inceleyen bir dizi. Yazı; Batı’dan, Doğu’dan örnek lerle değerlendirilmiş ve özellikle subayların politika dışında kalmalarına özen gösterilerek nedenleri üzerinde durulmuş.» 687 Üç Şeyhislâm. «Tarihten bir yaprak» Yedigün. 89, 21.11.1934. «Şeyhülislâm; Abdurrahim Efendi, Karaçelebi-Zâde, Feyzullah Efendi. Tarihi olaylar içinde Osmanlı Türklerinde her şeyin üstünde tutulan ulemâ sınıfı ve bu etkinliklerini kötü yolda kullanan başı sarıklı olup politikaya karışanların, çoğu kez imparatorluğa zarar veren, başkaldır malarda önde yer alanların hikâyesi. Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla renklendirilmiş.» Fatih devrinde düzenlenen ünlü 325

Kanunnameye göre (müfti) diye anılan Şeyhülislâm, bütüa ulemanın başkanı ve müderrisler arasında en yüksek olanıdır, unüokuzuncu yüzyıl ortalarından sonra ise, şeyhülislâm kabine âzası olmuş ve bu hal imparatorluğun sonuna kadar devam etmiştir. Yeniçeri ocağının ilgasına kadar şeyhülislâm olanlar konaklarında otururlar selâmlık kısmını resmî işlerde kullanırlarlardı... Ocak ilga olunduktan sonra 1826’da Ağakapısı şeyhül islâm kapısı olmuş ve Bâb-ı fetva diye anılmıştır. Bugün ye rinde İstanbul müftiliği binası vardır. İkinci Bayezit, Yavuz Selim ve Kanunî Süleyman zamanlarında yirmi altı yıl kadar Şeyhülislâmlıkta bulunan Zembilli Ali Efendi (ölm. 1525); pen ceresinden sokağa bir zembil sarkıtarak içine konan sorulara ve işlere dair kâğıtları yukarıya çekmesinden ve cevaplarını yazarak yine o suretle iadesinden dolayıdır. 688 Üçüncü Ahmed Çeşmesi. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 28.2.1936. «Çeşmelerin Osmanlı yapı sanatında" ayrı bir yeri vardır. İstanbul’da sayıları binleri aşan irili ufaklı çeşme vardır ama, Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730)’in çeşmesinin ye ri ayrıdır. İstanbul’a gelip te Sultânahmed’de Ayasofya Müze si’nin ardında Topkapı Sarayı’na giden yol üzerindeki bu çeş menin güzelliğine hayran kalmamak mümkün değildir. Çeşme; Ayasofya’da Babı Hümayun karşısındadır. Dört köşelerde zarif dökme şebekeli sebiller vardır. Meydan çeşmelerinin birincisi ve Türk sanatının bir incisidir. Türk rokoko mimarî üslubundadır. Üstü kurşun örtülüdür. Geniş saçaklarının altı kabart ma süslerle bezenmiştir. Şair Seyyid Vehbi tarafından yazıl mış olan on dört kıtalık manzum kitabenin meşhur tarih beyti; Tarihi Sultan A hm edin cari zebanı lüleden « Aç besm eleyle iç suyu Han A h m ed e eyle dua»

1141 (1728 M.) Çeşmenin resmiyle renklendirilen bu yazıda; çeşmeyi yaptıran dan başlayarak, çinilerine, parmaklıklarına, kurşun kaplı zarif külahlarına, şiirlerdeki yerine kadar her şeyi bulmak müm kün.» Seyyid Hüseyin Vehbi bn. Ahmed; Tebriz fethinde mevleviyeti kendisine verilmiş, sonra Kayseri ve Halep Kadısı ol muş, süresini bitirdiğinde hacca giderek dönüşte İstanbul’da ölmüş ve Cambaziye Camii mezarlığına gömülmüştür (11491736). Uzun bir tanıtma dizisi. 326

Â le m in hâkaam Sultân Ahm ed-i âli-him em K im sadâ-yi şev'cet-û şâniyle pürdür ş e ş cihât G örm e m iştir dîde-i tâc-ü serîr-i saltanat Böyle sultân-ı melek-hû husrev-i ku dsî-sıfât Söyle di târîh-i itmamın bu m ısra'la Nedim Çe şm e -i v â lâ sı Sultân A hm ed 'in mâ-i hayât

1141

[Sultan A hm ed Ç e şm e sin e tarih. Ş a ir Nedim i

689 Üçüncü Ahmed’in İlk Aşkı. İkdam. 11201, 30-6.1928. «Üçüncü Ahmed (salt. 1703-1730), ba bası Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687) zamanında, özgür bir yaşantı sürdüremediği, kardeşi İkinci Mustafa zamanında (salt. 1695-1703) hiçbir şehzadenin ulaşamadığı serbestiye kavuştu ğu. Kardeşinin onu tamamiyle özgür bıraktığı. Bu özgür yaşan tısı arasında Valide Sultan’m cariyelerinden Sara ile tanışma sı. Bir aşk hikâyesinin geleceğin padişahı Üçüncü Ahmed’i bü tünüyle sarıverdiği. Sarayın, gittikçe gelişen bu durum karşı sında endişeye düştüğü. Nasihat ve uyarmaların sonuç verme diği. Sonunda, Sara’nm hekimbaşmm oğlu ile evlendirilmek suretiyle saraydan uzaklaştırıldığı. Şehzade Ahmed’in uzun sü re bu aşkın etkisi altında kaldığı.» Renkli bir dizi. 690 Üsküdar Kadıköy Arası. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 8.5.1936. «Üsküdar’dan başlayarak Şemsipaşa kıyıları, Salacık, Karlık-bayırı, Harem ve Kadıköy’ü dolaştıran bir dizi. Bu sahilleri süsleyen yalılar, konaklar, köşkler, saraylar. Üs küdar’da eskiden Bizans yazlık saraylarının alanında, bugün kü Selimiye kışlası ve onun deniz tarafında, Kanunî Sultan Sü leyman tarafından yaptırılan (1555) Kavak Sarayı vardı. Bu sarayın bir adı da (Üsküdar Sarayı) idi. Bu saray, Mimar Si nan tarafından kâgir olarak yapılmıştı.. Zamanla ilâve ve ona ranlarla değişmelere uğradı. En ziyade Üçüncü Murad (salt. 1574-1595), genişleterek ilâve köşkler yaptırdı. Dördüncü Mu rad da Üsküdar’ı sevmişti. Yeni bir saray yaptırarak bu sem ti bir kat daha güzelleştirdi. Onyedinci yüzyıldan sonra, özel likle bu yüzyılın sonlarında Üsküdar’a rağbet azaldı, saray ve köşkler bakımsız kaldıklarından harap olmaya başladı. Bu ara da yalnız Üçüncü Ahmed’in Kavak İskelesi yakınlarında (Ka vak Kasrı) veya (Şeref-abad Kasrı) diye adlandırılan bir ek bina yaptığını tarihler yazar. Topkapı Sarayından sonra, ikinci 327

büyüklükte olan bu Kavak (Üsküdar) sarayı; D’Ohsson’un ese rinde görüldüğü üzere uzun zaman bakımsız ve harap kaldı ğından Üçüncü Selim tarafından yıktırıldı (1794). Görkemli Saraydan yalnız Mehmed Paşa köşkü bırakıldı. Kalıntısından ve toprağından, Nizam-ı Cedid askerine yaptırılan, kışla ve müştemilâtı için yararlanıldı. Alemdar Mustafa Paşa (17501808) ’ya karşı yeniçeri başkaldırmasında (27 Ramazan 1223 14 Kasım 1808) bu kışla yakılınca (1808), İkinci Mahmud (salt. 1808-1839) buraya yeni bir kışla ve deniz yönüne de bir köşk yaptırdı..» Anılar ve belgeler dizisi içinde Üsküdar-KadıkÖy. Uzun bir inceleme. Yüzyıl evvel Kızkulesini gösteren resimle renklendirilmiş. 691 Üsküdar ve Sarayları. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 2.3.1936. «Bir zamanlar Kadıköy’de 600 bağ, Haydarpa şa’da yeldeğirmenleri vardı. Bugün Kadıköy’de (Yeldeğirmeni) olarak adlandırılan semt bir boydan bir boya yeldeğirmenleriyle doluydu. İstanbul’un başta gelen mesire yerleri bura larda toplanmıştı Bağlarbaşı, Kısıklı, Küçük Çamlıca, Büyük Çamlıca ve daha birçokları bu gezinti yerlerinin bir kısmıydı. Boğaz’m bölünmez bir parçası olan Üsküdar’ın bugün tarihe karışmış olan büyük yapıları ve her geçen gün biraz daha ta rihe karışan eşsiz güzelliği. Uzun dizi; Üsküdar ve Kızkulesi resimleriyle renklendirilmiş.» 692 Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii. «Kafes ve ferace devrin de İstanbul» Akşam. 26.7.1936. «Kanunî Sultan Süleyman (salt. 1520-1566)’ nın Hurrem Sultan’dan olan Mihrimah Sultan ve Rüstem Pa şa (ölm. 1560) ile evlenmesi hikâyesi. Düşmanlarının Paşa’nın cüzam hastası olduğunu yaymaları ve bu işi incelemekle gö revli kişinin Paşa’nm yakasında bit görmesi ve bit’in cüzam lıda bulunmadığından temize çıkması. Bütün anonim tarihler de yer alır bu ilginç hikâye. Devrin şairlerine de konu olur; Olıcak bir kişinin bahtı kavi, ta lii yâr, Kehlesi (bit) dahi m ahallinde anın işe yarar.

Camiin banisi Mihrimah Sultan, Kanunî’nin kızı ve Rüstem Paşa’nın eşidir. Cami 954 (M. 1547) yılında yaptırılmıştır. Edirnekapı’daki Mihrimah Camii de bu Sultan tarafından yaptırıl mıştır. Mihrimah Sultan’ın ölüm tarihi (? - 964/1556) dır. Ca 328

miin avlu duvarı altında kesme taştan yapılmış, büyük hazne sinin yüzüne mermer kaplanmış, kemeri bir beyaz, bir renkli mermerli (Mihrimah Sultan Çeşmesi)’nin kitabe taşında şu beyit okunur; Verdi Hak yine bu tarihte ona «Çeşm e-i abıhayat icrasın» 1092 (M . 1680)

Camiin yapımıyla çeşmenin tarihi arasında fark olduğuna gö re bu tarihin onarım sırasında yerleştirildiği düşünülebilir. Hikâyeler, kitâbeler arasında cami. Yazı; camiin ondokuzuncu yüzyıla ait bir resmiyle renklendirilmiş.» 693 Vakanüvis Evrakı. «Tarih konuşmaları» (1-2) Akşam. 23, 30.4.1937. «Osmanlılar’da vakanüvislik görevinin ku rulmasından sonra geçirdiği aşamalar. İki vakanüvis arasında devir ve teslim işlemleri. Yeni vakanüvisle, eski vakanüvis ara sında devir ve teslim işlemleri. Yeni vakanüvise, eski vaka nüvis Ahmed Cevdet Paşa (1822-1895) ’nm uzun bir mektubu, yeni görevle ilgili tavsiye, istek ve temennileri. İkinci yazı; Âli ve Reşit Paşa’larm resimleriyle renklendirilmiş olup, Isla hat Fermanı (1856)’ndan başlayarak, çeşitli nedenlerle vaka nüvis tarihlerinde yer almayan olaylar İncelenmekte, örnekler verilmekte, nedenleri araştırılmaktadır.» Vakanüvis; Divan-ı hümayun dairesinde onsekizinci yüzyıldan itibaren kurulan resmî bir görev. Görevi, devletin resmî tarihini, kendisine ve rilen belgelere göre tesbit edip işlemektir. 694 Vak’aııüvis Evrakı; Fuad Paşa. Akşam. 7.5.1937. «Islahat Fermanı (28 Şubat 1856) ile ilgili ola rak vak’anüvis evrakı arasında bulıyıan yeni belgelerin ince lenmesi. Uzun inceleme, Keçecizade Mehmed Fuat Paşa (18151868) ’nm fotoğrafıyla değerlendirilmiş olup, bizde batılaşmak fikrinin ilk temsilcilerinden Fuat Paşa ve Islahat Fermanı üze rinde durulmaktadır.» 695 Valide Safiye Sultan. «Tarihte kadın simaları» İnci. 7, 1335 11919]. «Osmanlı hükümdarlarına hâkim olmuş, Korfo’da Venedik Valisinin kızı iken 1575’te onbeş yaşında Türk gemicileri tarafından tutularak Üçüncü Murad (salt. 1574-1595)’ m kadınları arasında yer alması. Güzelliği kadar zeki oluşu. 329

Üçüncü Mehmed (salt. 1595-1603)’i doğurması. Gerek kocasının ve gerek oğlunun saltanatı süresinde etkinliğini en üst düze ye çıkarması. 1603’te, torunu I. Ahmed (salt. 1603-1617) zama nında davranışlarının sınır ölçüsünü aşması karşısında bir ön tedbir olarak Eski Saray’a kapatılması.» Kadınlar saltanatın dan bir yaprak. 696 Varna Zaferi’ni Kazandığımız Yıllarda Türk Ordusu. Cumhuriyet. 21.12.1935. «Varna Zaferini (Kasım 1444) kazan dığımız yıllarda, savaş usullerimize dair Hazine-i Evrak’ta bir belge, hatta bir kayıt dahi bulunmadığına değinen yazar, Bertrandoıı’un seyahatnamesinden ve batı kaynaklarından yararla narak bu konuyu işlemeye çalışmaktadır. Çok ilginç örneklerle donatılmış olan yazı, çok canlı ve hareketli bir şekilde Osmanlı Ordusunu gözlerimizin önüne sermektedir.» 697 Varna’da Koca Bir Haçlı Ordusunu Bir Fırtına Gibi Nasıl Yen miştik?. Cumhuriyet. 3.8.1935. «Varna’da yenilerek ölen Leh Kralı Ladislas’m kara kalem resmiyle renklendirilmiş olan yazıda; taht ta genç bir padişahın, Fatih Sultan Mehmed’in bulunduğuna ve çocukluğuna güvenerek Papa’nın yeni bir Haçlı Ordusu ha zırlaması. Macar, Ulah ve diğer Avrupa ülkelerinden oluşan bu büyük ordunun Varna’yı geçmesi üzerine, Manisa’da tahtı nı kendi isteğiyle bırakarak oturan Sultan Murad (salt. 14211444, 1446-1451)’m binbir emek ve binlerce şehit kanıyla yara tılan Türk varlığım, bütünlüğünü korumak için yeniden ordu nun başına geçerek Haçlı Ordusunu dehşetli bir bozguna uğrat ması (Kasım 1444). Fırtınanın önünde Ak Şövalye adıyla şöh ret bulan Hunyadi’nin bile canını güç kurtarmasının hikâyesi.» 698 Vatan ve Ordu. «Musahabe-i askeriyye» Millet. 33, 6.9.1908. «Vatan ile ordu arasındaki bağlar. Tarihten çeşitli örnekler alınarak derinleştirilen bu konuda, bağların zayıflaması halinde karşılaşılması önlenemeyen felâketler zin cirleri gösterilmiş ve tarihte çeşitli örnekleriyle dile getirilmiş tir.» 699 Venedikli Baffa. «Safiye Sultan» (1-94) Akşam. 24.10.1936-28.1.1937. «Osmanlı hükümdarları arasında kadına en düşkün olan, 112 evladı bulunan, ölümünde 19 ka dın gebe, saz ve söz âlemlerinin sürdüğü ,devlet yönetiminin 330

Valide Sultanların elinde kaldığı, krallıkların bile rüşvetle alı nıp verildiği devirde bir padişah eşi. Murad III’ün eşi, Mehmed III ile Ayşe ve Fatma Sultanların annesi Venedikli Bafo Aile sinden Safiye Sultan (? 1550-1605)’in hayat dizisi içinde ya rım yüzyıllık Osmanlı İmparatorluğu tarihi. Venediklilerin Korfu valisinin kızı, Üçüncü Mehmed (salt. 1595-1603) padi şah olunca Valide Sultan olan, nüfuzunu kullanmasını bilen, o kadar ki Osmanlı-Venedik ilişkilerini barış içinde yürüten zeki bir kadın... III. Murad (salt. 1574-1595)’ııı babası II. Selim’in ölümü üzerine Manisa’dan Mudanya’ya, Mudanya’dan İstanbul’a denizden' geçmesiyle başlayan tarihi bir tefrika.» 700 Veziriâzam İntihabı. İkdam. 8288, 10.3.1920. «Osmanlı İmparatorluğu döneminde dev let işlerini yönelten padişaha kesin yetkilerle vekâlet eden kim senin başlangıçta unvanı sadece vezir iken, I. Murad (salt. 1360-1389) zamanında Lala Şahin Paşa’ya ve daha sonra Timurtaş Paşa’ya da vezirlik rütbesi verilince, diğerlerinden ayır mak için kendisine veziriâzam denmiye başlanmıştır. Veziri azamlar, padişahtan sonra devletin en büyük reisi ve hüküm darın kesin vekili olduklarından sözleri ve yazıları padişahın irade ve fermanı demekti. Tam yetki sahibi olduklarını belirt mek üzere padişahın bir mühürü kendilerinde dururdu. Hükü met başkanı sıfatıyla Divan-ı Hümayun’a başkanlık ederdi. Os manlI kanunnamelerine göre; İlmî, İdarî, askerî, vb., makam lara ait bütün atama, görevden alma, yükseltme ve idam "ka rarları onun emriyle olurdu. Yalnız vezir, kazasker, şeyhül islâmlar ile 5999 akçe’den yüksek tımarlarla ilgili işlemler için hükümdardan izin alırdı. Padişahın, veziriazam’ın teklifini geri çevirdiği görülmeyen işlemlerdendi. Veziriazamlar ordunun ba şında sefere gittikleri zaman kendilerine ayrıca (Serdar-ı Ek rem) unvanı verilirdi... Yazar; veziriazam seçiminde İmparator luğun ilk döneminde gösterilen titizlik. İsabet ve isabetsizlikler. Baskılar, tehditler altında baş veziri seçme işinden örnekler. İyi yetişmiş, cesur hükümdarların yanında veziriazamların bü yük işler gördüğüne dair ilginç örneklerle donatılan bir dizi. Veziriazam seçiminin önemi.» 701 Vilhelm Sâııi (Wühelm II) Hazretleri Berlin Kongresinde. (1-2)Mec. Ebüzziya. XIX, 88, 89, 1317 11901]. «Osmanlı İmparatorlu ğu ile dost politika konusunda gösterdiği gayretlerle, İngiltere, 331

Rusya ve Fransa gibi büyük Avrupa devletlerini endişeye dü şüren (Wilhelm II. 1859-1941) ünlü Alman hükümdarı. 13 Tem muz 1878’de, bir yandan Türkiye, öte yandan Rusya, İngiltere, Almanya, Avusturya, Fransa, İtalya (o yıllarda Avrupa’daki 8 büyük devletin yedisi) arasında imzalanan Avrupa siyasî tari hinin dönüm noktalarından sayılan barış anlaşmasında Alman politikası ve Wilhelm’in tutumu. Kongreden ilginç, güncel not lara dayanan parçalar.» çeviri. İki uzun dizi. 702 Viyana Bozgunluğunun Sebepleri ve İhanetler. İkdam. 11287, 24.9.1928. «Viyana kuşatması (1683). Orta Macar Kralı Tökeli ve Tatar Haııı’nm gizli açık oyunları. 1 ay 29 gün süren kuşatmanın en kritik günlerini, saatlerini dile getiren, Türk’ün dostu olmadığını. İhanet zincirinin tek tek halkaları na inen, güçlü bir ordunun nasıl zorla mağlubiyete itildiğini gösteren notlarla değerlendirilmiş bir inceleme dizisi.» 703 Viyana Hezimetinden Sonra. İkdam. 11297, 4.10.1928. «Viyana önünden çekilen Osmanlı Or dusu ve güncel olaylar dizisi. Alışılıjıamış bir-durum. Sorumlu luğun yükleneceği kişilerin aranması. Erzak sıkıntısı. Düzen ve inzibatın alışılmamış bir düzeye gelmesi. Sadrazam Kara Mustafa Paşa (1634-1683)’ın hiddeti. Çekilen bir ordunun psiko lojisi, çöken bir İmparatorluğun sınır boyu.» Uzun bir inceleme. 703b Viyana Önünde Türkler. Cumhuriyet. 17.9.1933. İkinci başlık. «İhanete kurban olan bu sefer tarihimizde gene mefahir sırasında yazılacak bir şaheser dir». «Orta Avrupa’nın Viyana kuşatmasının 250 inci yıldönü münü kutladığı, kilise ve din adamlarının bu törende ön plân da yer aldığı, Avusturya Müzesinde bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’ya yakıştırılan bir kısmı tamamiyle sahte belge lerin sergilendiği... günlerde yazılmış bir inceleme dizisi. Ge nellikle yabancı tarihlerden aktarılan bölümlerle değerlendiril miş olan bu yazıda, Türk Ordusu’nun savaş düzeni, savaş plân ları, disiplini, zafere ulaşıldığı sırada nasıl bir ihanete uğradığı, bu kez yabancı tarihçilerin dilinden ve kaleminden aktarılmak tadır- Daniel Suttinger’in eserinden alınmış ilginç bir kuşatma plânı görüntüsüyle renklendirilmiş olan dizide, zorla mağlubi yete sürüklenen bir ordu işlenmektedir.» Hoca, bu yazı ile ye tinmeyecek bu konuda daha birçok yazılar yazacaktır. Örneğin bk. 547 332

704 Von der Goltz; Hayat ve Asân. Serveti Fünun. 945, 3.7.1325 [1909], «Goltz —Golç Paşa— Coimar, baron von der; 1843-1916). Osmanlı Ordusunda müşirlik (mareşal) rütbesiyle çeşitli hizmetlerde bulunmuş ünlü Alman generalinin hayatı ve eserleri. Yena (Jena) bozgunundan evvel Prusya — Bozgundan sonra — Hürriyet savaşları — Alman şair ve müverrihleri — Sadova muzafferiyeti — 1870 Seferi — Yüzba şı Von der Goltz — Tetetbuatı İlmiyesi — İki önemli eseri (Volk in Waffen), (Rosbach ve lena). Milleti müsellâha — Osmanlı saltanatı hizmetine girişi — Mehmed Mahir Bey ve Von der Goltz — Avdeti — İstanbul’u yeniden ziyareti.» Uzun dizi. 705 Yalı Köşkü. Topkapı Sarayı. Güneş Mec. 1, 2, 15.1.1927. «Topkapı Sarayı’nm Haliç’e bakan sahil tarafından denize pek yakın ve eskiden varolan ünlü köşk. Yavuz Selim (salt. 1512-1520) tarafından inşa edildiği söylenir se de, Kanunî döneminde yaptırıldığı söylentisi daha yaygındır. Kaptan-paşalar sefere giderken ve dönüşte hükümdarlar tara fından burada huzura kabul olunurlardı. Bu münasebetle iç hâzineye, yani padişahın özel hâzinesine, köşkün donatımı ve bakımı için —döşeme baha— adıyla yirmi bin kuruş vermeleri usuldendi. Yalı Köşkünde bir takım tarihi olaylar cereyan et tiği için vakanüvis tarihlerinde sık sık adının geçtiğini, Ata Bey’in Enderun Tarihinde bu köşk hakkında bir kayde tesadüf edemediğine değinen yazar, yerli ve yabancı kaynaklardan alı nan ve bol dipnotla zenginleştirdiği yazısında İmparatorluk protokolü içinde yeri olan binayı, önemli olayların gölgesinde canlandırmaktadır. Yazı; ressam Hiller tarafından çizilmiş köşk resmiyle renklendirilmiş.» 706 Yanya. «Yüz sene evvelki Rumeli şehirleri» Yedigün. 176, 22.7.1936. «Rumeli’nin ünlü şehirlerinden Yanya’nın kuruluşu ve kronolojik hikâyesi. Yazı; Yanya’nın o yıl lardaki bir tablosuyla renklendirilmiş.» 707 Yavuz Sultan Selim’in Askerî Dehası. Resimli Tarih Mec. III, 33, Eylül/1952. «Amasya’da Ayşe Hatun’dan dünyaya gelen (1467), şehzadeliği sırasında Trabzon’ da vali iken kendisinden yaşça büyük olan kardeşleri Korkud ve Ahmed’in tahtta çıkmaya hazırlandıklarını duyunca Kırım Ha nından da yardım görerek Kırım yoluyle Rumeli’ye geçen, ba333

bası İkinci Bayezid (salt. 1481-1512) ile yaptığı savaşı kaybe den, dâvasında ısrar ederek sonunda 1512’de babasını da taht tan indirip yerine geçen Birinci Selim (Yavuz) : (Salt. 15121520). Yazar bu yazısında, Yavuz Selim’in askerliğini işlemek te, Sezar ve Napolyon’la karşılaştırmakta ve çeşitli yönlerden on lardan üstün olduğunu saptamaktadır. Devlet işlerinde çok sert ve merhametsiz, verdiği emirleri sonuna kadar izleyen, müsa maha tanımayan, kızdığı zaman sadrazamı bile dövmekten ka çınmayan, sertliğine rağmen kadirşinas, adam seçmekte çok usta, şair olduğu kadar, dünya politikasını ve savaş yönetmesi ni çok iyi bilen bir hükümdar.» Hoca’nın ölümünden sonra ak tarılmış olan yazı; (Çaldıran Savaşı) ’nı canlandıran bir tablo, (Yavuz Selim) ve (Ahmed Refik Altınay)’ın resimleriyle renk lendirilmiş. Yavuz’un Ölümü. «Nasıl Öldüler?» Yedigün. 13, 7.6.1933. «Osmanlı Hükümdarlarının dokuzuncusu, Fatih’in torunu, îkinci Bayezid’in oğlu, sekiz yıl sekiz ay gibi kısa süre tahtta kalan büyük cihangir Yavuz Sultan Selim (I. Selim)’in (1467-1520) ölümü. Önemsiz bir kan çıbanı sanılarak tedavisi. Hakikatte çıbanın şirpençe ( en çok ensede çıkan öldü rücü bir çıban) olduğunun farkına varılmayarak sıkılması so nucu beklenilmeyen bir ölüm. Bir elinde kalem, en duygulu bir şair, bir elinde yalın kılıç, savaş meydanlarının kasırga benzeri bir komutam... Dünya haritasını gözden geçirdikten sonra; — Yazık, dünya bir padişaha yetecek kadar büyük değil miş!. demek suretiyle, dünyayı kendisi için küçük gören bir hükümdar. ŞJrler pençe-i kahrim de olurken lerzân Beni bir gözleri âhuya zebûn e tti fele k

diyecek kadar içli bir insan. Ağırlaştığı sırada sırdaşı ve yakın adamı Hasan-Can ile aralarında şöyle bir konuşma geçtiği söylenir : — Hasan-Cân, ne hâldür?.. — Sultanım, Cenâb-ı Hakk’a teveccüh idüp Allah’la olacak zamandır!. ...Koca Yavuz güçlükle yatağından.doğruldu. — Sûre-i Yâsîn tilâvet eyle!..

dedi. Hasan-Can ile beraber bütün bir sûreyi bir kere daha okudu. Hasan-Can tekrar okumaya başlamış ve —Selâm— âye tine geldikleri zaman dünyaya sığmayan Koca Yavuz’un artık kendisiyle beraber Kur’an okumadığını gördü..» Yazı; Münif Fehim’in bir tablosuyla değerlendirilmiş. 709 Yedikııle. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 11.2.1936. «Eski Yedikule’nin resmiyle renklendirilen bu yazıda; İstanbul surlarının bir parçası olan kale, Bizans zama nında beş kuleden oluşurken Fatih zamanında iki kule daha ek lenerek yedi kuleye çıkarılan ve bugün İstanbul’da kendi adını verdiği semtte bir müze olarak gezilen bir tarih. O yıllara ka dar politik tutuklular Rumelihisarı’nda hapsolunurlarken, bu tarihten sonra bu işlerin Yedikule’de uygulandığı. Gerek devlet büyüklerinin ileri gelenleri ve gerekse savaş halinde yabancı elçiler burada hapsolunurlardı. Osmanlı döneminde birçok bü yük devlet yöneticisi burada tutuklanmış ve sonra idam edilmiş tir. Denize kadar uzayan kuyu ve İkinci Osman (Genç) (salt. 1618-1622)’nm Yedikule’de öldürülmesi hikâyesi.» 710 Yemekler, Melbusat, Mefruşat, İkdam. 8334, 27.4.1920. «Osmanlı sarayında yenilenler, giyilen ler, sarayın nasıl döşendiği. Yazar; Topkapı Sarayı ile ilgili bu gün çok merak edilen bu tür konulara eğilmekte ve ayrıntılı bilgiler vermektedir.» 711 Yemişçi, «Tarihten bir yaprak» Yedigün. 129, 28.8.1935. «Yeniçeri Ağalığından Kubbealtı’na yükselen, burada çeşitli desise ve düzenlerle bir süre kalabilen, Üçüncü Murad dönemi yeniçeri ağalarından ve Üçüncü Meh med (salt. 1595-1603) dönemi veziriazamlarından Haşan Paşa. İki yıl, 2 ay, 13 gün sadarette kalabilen Ayşe Sultan’in eşi, so nunda cellâdın kemendine başını verdi (ölm. 1603). İmparator luğun tüm perde arkası sergileniyor bu dizide.» 712 Yena Muharebesi. (14 Ekim 1806) Mec. Ebüzziya. X IX. 89, 1317 [19011. «Tarihin üstün askeri ola rak kabul edilen Fransız İmparatoru Napolyon I ’in — Yena (Jena) Savaşı — ve zaferi. Fransız ordusunun özellikle atlı birliklerin uyguladıkları parlak stratejinin hikâyesi.» Çeviri. 335

713 Yeni Cami. «Valide Camileri» Yeni Mec. 10, 13.9.1917. «Osmanlı İmparatorluğu’nda yapıcılık duygusunun yalnız hükümdarda olmadığı, sultanların da özel likle İstanbul’un bayındırlığına katkıda bulunarak, zarif cami ler ve çeşmelerle süslediklerine değinen yazar, Yeni Camii ör nek olarak işlemektedir. Yeni Cami’in yapımını ve ilk kurucusu Üçüncü Mehmed (salt. 1595-1603)’in annesi Safiye Sultan’dan başlayarak Camii ve kurucularını tanıtmaktadır. Yazı; (11. hic ri yüzyılda Yeni Cami), (12. hicrî yüzyılda Yeni Cami), (Yeni Cami’de Sultanlara mahsus daire)., (Yeni Cami’de pencere ve duvar tezyinatı) resimleriyle renklendirilmiştir.» Uzun bir dizi. 714 Yeni Cami Nasıl Yapıldı?.. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 14.3.1936. «Eskiden musevilerin oturduğu bir yerde, İs tanbul’da Eminönü’nde Murad III (salt. 1574-1595) ’ün eşi, Meh med III (salt. 1595-1603)’ün annesi Safiye Sultan tarafından Mi mar Sinan’ın öğrencilerinden Davud Ağa ya, Şehzade Camii’nin plânına uygun olarak 1597’de yeni bir cami yapımına baş lanılması. Mimarın ölümü üzerine Mimar Dalgıç (Dalkılıç) Ah med Çavuş tarafından yapımının 1603 yılma kadar sürdürül mesi, Üçüncü Mehmed’in ölümü ve Valide Safiye Sultan’m Es ki Saray’a gönderilmesi yüzünden yapımın uzun bir süre dur ması, elli yıl kadar sonra Dördüncü Mehmed (salt. 1648-1687)’ in annesi Hatice Sultan tarafından Hassa Mimarı Mustafa Efendi’niıı görevlendirilerek işin 1663’de bitirilmesinin hikâyesi.» Uzun dizi; yüzyıl evvel Yeni Cami ve Eminönü’nü gösteren bir resimle renklendirilmiştir. 715 Yeni Cami’ye Ne Vakit haşlanıldı ve Nasıl Bitirildi?. Cumhuriyet. 16.10.1935. «Yeni Camiin eski bir gravürü ile de ğerlendirilen yazıda, Mimar Mustafa Ağa’nın çabalarından, ev leri satm alman musevilerden, taşından harcına kadar her şeyi, bütün ayrıntılarıyla bulmak mümkün.» Uzun dizi. 716 Yeni Ordumuz ve Kumandanları. Millet. 1, 15.8.1908. «Harbiye Nâzın Recep Paşa (1842-1908)’nın resmiyle renklendirilmiş olan yazıda, 1908 Devrimi dolayısıy la İstanbul’a gelen Harbiye Nazırına yapılan karşılama töreni anlatılmakta ve Türk Ordusu övülmektedir.» 1908 Devrimi’nden sonra yayın hayatına başlayan Millet Gazetesi’nin birinci sa yısında yer alan seçilmiş yazılardan biri. 336

717 Yeni Sikke’ler Darbı. «Para meselesi» İkdam. 9682, 15.3.1924. «Osmanlı İmparatorluğu’nda para konu suna değinen yazar, İkinci Mustafa (salt. 1695-1703) dönemin de yeniden sikke basılmasının nedenleri, Osmanlı parası ile birlikte yabancı paranın da halk arasında geçer olmasını ve malî çöküntüyü işlemektedir.» 718 Yeni Vesikalar. İkdam. 9121, 10.8.1922. «Tarihimizin aydınlatılamamış bölüm lerinden birinin de saray yaşantısı olduğuna işaret eden yazar, yeni belgeler ışığında Hükümdar-Sadrâzam ilişkilerine, sara yın günlük yaşamına, özellikle Üçüncü Ahmed ve Sadrâzamı ve Damadı Nevşehirli İbrahim Paşa dönemine ait ilginç bilgi ler vermektedir.# 719 Yerebatan Sarayı. «Kafes ve ferace devrinde İstanbul» Akşam. 10.8.1936. «Bizans döneminin başta gelen su sarnıçla rından ve iskân bölgesi olan Yerebatan Sarayı. Fetihten sonra çevresinde yapılan ve geliştirilen binalar. Yerebatan Sarayı’mn özellikleri. Fatma Sultan Sarayı. İstanbul sularının bollaş tırma çabaları. Yazı; Yerebatan Sarayı’nın resmiyle renklen dirilmiş.» 720 Yeşil Bursa Payitaht İken. Yeni Mec. (Bursa için fevkalade Nüsha), 9-75, 1.5.1923. «Osmanlı Hanedânı’nm kurucusu Osman Gazi’nin Bursa’ya olan tutkusu. Oğlu Orhan Gazi’nin Bursa’yı başkent yaptığı yıllar dan sonra Bursa’ya verilen önem ve bayındırlığının sürdürül mesi. Evliya Çelebi’den, Neşrî tarihlerinden aktarılan Bursa’ ya ait pasajlar. Yıldırım Bayezid ve İkinci Murad’m Bursa’ya katkıları. Yazı; (Nilüfer’den geçiş) ve Ahmed Refik Hoca’nm resmiyle renklendirilmiş.» Uzun dizi. 721 Yirminci Asır Kahramanlarımız. Millet. 13, 17.8.1908. «1908 Devrimini hazırlayan Niyazi, Enver, Haşan ve Selahattin beylerin üstün çaba ve fedakârlıkları. Mem leketin ve Milletin ancak kendini yurduna adamış kişilerin ça lışmalarıyla yücelebileceğini çeşitli örnekler içinde dile geti ren, devrimi ve devrimi yapanları öven bir dizi.» 722 Yirmibeş Sene Siper Kavgası. (1-8) Talebe Defteri. II, 45-52, 13.9.1333 [1917] — 2.5.1918. «Osmanlı 337

împaratorluğu’nun ticaret yolları üzerinde bulunan Girit Adası’nın ekonomi ve strateji yönlerinden önemi. Bu Ada’nın sı nırlarımız içine alinması için atalarımızın çabaları. Girit Se feri nasıl' başladı?. Girit’te Murad Ağa, Deli Kurd, vb. adsız ların kahramanlıkları. Kanlı hücumlar. Denizde kahramanlar. Kalenin fethi. Deli Hüseyin Paşa. Resmo önünde gazilerimiz. Kandiye’ye bir ve ikinci hücum. Deniz kahramanı Kara Meh med. Fazıl Ahmed Paşa ve son kesin zafer. Yazı; sebat, daima sebat, bin türlü yoksulluklara katlanarak sebat... cümlesiyle son bulur.» Uzun bir dizi. 723 Yirmisekiz Zâde Sait Mehmed Efendi. «Paris’te Osmanlı Se firleri : I» (1-2) Sabah Gazetesi. 8538, 8541, 23, 27.6.1913. «Yurdumuzda matbaa cılığın kurulmasına yardımcı olmuş, elçilik ve sadrazamlıkta bulunmuş Çelebi Zade Mehmed Sait Paşa (ölm. 1761)’mn ya şantısı. Fransa’da elçiliği, İbrahim Müteferrika ile tanışması, sadrıâzam Damat İbrahim Paşa ile ilişkileri, Fransa Kralı XVLouis ile yakınlığı ve diğer elçiler arasındaki üstünlüğü. Yur dumuzda matbaanın kurulması için harcadığı üstün çabalar.» 724 Zâbitanda Kendiliğinden Hareket. Millet. 74, 17.10.1908. «Subaylarda karar verme yeteneğinin ge lişmiş olmasının başarıya ulaşılmasında, dolayısıyla zaferin ka zanılmasında başta gelen bir etken olduğunu derinleştiren, il ginç örneklerle değerlendirilmiş bir araştırma. 1908 Devriminden sonra Türk Silâhlı Kuvvetlerinin gençleştirilmesi ve güç lendirilmesi çabaları içinde yapılagelen yazılı destekleyici uğ raşılardan.» 725 Zirini Mikloş’un Kellesi. Cumhuriyet. 24.1.1936. «Budin Valisi Mustafa Paşa ona hürmet göstermiş, cesedini saygıyla gömdürmüştü. Zirini Mikloş’un 1566’da Sigetvar’dan huruç hareketi yapışını gösteren resmiy le değerlendirilmiş olan bir dizi, Avusturya’nın büyük komu tanlarından olan Zirini’nin hayat dizisi. Viyana Müzesinde bu lunan mektuplarından yararlanılarak ayrıntılı bir şekilde an latılmaktadır.» 726 Ziya-ı Elim - Matem-ı Millî. Millet. 14, 18.8.1908. «Meşrutiyet Devriminde Trablusgarp ko 338

mutanı iken Harbiye Nâzırlığına getirilen ve üç gün sonra ölümü memlekette büyük bir heyecan uyandıran Müşir (ma reşal) Recep Paşa (1842-1908)’rıın kaybı dolayısıyla bir anma dizisi. Yazıda; vatanperverliği, dürüstlüğü, politikası, örnek lerle dile getirilmektedir. Cenazesi o yıllara kadar eşi görül meyen bir heyecana neden olmuş, İstanbul’da Divanyolu’nda Sultan Mahmud Türbesi bahçesine gömülmüştür.» 727 Zülfikar Efendi’nin Sefareti. (1-2) İkdam. 8537, 8538, 14, 15.1.1920. «Tahtta geçen II. Süleyman (salt. 1687-1691) ’m cülûsunu tebliğ etmek ve Viyana bozgunuyla baş layan (savaşı bir barışla sonuçlandırmak teklif) edildiği takdir de müzakereye girişmek göreviyle Viyana’ya gönderilen, sefaretnamesinin varlığını (on cüz miktar tahvil-i kelâm metni) Silâhdar Fındıklı’lı Mehmed Ağa’nın ünlü tarihinden (c. II, s. 365, 655, 668) öğrendiğimiz Zülfikar Efendi. Nişancı Zülfikar Efendi, Paşa unvanıyla ve Rumeli Beylerbeyi payesiyle elçi tayin edil miş ve Divan-ı Hümayun baştercümanı İskerletzade Aleksandr ile birlikte Viyana’ya İmparator Leopold nezdine gönderilmişti (12 haziran 1688). Dört yıl Viyana’da kalan ve 1696’da Temeşvar savaşında şehit düşen Zülfikar Efendinin Sefaretnamesi de Osmanh-Avusturya ilişkilerinin önemli bir bölümünü içermesi bakımından özel bir durumu vardır. 1683-1699 Avusturya seferi en feci koşullar içerisinde Osmanlılar aleyhine yayılırken bir vatan ödevi yapmak için düşman memlekette ve hoşa gitmeyen koşullar içinde görev gören bir elçinin dört yıllık daimî elem ve mahrumiyetini düşünmek. Belgrad’ın AvusturyalIlar tarafından işgali dolayısiyle yapılan şenlikleri görmeğe davet edilen bu ol gun adamın, kendisini davet eden AvusturyalI soylu kişiye ver diği acı cevap, memlekete olan bağlılığını ve millî benliğe olan güveninin çok açık bir ifadesidir. Zülfikar Efendi, Avusturya ordusunun teşkilâtı hakkında bilgi vermekle beraber, bir yönden de AvusturyalIların ne kadar bit kin koşullar içinde savaştıklarını, Osmanlı Ordusu’nun da karşı sındaki kuvvetin mahiyetini bilmeden, düşman önünde perişan bir şekilde geri çekildiğini öğretmektedir. Osmanlı elçisinin ya zılarından; ayni zamanda Avusturya ile savaş halinde bulunan Fransızların da, Osmanlılann barış imzalamaları halinde serbest kalacak AvusturyalIların kendi üzerlerine çevrileceklerini hesap layarak endişe duydukları da anlaşılmaktadır. Özetle, Zülfikar 339

Efendi’nin Avusturya ve Avusturya ordusu hakkında görgüye dayanarak verdiği raporlar, Osmanlı yöneticileri tarafından ge reği şekilde değerlendirilememiş, Osmanlı ordusu ricali de bü yük fırsatlar kaçırarak Karlofça Barış anlaşması masasına el verişsiz koşullar içinde oturmuşlardır. Zülfikar Efendi’nin asıl büyük sefaretname metni henüz ele geçmemiştir. Daha geniş bilgi için bkz. Faik Reşit Unat. Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri. 1968. T.T.K. VII. Seri-Sa. 8

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren yabancı ülkelere elçi gönderiliyorsa da, (Elçi Raporları) dışında en eski sefaretname (1665’de Viyana’ya) gi den Kara Mehmed Paşa’mndır. Sefaretnameler; (görev içi) ve (görev dışı) olarak iki türlüdür. Örneğin; 1787’de Fas’a gönderilen Ahmed Azmi Efendi, sefaretnamesinde (takriri) görev sınırlarını aşamamıştır. Gezip gördüğü yer lerin yörel, sosyal, askerî, kültür, sanayi, ekonomik, vb., konulara eğilenler arasında; Yirmi Sekiz Çelebi Mehmed Efendi (Fransa Sefaretnamesi. 1720-21 H.) ile başta gelir. Elçiler sınırdan içeri girdikten sonra artık o memleketin misa firi sayılmakta ve her türlü oturma ve yiyecek masrafları, misafir oldukları hükümetçe temin olunmaktaydı. Çok kez dönüşlerinde, her birine görevlerine uygun hediyeler de verilirdi. Böyle olmakla beraber Osmanlı Elçilerinin gö revle gittikleri ülkelerde bu tür misafirlikten kaçındıkları ve çok defa mas raflarını kendilerinin yaptıklarına dair arşivlerimizde kayıtlar vardır. Bunun la beraber genel kural olarak onsekizinci yüzyıl sonlarına kadar elçiler ve maiyeti, karşılıklı olarak o devletin misafiri sayılmışlar ve masrafları karşılan mıştır. Osmanlı elçilerinin görkemli giysileri, gittikleri ülkelerde devamlı ilgi çekici olmuştur. XVIII. yüzyılda başlarına sarık takarlar, iç elbiseleri çeşitli renklerde ve üzerlerine giydikleri kaftanlar, genellikle kırmızı veya mavi olur du. Kürk de giyen bulunurdu. Kuşaklarında değerli taşlarla donatılmış hançer bulunurdu. Çok sanatkârane, kıymetli taşlardan işlenmiş olan bu hançerler çok kez Hazine’den dönüşte geri verilmek üzere alınırdı. XIX. yüzyılda fes ka bul olunduğundan elçiler siyah çuhadan elbise giyerler, rütbelerine göre tel ile işlemeler taşırlar, bunların üzerlerine de nişanlarını takarlardı. Osmanlı elçilik heyetlerinde bulunan kişilerin sayısı hakkında yerli ve yabancı kay naklarda ilginç kayıtlar vardır. 1699’da Viyana’ya giden Ağrıbozlu İbrahim Paşa’nın elçilik heyetinde; 571 insan, 422 eğerli at ,101 eşek, 181 deve, 215 araba bulunduğunu Avusturya kaynakları yazar. Bu heyetin misafirliği Vi yana Saray mâliyesine hayli ağır gelmişse de, görkemli Osmanlı yürüyüş kolu, türlü gösterileri, giysileri bir hayli yerli ve yabancı meraklıyı Viyana’ya top ladığından alışveriş (turizm) genişlemiş ve yük de kâra dönüşmüştü.

340

III

TAŞLAMA, ELEŞTİRME, SATAŞMA VE TARTIŞMALARI

728

Mizan Sahibi Murad Beyefendiye.123 İçtihad. 94, 20.2.1329 [1913]. «(Kadınlar Saltanatı) namıyla (ikdam) da tefrika edilecek eserim hakkında yazdığınız va rakayı (yazılı kâğıt) gördüğüm zaman susmuştum; çünkü içindekiler bir temele bağlanmayan kişisel bir takım iddia lardan oluşuyordu. Fakat bu defa yayınladığınız tarihin son cildinde de, hakkımda yakışıksız deyimler kullanmanız üze rine hakkımı savunmak için şu cevabı yazmaya mecbur ol dum. Sözlerinizi ikiye ayırıyorum: Kınama ve sataşma. 1. Köprülü Zâde Ahmed Paşa Girid’i bütünüyle almak fik rinde direnememiş. Düşmana üç önemli liman bırakmış. Ben bu iki noktayı yazdığım halde yargılamasını susmakla ge çirmiştim. Zâtıaliniz... Eleştirici Murad Bey yazısında biraz kişiyi suçlayan ve kişi ye dönük cümleler kullanmış. Hoca; maddeler halindeki ce vabını şu cümle ile bitiriyor. (İkinci olarak: Tarihi Osmanî Encümeni’nin tarihi henüz —Giriş— in sonlarındadır. Osman lIlar bölümüne bile gelmemiştir. Şu halde yazdığım kitap larda Encümen’in kuruntu ettiğiniz araştırma ve inceleme sinden bir kelime mevcut değildir... Bu itibarla yanlış dü şüncelerinizi düzelteceğinizi sanırım). Büyükada, şubat 329 [1913].» s. 3106 dv. Uzun bir cevap.

729.1 Şiir ve Kadın. (Fatma Aliye)129 İkdam. 7459, 17.11.1917. «Şiirlerde kadın. Kadının şiirlerdeki 128) Mizancı Murad (Mehmed) (1853-1914); Öğretmen, gazeteci, maliyeci, politikacı, edebiyatçı, romancı ve tarihçi. Haftalık Mizan Dergisini ekim 1886’da çıkardı. Tarihi eserleri: Tarihi Umumî 1889, Tarihi Ebü’l-Faruk (Osmanlı Tarihi. 1-7 cilt, 1909-1914) 129) Fatma Aliye Hanım (1862-1924). İlk Türk kadın yazarlarından. Ünlü Ahmed Cevdet Paşa’nm kızı. Özel öğrenim gördü. İslâm felsefesi ile ilgilen di. Toplumun baskısından çekindiği için ilk başlangıçta (Mütercimi Meram) takma adını kullandı. Eserleri; Bir kadın (çev), Muhaddarat (roman, 1892), Nisvan-ı İslâm (İslâm kadınları, 1892), Refet (roman, 1898), Udî (roman, 1899), Taaddüd-ü zevcat (Mahmut Esad Efendi’nin aynı eserine zeyil, 1899), Teracim-i ahval i felâsife (felsefecilerin biyografileri, 1900), Ahmed Cevdet Paşa ve zamanı (1916), Kosova Zaferi, Ankara Hezimeti (1915) vd. 343

yerini işleyen ve bazı şairlerin ahlâk temizliğinin sınırlarını aşarak yakışıksız kelimeler kullanıldığına değinen ve kına yan yazarın bu uzun inceleme dizisinde Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ve zamanından da sözedilir. (...Malûmdur ki Damat İbrahim Paşa asâkir-i Osmaniye’yi tanzim ve tâlim eylemek maksadıyla akd-i sulh eylemiş iken oniki seneden mütecaviz istiklâl-i tam ile makam-ı sadârette bulunduğu hal de askere nizam vermek şöyle dursun eski nizâmı da muhtel eyleyip... Sokak muaşakalarının —sevişme, âşıktaşlık— mucidi olan Damat İbrahim Paşa’nın çiçek devrinde kadınlarda çiçek ve cici bebek addolunmak gibi haller İçtimaî terbiye mize büyük bir darbe oldu!. Kaplumbağalardan çırağ alay ları teşkil eyleyen o zâtı muhteri içtimâi hayatımızda da bir inkılap vukua getirdi... İbrahim Paşa etrafına topladığı dal kavukları alıp Kâğıthane’de fındık endahtı yapardı!. Araba lardaki hanımın yaşmağı içine fındığı atabilenleri taltif ey lerdi..).» Yazının başlığı —Şiir ve kadın— dı ama, dizide, Ah med Refik Hoca’nın devamlı üzerinde çalıştığı, İmparator luğa birçok yenilik getirdiğine gönülden inandığı, hemşeh risi Nevşehirli Damat İbrahim Pâşa’ya açık ve seçik sataş malar vardı. Hoca daha fazla duramazdı. 729.2 Tarih Nazarında İbrahim Paşa (1-3) İkdam. 7468-7470, 26-28.11.1917. «Damat İbrahim Paşa hakkmdaki kaynakların tarafsız olmadığı, biribirlerinden aldıkları bilgileri ana kaynaklardan kontrol etmeden eserlerine aldık ları, özellikle bu devri işleyen Şemdanî-Zâde’nin hikâye ve rivâyetlere dayanan130 birçok söylentilerin ondan sonraki ta rihlerde yer aldığı. Genellikle yabancı tarih ve tarihçilerin hakikatları değiştirdiğini örneklerle açıklığa kavuşturmaya ça lışan yazar-, İbrahim Paşa (ölm. 1730)’nın yurda getirdiği mad dî ve mânevi hizmetleri, yapıları, bütün yenilikleri, geniş ay (130) Şem’dânî-Zâde Fmdıklı’Iı Süleyman Efendi ( ? - 1779). Kâtib Çelebi’nin ünlü eseri takvimü’t-tevarih’e başından itibaren şerhler, ilâveler yap mak suretiyle, 1146 (M. 1733/34) yılına kadar gelmiştir. Hicri 1146 ile 1191 (1777) yılları arasındaki olayları ise, yine aynı tutum içinde, ay ve yıl sıra sına göre işleyerek yeni bir zeyil meydana getirmiş, bu suretle (Mür’i’t-tevârih) adlı eseri meydana gelmiştir. Bunun için '400 kitap üzerinde onüç yıl gece ve gündüz çalıştığım söyler. Eser; İst. Ün. Ed. Fak. Öğretim üyelerinden Prof. Dr. Münir Aktepe tarafından 1976 yılından başlayarak iki cilt halinde yayın lanmıştır.

344

rıntılarıyla bu uzun üç yazı dizisi içinde, Nevşehirli’nin hayat hikâyesiyle birlikte okuyanların gözü önüne sermektedir.» 729.3 Nevşehirli İbrahim Paşa Türk’tü ve Müslümandı. (1-3) İkdam. 7477, 7478, 7480, 5, 6, 8.12.1917. «Hoca üç yazı içinde hızını alamamıştı ki, bu konuya üç uzun yazı ile bir kez daha eğildi. «... AvusturyalI ünlü tarihçi Hammer, Osmanlılar ara sında yetişen büyük insanları Türk ırkına, yeteneklerine lâyık görmeyerek devamlı hıristiyan çocukları olarak görmek alış kanlığında olduğunu ve bu alışkanlığını devamlı olarak tek rarladığını, bizim bir kısım tarihlerimizin de Hammer’in bu yanlış düşüncelerini olduğu gibi tekrarladıklarım ve birçok da çeviri yanlışlıkları olduğunu örnekleriyle gösteren yazar, Pat rona Halil başkaldırısında yumuşak tutumları yüzünden baş veren ve Osmanlı İmparatorluğunu en az elli yıl geriye iten bir dönemi tekrar ayrıntılarıyla işledi.» 729.4 Damat İbrahim Paşa Meselesi. (Fatma Aliye) İkdam. 7483, 11.12.1917. «(Şiir ve kadın sernâmeli makale-i âcizide —başlıklı yazı dizisinde— Damat İbrahim Paşa’dan bahsolunması intizar —beklemediğim— bir bahis açtı...) Nevşehirli İbrahim Paşa’mn hayatından, İmparatorluğa ne getirip ne gö türdüğünden, babası müverrih Cevdet Paşa’mn Nevşehirli hakkındaki kanısından, babasının çalışma sistemi ve örnekle rinden, yabancı kaynaklardan sözeden bir cevap. Ahmed Re fik Bey’in, Fatma Aliye Hanımın babasının yazdığı (Cevdet Tarihi) ni bazı noktalardan kınaması karşısında eserin değerini de ispatlamaya çalışan bir dizi.» 729.5 Damat İbrahim Paşa Meselesi. (Fatma Aliye) İkdam. 7484, 12.12.1917. «Damat İbrahim Paşa’nm. ölümünden sonra çıkan muazzam serveti, savurganlıkları ve tutumsuzluk ları, özel hayatında da bunu sürdürdüğü, dalkavuklarını, lüks ve görkem düşkünlüğünü, uzun sadrâzamlık süresini boşa ge çirdiğini, açtığı fabrikaların birer atölye veya bir evvelkile rin devamı olduğunu, yer yer kaynak göstermek, genellikle yabancı kaynaklardan yararlanarak Damat İbrahim Paşa dö neminin İmparatorluk için kaybedilmiş, savurganlık dönemi olduğunu ispatlamaya çalışan bir dizi.» 345

729.6 Damat İbrahim Paşa ve Aleyhtarları, (1-6) İkdam. 7485, 7487, 7489, 7491, 7492, 7494, 13, 15, 17, 19, 20, 22.12. 1917. «(Nevşehirli İbrahim Paşa hakkında iki yüzyılı aşan bir zamandanberi devam eden karşıt olanlar artık eski şiddetlerini kaybetmeye başladı.. İbrahim Paşa hakkında ileri sürülen fi kirler Şemdâni-Zâde’nin tarihinden alınmış, bazıları tarih usu lüne aykırı bir surette elli yıl evveline nakledilmiş, bir çoğu da Cevdet Paşa’nın kişisel düşüncesi kabilinden...). Damat İb rahim Paşa Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat’ın mübeşşiri —müjdeci— dir. Bölüm bölüm altı gün süren, bol doküman lı bol dipnotlu, uzun bir araştırma ve cevap. Yabancılar, ya bancı kaynaklar, özellikle hakikatları değiştirmişlerdir. Cevdet Tarihi’nin İbrahim Paşa hakkında verdiği bilgilerin de işin doğrusuyla bir ilgisi yoktur.» 729.7 Yine İbrahim Paşa Meselesi. (1-2) (Fatma Aliye) İkdam. 7499, 7500, 27, 28-İ2.1917. «(...Cevdet Paşa merhumun tarihte tahrifat yapmış olmasına kolayca inandırılacak kim selerin bulunduğuna olasılık veremem...). Her bireri üç uzun sütun olmak üzere iki yazı Ahmed Refik Hoca’nm maddeler halindeki cevabını çürütmeye çalışmaktadır.» 729.8 Damat İbrahim Paşa Hakkında. Yeni Mec. 27, 10.1.1918. «Cevdet Paşa tarihinde Damat İbra him Paşa hakkında yapılan bozma, kalem oynatma ve yükle meleri, resmi belgelerin güvencesinde sıra dışı yapmaya çalı şan bir dizi. Yazı çeşitli belgelerle pekinleştirilmeye çalışıldığı gibi, Fatma Aliye Hanıma konu dışına çıkmakta olduğu da hatırlatılmakta.» 730

Tarihi Osmanî Encümeni Meselesi. İkdam. 8477, 12.10.1920. «Tarihi Osmanî Encümeni’nin çalışma larının yetersiz ve verimsiz olduğu hakkındaki bir takım şikâ yetlere cevap. Şikâyetler ve bunlara verilen cevaplar aynı dizi içinde yer almış.» Uzun bir dizi.

731

346

Türk’e ve Anadolu’ya Dair. İkdam. 8483, 18.10.1920. «Türk’ün hakkına ve Anadolu’daki ya şantı hakkına dair yazarın yazdığı yazılardan tedirgin olan Pa ris’te oturan Kiryakidis adlı bir Yunanlı, Tahidromos Gazete sinde cevap vermiş. Hoca bu yazıyı sütununa almak suretiyle

Yunanlıyı cevaplandırıyor ve Türk Anadolu’nun Türk olduğu nu da maddeler halinde bir kez daha belgeler ışığında ispat lıyor.» 732

Yiııe Tarihimiz. (Ahmed Cevdet) İkdam. 8509. 15.11.1920. «Zürih’ten İkdam Gazetesi sahibi Ah med Cevdet Bey tarafından yazılmış bir mektup. Ahmed Refik Bey’in tarih çalışmalarım eleştiren, kâğıt pahalılığının en üst düzeyde olduğu şu sırada Tarih Encümeni’nin yayın yapma sına imkân olmadığını, esasen Birinci Dünya Savaşı sonucu Sevr Anlaşmasının da ne getireceğinin bugünden kestirilemeyeceğini, en uygun yolun bekleme olduğunu savunan bir yazı.»

733

Kanunî Sultan Süleyman’a Dair. «Mehmed Ziya Beye» İkdam. 8610, 1.3.1921. «Tarihimizde birçok karanlık noktalar bulunduğu, Kanunî (salt. 1520-1566) ve devrinin kesin olarak tesbit edilmiş olduğuna işaret eden yazar, güvenilir kaynakla ra dayanarak Kanunî’nin son seferi olan Sigetvar Kalesi ku şatması sırasındaki hastalığını ve bu son seferdeki ölümü, bü tün ayrıntılarıyla dile getirmektedir.»

734.1 Sultan Abdülhamid-i Sâni’nin Evsafı. «Bir mabeyincinin hatı ratı» İkdam. 8710, 14.6.1921. «Abdülmecid’m Tirimüjgan’dan dünya ya gelen (1842), İkinci Abdülhamid (salt. 1876-1909)’in özel ya şantısı, çalışması, özel merakları, giyinişi, sevdikleri, kitap me rakı, aile yaşantısı, savurganlıktan hoşlanmaması ve tutumlu luğu, günlük yaşantısı içinde ilgi duyduğu her şey bir yakın adamının güncesinden.» 734.2 Sultan Abdülhamid-i Sâni’ye Dair. «Ali Fahri Beyefendiye» İkdam. 8719, 23.6.1921. «Sultan Abdülhamid II (salt. 1876-1909) hakkında yazdığı makale üzerine lehte ve aleyhte mektup lar alan yazar, tekrar bu konuya döneceğine işaret ederek ko nuyu yeniden işlemekte, Abdülhamid’in saltanat sürdüğü yüz yıldaki büyük devletler, dünya politikası üzerinde durmakta ve bugün dahi hakkında lehinde ve' aleyhinde çok şeyler ya zılan ve söylenilen Abdülhamid hakkında bilmediğimiz yeni bilgiler getirmektedir.» 735.1 Orhan Gazi’nin Evlâdı. (H. Hüsameddin) (1-2) İkdam. 8777, 8790, 23.8.1921, 5.9.1921. «İkdam Gazetesinin 8.8. 347

1921 günlü sayısında yayınlanan (Orhan Gazi’nin Zevceleri ve Oğulları) başlıklı yazısını eleştiren, Ahmed Refik Beyle aynı fikir ve düşüncede olmadığını belirten, bir takım belgelere da yanarak bu iddiasını kanıtlamaya çalışan ileri derecede nazik bir inceleme ve eleştirme dizisi.»131. 735.2 Orhan Gazi’nin Evlâdına Dair. (1-2) İkdam. 8797, 8804, 12, 19.9.1921. «Yazarın (Orhan Gazi'nin zev celeri ve Oğulları) başlıklı yazısını (Orhan Gazi’nin Evlâdı) başlıklı yazıyla eleştiren Hüseyin Hüsamettin Bey’e cevap. Ahmed Refik Bey kanaatini savunmakta, yerli ve yabancı bir takım kaynaklardan yararlanarak iddiasını yeniden, ileri de recede nazik bir dizi içinde tekrarlamaktadır.» Uzun bir dizi. 735.3 Osmanlı Hükümdarlarında «Sultan» unvanı. İkdam. Fuad Köprülü. 8869, 24.11.1921. «Ahmed Refik Bey’in 3.7.1921 günlü İkdam gazetesinde yayınlanan (Türkler ve Bi zans) başlıklı dizide geçen (Sultan) unvanı dolayısıyla. Fuad Bey, (Sultan) başlığının ne zamandan beri Osmanlı İmpara torluğunda kullanıldığını ince bir* süzgeçten geçirerek incele mekte ve özel kütüphanesinde bulunan ünik bir yazma eser den yararlanarak Yıldırım Bayezid (salt. 1389-1402)’e (Sultan) unvanının verildiğini tanıtlamaya çalışmaktadır.» Uzun bir dizi. 735.4 Padişahlarımız ve (Sultan) unvanı. (1-2) İkdam. 8876, 8877, 1-2.12.1921. «Divan-ı hümayun kayıtlarına göre; Osman, Orhan, Murad ve Bayezid Gazilerle, Emir Sü leyman’a (Beğ, Hünkâr) denildiğini, (Sultan) unvanı kullanıl madığını bol kaynak göstererek tanıtlamaya çalışan bir araş tırma. Fuad Köprülü Zâde’ye cevap.» Uzun iki dizi. 735.5 Osmanlı Hükümdarlarında «Sultan» unvanı. İkdam. Ali Şeydi. 8880, 5.12.1921. «Köprülü Zâde Mehmed Fuad 131) Tüm yaşantısını, Anadolu’da, ilkel dokümanları, vilâyet arşivlerini, ev kaf kayıtlarını, sicil defterlerini incelemek ve değerlendirmekle ün yapmış, ulu sal tarihimize ve dil araştırmalarına büyük katkısı olan Abdizâde Hüseyin Hüsameddin Yasar (5 Kasım 1869 -10 Şubat 1939). Araştırıcılar arasında (Amas ya Tarihi Yazarı) olarak tamlır. Daha fazla bilgi için bkz. (Bibliyografya. Kitap lîaberleri Bülteni. I. sayı: 3, Mayıs 1972. Amasya Tarihi Yazarı Hüseyin Hüsameddin ve bilinmeyen eserleri. Dr. Turgut Akpınar), (Hayat Tarih Mec. 8, Ağ./1975. Hüseyin Hüsameddin Yasar. Dr. Turgut Akpınar).

348

Bey’in makalesi münasebetiyle, Osmanlı Hükümdarlarının (Sultan) unvanını hangi tarihte aldıklarıyla ilgili olarak sü rüp giden tartışmaya yeni bir katkı.» Uzun bir dizi. 735.6 Osmanlı Hükümdarlarında «Sultan» unvanının eskiliğine dair. İkdam. Fuad Köprülü. 8890, 15.12.1921. «Sürüp giden tartış maya yeni belgeler ışığında katkılar. Sultan unvanının Os manlI İmparatorluğu’nda çok eski tarihlerde kullanıldığı tezi nin savunulması. Bol dipnotlu bir dizi.» 735.7

(Bey) ve (Sultan) unvanları. İkdam. 8897, 22 12.1921. «(Bey) ve (Sultan) unvanlarına dair birkaç makale ile bir açık mektup yayınlandığı halde olumlu bir sonuç alınamadığına değinen yazar, konuyu bir kere daha izleyenlere özetlemeyi yararlı bulmuştur. 2,5 tam sütun bol do~ kümanlı yazısıyla, Fuad Köprülü’nün direnişini çürütmeye ça lışır.»

735.8 Hünkâr. (1-2) İkdam. Hüseyin Hüsameddin. 8969, 8976 (6 ve 13.3.1922). «Os manlI padişahlarının ne zamandan itibaren (Sultan) unvanı, (Hünkâr) unvanının hangi tarihte başlayıp, hangi tarihte son bulduğunu inceleyen yeni ve bol kaynaklarla donatılmış iki uzun inceleme dizisi.» 736

Müverrih Refik Beyefendiye Açık Mektup. İkdam. Yusuf Ziya. 8902, 27.12.1921. «Ahmed Refik Bey’in; Şeyh Edebali adı hakkında (İkdam)’m iki sayısında devam eden in celemesini takdirle karşılayan Darülfünun müderrislerinden Yusuf Ziya .Bey, bu kelimenin kökünü araştırmaktadır. Ziya Beye göre; (Ede) kelimesi Bozok yöresinde (Büyük kardeş) anlamına gelmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş yıl larında Osman Beği mânevi olarak destekleyen ve Osmanlı Hanedanına kız veren, toplum arasında saygınlığın en üst dü zeyine erişmiş Şeyh Edebali’nin dil ve tarih yönünden incelen mesi.» Uzun bir dizi. Bkz. Bib. No.: 478.

737

Türkler ve Lehistan. «Ahmed Cevdet Beyefendi’ye» İkdam. 9107, 24.7.1922. «Türklerle Lehistan arasında Sokullu Mehmed Paşa (1505-1579) döneminde üst düzeyde başlayan ve devam eden ilişkilerin Hazine-i Evrak’ta bulunan yeni belgele rin ışığında panoraması.» Uzun bir inceleme. Bir mektup üze rine yazılmış. 349

738.1 Darülfünun ve eserleri: Türkiye Tarihi - M üellifi: Ahmed Refik Bey. Meslek. Haftalık Resimli Gazete152. Muhiddin. 9, 10.2.1925. «... Son zamanlarda Osmanlı İmparatorluğu’nuıı yıkılmasını müteakip tarihimiz yeniden alâkaları tahrik etti. Bilhassa şim diye kadar Osmanlı Sarayı’nın kasidecileri tarafından yazılmış olan tarihleri ,artık Türk halkının hayatını gösteren eserlerle değiştirmek ihtiyacı günden güne daha şiddetle hissedilmeye başlıyor ve herkesin gözleri tarihçilerimize tevcih ediyordu. Bugüne kadar tarihçilerimizden ancak ikisi, Köprülü Zâde Fuad Beyle, Ahmed Refik Bey yeni bir eser çıkardılar. Cumhu riyetin ve Türk hâkimiyeti devrinin ilk ürünleridir bunlar. Aynı zamanda bu eserleri Darülfunun da Türk hayatı hakkın da verdiği yegâne iki mahsul olmak üzere telâkkiye mecburuz. Bunun için bizler bu eserleri dikkatle okuyup tahlil ve tenkit ile mükellef bulunuyorlar...», «... Ahmed Refik Bey şimdiye kadar yalnız Osmanlı tarihine dair hikâye ve roman yazdı. Bu tarih ilmine bir hazırlıktır. Bir hayli zamandanberi kendisini müderris görüyoruz. Binaenaleyh "Türk tarihinden bahseder ken iyi bir takım fikirler elde etmiş, muayyen bir usul altında yaptığı çalışma sonunda Türk tarihinde bir sistem vücude ge tirmiş bir profesör olmak mevkiindedir...» Yazar; Ahmed Re fik Bey’in son kez yayınladığı Türkiye Tarihi adlı eserin, Prof. Fuad Köprülü’nün aynı konudaki bir kitabından kopya edildi ği kanısındadır. Bu iddiasını yanıtlamak için her iki eserden parçaları karşılaştırır ve uzun yazısını şu cümlelerle bitirir. «... Fakat ne zararı var, memlekette böyle şeylerden anlayan mı var?.. Yaz, diz, bas kitap olsun.» 738.2 Darülfünun ve Eserleri: Darülfünuncuların «eser» dedikleri şeylere bakınız : Köprülü Zâde Fuad Bey, Ahmed Refik Bey’ in bir kitabını nasıl kopya ediyor?.. Meslek. Muhittin. 11, 24.2.1925. «Gözlerimizin önünde iki eser var. Biri; Ahmed Refik Bey’in (Umumî Tarih) unvanıyla lise lerin beşinci sınıfı için yazmış olduğu bir kitap, diğeri Köprü lü Zâde Fuad Bey’in aynı sınıf için yazdığı (Millî Tarih) un vanlı bir eser. Birincinin bası tarihi 1923, İkincisinin üzerinde 132) Meslek. Resimli Gazete. 15 Ocak 1925 - 1 Eylül 1925. I. yıl, 1-38 sayı Müdir-i mesul: Ahmet. Başmuharriri: Muhiddin. İstanbul. 2° resim (portre). Gazetenin (Derginin) küçük boyda, resimli ilâveleri de var.

350

ise 1924 tarihi okunuyor. Eğer bu iki kitap arasında bir kopyâ ve intihal (Başkasının eserini kendi eseri diye göstererek ya yınlama) olayı varsa bu defa suçlama Fuad Bey’e ait olmak zaruridir...» Yazar bu kez; Fuad Beyle, Ahmed Refik Beylerin okul kitaplarının çeşitli sayfalarını karşılaştırmak suretiyle Fuad Beyi suçlamaya çalışır. Uzun bir dizi. 738.3 Köprülü Zâde Fuad Bey’iıı Bir Mektubu. Tevhid-i Efkâr. 1.3.1925. «Giresun Mebusu Hakkı Tarık Beye fendiye. Azizim Efendi; Bugünkü Cumhuriyet Gazetesi’nin Millet Meclisi Kürsüsünde133 Darülfünuna teveccüh ettiğiniz hücumları okudum. Bu meyanda (Meslek) adındaki bir dergi nin yayınından sözediyorsunuz. Güya bû dergi, Darülfünun müderrislerinin bazı intihallerini meydana çıkarmış!. Filhaki ka (Meslek) son iki sayısında iki makale yayınladı. Birinci ma kalede benim (Türkiye Tarihi) adlı eserimin Ahmed Refik Bey tarafından aynen alındığını iddia etti. îkinci makalede ise benim iptidai mektepleri için yazılmış ve 1924’te basılmış bir kitabım imiş. Ahmed Refik Bey’in 1923’te yayınlanmış bu ese rinden alındığını gürültülü bir surette ilân etti. Bunu yazan biçare adam, elindeki nüshanın kitabımın son basısı olduğu nu...» Fuad Bey; Maarif müsteşarı bulunduğu dönemde kendi sine iltifatlar gönderen, Darülfünuna alınmayışının nedenini kendisinde arayan bu kişinin tarafsız olmadığını, samimiyetin den daima şüphe edileceğini, bilgi namına derme çatma bilgi ile müverrihliğe kalktığını, önemsiz kitaplarda, belli konula rın mecburiyetle biribirine benzeyeceğini, tarih, metod ve usulü bakımından Muhittin Bey’in portresini çizdikten sonra yazısını şu cümle ile bitirmektedir. «... Daha ihtiyatkâr olma nızı temenni ederim efendim.» 738.4 Kopyacılık Münakaşası. «Köprülü Zâde Fuad Beye Cevap». Tevhid-i Efkâr. Muhittin. 3.3.1925. «Velid Beyefendiye134.. Aziz Beyim. Köprülü Zâde Mehmed Fuad Bey’in Hakkı Tarık Bey’e hitaben size gönderdiği ve evvelki günkü (Tevhid-i Efkâr) da yayınladığınız mektupta.», «... Bu satırları yazdıktan sonra yaptığım incelemenin verdiği sonuca göre Fuad Bey’in beyhu 133) Meclis, Darülfünunun tarziye vermesini istiyor. Cumhuriyet. 28.2.1925. 134) Ebüzziya (Abdurrahman Velid); Türk gazetecisi ve matbaacısı. (18841945). Tevhid-i Efkâr gazetesinin sahip ve başyazarı.

351

de yere Ahmed Refik Bey’in günahına girmek istediği bence tanıtlanmıştır. Fakat okuyucularınızı fazla ayrıntılardan koru mak istediğim için onları kısaca gazetemde yayınlayacağım.» 738.5 Darülfünunda Meslek Ahlâkı. Meslek. 13, 10.3.1925. «Fuad Bey’in (Vatan) ve (Tevhid) gaze telerinde Hakkı Tarık Beye hitaben çıkan cevabına uzun, ay rıntılı cevap.» 739.1 Tarihî bir hakikat. Akşam. Süleyman Kâni. 2354, 2.5.1925. «Ahmed Refik Beyefen di, Türk Tarih Encümeni Mecmuasındaki bir makalelerinde ilk patrik’i idam ettirenin Köprülü Mehmed Paşa olduğunu yazması üzerine bunun doğru olmadığım ve ilk kez bir paırik’in IV. Sultan Murad tarafından idam ettirildiğini yazmış tım...» Bir takım belge ve dipnotlarla, Ahmed Refik’in iddia sını çürütmeye çalışan bir uzun inceleme.» 739.2 Tarihî hakikat. Akşam. 2357, 5.5.1925. «İlk patrik’i idam ettirenin IV. Murad (salt. 1623-1640) olduğuna dair Süleyman Kâni Bey tarafından yazılan makalede gösterilen delâil ve neticelerin hemen her cümlesi yanlış bulunduğunu müddellelen ispat eylediğim hal de, ahiren (Akşam)’da tekrar bu mesele hakkında yeniden ve sikalar zikrederek vermiş oldukları cevabı okudum. Görülüyor ki, Süleyman Kâni Bey’in vesikaları rum kaynaklarıyla, lügat kitaplarının verdikleri bilginin sınırını aşamıyor...». Hoca bu yazısında çeşitli belgelere dayanarak iddiayı çürütmeye ve te zini tanıtlamaya çalışmaktadır.» 740

352

Türkler’de Avcılık. (Abbas Celâl Beyefendiye) Hayat, I, 17, 24.3.1927. «Yerli ve yabancı kaynaklardan yarar lanarak, bol dipnotlu, Türkler’de avcılık tarihinin denemesi. Yazı; (Hassa-i Hümayun’a mensup: Tirendaz), (Eski av yöre lerinden: Kırklareli), (Eski av yörelerinden: Beros’ta Kervan saray), (Hassa-i Hümayun av bölgesi: Küçükçekmece Kervan sarayı), (Hassa-i Hümayun av yerlerinden: Büyükçekmece), (Hassa-i Hümayun bahçeler muhafızı: Bostancıbaşı) resimle riyle renklendirilmiştir. Dizide; ava meraklı hükümdarlardan, avı bol olan yörelere kadar her şeyden, bütün ayrıntılarıyla sözedilmektedir.»

741.1 Devşirme usulü, Acemi oğlanlar. Darülfünun Ed. Fak. Mec. V, 1-2, Hz.-Aralık/1926. «Osmanlı İmparatorluğu tarihinde önemli bir rol oynayan; devşirme ve acemi oğlanlar konusuyla ilgili Hazine-i Evrak belgelerinden yararlanılarak hazırlanmış uzun bir dizi.». 1-14 s. 741.2 Osmanlı İmparatorluğu’nun teşekkülü meselesi. Türkiyat Mec. Prof. Frederik Giese. Çev. Köprülü Zâde Ah med Cemal. 8, 1925. «... Bu teşkilâtın I. Murad (salt. 1360-1389) devrinde olmasında hiç bir mâna yoktur. Çünkü o zaman, icra edilen birçok seferler dolayısıyla üserâ mebzülen (çok sayıda tutsak) mevcuttu...». Osmanlı împaratoıiuğu’nun kuruluşunu inceleyen, yabancı gözü ve metoduyla yazılmış, ayrıntılı uzun bir dizi. 741.3 Devşirmeler, Acemi Oğlanlar. I Hayat. I, 29, 16.6.1927. «Osmanlı Türklerinde devşirme usulü I. Murad zamanında başlamıştır. Bu mesele hakkında (Tevârih-i Âl-i Osman) adı altında olmak üzere gerek Fatih ve ge rek İkinci Bayezid.zamanında yazılmış olan müellifi meçhul ve malûm bütün eserler aynı fikirdedir...», «Köprülü Zâde Mehmed Fuad Bey (Türkiyat Mecmuası)’nda135, Prof. Giese’nin bu meseleye dair yazdığı makalenin çevirisini yayınlamıştır. Makalede devşirme meselesine dair aynen şu satırlar mevcut tur; «... Bu teşkilâtın I. Murad devrinde olmasında hiçbir mâna yoktur...». Ahmed Refik tezini savunmakta devam eder ve yeni dokümanlar ileri sürer.» 741.4 Devşirmeler, Acemi Oğlanlar. II, Hayat. II. 30, 23.6.1927. «Yine (Devşirmeler, Acemi Oğlanlar). Yıldırım Bayezid’in Ankara mağlubiyeti (20 Temmuz 1402) döneminden evvel, mağlubiyetten sonra geçici bir süre fetih lerin duraklaması üzerine yeni tutsak bulunamaması karşısın da acemi oğlan ihtiyacının hıristiyan tebaadan alınmaya baş landığını, Osmanlı tarihinde ilk kez bu işe ne zaman başlanıl dığını araştıran ve bulmaya çalışan uzun bir dizi.» 741.5 Devşirme meselesi. «Ahmed Refik Beyin makaleleri müna sebetiyle» Hayat. Köprülü Zâde Mehmed Fuad. II. 34, 21.7.1927. «... Ah135) Türkiyat Enstitüsü; 2 Mart 1925’te kuruldu.

353

med Refik Bey’in son makalelerinde (Devşirme usulü) hakkın da epi şayanı dikkat malûmat daha vardır. Yalnız, ilk maka ledeki başlıca boşluk burada da göze çarpıyor: Muhtelif kay naklardan alınan bilgi, hiçbir tenkit ve tasnife tâbi tutulma dan sıralanmış. Bu (müessese) nin menşe ve tarihi tekâmülü hakkında hiçbir terkip yapılmamıştır. Tarih usulü itibarıyla bunun ne kadar büyük bir eksiklik olduğu izahtan müstağni dir.», «... Evvelâ şunu söyleyelim ki I. Murad devrinde yaşa yan bir Türk müverrihini şimdiye kadar bilmiyoruz.». Madde ler halinde sıralanmış, konuyu işleyen, aydınlığa çıkarmak is teyen bir araştırma ve eleştirme.» Uzun dizi. 741.6 Devşirmelere dair. «Tarih münakaşaları» Hayat. II. 41, 8.9.1927. «... Fuad Bey tarafından yazılan cevap dikkatle okunacak olursa, konuya çözümlenmiş gözüyle bakı labilir. Fakat Fuat Bey, ayrıntılara ait bazı noktaları, hakika tin aksi bir surette açıklamış olduğu cihetle bu noktaları ay dınlığa kavuşturmak gerekir...», «... Evvelce de arzettiğim üzere devşirmeler hakkında yazdığım yazıların bütünü bir ter kip ve tetkik değildir. Devşirmelere dair mevcut bilgilerin toplanması, sarıp sarmalanmasından ibarettir. Böyle bir iddia da bulunmadığım için, Fuad Bey’in bu yazılarda (Devşirme usulünün menşe ve tekâmülünü) araması doğru değildir. Ma mafih gösterdiğim vesikalarla Devşirme usulünün İkinci Mu rad zamanından çok evvel tesis edilmiş bulunduğu sabittir...». Memleketimizin iki güzide tarihçisinin kalem oynatmaları. Köprülü’ye maddeler halinde bir cevap.

354

ŞİİRLERİ

742

Yedigün. 149, 15.1.1936 SABAH O LM A D I Karanlık ufuktan güneş doğmadı, Gözüm yaşlarla dolu, sabah olm adı.. Yanık bağrımda sensiz açan lâleler, Gözüm yaşıyla birbir sulandı solmadı, Sabah olm adı... Ah, sabah olmadı.

★ Uğuldardı çam lar, coşardı deniz, Ne süm bülde kaldı, ne gölde beniz.... Karanlıkta kaldım, neden kim sesiz, İçim hep yaşla doldu güneş doğmadı, Sabah olmadı.... Ah, sabah olmadı..

743 Yedigün. 241, 20.10.1937 SENSİZ İÇERKEN Yalnız bırakıp gitm e bu akşam yine erken Öksüz sanırım kendimi ben sensiz içerken En neşeli dem ler bu gece sazla geçerken Öksüz sanırım kendimi ben sensiz içerken.

★ Pervane gibi hüsnüne bakmaktan usanmam Karşımda .sen ol subha kadar bâdeye kanmam Bin yâre açar sinem de gül sineni anmam Öksüz sanırım kendimi ben sensiz içerken.

357

744

Y edigün. 241, 20.10.1937 EN D Â M IN IN HAYALI Endamının hayalini gözlerim den silem em Kollarında can vereyim başka bir şey dilem em Bana sen de acımazsan, kim ler acır bilem em Kollarında can vereyim başka ;bir şey dilem em .

★ S enelerce sevdim seni mâbûdem sensin benim Kim seye yâr olmam artık ben senin bir bendenim Budur senden son tem ennim en sam îm i şivenim Kollarında can vereyim başka bir şey d ile m e m .136

136) Ahmed Refik Altınay’ın gürleri (Gönül) adlı kitapta (No. 913) der lenerek basılmıştır. Kitabımızın birinci bölümünde, Ahmed Refik'in hayat di zininde şiirlerinden örnekler verilmiştir. Yukarıda sunulan üç şiiri ayrıca der gide yayınlanmış olduğundan burada dizine alınmıştır.

358

HAYATINDA VE ARDINDAN YAZILANLAR (Fotoğraf -Yazı -Kitap)

745 Fotoğraf. Servetifünun. 22.7.1326 [1910], 1000 nci Haftanın resimli ilâvesi. «Derginin yayınlanmasında hizmeti geçenlerin tek tek fotoğraf ları arasında Ahmed Refik Altmay.» 746 Tarihî Simalar Hakkında. îçtihad. Abdullah Cevdet. 74, 1.8.1329 [1913], «Ahmed Refik Bey Tarihi Osmanî’de bize müthiş ve cazip levhalar çıkarıyor. Ve kendisi hiçbir şey söylemiyor. Fakat bir ahmane bir su rette şahadet parmağını bu levhalara koyuyor ve biraz müs tehzi nazarlarını da bize tevcih ediyor...», «...Aynen ve harfi yen naklettiğimiz bu sayfaları Refik Bey’in (Kabakçı Mustafa)’sında ve (Kabakçı Mustafa) devri (Tarihi Osmanî) de ay nen ve harfiyen bulacaksınız. Binaenaleyh bu satırların din ler kavgasından dolayı Ahmed Refik Bey’e ve bana çehreleri ni asanlara bizim yalnız bir diyeceğimiz var : —Tarihi yazan biziz yapan siz...» Hoca’nın eserlerini ve verimli çalışmalarını öven bir dizi.» 747 Tarihi Osmanî ve Ahmed Refik Bey. İkdam. Ali Kemal. 5955, 20.9.1913. «OsmanlIların felaket nede ninden biri nedir?, sorusuyla yazısına başlayan yazar, bu ne denlerden başta geleni, tarih bilinmediğine bağlıyor. Ahmed Refik’in çalışmalarını övüyor. Temenni edelim ki bu memle’ıette beş on tane Ahmed Refik daha yetişsin., dileğinde uzun bir dizi.» 748 Ahmed Refik Bey’in fotoğrafı, el yazısı ve imzası. Nevsal-i Millî. Yıl. I, 1330 [19141. «Türk Milleti yaşayabilmek için mazisinden iktisab-ı kuvvet etmeye mecburdur. Terbiye-i tarihiyye en mühim çaredir. Ahmed Refik» s. 92 749 Ahmed Refik Bey. Nevsal-i Millî. Y.K. Yıl. I, 1330 [1914], Bkz. s. 57-58 361

750 «Lâle» yetiştiriciler. Eski bahar çiçeklerimiz I. İkdam. 7320, 26.6.1917. «(Lâle Devri) müellifi müverrihi Muh terem Ahmed Refik Beye» 751 Ahmed Refik Bey. İkdam. 7805. 4.11.1918. «Ahmed Refik Bey’in (Memâlik-i Os maniye’de Demirbaş Şarl) adlı kitabı yayınlanmış olması dola yısıyla İsveç Hükümeti tarafından nişan ve para ödülü ile tal tif edildiği.» 752 İlkbaharda Sa’dabad bahçelerinde Lâle tahassüsatı. İkdam. Cevat Rüştü. 8306, 30.3.1920. «Tarihimize ve dilimize (Lâle) ve (Sa’dabad)’ı getiren müverrih Ahmed Refik Beye bir ithaf dizi.» 753

(Dersaadet) ailesi kimlerden müteşekkil?.. Dersaadet. 1, 8.7.1336 [19201. «Yeni yayın hayatına atılan gaze tenin manşet ve birinci- sayfada devam eden yazıda; Ahmed Re fik, Emine Semiye, Köprülü Zâde Fuat, Reşat Nuri, Fazıl Ah med, Ercüment Ekrem., hanım ve beylerin resimleriyle, hafta lık çalışma programına yer verilmiştir.»

754 Tarihimiz. «Ahmed Refik Beyefendiye» İkdam. H. Hüsameddin. 8446, 6.9.1920. «Ahmed Refik Bey’in - çalışmalarını takdir ettiğini, Ahmed Cevdet Beye yayınladığı açık mektuptaki fikirlerine katıldığım söyleyen yazar, her şey den evvel Osmanlı tarihini rivayetlerden kurtaracak olan dev let arşivine el atılmasını istemektedir.» 755 Ahmed Refik Bey. «Türk tarihçileri» Payitaht. H.N. 53, 2.4.1337 [19211. Bkz. s. 55-57 756 Fotoğraf. Millî Mec- 39, 15.6.1341 [19251. Tam boy kapak resmi. 757 Müverrih Ahmed Refik Bey. Millî Mec. [Prof.] Mükrimiıı Halil [Ymanç] . 39, 15.6.1341 [1925]. Bkz. s. 15-18. Fotoğrafıyla renklendirilmiş 758

362

(Şumnu) da Koşut (Kossouth). İkdam. 10134, 22.6.1925. «Türk Tarih Encümeni Reisi ve Darül fünun Türkiye Tarihi müderrisi Ahmed Refik Bey’in; Koşut’un Türkiye’de geçen hayatına ve özellikle Mülteciler Meselesi

ne dair Hazine-i Evrak belgelerine dayanarak büyük bir eser yazdığı. Bu eserin yakında Tarih Encümeni yayınları arasın da yer alacağını bildiren, birinci sayfada çift sütun Koşut’un resmi ve el yazısıyla renklendirilmiş, Ahmed Refik Bey’in ça lışmalarını öven bir haber yazı.» 759 Tarihimiz Değişiyor ve İnkılap Yürüyor. Meslek, haftalık resimli gazete. 38, 1.9.1925. «Geçen sene (Mes lek)’de (Osmanlı kimdir?) makaleleri Darülfünun tarihçileri nin gizli afarozları arasında intişar ederken bu sene, işte (Os m a n lI’yı Ahmed Refik Bey’le beraber tarif ediyoruz!. Ahmed Refik Bey, son zamanlarda bir geçit geçirdi. Nasılsa ismi karış mış olan çürük bir Osmanlı fesadı yüzünden birkaç hafta hürriyetsiz kaldı, fakat, neticede beraat kazanarak temize çıktı. Geçirdiği fena haftalardan dolayı geçmiş olsun demek ve beraatini tebrik etmek borcumuzdur. Bununla beraber biz bu seıgüzeşten —eğer burada bu deyimi kullanmak uygun olursa— (memnunuz) çünkü Osmanlı sarayı ve Osmanlı fesadı yüzün den birkaç hafta hürriyetsiz kalmak, Ahmed Refik Bey’i hayli kızdırmış olacak ki, beraat kazanır kazanmaz derhal kaleme sarıldı ve bir iki musahabe yazdı..». Yazıda, Türk Devrimi’nin yürüdüğünü ve tarihimize büyük katkıları bulunan Ahmed Re fik Bey’in yeni bulduğu ve yayınladığı belgelerden sözedilmektedir. Bkz. s. 124-126 760 Bulgar Hükümeti Ahmed Refik Bey’in İlmî Çalışmalarım Takdiren Büyük Salip Nişanı Verdi. Cumhuriyet. 27.9.1925. «Birinci sayfada resmiyle değerlendi rilmiş haber ve ikinci sayfada devam eden yazıda; Bulgar Aka demisi tarafından bu kararın oybirliğiyle alındığı belirtilmek te ve bu konuda bir de mektup yayınlanmaktadır». Haber, tüm basında yer almıştır. Örneğin: îkdam. 10228, 27.9.1925. 761 Tarih Encümeni Reisi Ahmed Refik Bey İstifa Etti. Cumhuriyet. 30.9.1927. «Tarih Encümeni dün ikinci toplantısını Darülfünun Edebiyat Fakültesinde yapmıştır. Encümen üye lerinden eski başkan müverrih Ahmed Refik Bey istifa etmiş tir. İstifaya, Fuad Beyle aralarında zuhur eden anlaşmazlığın sebep olduğu tahmin ediliyor». 363

762 Hicrî Onikinci Asırda İstanbul Hayatı. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mec. Köprülü [Prof.l Mehmed Fuad. I (1931). Ahmed Refik’in bu adı taşıyan eserini eleştiren yazar, yazısını şöylece sürdürüyor. «.. İşte bu Hazine-i Evrak vesikaları, vekayinâmelerin bıraktığı derin bir boşluğu doldur mak itibariyle fevkalade kıymettedir. Onlar sayesinde hayatın muhtelif tecellilerini ve bilhassa İktisadî ve malî hayata dair birçok meseleleri aydınlatmak kabil olabilecektir. Ancak, tees süf ile itirafa mecburuz ki, Ahmed Refik Bey’in hicri onuncu asra ait neşrettiği mühim vesikalar, memleketimizde hiçbir tetkik mevzuu teşkil etmedi. Onların ehemmiyeti, daha ziyade müsteşrikler tarafından takdir olundu. Ahmed Refik Bey’in İçtimaî tarihimizi aydınlatacak bu gibi vesikaları toplayıp neş retmesi büyük bir hizmettir. Başka tarihçilerimizin de bu türlü faaliyetlerde bulunmalarını, millî tarih tetkikatının inkişafı için, şiddetle temenni ederiz», s. 320-321 763 Ahmed Refik Bey. Yedigün. Sedat Simavi. I, 11, 24.5.1933. «Ahmed Refik Bey’in Yedigün Dergisi ailesine katıldığını okurlarına duyuran, Hoca’nın resmiyle renklendirilmiş uzun dizi. (.. Üstadın insanlık tarafı da sanatı kadar kuvvetlidir. Ahmed Refik Bey hiç kim seyi gücendirmemiştir. Onun dostluğuna itimat etmiş' olanlar hiçbir zaman aldanmamışlardır).» 764 Ahmed Refik. «Muharririmize ııeler anlatıyor?» Perşembe Dergisi. [Feridun] Kandemir. .60, 21.5.1936. Bkz. 3239 s. Çeşitli fotoğraflarla değerlendirilmiş. 765 Müverrih Bay Ahmed Refik. «Fotoğraf tahlilleri. 2» Akşam. Cemal Nadir [Güler], 12.1-1937. «Suya ve su’dan işlere karşı nefreti vardır!. Yüzünün talih çizgilerinden, hayatının tezatlar içinde geçtiği görülüyor.. Meselâ su ile başı hoş olma dığı halde talih onu dört tarafı su ile çevrili bir ada’da oturma ya mecbur etmiştir. Su’dan işlerden kaçtığı halde sık sık Babıâli piyasasına mal indirmek zaruretinde bırakmıştır. Bütün kalem sahipleri ahû bakış, gümüş gerdan, nazlı endam içinde şiirler yazarken, ona Çallı İbrahim için kasideler yazdırmıştır. Fakat bu tezatlara mukabil kuvvetli bir iradeye sahiptir, İster se oniki saat bir şey içmez, tarihî yazılar yazar.» 364

MÃ¼verrih bay Ahmed Refik

766 Büyük Kayıp. Büyük Müverrih Ahmed Refik vefat etti. Cumhuriyet. 11.10.1937. «Fotoğrafıyla değerlendirilmiş, birinci sayfadan başlayarak üçüncü sayfada son bulan uzun hayat di zisi.» 766b Ahmed Refik. Son Posta. Halit Fahri Ozansoy. 11.10.1937. Bkz. s. 62-64 767 Ahmed Refik. Cumhuriyet. Peyami Safa. 12.10.1937. Bkz, s. 2 768 Ahmed Refik ve Eserleri. Kurun. Niyazi Ahmet [Banoğlul. 11.10.1937. «Ahmed Refik’in kişiliği ve daha ziyade eserleri üzerinde duran bir anma dizisi.» 769 Ahmed Refik. Cumhuriyet. M. Turhan Tan. 12.10.1937. Bkz. s. 2-4 770 Merhum Ahmed Refik. Cumhuriyet. 12.10.1937. «Haydarpaşa Nümune Hastahanesinden alman cenazenin Büyükada Camiinde namazı kılınarak Ada mezarlığına defnedildiği. Çeşitli fotoğraflarla değerlendirilmiş uzun bir dizi.» 770b Ahmed Refik’in Ölümüne Dair. Akşam Gazetesi. 12.10.1937. Bkz. s. 19-21 770c Ahmed Refik. Haber (Akşam Postası). Nurullah Ataç. 12.10.1937. Bkz. s. 26-27 770d Bir Tarihçi Tarih Oldu. Son Posta. Kadırcan Kaflı. 12.10.1937. Bkz. s. 4-8 770e Ahmed Refik’in Arkasından. Son Posta. E. Talu. 12.10.1937. Bkz. s. 21-22 770f Ahmed Refik’in Fâni Hüvviyeti ÖldüHaber (Akşam Postası). Vâ-Nû. 14.10.1937. Bkz. s. 30-31 770g Yağmur. Haber (Akşam Postası). Nurullah Ataç. 16.10.1937. Bkz. s. 27 771 Ahmed Refik. Kurun. Hikmet Münir [Ebcioğlu], 1810.1937. «Hoca’nm fotoğ 366

rafıyla değerlendirilen yazıda, Ahmed Refik Bey’in eserlerini okuduğunu, büyük arzusuna rağmen kendisini tanıyamadığını üzüntüyle dile getiren yazar. Üstad’ın doğum tarihi üzerinde kesin bir sonuca varamayan kalem sahiplerine; bu tarih önem li değil diyor. Toprağa verdiğimiz o elemli tarih önemli..» 772 Ahmed Refik. Akşam. Hasan-Âli Yücel. 18.10.1937. Bkz. s. 1-2, 59-62 772b Ahmed Refik. Dost, büyükbaba ve artist. Haber. 18.10.1937. Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu. Bkz. s. 22-25 773 Ahmed Refik. Yedigün. Falih Rıfkı Atay. 241, 20.10.1937. Bkz. s. 12-13 774 Ahmed Refik. Yedigün: İbrahim Alaettin Gövsa. 241, 20.10.1937. s. 13-15 775

Yedigün Kıymetli Bir Yazı Arkadaşını Kaybetti. Yedigün. 241, 20.10.1937. «Altmay’ın fotoğrafı ve tarihî gravür lerle değerlendirilmiş bir anma dizisi.»

776 Ahmed Refik’in Ölümü Üzerine. Yeni Adam. Hüsamettin Bozok. 199, 21.10.1937. «Tarihçiliğini, şairliğini, çelebiliğini ve son yıllarının zaruret ve sefalet için de geçtiğini dile getiren içli bir dizi.» 776b Ahmed Refik. Kurun’un ilâvesi. Sadri Ertem. Ekim/1937. Bkz. s. 28-30 777 Bir Vicdansızlık. Yeni Adam. Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu. 201, 4-11.1937. «Ahmed Refik merhumu küçümseyen bir konuşmaya Baltacıoğlu’nun sert tepki ve cevabı.» 778 Ahmed Refik. «Müverrih Ahmed Refik de ebediyete karıştı» Resimli-Ay, 21, Kasım/1937. «.. Sarayın yazdırdığı tarihten baş ka bir tarih bulunduğunu topluma ilk gösteren adamdır. Bunu istibdat döneminde yapmış olmamakla beraber, yine takaddüm fazileti ondadır..», «Darülfünundaki hizmeti son üniversite in kılabına kadar devam eyledi; yeni teşkilatta açıkta bırakıldı. Hayatı, mahrumiyetlere rağmen İlmî fedakârlıklarla geçen kıy 367

metli üstadın bundan sonraki yaşantısı çok acıdır. Ahmed Re fik parasız, yardımsız kalmıştır. Adeta unutulmuştur. Bu met rukiyetin verdiği teessür büyük tarihçiyi, yaşantısını daha ça buk çökerten bir yaşam yoluna sürüklemiştir..» Fotoğrafıyla değerlendirilen içli bir yazı. 779 Müverrih Ahmed Refik. (1-2) Yeni Türk. M. Halit Bayrı. 59, 60, Kasım, Aralık/1937. Bkz. s. 42-53 780.1 Müverrih Ahmed Refik. Akşam. Enis Tahsin Til. 28.3.1950. Bkz. s. İ 13-115 780.2 Müverrih Ahmed Refik. Akşam. Enis Tahsin Til. 3.4.1950. «(Ahmed Refik’in başlıca eser leri. Sık sık dinlediğimiz şarkıları. Ada aşkı. Çallı ile dostluğu ve Çallınamesi) ara başlıklı, Hoea’nın resmiyle değerlendiril miş anılar dizisi». Bkz. s. 40-42 780.3 Müverrih Ahmed Refik. Bütün Türkiye. Enis Tahsin Til. 8, Ocak/1951 Aynı yazı akta rılmış. 781 Ahmed Refik Altmay’ın Ölümünün Yıldönümü. Akşam. Ömer Hilmi Altmay. 11.10.1938. «Hoca’nın ölüm yıldö nümü dolayısıyla hayat dizisi. Altmay’ın doğum tarihinin tar tışma konusu olduğuna değinilerek vefatında 57 yaşında oldu ğu belirtiliyor». 782 Ahmed Refik. «Hayatı, seçme şiir ve yazıları». Hazırlayan : Reşat Ekrem Koçu. İstanbul 1938 Sühulet Kitabevi. 116 s. 8° «Son Devrin Meşhur Şair ve Edipleri serisi. 7» 782b Altmay, Ahmed Refik. İstanbul Ansiklopedisi, c. II, İstanbul 1959, 732-748 s. —Altmay— maddesi. R.E. Koçu. 783 Dipsiz Kile Boş Ambar. Yeni Adam. Mahmud Yesari. 504, 24.8.1944. Bkz. s. 83-85 784 Ölümünün 16. Yıldönümünde Ahmed Refik. Resimli 20. Asır. Münir Süleyman Çapanoğlu. 64, 29.10.1953. Bkz. s. 64-68 368

785 Ahmed Refik Altınay ve «Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı» Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni. Muazzez Alpbek ve Tür kân Poyraz, c. V, 3, 1956. «(Geçmiş Asırlarda Osmanlı —Türk— hayatı) serisi, Ahmed Refik’in en tanınmış ve çok okunmuş ki taplarını kapsamaktadır. Bu seri 24 kitap olarak hazırlanmış ve ya hazırlanması tasarlanmış, fakat ancak 16 sı yayınlanabilmiştir. Serinin adı 1-9 numarada (Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı), 10 uncu kitaptan itibaren (Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı) dır. 10 uncu kitap olan Cem, 1923’te yayınlanmıştır. Osmanlı keli mesi yerine Türk sözünün seride kullanılmaya başlanmasının nedeni budur.» Seride bulunan kitapların kaç bası yaptığına kadar inen derinlemesine, yazarın hayatından başlayarak kü tüphaneci gözü ve kalemiyle dokümanter bir inceleme dizisi. 785b Ahmed Refik Bey. Millet Gazetesi. Ragıp Akyavaş. 11.10.1961. Bkz. s. 78-80 786 Ahmed Refik. Lâle Devri. Hayat Tarih Mec. Yılmaz Öztuna. 3, 1.4.1970. Bkz. s. 99-105

369

VI TARİH VE TARİHLE İLGİLİ KİTAPLARI

787 Osman Nuri — A[hmed] R[efik] [Altınay]: Abdülhamid-i Sâni ve devri saltanatı. Hayatı hususiyesi. c; 1-3. İstanbul 1327 [1911] Kitaphane-i İslâm ve Askerî. 1204 s. 83 Not; Osman Nuri Bey tarafından başlanılan bu esere ömrü yetmeyince, üçüncü cildi Ahmed Refik Altınay (A.R.) rümzuyla tamamladı.

788

[ALTINAY], Ahmed Refik; Âlimler ve sanatkârlar. (900-1200) «Mimar Sinan-Selâniki Mustafa Efendi —Mimar DaVud Ağa— Seyyid Lokman -— Hoca Sadettin — Peçevî İbrahim Efendi — Karaçelebizâde Abdülâziz Efendi — Şeyhülislâm Yahya Efen di — Koca Mimar Kasım Ağa — Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa — Nâima — Nedim — Raşid — İbrahim Müteferrika — Koca Ragıp Paşa». İstanbul 1924 Orhaniye Matbaası — Kitap hane-i Hilmi [İbrahim], 407 + 1 s. 8° F. 75 kr. «Geçmiş Asırlarda Türk hayatı. 14»

789

---: Alman müverrihleri. «Ranke. Mommsen. Treitschke». İs tanbul 1932 Ahmet Sait Matbaası — Kanaat Kütüphanesi. 62 s. 8° 3 plânş. F. 25 kr«Millî Kütüphane, Tarih serisi. 4» Not; Alman tarihine hizmet eden Ranke ( lT f>-1886), Theodore Mom msen (1817-1903), Treitschke (1834-1896)’nm hayat dizini, Cermen it tihadının kuruluşundaki etkileri ve büyük yapıtları

790

: Anadolu’da Türk Aşiretleri. 966-1200. «Anadolu’da yaşa yan Türk aşiretleri hakkında Divan-ı Hümayun mühimme def terlerinde mukayyet hükümleri havidir.» İstanbul 1930 Devlet Basımevi. X X IV + 236 s. 8° 1 fotokopi. F. 200 kr. «Türkiyat Enstitüsü Yayınlarından» Not; Rumeli’de ve Anadolu’da yaşayan yürüklerle Türkmen topluluğu nun Anadolu’da hangi noktalara kadar yayılmış oldukları, ne gibi olaylara neden oldukları, hükümler içinde dizinler. Hazine-i Evrak'ta belgeler 961 tarihinde başladığı cihetle, o tarihten 1200 yılına kadar tarih sırasıyla yazılmıştır. Konuları kolayca bulabilmek için, kita bın başına tarih sırasıyla bir indeks, sonuna da kişi .aşiret ve köy adlarını kapsayan bir dizin eklenmiştir.

1 : Âşıkpaşazade. İstanbul 1933 Ahmet Sait Matbaası — K a naat Kütüphanesi. 50 s. 8° F- 25 kr. «Millî Kütüphane, Tarih serisi. 17» Not: Âşıkpaşazade — Seçilmiş parçalar; Osman Bey’in istiklâli — Bursa’ da Türkler — Geyikli Baba — Bayezid Bey ve Kadılar — Bayezid Bey’in düğünü — İstanbul kuşatması — Niğbolu — Çelebi Sultan

373

Mehmed’in ölümü — İkinci Murad'm evlenmesi — Sırbistan ve Ma caristan akınları — Varna savaşı — İkinci Kosova Savaşı — ikinci Mehmed’in düğünü — Mora’mn zaptı — Trabzon’un fethi — Bosna da Türkler — Fatih ve Uzun Haşan — Hacı Bektaş — înebahtı Sa vaşı.

792 — — : Baltacı Mehmed Paşa ve Büyük Petro. «1711-1911»- İs tanbul 1327 [1911] Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı İbrahim Hilmi Kitaphane-i İslâm ve Aşkerî. 116 s. 8° 4 plânş, 1 harita. F. 5 kr. 1 harita. F. 5 kr. «Millet Kütüphanesi, serisi. 12» Not; Prut muzafferiyetinin 200. yıldönümü dolayısıyla basılı olmayan bel gelerden yararlanılarak hazırlanan bu eserde, Devlet-i OsmaniyeRusya, Bender’de XII. Charles, Prut (hükümler) yer alır.

793

: Bizans İmparatoriçeleri. İstanbul 1331 [915] Teshil-i Tıbaat Matbaası - Muhtar Halit Kütüphanesi. 130 + 1 s. 8°, 1 plânş. «Tetebbuat-ı tarihiyye sayfaları. 2» Not; Bizans tarihine giriş — İmparatoriçelerin tarzı hayatı — Teodora — Atenayıs — İren — Dindar Teodora — Teofano — Anna Komnenos. Aynı yıl 2. basımı yapılmış.

794 --- : Bizans karşısında Türkler- «699-857». İstanbul 1927 Mari fet Matbaası - Kitabhane i Hilmi. 416 s. 8°, F. 15 kr. «Geçmiş asırlarda Türk hayatı. 15» Not; İnönü’de Türkler — Türkler ve Bizans — Yeşil Bursa’dan Güzelce Hisar’a — Yıldırım’ın oğulları — Bizansın birinci ve ikinci kuşatılma sı — Bizans’ın son yılları — Bizans’ın üçüncü ve dördüncü kuşatıl ması — Bizans’ta Türkler.

795

: Büyük Frederik. İstanbul 1931 Amedi Matbaası - Ka naat Kütüphanesi. 120 s. Resimli. 8° F. 75 kr. Not; Büyük Frederik (1712-1786). Gençliği, baba ve oğul — tahtta geçişi, veraset savaşları — idare tarzı, ordusu, özel yaşantısı, dinî ve eko nomik politikası — Yedi Yıl savaşları — Büyük Frederik ve Türk ler — Büyük Frederik ve İkinci Josef — Lehistan’ın bölünmesi — Frederik’in son günleri.

796

: Büyük İskender. İstanbul .1931 Kanaat Kütüphanesi. 88^ s. Resimli 8° F- 100 kr. Not; Büyük İskender (M.Ö. 356-323). Filip ve İskender — İskender’in ilk savaşları — İran seferi. Mısır’da İskender — Babil’e doğru. Arbela. Hint Seferi. Ölümü — İskender’in amaçları — Bıraktığı eser. İsken der’in büyüklüğü.

374

797

-: Büyük Tarihi Umumi. Cilt, 1-6. İstanbul 1328 [1912] Kitaphane-i İslâm ve Askeri. 8° 1.c. 2.c. 3.c. 4.c. 5.C. 6.c.

484 474 480 480 476 476

+ 4 s. + 4 s. + 4 s. + 4 s. + 4s + 4 s.

7 plânş, 9 plânş, 13 plânş, 9 plânş, 5 plânş, 6 plânş,

4 harita. 2 harita. 3 harita. 2 harita. 1 harita.

1 c. bir kez daha basıldı.

799

: Çocuklara Türk İstiklâl Harbi. «İstiklâl Harbinden evvel — İstiklâl Harbi — İstiklâl Zaferleri — Türkiye’de Cumhuriyet». İstanbul 1929 Marifet Matbaası — Hilmi Kitaphanesi. 46 s. 8°

800 — : Devr-i Süleyman-ı Kanunî’de Birinci Viyana muhasarası. «907 - 1520». İstanbul 1288 [1324: 1908] Ahmed Sâki Bey Mat baası — İbrahim Hilmi Kitaphanesi. 146 s. 2 plânş, 3 levha, 2harita. ResimliNot; OsmanlIlarda kale savaşları — Birinci Viyana kuşatması — Savaş ilânı ve nedenleri — Orduyu Hümayun’un sevkülceyş harekâtı — AvusturyalIların savaş hazırlıkları — Viyana önünde Osmanlılar — Orduyu Hümayun’un dönüşü — Sonuç.

; Devşirme usulü. İstanbul 1934 Akşam Matbaası. 11 s. 8°

«Türk Tarihi’nin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri, seri. II, no. 3»

802 — — Ege Havzası ve Yunan. İstanbul 1934 Milliyet Basımevi — Muallim Ahmet Halit Kitabhanesi. 52 s. Resimli. 8°. F. 25 kr. 803

: Eski İstanbul. İstanbul 1931 Kanaat Kütüphanesi. 136 s8° Resimli. F. 75 kr. «Kanaat Kütüphanesi, Ansiklopedik neşriyat serisi» Not; Yeni Saray — Şehir yaşantısı, mesireler, kahveler, meyhaneler — İstanbul’da asayiş meselesi — Para ve belediye işleri — Su .ekmek, et, odun, kömür — Sanayi, ticaret, gümrükler — Azınlıklar ve ya bancılar.

804

: Eski Türk Zaferleri. «1071 - 1878». İstanbul 1932 Milliyet Matbaası — Ahmet Halit Kitaphanesi. 64 s. 8°, Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara Tarih Kitapları, no. 5» Not; Türkler zaferi nasıl kazanırlardı?.. — Malazgirt Savaşı (1071), Kosova Savaşı (1389), Niğbolu Savaşı (1396), Varna Savaşı (1444), İs tanbul’un Fethi (1453), Çaldıran Savaşı (1514), Ridâniye Savaşı (1517), Mohaç Savaşı (1526), Haçova Savaşı (1596), Prut Savaşı (1711), Plevne Savaşı (1877).

375

804b Evliya Çelebi, Mehmet Zilli İbni Derviş : Evliya Çelebi Seya hatnamesi. c: IX (1671-1672), c: X (1672-1680). Yayına hazırla yan: [Ahmed Refik Altınay], İstanbul D e v l e t Matbaası. 8° Not; Seyahatnamenin 1-8 ciltleri : «İstanbul 1314-1928 İkdam — Orhaniye Matbaası. 8°» basılmıştır. -

805

[ALTINAY1, Ahmed Refik; Fatma Sultan. /İstanbul ts./Diken ve İnci Matbaası. 71 s. 8° resimli. «Diken-İnci Dergisi yayınlarından» Not'; Basılmamış belgelere dayanılarak yazılan bu eserde. Üçüncü Sultan Ahmed (salt. 1703-1730)’in sevgili kızı Fatma Sultan’ın yaşantısı. Sad razam Nevşehirli İbrahim Paşa ile evlenmesi. Lâle Devri diye ad landırılan barış süresi içinde İstanbul. Kayınbaba-Damat arasındaki yazışmalar. Padişah’ın kızma olan düşkünlüğü. Patrona başkaldır masının kanlı sonuçlan. İstanbul’da Yeni Cami’de Turhan Valide Türbesi dışına gömülerek unutulan hisli bir padişah kızının hazin hikâyesi.

806

: Felâket seneleri- «1094- 1110». İstanbul 1332 [1916] Kiitüphane-i Askerî. 188 s. 8° 3 plânş. F. 5 kr. «Geçmiş asırlarda Osmanlı hayatı. 7» Not; Kara Mustafa Paşa. İkinci Viyana kuşatması. Budin felâketi. Köprülü-Zâde Fazıl Ahmed Paşa. Salankamin felâketi. İhanetler dizisi. Zanta felâketi. Karlofça Anlaşması. Viyana bozgunu (12.9.1683) ile Karlofça barış anlaşması arasında geçen 15 yıl, 4 ay, 14 günlük sü reye Osmanlı tarihinde (Felâket Seneleri) denilmiştir. İlk kez Ah med Refik merhum tarafından kullanılan bu deyim, Osmanlı Türk lerinin mağlubiyet ve geri çekilmenin acılarını tattıkları bir dönemi simgelemektedir. Eser, aynı yılda üç kere basılmış olıip, basımlar arasında basım kaydından başka değişikliğe rastlanmamıştır.

807

: Fındıklı’lı Silâhdar Mehmed Ağa. İstanbul 1933 Ahmed Sait Matbaası — Kanaat Kütüphanesi. 52 s. 8° F. 25 kr^ «Millî Kütüphane, Tarih serisi. 24» Not; Makale bölümünde yer alan bu (madde) kitap haline getirildiğinden yeniden içindekilere yer verilmemiştir.

808 — — : Fransız İnkılabı. İstanbul 1929 Devlet Basımevi. 24 s. 8° F. 25 kr. 809

: Fransız müverrihleri. «Michelet, Lavisse, Vandal». İstan bul 1932 Ahmet Sait Matbaası — Kanaat Kütüphanesi. 56 s. 8° F25 kr. «Millî Kütüphane, Tarih serisi. 5» Not; Ünlü Fransız tarihçilerinden, Jules Michelet (1798-1874), Ernest La visse (1842-1922), Albert Vandal (1850-1910)’ın hayat dizini ve ya pıtları.

376

810 — — : Gazavat-ı Celile-i Peygamberi. İstanbul 1324 [1908] Mahmud Bey Matbaası — Kitaphane-i İslâm ve Askerî. 224 s. 8° 1 kroki. F. 6 kr. «Mefahir i Askeriyye sayfalan» Not; Peygamberimizin savaş usulleri —Bedir Savaşı— Uhud Savaşı— —Hendek Savaşı--- Huneyn Savaşı—.

1 : Hicrî onbirinci asırda İstanbul hayatı. «1000-1100» İstan bul’un fikrî, İçtimaî, İktisadî ve ticarî ahvaliyle, evkaf, belediye, iaşe ve gümrük işlerine dair Hazine-i Evrak’ın gayrı matbu ve sikalarını havidir. İstanbul 1931 Devlet Basımevi. IX + 59 s. 8° F. 40 kr. «Türk Tarih Encümeni külliyatı, sayı 20» Not; Saray yönetimi — Evkaf işleri, cami ve çeşmeler — Fikrî hayat, sanat, medreseler — Azınlıklar, yabancılar ve kiliseler — Belediye işleri — Sağlık işleri, evler, sokaklar — Para’nın değeri ve ücret ler. — İaşe ve erzak — Ticaret, sanayi, gümrük işleri.

2 : Hicrî onikinci asırda İstanbul hayatı. «1100-1200». İstan bul’un fikrî, İçtimaî, İktisadî ve ticarî ahvaliyle, evkaf, belediye, iaşe ve gümrük işlerine dair Hazine-i Evrak’m gayrı matbu ve sikalarını havidir. İstanbul 1930 Devlet Matbaası. XVI + 240 s. 8° F. 160 kr. «Türk Tarih Encümeni külliyatı, sayı 17» Not; Saray yönetimi — Evkaf işleri, cami ve çeşmeler — Fikrî ve ilmi hayat, sanat, medreseler, kütüphaneler — Kadın hayatı, kadınlar hakkında sınırlamalar, Azınlıklar ve yabancılar ve kiliseler — Bele diye işleri, sağlık durumu, evler ve sokaklar — Paranın değeri ve ücretler — İaşe ve erzak — Ticaret, sanayi, gümrük işleri — Genel yaşantı ve zabıta olayları.

3 ; Hicrî onüçüncü asırda İstanbul hayatı. «1200-1255»- İs tanbul’un İçtimaî, İktisadî, ticarî ve beledî hayatına dair Hazine-i Evrak’m gayrı matbu vesikalarını havidir. İstanbul 1932 Mat baacılık Nşr. T.A.Ş. Matbaası — A. Halit Kütüphanesi. 33 s. 8° Not; Saray yönetimi — Evkaf ve belediye işleri — Kadın hayatı, giysi leri — Sanayi, paranın değeri ve ücretler — Azınlık ve yabancılar ve kiliseler.

4 ; Hoca Sadettin. İstanbul 1933 Ahmet Sait Matbaası — Kanaat Kütüphanesi. 52 s. 8° F- 25 kr.«Millî Kütüphane, Tarih serisi. 23» Not; Hoca Sadettin (1536-1599) — Hoca Sadettin’den seçilmiş parçalar, îlk kanunların konulması, Rumeli’ye geçiş, Ankara’nın alınması,

377

İstanbul’un ilk kuşatılması, Bayezit Camii, Yavuz ve yeniçeriler, Yavuz’un ölümü, Şeyh Bedrettin, Molla Güranî, Mevlâna, Ali Kuşi.

5 : îki komite, iki kıtal. İstanbul 1919 Matbaa-i Orhaniye — Kitaphane-i İslâm ve Askerî. İbrahim Hilmi 79 s. 8° Not; İkdam Gazetesinde 13 yazı halinde 17 Aralık 1918 — 13 Ocak 1919 günleri arasında yayınlanan bu dizi bilahara kitap haline getirilmiş tir. Eserde, Birinci Dünya Savaşı sonunda çöken bir İmparatorlu ğun hazin tablosu çizilmektedir. Terhis edilerek köylerine dönen as kerlerin yollardaki durumu. Boşalmış köyler ve ot bürümüş tarlalar. Umutsuz insanlar ve bu fırsattan yararlanmaya çalışan bu memle ketin ekmeğiyle yetişmiş azınlıklar. Mağlup olmuş ve umudu kal mamış insanlar arasında yapılan, Orta Anadolu’ya kadar uzanan bir geziden notlar. Riitün olanların, olayların içinde parti ve par ticilik.

816 — — : İlk Türk Matbaacılığı. İstanbul 1928 Devlet Matbaası. 2 + 22 s. 8° «Çocuklara tarih kitabı serisi, sayı 1» 2. bsl. 1929 da.

817 İLMİYE Salnamesi. [Hazırlayan]; Evkaf Nezareti Meşihat-ı Ulya Mektupçuluğu. İstanbul 1334 [1918] Matbaa-i Amire. 736 s. 3 Plânş. 4° Not; Eserin ikinci bölümünde (322-639 s.) Osmanlı şeyhülislâmlarının ha yat dizini ve eserleri kayıtlı olup, Ahmed Refik Altınay, MüstakimZâde Süleyman Sadettin Efendi’nin (Devha-i Meşayih-i Kibar) adlı kitabın zeyillerini, kendi dönemi olan «Mustafa Hayri Efendi[Ürgüplü]» ye kadar uzatmak suretiyle tamamlamıştır. İlmiye salnamesinin 322. sayfanın dipnotunda bu bölümün müverrih Ahmed Refik Bey tarafından hazırlandığı kayıtlıdır.

818

[ALTINAY], Ahmed Refik; Kabakçı Mustafa. [İstanbul] 1331 [1915] Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı — Kitaphane-i Askerî. 143 s. 8° 1 plânş. «Geçmiş asırlarda Osmatılı hayatı. 2» Not; Osmanlı İmparatorluğunda isyanlar ve nedenleri. Başkaldıranların elebaşıları. Kabakçı Mustafa, ülemâ ve yeniçeriler. Üçüncü Selim devrinde sanat ve musiki. Dış politika. Kabakçı isyanı. Üçüncü Se lim’in tahttan indirilmesi. Türedilerin yönetimi. Alemdar Mustafa Paşa’nm tarih sahnesine çıkması. Aynı yılda üç kez basılmıştır. Bası kaydından başka bir değişikliğe rast lanmamıştır.

378

9 ; Kadınlar Saltanatı. (699-1027). cilt- I..«Osmanlı sarayın da Bizans prensesleri — Türk kızları — Hurrem Sultan — Nur-

banû Sultan — Safiye Sultan’ın siyaseti — Handan Sultan — I Ahmed’in hasekileri». İstanbul 1332 [19161 Kitaphane-i Askerî 156 s. 8° 1 plânş. «Geçmiş asırlarda Osmanlı hayatı. 8» Aynı yılda üç kez basılmış olup, basımlar arasında basım kaydı notların dan başka bir değişikliğe tesadüf edilememiştir.

820

: Kadınlar Saltanatı. (1027-1049). Cilt. II. «Mahfiruz Va lide Sultan — Âkile Hanım — Orta Camiinde Sultan Mustafa’ nın annesi — Genç Osman faciası — Kösem Valide Sultan ve Dördüncü Murad — Sipahilerin isyanı». İstanbul 1332 [1916] Kitapha'ne-i Askerî. 128 s. 1 plânş. 8° «Geçmiş asırlarda Osmanlı hayatı, sayı 9» Eser; aynı yılda üç kez basılmış olup, basımlar arasında basım kaydın dan başka değişikliğe tesadüf edilmemiştir.

1 : Kadınlar Saltanatı. (1049-1058). Cilt. III. «Kösem Sul t a n — Sultan İbrahim ve Cinci Hoca — Samur amber devri — Telli Haseki — Şekerpare — Hubyar Kadim — Sultan İbrahim’in zulümleri — Ocağın isyanı — Sultan İbrahim’in öldürülmesi». İstanbul 1923 Orhaniye Matbaası — Kitaphane-i Hilmi. 180 s. 8° 1 plânş. F. 40 kr. «Geçmiş asırlarda Türk hayatı, sayı. 11»

822

: Kadınlar Saltanatı. (1058-1094). Cilt IV. «Kösem Sultan ve Ağalar saltanatı — İstanbul ve Anadolu — Saraya başkaldıran bir toplum — Kösem Sultan’m öldürülmesi — Kızlarağası ile Turhan Sultan’m idaresi — Çınar vakası — Turhan Sultan’ın vefatı». İstanbul 1923 Orhaniye Matbaası — Kitaphane-i Hilmi. 304 s. 8° 1 plânş. F. 60 kr. «Geçmiş asırlarda Türk hayatı. 12» Not; Dışkapak 1924’tür.

8 2 o --- : Kafkas yollarında. «Hâtıralar ve tahassüsler». İstanbul 1919 Matbaa-i Orhaniye — Kütüphane-i İslâm ve Askerî. 78 s. 8° F. 15 kr. Not: 17 Nisan 1334/1918/‘de Trabzon’dan başlayarak Batum, Erzincan, Erzurum, Kars. Sarıkamış, Ardahan... dolaylarında Ermeni mezali mini yerinde görmek üzere yapılan bir inceleme ve araştırma ge zisi. Gezi süresince, olaylara, tarihi yapılara, yaşantıya, folklora, her şeye geniş çapta yer verilmiş. 379

824

: Kanije gazileri. İstanbul 1931 A. Halit Kütüphanesi. 72 s8° resimli, haritalı. F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları. 3»

825

: Kâtib Çelebi. İstanbul 1932 Ahmed Sait Matbaası — Kanaat Kütüphanesi. 63 s. 8° F. 25 kr«Millî Kütüphane, Tarih serisi, sayı. 1» Not; Kâtib Çelebi’nin gençliği — ilme muhabbeti — Kâtib Çelebi on se ne Türk Ordusuyla — Tahsili — Tedrisat ve telifata başlaması — Devlet ricaliyle münasebeti — Ağalar saltanatı — Kâtib Çelebi ve maliye — Keşf-üz-Zunun adlı eserinin bitirilmesi — Kâtip Çelebi’nin son seneleri — Eserleri, coğrafya ve tarihe dair yazdıkları — Fez leke — Kâtib Çelebi ve Nâima — Diğer eserleri — Seçilmiş sayfa lar; Sipahi isyanı, Baki, Kanije’de Tiryaki Haşan Paşa, Orta Ca mi'de II. Osman — Türkiye mâliyesi ve ıslahı çareleri — Halk ve asker — Piri Reis — Donanmanın denizlerde sureti hareketi — Cinci Hoca — Türk Ordusu — Memleket idaresi — Eski gemilerin nevi leri — Reaya hakkında.

826 — — : Kızlarağası. İstanbul 1926 İlhami Fevzi Matbaası — Akbaba — Papağan Kütüphanesi. 166 s. 8° Not; Osmanlı Sarayında Kızlarağası — Yeri, önemi, hükümdar üzerin deki etkisi — IV. Murad, Deli İbrahim — IV. Mehmed zamanında saray — saray entrikaları ve olaylar içinde kızlarağası — Behram Ağa’nın kızlarağalığı ve sarayda sınırları aşan davranışları — Üçün cü Ahmed.

827

: Köprülüler. (991-1072). «Köprülü Mehmed Paşa. Hayat ve tabayii — Dinî siyaseti — Köprülü ve ulemâ — Zamanında ulûm ve edebiyat — Anadolu ıslahatı — Erdel muvaffakiyeti — Siyaseti hâriciyesi — Köprülü’nün son günleri»- İstanbul 1331 119151 Kitaplıane-i Askeri. 143 s. 8° 5 plânş. F. 5 kr. «Geçmiş asırlarda Osmanlı hayatı. [4]» Eser; aynı yılda üç kere basılmış olup, basım notu kaydından başka bir fark görülmemiştir.

828

: Köprülüler. (1045-1087). «Köprülü-Zâde (Fazıl) Ahmed Paşa. Hayat ve tabayii — Avusturya seferi — Girit seferi — Kandiye muzafferiyeti zamanında İstanbul ve Edirne hayatı — Ulûm ve edebiyat — Siyaseti hâriciyesi — Lehistan seferi — ölümü». İstanbul 1331 [1915] Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı — Kitaphane-i Askerî. 156 s. 8° 3 plânş. «Geçmiş asırlarda Osmanlı hayatı. 5» Eser; bir yılda üç kez basılmış olup, basılar arasında basım kaydından başka değişikliğe tesadüf edilememiştir.

380

829 —• — : Lâle Devri. (1130-1143). İstanbul 1331 11915] Teshil-i Tabaat Matbaası — Muhtar Halit Kütüphanesi. 231 s. 8° «Tetebbuat-ı tarihiyye sayfaları. 3» Not; Onikinci asırda Osmanlılar — Üçüncü Ahmed ve sadrâzamı Nevşe hirli Damat İbrahim Paşa — Osmanlılar ve Batı uygarlığı — Os manlIlarda ilk matbaa — Lâle merakı — O devri mısralarında dile getiren Nedim — 1143 Başkaldırması — Patrona Halil — I. Mah mud — Humbaracı Ahmed Ağa. Kitabın başında, «Muhterem vatanper ver şairimiz Tevfik Fikret Bey'e» ibareli ithaf vardır. Eser, bir yıl içinde dört kez basılmış olup, baskı farkı ikinci basımın künyesindedir. Metin değişmemiştir. 3. basım eklemelidir.

--- ; Lâle devri. [5. bsl.l. İstanbul 1932 Sanayii Nefise Mat baası — Hilmi Kitaphanesi. 167 s. 8° 1 plânş. F. 75 kr. --- ; Lâle devri. [6. bsl.J Ankara 1973 M. Eğitim Basımevi. X I + 199 s. 8° 3 plânş. Resimli. F. 750 kr. «Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, kültür yayınlarından» 830

: Lamartine. «Türkiye’ye muhaceret kararı. İzmir’deki çiftliği. 1849-1859. Lamartin’in gayrı matbu mektuplarıyla Hazine-i Evrak vesaikine nazaran». İstanbul 1925 Orhaniye Mat baası. 56 s. 8° «Türk Tarih Encümeni külliyatı, sayı. 7»

1 : Memaliki Osmaniye’de Demirbaş Şarl. «Divan-ı Hümayun’da mahfuz gayrı matbu vesikalara ve muasır vakanüvislerin kuyudatına nazaran yazılmıştır. Divan-ı Hümayun vesikala rı aynen münderiçtir». İstanbul 1332 [1916] Hilâl Matbaası- 123 s. 8° «Tarih-i Osnıanî Encümeni külliyatı, sayı. 1» Not; — Poltawa-Pultava’dan sonra O s m a n lIla r ın İsveç Kralı ile m u h a b e re leri — Şarl’ın Bender’e varışı — Özü muhafızı Yusuf Paşa’nın Charl'a (Onikinci-Demirbaş) Mehmed Efendiyi murahhas göndermesi — Meh med Efendi’nin Charl ile görüşmesi — Özü Kalesi muhafızı Abdurrahman Paşa’nm azli — Charl’ın Bender’de ikameti. — Rusya’ya savaş ilâm — Petro’nun hezimeti — Moskova’ya mek t u b u — Barış görüşmeleri — Falçi (Faltschi — Faltchi — Faltsi) barış anlaşması — Baltacı’mn barışa katılması — Demirbaş Şarl’ın Türkiye’den çıkması için Rusya’nın teşebbüsleri — Petro (Birinci — Deli)’nun Üçüncü Ahmed’e mektubu. — Bâbıâli’nin Charl- 1 ihraç için kesin teşebbüsü — Yeniçerilerin Charl’dan alacaklarını istemeleri — Ocak’tan Bender’e Ağa mektu bu gönderilmesi — Borçlarının ödenmesi — Gharl’a gönderilen pa ra — Lehistan ile görüşmeler — Charl’ın Lehistan’dan geçmesinin

381

temini — Charlı’n muvafakat gösterm e m e si — Bâbıâli’den fazla pâra istemesi. — Demirbaş- Charl’a kesin buyruk — Sarayda görüşmeler — İsveç Kralı'nın zorla sınırdan içeri alınması — Dimoteka’da oturması — Charl’ın memlekete dönmek için çabalan — Yol hazırlıkları — Dön mesi ardından Sultan Üçüncü A h m e d ile yazışmaları — Sultan Üçün cü Ahmed'den Charl'a son mektup. — Charl’m ölümü — Kızkardeşi Ulrika’mn (İsveç Kralı) BabIâli’ye başvurması — Yerine kocası I. Frederik’in tahtta geçmesi — İstan bul’da İsveç elçisi — Demirbaş Charl’ın borçları — Damat İbrahim Paşa sadaretinde İsveç’e elçi gönderilmesi — Demirbaş Charles’in Türkiye’ye ilticası sırasında kendisine ikraz edilmiş olan devlet ala cağını istemek ve tediye şartlarını kararlaştırmak üzere 1727’de Kozbekçisi Mustafa Ağa’mn görevlendirilmesi — İsveç Kralının cevap ları. — 1732’de Rusya ile İsveç arasında imzalanacağı duyulan anlaşmanın doğruluğunu yerinde öğrenmek üzere Sait Mehmed Efendi’nin İsveç elçiliği — İsveç Kralı ile görüşmesi — Borç meselesinin müzakeresi — İsveç’in para sıkıntısı — İsveç Kralı I. Frederic’in Sultan I. Mahmud’a ve sadrâzam Hekimoğlu Ali Paşa’ya nâme ve mektubu — İsveç Kralının verdiği senetler. — İsveçle ticaret anlaşması yapılması, İstanbul'da İsveç temsilcileri — Sultan I. Mahmud’un İsveç Kralı I. Frederic’e nâme-i hümayunu — XII. Charl'ın borcunu ödemek için İsveç Kralına yazışma — Bor cun ödenmesi — İsveç Kralı I. Frederic’in sadrâzam İvez Hacı Mehmet Paşa (1675-1743)’va mektubu.

--- : Memâlik-i Osmaniye’de Kral Rakoczi ve tevabii. (11091154). «Macar Kralı Rakoczi Ferenç ve oğlu Rakoczi Yozef ve tevabiinin memâliki Osmaniye’ye iltica ettikleri sırada cereyan eden hâdisata dair bir methal ve Divan-ı Hümayun’un gayrı matbu vesikalarını muhtevidir». İstanbul 1333 [1917] Hilâl Mat baası. 91 s. 8°. «Tarihi Osmanî Encümeni külliyatı, sayı. 2» Not; Rakoczi Ferenç’e ait vesikalar — Rakoczi Ferenç, Memâliki Osma niye’ye davet edilmeden evvel OsmanlIlar Macarları Avusturya aley hine ayaklandırmak için Erdel’de yayınladıkları beyanname — Ge neral Çaki ve beraberindekilere dair vesikalar (1153-1162) — 48 dokü manın Osmanlı harfleriyle örneği.

— — : Meşhur Osmanlı Kumandanları. İstanbul 1318 [1902] Asadoryan Şirketi Mürettibiye Matbaası — Kitaphane-i İslâm ve Askerî. 388 s. 8° 1 plânş. «Kitaphane-i Hilmi, sayı; 14 ve 15». Not; Şehzade Süleyman Paşa — Lala Şahin Paşa — Timurtaş Paşa — Ge dik Ahmed Paşa — Özdemir Oğlu Osman Paşa — Makbul İbrahim Paşa — Lala Mustafa Paşa — Ferhat Paşa — Sinan Paşa — Damat İbrahim Paşa — Tiryaki Haşan Paşa.

4 : Mimar Sinan. İstanbul 192Ö Devlet Matbaası. 29 s. Re simli. 8° F. 7,5 kr. «Çocuklara tarih kitapları serisi, sayı: 3, Maarif Vekâleti yayını»

--- : Mimar Sinan. İstanbul 1931 Amedî Matbaası — Kanaat Kütüphanesi. 72 s. Resimli. 8° F. 50 kr. Not; Mimar Sinan (1490-1588) — Gençliği — Askerliği — Sinan Hassa Mimarı — Sinan şaheserlere başlıyor — Mimar Sinan’ın şaheseri — Mimar Sinan’ın son yılları — Tezkeret ül-ebniye adlı eser.

835

: Muhtasar Türkiye Tarihi. İstanbul 1340 [19241. Orhaniye Matbaası — İbrahim Hilmi Kitaphanesi. 184 s. Resimli- 8°

836

: Naima. İstanbul 1932 Ahmed Sait Matbaası — Kanaat Kütüphanesi. 53 s. 8° F. 25 kr. «Millî Kütüphane, tarih dizisi, sayı: 2» Not; Naima (1648-1712), Naima’dan seçilmiş parçalar: Sultan İbrahim’in cülûsu — IV. Murad — Sultan İbrahim ve kadınlar — Şekerpâre Hâtûn — Sultan İbrahim’in tahttan indirilişi — Sultan İbrahim’in öldürülmesi — Yusuf Paşa’nın öldürülmesi — Şair Nef’i’nin öldürül^ mesi — Boyacı Haşan — Devletin ıslahı — İbşir Paşa — Deli Hü seyin Paşa — Hocazâde’nin sonucu — Kılıç ve kalem erbabı.

837

: Napoleon. İstanbul 1932 Milliyet Matbaası — Ahmet Halit Kitaphanesi. 56 s. Resimli. 8° F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları, no. 9»

837b NEDİM : Nedim Divanı. Derleyen ve tashih eden : Halil Nihad [Boztepel. İstanbul 1338-1340 [1922-1924] İkdam Matbaası -İk bal ve Sadakat Kütüphaneleri. 373 s. 8° Not; «Nedim’in hayatı» başlıklı bölüm : Ahmed Refik. 3-7 s. «Nedim, ecdadının Fatih devri ricalinden olmasıyla miiftehirdi. Bu nu Üçüncü Ahmed’e (salt. 1703-1730)’a sunduğu bir kaside de bile zikretmekten kendisini alamamıştı. Nedim gençliğini bilginler arasın da geçirdi. Ecdadı gibi, o da, ilmiye mesleğine dahil oldu. Nedim'in gençliği hengamında bu meslek feci bir çöküntü içindeydi. Şeyhül islâm Feyzullah Efendi’nin ihtirası ulemayı elîm bir zarurete duçar eylemişti. Rütbe ve mansıp, şeyhülislâm’ın mensuplarına veriliyordu. Nedim, bu devrin bütün acılıklarını gördü; Çalık Ahmed’lerin, Kavanoz’ların, Kalaylıkoz’ların cahilâne idarelerini idrak etti. Baltacı Mehmed Paşa (Prut)’ta Deli Petro’yu sıkıştırdığı zamanlar, Ne dim İstanbul’da idi; fakat namı henüz şairler arasına girmemişti. Nedim’in ilk şöhret kazandığı devir, Silâhdar Ali Paşa’nın sadare tidir...». Ali Paşa’nm Varadin’de şehit düşmesi üzerine sadrazamlı ğa atanan ve Ali Paşa’dan dul kalan Fatma Sultan’la evlenerek Üçüncü Ahmed’in damadı olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa,

383

Nedim’e daha çok iltifat etti, her zaman taltif etti. Genç şair, İb rahim Paşa’nın arzusu üzerine (Sahaif ül-Ahbar) adlı kitabın çe virisiyle vazifeli heyetin başında bulunurken, lûtufa daha mazhar oldu. Paşa, Nedim’i kütüphanesi’nin hafız-ı kütüplüğüne tayin etti, sonra da Mahmutpaşa Kadılığına... Yazı; Nedim’in Üçüncü Ahmed’e çeşitli vesilelerle sunduğu kasideler, kütüphaneye atandığı için te şekkür, Nevşehir’de yapılan binalarla ilgili kitabelerde yer alan şiir ler, Lâle Devri şiirleriyle renklendirilmiş beş sayfalık küçük punto uzun bir inceleme.». Damat İbrahim Paşa’nın öldürülmesi ve Üçün cü Ahmed’in tahttan indirilmesiyle son bulan büyük ihtilâl (1730) esnasında o da hayatını kaybetti. Üsküdar’da Karacaahmed Mezarlığı’nm Tunusbağı bölümünde mezarı tespit edilmiştir (1681-1730). Bir nîm neş’e say bu cihanın baharını, Bir sâgarı keşideye tut lâlezarını.»

838

[ALTINAY], Ahmed Refik: Ocak Ağaları. İstanbul 1931 M il liyet Matbaası - Muallim Ahmed Halit Kitaphanesi. 136 s. 8° F. 50 kr. Not; Kara Murad Ağa — Kara Haşan oğlu Hüseyin Ağa — Koca Muslihiddin Ağa — Bektaş Ağa.

839

: Onuncu Asr-ı Hicride İstanbulvHayatı. (961-1Ö00). «İs tanbul’un ahvali içtimaiye, iktisadiye ve ticariyesiyle, evkaf, be lediye, iaşe ve gümrük işlerine dair Divan-ı Hümayun’un gayrı matbu vesikalarını muhtevidir». İstanbul 1333 [19171 Matbaai Orhaniye. X V I+ 235 s. 8ÛF. 85 kr. «Tarihi Osmanî Encümeni külliyatı, sayı : 6» Not; İstanbul hayatı, Saray ı Âmire idaresi — Evkaf muamelâtı, cami ve çeşmeler — Fikrî ve İlmî hayat, medreseler, kütüphaneler — Kadın hayatı, kadınlar hakkında sınırlamalar — Yabancılar ve azınlıklar ve kiliseler — Belediye işleri, sağlık durumu, evler ve sokaklar — Para ve değeri ve ücretler — İaşe ve erzak — Ticaret, sanayi ve gümrük muameleleri — Genel yaşantı ve zabıta vukuatı.

840 — — : Onaltıncı Asırda İstanbul Hayatı. İstanbul 1935 Dev let Matbaası. X V I+ 155 s. 8° 2. bsl. 1935.

1 : Onaltıncı Asırda Râfızilik ve Bektaşilik. «Onaltıncı asır da Türkiye’de râfızilik ve bektaşiliğe dair Hazine-i Evrak vesi kalarım havidir». İstanbul 1932 Matbaacılık ve Neşriyat T.A.Ş. A. Halit Kütüphanesi. 41 s. 8° F. 50 kr. Not; Osmanlı döneminde râfızilik ve bektaşilik (1558-1591). Yazar on say fa sürdürdüğü önsözünde; Türkiye’de dinî hareketler, Rumeli’de bek taşilik, Anadolu’da râfızilik. Osmanlı yönetiminde bektaşiliğin hoş-

384

görü ile karşılandığı, babaların saygı gördüğü. Râfıziliğin, §iî düş manlığı ile bir tutulduğunu. Osmanlı yönetimini yıkmaya yönelen kıyamlar ve Simavnalı Şeyh Bedrettin hakkında gerekli bilgileri ver dikten sonra, araştırmasını bu konuda 54 Hatt-ı hümayun, vb. ile değerlendirmektedir.

842

: Osmanlı Devrinde Hoca Nüfuzu. İstanbul 1933 M arifet M atbaası — Hilmi Kitaphanesi. 128 s. 8° F. 45 kr. «Genç Türk Kütüphanesi [serisi]» Dışkapak; «Hoca Nüfuzu» dur. Not; Osmanlı yönetiminde hocaların büyük nüfuzu. İstanbul’da şehremi ni görevi gören İstanbul kadısı, illerde bulunan kadıların bulunduk ları yerlerin inzibat, idare, güven ve emniyet ve iaşe işiyle yü kümlü ve yetkili bulunduklarını. Sarayda Üçüncü Murad (salt. 15741595)’m saltanat döneminden itibaren ön plâna çıkan hocalar. İmpa ratorluğun çöküşünde önemli yeri olan saray entrikaları ve bu kötü çember içinde hocaların, ilmiye sınıfının yeri. Tarihimizi okutan, halka dönük, iddiasız bir inceleme.

843

: Osmanlı devrinde Türkiye madenleri. (967-1200). «Tür kiye’den çıkan madenlerle bu m adenlerin işletilmesi hakkında Divan-ı Hümâyun mühimme' defterinde m ukayyet hüküm leri havidir». İstanbul 1931 Devlet Matbaası. X V I+60 s- 8° F. 60 kr. Not; Osmanlı döneminde Türkiye madenlerine dair Hazine-i Evrak belge lerine dayanan bu kitapta hicrî 967 den 1200 [1559-1785] yılına kadar gerek Anadolu’da ve gerek Rumeli’deki madenlerin işletilm esine dair . 61 + 12 = 73 hüküm, telhis, vb. nin Türk harfleriyle örneğine yer verilmiştir. Eserin başında konuyla ilgili 7 sayfalık bir önsöz bulun maktadır.

844

: Osmanlı devrinde zorbalar. İstanbul 1932 Ahmed S ait M atbaası — K anaat K ütüphanesi. 63 s. 8° 1 plânş. F. 25 kr. «Millî Kütüphane, tarih dizisi, sayı : 3» Not; Kara Yazıcı — Dağlar Delisi — Deli İlâhi — Rum Mehmed — Katırcıoğlu — Deli birader — Şaban Ağa — Cellât Kara Ali.

845 — ■—: Osmanlı tarihine dair nefer neler bilmelidir?. İstanbul 1328 [1912] [y.y] 63 s. 8°.resimli. 846

: Osmanlılar ve Büyük Friedrich (1133-1179). «Onikinci asr-ı hicride Osmanlılarla Frederik arasında vuku bulan m uha berata dair Divan-ı Hümayun vesaikini ve b ir m ethali havidir». İstanbul 1333 [19171 Orhaniye M atbaası 48 s. 8° «Tarihi Osmanî Encümeni külliyatı, sayı : 4» Not; Tarihte Osmanlı-Alman ilişkilerinin başlam ası ve büyük Frederik’in bu ilişkilerin kuvvetlenmesine olan katkılarını dile getiren yazar.

385

altı sayfalık önsözden sonra Frederik Vilhelm (Friedrich Wilhelm : 1712-1786)’e dair 4 belge (18 cemaziülevvel 1133 - 3 şaban 1133 [1720]), Büyük Frederik’e dair (1158-1179), (1745-1765) 9 belgeye yer veril mektedir.

847

: Osmanoğulları. A nkara [19341 Başvekâlet M üdevvenat Matbaası. 20 s. 4° «Türk tarihinin ana hatları. Seri I, sayı 32»

-------: İstanbul 1934 Akşam Matbaası. 67 s. 85 «Türk tarihinin ana hatları müsveddeleri. Seri 2, sayı 1»

848

: Padişahlarımızda din gayreti ve vatan muhabbeti. İstan bul 1332 [1916] [y.y.] 29 s. 8° «Osmanlı neferine mahsustur» «Not; Osman Gazi’den başlayarak Osman-Oğulları’mn devlet kurma ça ları — Padişahların tebaalarına örnek davramşları — İlginç örnekler. Er’in anlayabileceği sade bir dille yazılmış.

849

: Peçevî. İstanbul 1933 Ahmed Sait Matbaası — K anaat Kütüphanesi. 40 s. 8° F. 25 kr. «Millî Kütüphane, tarih dizisi, no. 21» Not; Peçevî İbrahim Efendi (1574-1650). *Hayat dizini. P eçev î’den seçil miş parçalar : Kızıl Elma — Sokullu Mehmed P aşa — Mohaç Sa vaşı — Turgutça Bey — Türkiye’de kahve — Türkiye’de tütün — Eğri Fethinden sonra — Bir hikâye — Avusturya İmparatoru’nun haracı.

850

: Prusya nasıl yükseldi?. İstanbul 1331 [1915] Teshil-i Ta baat Matbaası — M uhtar H alit Kütüphanesi. 115 s. 8° «Tetebbuat-ı tarihiyye sayfaları» Not; Prusya’da vatan muhabbeti — Napolyon’un muzafferiyeti — Prusya lIlarda azim — Hürriyet savaşları — Stein Darülfünunu, Scharnhorst Darülfünunu, Fichte’nin hizmeti — Edipler ve şairlerin gayreti — PrusyalIların muzafferiyeti.

1 : Sahaif-i M uzafferiyet-i Osmaniye. İstanbul 1325 [19091 Şirket-i M ürettibiye Matbaası — Kitaphane-i Askerî. 346 s, 8° 7 plân, 7 plânş«Mefahir-i Askeriye sayfaları» Not; Osmanlılar’da usul-ü harp — Kosova Meydan Savaşı — Niğbolu Mey dan Savaşı — Varna Meydan Savaşı — İstanbul’un Fethi. Çaldıran Meydan Savaşı — Mohaç Meydan Savaşı — Haçova Meydan Savaşı.

852

386

: Sam ur devri. (1049-1059). «Dördüncü M urad’ın vefatı. Sultan İbrahim ’in hapisten çıkarılması. Kösem Valide. Sarayda Cinci Hoca. Sultan İbrahim ’in cinnetleri. Telli Haseki. Şekerpare

Sam ur ve am ber vergisi. Ağaların isyanı. Sultan İbrahim ’in hal’i ve idamı». İstanbul 1927 M arifet M atbaası — K itaphane-i Hilmi. 254 s. 8° F- 70 kr. «Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı : 16»

853

: Selâniki. İstanbul 1933 Ahmet Sait Matbaası — K anaat K ütüphanesi. 43 s. 8° F. 25 kr. «Millî Kütüphane, tarih serisi, sayı : 22»

854 SİLÂHDAR, Fmdıklılı Mehmed Ağa (1658-1728) : Silâhdar Ta rihi. Yayma hazırlayan : Ahmed Refik [A ltm ay]. c. I, (1065-1094). İstanbul 1928 Devlet Matbaası. X X I+ 763 s. 4° c. II, (1095-1106). İstanbul 1928 Orhaniye Matbaası. 805 s. 4° «Türk Tarih Encümeni külliyatı, sayı : 10, 14» Not; Eser, Ahmed Refik Altmay tarafından yayma hazırlanmış ve ayrıca birinci cildin önsözünde 12 sayfada yazarın yaşantısı dile getirilmiş tir.

855

[ALTINAY], Ahmed Refik: Sokullu [Mehmed P aşa]. (911-987). «Sokullu’nun gençliği. Sokullu ve Şehzade Selim. K anunî za m anında sadareti. İkinci Selim ve Sokullu’nun müstakilen sa dareti. Sokullu zamanında İstanbul hayatı. Usul-i idare. Sokul lu’nun dış ve iç politikası. Üçüncü M urad ve Sokullu. Sokullu’ nun son yılları». İstanbul 1924 Orhaniye M atbaası — K itapha ne-i Hilmi. 334 + 1 s. 8° 1 plânş. F. 75 kr. «Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı. 13»

-------: Sokullu Mehmet Paşa. İstanbul 1931 B ürhanettin M at baası — Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi. 44 s. 8° Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları no. 1»

856 ABDURRAHMAN Şeref - Ahmed Refik [Altmay] : Sultan Abdülham id-i Sâni’ye dair. İstanbul 1918 Hilâl Matbaası. 167 s. 8° «Tarih-i vesikalar»

857

[ALTINAY], Ahmed R efik: Sultan Cem (864-900). İstanbul 1923 Orhaniye M atbaası — Kitaphane-i Hilmi. 232 s. 8° 1 plânş. «Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı, no. 10» Dışkapakta basım tarihi 1924 ’tür. Not; Sultan Cem’in gençliği. Anadolu’da Cem. Kardeş kavgasının başla ması ve sonucu. Rodos’ta yaşantısı. Fransa’da Sultan Cem. Papa ve Sultan Cem. Uzun süren örtülü tutsaklığı. Aşkları ve yaşantısı. Ölümü. Osmanlı İmparatorluğu politikasındaki ters etkisi.

858

: Sultan Mehmed H ân-ı Hâmis Hazretleri. «Hayat-ı m a387

ziyye ve hususiyyesi». İstanbul 1324 [1908] M atbaa-i A rtin Asâdoryan — K ütüphane-i Islâm ve Askerî 32 s. 8° Not; Beşinci Mehmed (Reşad), (salt. 1909-1918). Abdülmecid’in Gülcemal Sultandan dünyaya gelen (1844) oğlu. Devri buhranlar ve savaşlar dönemi oldu. Başta geleni Birinci Dünya Savaşı. Derviş meşrepli, nazik, çelebi, hatırşinas, halim, merhametli, saray geleneklerine üeri derecede bağlı, teşebbüsten yoksun bir hükümdarın hayat hikâyesi.

859

: Tarih sayfaları. İstanbul 1325 [1909] Ahm et Ihsan M at baası. 144 s. 8° F. 4 kr. Not; Kahraman neferlerimiz. Ehramlara doğru. Birinci Selim ’in galibiyeti. Satvetli günlerimiz. Süleyman-ı Kanunî’nin son seferi. Viyana hezi metinden sonra. Üçüncü Mustafa ve Büyük Frederik. Avrupa’da Sul tan Cem. Kanun! Sultan Süleyman. İkinci Osman’ın şehit edilmesi. Kösem Sultan’m siyasi tedbirleri. Üçüncü Selim ve terakki fikri.

-------: 2. bsl. İstanbul 1331 [1915] Teshil-i Tabaat M atbaası — M uhtar H alit Kütüphanesi. 178 s. 8° F. 5 kr. Not; 144-178. sayfalarda yer alan (Deniz zaferleri) genel başlıklı (Trab lus sularında Piyale Paşa) ve (Preveze Savaşı) yeniden eklenmiştir.

860 MEHMED Halife : Tarih-i Gılmanî. Önsöz ve yayına hazırla yan: A [hm ed] Refik [A ltm ay]. İstanbul 1340 [1924] Orhaniye Matbaası. 102 + 2 s. 8° «Türk Tarih Encümeni Mecmuası ilâvesi» Not; Basılan Tarihi Gılmani’nin bu nüshası, Ahmed Refik B ey’in özel kü tüphanesindeki nüsha olup, 1079 tarihinde, eserin ikmalinden dört yıl sonra istinsah edilmiştir. Enderun Saray Kütüphanesinde mevcut olup, diğer kütüphanelerde nüshası yoktur. Ahmed Refik Bey tara fından yayına hazırlanan bu eser; ilk kez Türk Tarih Encümeni Mecmuasında ek formalar halinde, Yıl. 14, 1-78, 142.1340 [1924] sayı dan başlayarak 1-84 sayıya kadar sürdürülmüştür. Yazarın hayatı ve kitabın özelliği başta dört sayfada toplanmıştır.

861

[ALTINAY], Ahmed Refik : Tarihi simalar. «Paris’te Osmanlı sefirleri. M üteferrika Süleyman Ağa. Yirmisekiz Çelebi Meh med Efendi. Said Efendi. Esseyid Ali Efendi. M eşhur türediler. Cinci Hoca, Çalık Ahmed, Canım Hoca». İstanbul 1331 [1915] M atbaa-i Hayriye ve Şürekâsı — Kitaphane-i Askerî. 136 s. 8° 1 plânş- F. 5 kr. «Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı, adet : 1» Eser; Aynı yılda iki kez basılmıştır. Basımlar arasında bası kaydından başka farka tesadüf edilememiştir.

862

388

: Tarihte Kadın Simaları. İstanbul. 1931 B ürhanettin M at baası — A. H alit Kitaphanesi. 127 s. 8° F. 50 kr.

863

: Tarihte Osmanlı Neferi. İstanbul 1331 [1915] Matbaa-i Askeriye. 26 s. 8°

864

: Tesavir-i rical. «Tarhuncu Ahmed Paşa. Osmanlılarda ilk bütçe. İbşir M ustafa Paşa- Şekâvetten sadarete. M ühr-i şerif uğruna nelere katlanılıyor. Humbaracı Ahmed Paşa. M enfaat ve din». İstanbul 1331 [1915] M atbaa-i Hayriye ve Şürekâsı — K itaphane-i Askerî. 139 s. 8° 1 plânş. F. 5 kr. «Geçmiş asırlarda Osmanlı hayatı no. 6» Eser; aynı yılda üç kez basılmış olup, basılar arasında basım kaydından başka farka tesadüf edilememiştir.

865

—: Turhan Valide. İstanbul 1931 Amedî M atbaası — K a naat K ütüphanesi. 424 s. 8° F. 150 kr. Not; Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünü hızlandıran kadınlar saltana tının en seçkin sultanlarından biri, Deli İbrahim’in gözdesi, Avcı Mehmed (IV. Mehmed)’in annesi Turhan Valide Sultan’ın hayat (1627-1682) hikâyesi. Bazı tarihçiler tarafından (Terhan) olarak ad landırılan Hatice Turhan Sultan’ın yaşadığı devir Osmanlı tarihi nin en hareketli ve şaray entrikalarının en şiddetli olduğu bir dev re rastlar. Rakibi; Kösem Sultanı öldürterek tek başına saraya ege men olan Turhan Valide Sultan, Köprülü Mehmed P a şa ’yı sadrazam lığa getirerek hayatında en doğru işi yapmış ve çöküşü, geçici bir süre de olsa önleyebilmiştir. Ahmed Refik, bu dönemi akıcı üslûbu içinde bütün renk ve ayrıntılarıyla gözlerimizin önüne sermektedir.

866

: Türk Akıncıları. İstanbul 1933. A. H alit Kütüphanesi. 55 s. 8° Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları, no. 12»

867

: Türk hizmetinde K ıral Tökeli İmre. (1683-1705). «Orta Macar K ıralı Tökeli İm re’nin Türkiye’de geçen hayatına dair Hazine-i Evrak vesikalarını havidir». İstanbul 19Ş2 A. H alit Kütüphanesi. 59 s. 8° 2 plânş. F. 50 kr. Not; Türkler Viyana’yı ikinci kez (1683) kuşattıkları esnada, Osmanlı Ordusunda bulunan, Avusturya İmparatoru Birinci Leopold, protestan Macarları ezmek istediği zaman Habsburg Hanedanının zulüm lerine karşı Macar toprağını korumaya çalışan Tököli İmre’nin ha yat dizini. «Muhibbi Âli Osmanım itaat üzreyim emre, Kralı Orta Macarım ki nâmım Tököli İmre» 8 1 + 9 Hatt-ı Hümayun ve benzeri belgelerle değerlendirilen bu eserde Tököli İm re’nin hayat dizini ve Türk-Macar ilişkileri bütün ayrıntılarıyla dile getirilmektedir. Eser; Tököli İmre, Zirini İlona'nın fotoğraflarıyla renklendirilmiştir.

389

868

: Türk İdaresinde Bulgaristan. (973-1255). «Türk idare sinde Bulgarlarla meskûn şehirlerin ticarî ve İktisadî hayatına dair Hazine-i Evrak vesikalarını havidir». İstanbul 1933 Dev let Matbaası — Muallim Halit Kitaphanesi. 80 s. 8° F. 75 kr. Not; Dört sayfalık girişten sonra, Kanunî Sultan Süleyman döneminden Tanzimata kadar Divan ı Hümayun’dan yazılan hükümler bir araya toplanmıştır. Bu hükümler, özellikle Bulgarların toplu olarak yaşa dıkları kentlerin o zamanki hayatına, koyun ve yağ ihracına ve Voynuk ve Doğancı namıyla düzen altına alınan ve devlet hizmetinde çalışan Bulgarların nizamına dairdir. 99 Hatt-ı Hümayun ve benzeri doküman.

869

: Türk mimarları. «Hazine-i Evrak vesikalarına göre». İs tanbul 1932 M arifet M atbaası — Hilmi Kütüphanesi. 144 s. 8° 2 plânş. F. 50 kr. Not; Mimar Sinan — Mimar Davud Ağa — Mimar Kasım — Mimar Mus tafa — İstanbul'da yapı işleri — Baş mimarlar — Mimar Sinan’a ait belgeler. 2. bsl. 1936

870

: Türkiye tarihi, c. 1, ks 1. İstanbul 1923 Evkaf-ı İslâmiye M atbaası — K itaphane-i Hilmi. 368 s.-8° 2 plânş. Not; Eser tamamlanmamıştır.

1 : Türkiye’de mülteciler meselesi. «Macar ve Leh m ülte cileri- Kossuth, Rusya ve A vusturya’ya karşı Türk siyaseti. Türkiye-İngiltere ve Fransa itilâfı. 1849-1851». İstanbul 1926 Matbaa-i Âmire. 259 s. 8° «Türk Tarih Encümeni külliyatı, no. 8» Not; Mülteciler meselesine dair Devlet Arşivinde mevcut belgelerin tü münü kapsayan bu eserde, Tanzimattan sonra Türk dış politikasının ve özellikle Sadrâzam Mustafa Reşit P a şa ’nın büyük bir dirayetle başarıya ulaştırdığı önemli bir konu gün ışığına çıkarılmaktadır. Mülteci Macarların (Vidin) ve (Kütahya)’daki yaşantıları, belgelerle anlatılmakta ve özellikle OsmanlIların’ bu büyük misafirperverlikle rini dahi aleyhimizde kullanan bir takım yabancı tarihçiler cevap landırılmaktadır. Kitapta fransızca mektup örneklerine de yer ve rilmiştir.

872

: Türkler ve Büyük Petro. İstanbul 1932 A. H alit K ütüp hanesi. 48 s. 8° Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları serisi. 6»

873

390

: Türkler ve Kraliçe Elizabeth. İstanbul 1932 Matbaacılık ve Neşr. T.A.Ş. — A. Halit Kütüphanesi. 29 s. 8° F. 50 kr.

874

: Türklerin İstanbul muhasaraları. İstanbul 1932 Milliyet M atbaası — A. H alit Kütüphanesi. 56 s. 8° Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları. 11»

875 :------ : Vaşington ve Amerika İstiklâli. İstanbul 1932 Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi. 40 s. 8° Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara Tarih Kitapları. No : 7» Not; Vaşington kimdir? — İstiklâlden evvel Amerika — Siyasî ve İktisa dî yaşam — İhtilaf nasıl çıktı? — Amerika İstiklâlinin ilânı — Ame rika İstiklâl savaşı — Fransızlar Franklen kimdir? — Amerika’da Fransız askerleri — Versay muahedesi — Amerika İstiklâl Savaşı’nm sonuçları — Amerika anayasası nedir?.

876

: Viyana önünde Türkler. İstanbul 1931 M illiyet M at baası — Muallim Ahmet H alit Kitaphanesi. 48 s. 8° Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları serisi. 3» Not; Viyana önttnde Türkler (1529, 1683) — Türkler Avrupa’da nereleri almışlardı? — Türkler Macaristan’ı nasıl aldılar? — Budin’de Türk ler — Zapolay’ın ve Ferdinand’m elçileriyle müzakere — Türkler Zapolay’ı Macar tahtına nasıl geçirdiler — Viyana önünde Türkler. Birinci kuşatma (1529) — Ordunun çekilişi — Kasım B ey’in akını — Macaristan Türk yönetimine nasıl girdi? — Macaristan’da Türk ida resi — Viyana kuşatmasından sonra neler oldu? — Kara Mustafa P aşa kimdi? — Türk Ordusunda Tököli — Viyana’ya doğru — Vi yana önünde Türkler — Sobiyeski imdada nasıl yetişti? — Felâket günü. 12 Eylül 1683 — Düşman ordugâhta, Serdar yolda — Budin’ de bir Türk Çocuğu.

877

: Yirmi beş sene siper kavgası. İstanbul 1333 11917] Orhaniye Matbaası. 67 s. 8° : [2. bsl.] İstanbul 1932 M illiyet Matbaası — Muallim Ah m et H alit Kitaphanesi. 64 s. 8° Resimli. F. 25 kr. «Çocuklara tarih kitapları serisi. 8»137 Not; Atalarımızın gayreti — Girit seferi nasıl başladı?. — Girit’te Murad Ağa, Deli Kurt — Murat Ağa'nın kahramanlıkları — Kanlı hücum, kalenin fethi — Deniz kahramanlıkları — Deli Hüseyin P aşa — Resmo önünde Türkler — Kandiye’ye ilk hücum — Kandiye’ye ikin ci hücum — Topçu Kara Mehmed — Gemici Kara Mehmed — Fazıl Ahmed P aşa ve son zafer.

137) «Çocuklara tarih kitapları» seri başlığıyla yayınlanan bu dizinin her biri, millî kitaplığımızda yer alacak nitelikte değer taşıyan, gerektiğinde mü racaat kitabı olarak başvurulacak yapıtlardır.

391

VII

OKUL KÄ°TAPLARI

878

[ALTINAY],Ahmed R efik: Büyük Adamlar. «İptidai mektep lerle liselerin devre-i ulâ ikinci sınıflarına mahsus olmak üzere». İstanbul 1339 [19231 Evkaf-ı İslâmiye M atbaası — Kitaphane-i Hilmi. 96 s. 8° «Tarih dersleri» Not; Dışkapak 1339-1923, «birinci tabı» kaydı var.

879

: Tarih-i Umumî, «Mekâtib-i iptidaiye- Devre-i âliye bi rinci sınıfa mahsustur». 4. bsl. İstanbul 1334 [1918] Matbaai Or haniye. 84 s. 8° «Küçüklere tarih dersleri»

880

: Çocuklara tarih bilgisi. «İlkmektep dördüncü sınıf». İs tanbul 1928 M arifet Matbaası. 152 s. 8° 2. bsl. 1929 Hilmi Kitaphanesi.

1 : Çocuklara tarih bilgisi. «İlkmektep 4-5. sınıf». İstanbul 1928 M arifet Matbaası — Hilmi Kitaphanesi- 8°

882

: Çocuklara tarih bilgisi. «İlkmektep beşinci sınıf. Kurun-u vustâ, kurun-u cedide. Türkler». İstanbul 1928 M arifet M atbaası — Hilmi Kitaphanesi. 180 s. 8° 2. bsl. 1929

883

: M uhtasar Osmanlı tarihi. «İptidai ve Sultani 3., 4. sene için». 1. bsl. İstanbul 1330 [19141 Hayriye M atbaası — İbrahim Hilmi Kitaphanesi- 148 s. resimli, haritalı. 8° «Küçüklere tarih dersleri»

884 :------ : M uhtasar Osmanlı tarihi. «Devre-i m utavassıta 1. yıl». 5. bsl. İstanbul 1338 [1922] Orhaniye M atbaası — İbrahim H il mi Kitaphanesi. 64 s. resimli, haritalı. 8° «Küçüklere tarih dersleri»

885

: M uhtasar resim li tarih -i Osmanî. «Mekâtib-i iptidaiyeye mahsus». 2. bsl- İstanbul 1328 [19121 M atbaa-i Hayriye ve Şürekâsı — K itaphane-i İslâm ve Askerî. 64 s. 8° «Hilmi’nin mektep kitapları. Adet: 9» 4. bsl. 1916

395

886

: M uhtasar tarihi umumi. «Mekâtib-i sultaniye sunuf-u iptidaiyesinin beşinci, m ekâtib-i iptidaiyenin beşinci ve altıncı sınıflarına mahsustur». İstanbul 1330 [1914] M atbaa-i Hayriye ve Şürekâsı. 263 + 1 s. 8° «Küçüklere tarih dersleri» /2. bsl./1339 [1923]

887

: M uhtasar tarihi umumi. «Mekâtib-i iptidaiye devre-i âliye altıncı ve m ekâtib-i sultaniye sunuf-u iptidaiye beşinci ve altıncı sınıflara mahsustur». İstanbul 1332 [1916] Matbaa-i Orhaniye- 144 s. 8° Aynı yıl 3. bsl.

888

: Resimli ve haritalı tarihi umumi, «Ezmine-i kadime. M ekâtib-i idâdiye sınıflarına mahsustur». İstanbul 1328 [19121 Agop Matyosyan Matbaası. 416 s. 8°

889

: Tarih bilgisi- «4. sınıf». İstanbul 1930 Hilmi Kütüphanesi. 142 s. 8° F. 34 kr. /2. b sl./ [1932]

890

: Tarih bilgisi. «5. sınıf». İstanbul 1929 Hilmi Kütüphanesi. 159 s. 8° F. 70 kr. 4. bsl. 1930

1 : Tarih okuyorum. «Mekâtib-i iptidaiye devre-i ulâ. ve m ekâtib-i sultaniye ikinci sınıf». 3. bsl. İstanbul 1332 [1916] M atbaa-i Orhaniye. 92 s. 8° 4. bsl. 1917, 5. bsl. 1920

892

: Tarih öğreniyorum. İstanbul 1934 Akşam Matbaası. 59 s. resimli. 8° F. 30 kr. «Akşam’ın faydalı neşriyatı serisi»

893

: Tarih öğreniyorum. İstanbul 1945 Ahmet Sait M atbaa sı — K anaat Kütüphanesi. 63 s. resimli- 8° F. 60 kr. 27. bsl. 1968. «Kanaat yayınları yardımcı ilkokul ders kitapları serisi, no. 1»

894

: Türkiye tarihi. «İlkmektep üçüncü sınıf». İstanbul 1341 [1925] Orhaniye Matbaası. 111 s. 8° 6. - 7. bsl. 1926

895

396

: Türkiye Tarihi. «Devre-i m utavassıta birinci sınıf». İs tanbul 1341 [19231 Evkafı İslâmiye Matbaası. 79 s. 8°

896 — — : Türkiye Tarihi. «Devre-i m u tav assıta: birinci-ikinci sı nıf». c : 1-2. [İstanbul 1923] Evkafı İslâmiye Matbaası. 8° «Millî tarih dersleri»

897

: Türkiye Tarihi. «Devre-i m utavassıta 2. sınıf». İstanbul 1339 [1923] K ütüphane-i Hilmi. 64 s. 8° Resimli.

898

: Türkiye Tarihi. «İptidai mekteplerle liselerin üçüncü sınıflarına mahsus». İstanbul 1339 [1923] Evkaf-ı İslâmiye M at baası. 67 s. 8° «Millî tarih dersleri»

899

: Umumî Tarih. «İlkmektep dördüncü sınıf. K urunu ulâ, vustâ». İstanbul 1340 [1924] Orhaniye Matbaası, K ütüphane-i Hilmi. 167 s. Resimli 8° 3. bsl. 1925, 4. bsl. 1926, [5. bsl. 1928]

900

: Umumî Tarih. «Kurun-u cedide, asr-ı hâzır. İlkmek tep 5. sınıf». İstanbul 1340 [1924] Orhaniye M atbaası — K itap hane-i Hilmi. 207 s. 8° 2. bsl. 1925, 3. bsl. 1926

1 : Umumî Tarih. «Kurun-u cedide, asr-ı hâzır. İptidailer le. liselerin altıncı sınıflarına». İstanbul 1923. N âşiri: İbrahim Hilmi. 134 s. 8°

902

: Yeni Osmanlı Tarihi. «Umum m ekâtib-i iptidaiye sı nıflarına kabul edilmiştir. Devre-i m utavassıta 2. sene». İstan-, bul 1332 [1916] K ütüphanei İslâm ve Askerî. 58 s. 8°

903

: Küçük Tarihî Osmanî. «Mekâtib-i rüştiye 2. senelerine mahsus proğrama tevfikan tertip edilmiştir». İstanbul 1327 [1911] M atbaa-i Hayriye ve Şürekâsı — K itaphane-i İslâm ve Askerî. 128 s. rs. plânş. hrt. 8° «Hilmi’nin mektep kitapları, no. 7»

904

: Umumî Tarih. «Devre-i âliye I. sınıf». İstanbul 1339 [1923] Evkaf-ı İslâmiye M atbaası — K itaphane-i Hilmi 88 s. 8° 2. bsl. 1925

905

: Umumî Tarih. «K urun-u ulâ, kurun-u vustâ. İlk devre, orta mektep I. sınıf». İstanbul 1340 [1924] Orhaniye Matbaası. 398 + 2 s. 8° 397

906

: Umumî Tarih. «Orta mektep s ın ıf: I». İstanbul 1929 Hilmi Kütüphanesi. 254 s. 8° F. 62 kr.

907

: Umumî Tarih. «Orta mektep s ın ıf: 2». İstanbul 1929 Hilmi Kütüphanesi. 276 s. 8° F. 79 kr.

908

: Resimli ve haritalı tarihi Umumî- «Mekâtib-i idadiye sınıflarına mahsustur», [c. I]. İstanbul 1328 [1912] Agop Matyosyan Matbaası. 416 s. 8° 8 hrt.

909

: Umumî Tarih. «Kurun-u ulâ, kurun-u vusta. Devre-i âliye 2. sınıf». İstanbul 1923 Evkaf M atbaası 134 s. 8°

0 : Umumî Tarih. «Tarih-i kadim. K urun-u vusta. Lise 9. sınıf». İstanbul 1926 Millî Matbaa. 627 s. 8° 25 plânş. «T.C. Maarif Vekâleti neşriyatından» 2. bsl. 1928, Devlet Matb. XVIII+ 675+3 s. 8°. 1 plânş. 12 hrt.

1 : Umumî Tarih. «K urun-u evvel, kurun-u vustâ. Lise b i rinci sınıf». İstanbul 1928 M arifet Matbaası. K ütüphane-i Hilmi. 354 + 2 s. 8° 2. bsl. 1928, 3. bsl. 1929 Devlet Matb. 451 s.. 8° (1 F. 155 kr.)

398

VIII

ALBÜM, ŞİİR, ÇEVİRİ, DEĞİŞİK KONULU ESERLERİ

912

IALTINAY], Ahmed Refik : Eski İstanbul albümü. [ts. ] Akşam Matbaası. 24 s. 4° Resimli. F. 25 kr.

İstanbul

«Yedigün Dergisi yayınlarından» Not; Bir yüzyıl evvel İstanbul’u ziyaret eden ünlü bir İngiliz ressamının tablolarıyla meydana gelen bu eser, müverrih Ahmed Refik B ey’in yazdıklarıyla değerlendirilmiştir.

3 : Gönül, «şiir». İstanbul 1932 Sanayi Nefise Matbaası — Hilmi Kitaphanesi. 100 s. 8°

4 : Nahvi Fransevinin sadeleştirilmesi. İstanbul 1318 [1902] T ahir Bey Matbaası. 24 s. 8°

5 ; Takım zabitlerine rehber. İstanbul 1325 [1909] M ürettibiye Matbaası — K ütüphane-i İslâm ve Askerî 195 s. 8°

916 BYREN, Von : Dağınık nizamda dizi ve manganın talim ve terbiyesi hakkında nikat-ı esasiye. «Piyade ve süvariye m ah sus». Çev.: Ahmed Refik [Altınay]. 2. bsl. İstanbul 1328 [1912]. Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı. 184 s. 8° «Yeni Tâbiye ve seferiye külliyatı, adet: 8»

917 COLMAN, V o n .: Manga başı. Ç ev .: Ahmed Refik [A ltm ay]. İstanbul 1325 [1909] Matbaa-i A rtin Asadoryan ve Mahdum ları — Kütüphane-i İslâm ve Askerî. 64 s. şekil 8° 918 DRAGOMİROF: Bölüğün talim ve terbiyesi. Ç ev .: Ahmed Re fik [A ltm ay]. İstanbul 1319 [1903] M atbaa-i Tahir Bey. 120 s. 8° «Malûmat Kütüphanesi»

9 : Taburun talim ve terbiyesi. Çev.: Ahmed Refik [Altmay]. İstanbul 1319 [1903] M atbaa-i Tahir Bey. 88 s. 8°

920 FRİEDRİCH Der Grosse II. : Büyük Frederik’in generallerine talim atı askeriyesi. Çev.: Ahmed Refik [Altm ay]. İstanbul 1316 [1899]. Nâşiri: Mehmed Tahir Bey. Tahir Bey Matbaası. 132 s. 8° «Malûmat Kütüphanesi» Not; Dışkapak ; «1317» dir.

921 GOLTZ, Albay Von D e r : M uharebeye dair nefer neler bilme lidir?. [çev.]: Ahmed Refik [Altınay]. İstanbul 1320 [1904]. Matbaa-i Saryan — İbrahim Hilmi — Kitaphane-i İslâm ve As kerî. 46 s. 8° F. 40 para. «Malûmatı İptidaiye Kütüphanesi» Not; 2. bsl. 1328 [1912]

401

922 GUNDLACH, V o n : Ateş muharebesinde takım zabiti. Çev. : Ahmed Refik [A ltınay]. İstanbul 1328 [1912] Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı. 32 s. 8° «Yeni tabiye ve seferiye külliyatı, a d et: 11»

923 HANOTAUX, G ab riel: Tarih ve m üverrihler. Çev. : Ahmed Refik [Altınay]. İstanbul 1932 Ahmet Sait M atbaası — K anaat Kütüphanesi. 84 s. 8° F. 25 kr. «Millî Kütüphane, tarih serisi : 6» Not; Tarihin tarifi. Tarih bir sanattır. Tarih bir ilimdir. Yunan müver rihleri. Lâtin müverrihleri.

924 H EK ER T: Piyadeye, süvariye, topçüya karşı piyade ateşleri nin idaresi. Çev.: Ahmed Refik [Altınay]. İstanbul 1320 [1904]. M atbaa-i Tahir Bey. 127 -f 1 s. 8° «Tahir Bey Kütüphanesi»

925 KLASOWTTCH, Gnrl. ; İdare-i harbe dair kavaid-i esasiye. Çev.: Ahmed Refik [Altınay]. İstanbul 1316 [1899] fy.y] 89 s. 8° .926 MONTEGÜ, Lady [Mary W ortley] : Şark mektupları. Çev. ve tahşiye eden: Ahmed Refik [A ltınâyl. İstanbul 1933 M arifet M atbaası — Hilmi Kitaphanesi. 144 s- 8° 1 plânş. F. 50 kr. «Gençlik Kitaphanesi»

927 NAPOLEON I, Bonaparte : Birinci Napolyon’un emsâli harbiyye ve hikemiyyesi. Çev.: Ahmed Refik [Altınay]. İstanbul 1316 [1900], Şirketi M ürettibiye Matb. — K itaphane-i İslâm ve As kerî. 76 s. 8° 1 plânş. 928

: Napolyon’un âsâr-ı müntehabesi. Çev. : Ahmed Refik [Altm ay]. İstanbul 1318 [1902] Asadoryan Şt. M ürettibiye M at baası. 53 s. 8° «Kitaphane-i Hilmi neşriyatı ; 12»

929 ROHENLOHE, Prince : Piyade m ektupları, c i lt: 1-3. Çev. : Ahmed Refik [Altm ay]. İstanbul 1315 [1899] A rtin Asadoryan Şirketi M ürettibiye Matbaası. 166 + 2, 150 + 2, 163 s. 8° «Kitaphane-i İslâm ve Askerî»

930 SCHELLENDORF, V o n : Ahvali hazıraya tatbikan piyadenin muharebesi hakkında mülahazat. Çev.; Ahmed Refik [Altınay]. İstanbul 1317 [1901] A. Asadoryan Şirketi M ürettibiye M at baası. 1 + 111 s. 8“ «Zabit Kütüphanesi»

402

931 SEÎGNOBOS, [Prof.] Charles [1854-1942] : M uhtasar Tarihi Medeniyet. «Ezmine-i kabl et tarihiyeden zamanımıza kadar». İstanbul 1328 [1912] A rtin Asadoryan ve Mahdumları Matb. — Kitaphane-i İslâm ve Askerî. 365 + 3 s. 8° «Hilmi’nin Mektep Kitapları. Adet: 8»

932

: Tarihi Medeniyet. C. 1-3. Ç ev .: Ahmed Refik [Altm ay]. İstanbul 1328 [1912] A rtin Asadoryan ve M ahdumları Matbaası —: İbrahim Hilmi, Kitaphane-i Askerî. C : I, Şark-Yunanistan-Roma. 526 + 2 s. rs. C : II, Kurun-u vustâ ve ezmine-i cedide. 600 + 2 s. rs. C : III, Asr-ı hâzır. 619 + 1 s. rs. «Millet Kütüphanesi /se r isi/ adet: 8, 9, 10» Not; Dışkapak 1329

933 TOUAN, L. : Fatih Sultan Mehmed ve Ressam .Bellini. «14791480». Venedikli ressam Bellini’nin Fatih Sultan Mehmed’in sarayında ikametine, Devleti Osmaniye — Venedik münasebatına, Bellini’nin Fatih için yaptığı resimlerle, Fatih Sultan Meh m ed’in hayatı hususiyesine dair en mühim malumatı câmidir. Çev.: Ahmed Refik [Altmay]. İstanbul 1325 [1909] Matbaa-i Ahmed İhsan. 64 s. 8° resimli. «Tarihi Osmanî Kütüphanesi. Ad. 1» Not: Servetifünun’da tefrika edilirken adı «Sultan Mehmed-i Sâni ve R es sam Bellini» dir. No. 953, 1325 [1909] dv. Thuasne, L.: Gentile Bellini et Sultan Mohammed II Notes sur le sejour de peintre venitien â Constantinople. 1479-1480. Paris 1888. Catalogue Generale... s: (CLXXXVIII) s. 665

934 — VERDY du Vernois, Gnrl. [Julius] Von (1823-1910) : Tarihi harp tatbikatı «1870-71 Fransa Almanya harbine müsteniden». Çev.: Ahmed Refik [Altm ay]. İstanbul 1319 [1903]. K itapha ne-i Askerî. 224 s. 8° 935 YENİ Alman Piyade Talimnamesi; Çev.: Ahmed Refik [A ltm ay]. İstanbul 1325 [1909] , Şirketi M ürettibiye Matbaası. 6 + 184 s- 8“ «Kütüphane-i Askerî»

403

MAKALE, KİTAP, KONU BAŞLIĞI DİZİNİ

Dizinin gösterdiği sayılar bibliyografik künyelerin solundaki sıra sayılarını ve (s.) sayfayı göstermektedir.

— A — Abaza Haşan. 1 Abaza Kesimi. Bk. Abaza Paşa. Abaza Paşa. 2 Abdurrahim Efendi. 687 Abdülhamid I. 496 Abdülhamid-i Sâni ve devri saltana tı. 787 Abdülhamid’in nâşı önünde. 3, 4 Acemi Oğlanlar. 445, 741.1, 741.3, 741.4 Açık deniz m eselesi. 446. 590 Ada’da eski bağlar.. 5 Afgan elçisinin kabul merasimi. 222 Ağa. Büyükbaba, büyük 'kardeş, aile büyüğü, efendi anlamında kulla nılır. Ağa Divanı. Yeniçeri ağası divanı. Ağa Paşa. Vezaret rütbesi verilen yeniçeri ağası. Ağalar saltanatında israfat. 6 Ağalar saltanatından sonra. 7 Ahi’ler. 37 Ahidnâme. OsmanlIlar döneminde ya bancı bir ülke ile yapılan yazılı anlaşma. Ahlâk zaafı. 8 Ahmed Cevdet Beyefendiye. 9 Ahmed Çelebi, bk. 570 Ahmed Paşa. Humbaracı (Comte d p Bonneval). 211, 864 Ahmed P aşa (Kalaylıkoz). 307 Ahmed P aşa (Kavanoz). 328

Ahmed Rasim ’in aşkı. 10 Ahmed Refik (Elyazısı ve im zası). s. 129, s. 226, 748 Ahmed Refik (Fotoğraf), s. V, s. 60, s. 134, 745, 748, 756 Ahmed Refik (Karikatür), s. 30, s. 365 Ahmed Refik (Ataç, Nurullah). s. 2627, 770 c Ahmed Refik (Atay, F .R .). s. 12-13, 773 Ahmed Refik (Ebcioğlu, H.M.). 771 Ahmed Refik (Ertem, Sadri). s. 2830, 776 b Ahmed Refik (Gövsa, İ.A.). s. 14-15, 774 Ahmed Refik (Ozansoy, H.F.). s. 6264, 766 b Ahmed Refik (Resimli Ay). 778 Ahmed Refik (Safa, P .). s. 2, 767 Ahmed Refik (Simavi, s.). 763 Ahmed Refik (Tan, M.T.). s.2-4, 769 Ahmed Refik (Yücel. H.A.). s. 1-2, s. 59-62, s. 72-73, 772 Ahmed Refik Altmay ve «Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı» (AlpbekPoyraz). 785 Ahmed Refik Altmay’ın ölümünün yıldönümü (Altınay, Ö.H.). 781 Ahmed Refik B ey (Akyavaş, R .). s. 78-80, 785 b Ahmed Refik Bey (H.N.). s. 55-57, 755 Ahmed Refik Bey (İkdam). 751

407

Ahmed Refik Bey (Nevsali Millî), s. Ahmed Refik Bey (Y.K.). s. 58, 749 Ahmed Refik. Dost, büyükbaba ve artist (Tepedelenlioğlu, N.N.). s. Ahmed Refik Hayatı

(Koçu,

Akça-Koca. 178 Akçe. Orhan Gazi döneminden 1687 yılma kadar OsmanlIlarda kulla nılan para birimi. Akçe. Hazine ve akçe meselesi. 220 Akçe. Süleyman-ı Kanunî’nin son se-

R.E.).

Ahmed Refik Bey muharririmize ne ler anlatıyor (Kandemir, F.). s. 32-39, 764 Ahmed Refik ve eserleri (Banoğlu, Ahmed R efik’in arkasından (Talu, E), s. 21-22, 770 e Ahmed R efik’in fani hüvviyeti öldü (Vâ-Nû). s. 31, 770 f Ahmed Refik’in ölümü üzerine (Bozok, H.). 776 Ahmed R efik’in ölümüne dair. s. 1921, 770 b Ahmed Resmî Efendi. 59, 346 Ahmed Rıza Bey. 11 Ahmed Rıza B ey’in hayat ve mes leği. 12 Ahmed-i Sâlis devrinde Osmanlı ha nımları. 13 Ahmed-i Sâlis devrinde sultan düğün leri. Bir sultanın hissiyatı. 14 Ahmed-i Sâlis devrine ait. 15 Ahmed-i Sâlis devrine dair Madam Montegü’nün mektupları. 16, 926 Ahmed-i Sâlis ve meskükât. 17 Ahmed-i Sâlis’in hastalığı. 18 Ahmed-i Sâlis’in hayatına dair. 19 Ahmed-i Sâlis. Bkz. Sultan Ahmed-i Sâlis, Üçüncü Ahmed Ahmed Şuayb ve tarih. 20 Ahmed Vâsıf. XVIII. yüzyıl vakanüvislerinden. Ahval-i hazıraya tatbikan piyadenin muharebesi hakkında mülahazat. 930. Akağalar. Osmanlı saraylarında gö revlendirilen hadımağalarmdan bir sınıf.

Akçe yüzünden isyan. 21 Akhisar. 22 Akıncı. OsmanlIlarda hafif süvari bir liklerine verilen ad. Âkile Sultan. 820 Alâmet-i Şerif. Tuğra Alaşehir. 23, 24, 170 Alay Kapısı. Bk. Bab-ı Hümayun. Alay-Köşkü (Kasrı). İstanbul’da, Topkapı Sarayı müştemilatından, Soğukçeşme kapısı yanında. Üçüncü Murad zamanında yapıl mış ve 1810’da bugünkü şeklini almıştır. Padişahlar ç e şitli.geçit ve gösterileri buradan seyreder lerdi. Albett Vandel. 25 Alem. Bk. Bayrak. Alem-i Nebevi. Peygamberimizin bayrağı. Alem-i Saadet. Peygamberimizin bayAli Ereıirî Efendi. 26 Âli, Fuad, Reşit P a ş a la ra dair. 29 Âl-i Mustafa. XVI. yüzyıl Osmanlı tarihçisi. Âl-i Osman. Osmanlı İmparatorluğu. Âl-i Osman ve Türk milliyetperver liği. 27 Âl-i Osman ve Türk saltanatı. 28 Âlimler ve sanatkârlar. 788 Allah’ın gölgesi. 30 Alman darülfünunlarının millî vazi fesi. 31 Alman müverrihleri. 789 Alman-Türk ilişkileri. Bk. 59, 846 Altı yüz sene sonra. 32 Altına kurşun atanlar. 33

Akağalar Kapısı. Bk. Babussaade.

Amca-Zâde. 34

Akça-Hisar. bkz. Anadoluhisarı

Amca-Zâde ve Hoca Feyzulah. 35

408

Amedî Kalemi. Reisülküttab (dışiş leri) ’ın özel servisi. Âmid. Bk. Diyarbakır Anadolu. 674 Anadolu-Hisarı. Güzelce-Hisar Anadolu Hisarı. 206 Anadolu şehirleri. 36 Anadolu’da Türk Aşiretleri. 790 Anadolu’ya dair. 37 Ankara Ahilerine dair. 37 Ankara’da Osmanlı Türkler. 38 Anna Komnenos. 39 Arpalık. Bir tür emeklilik maaşı. Arz Ağası. Hükümdara doğrudan doğruya başvurma yetkisi olan rütbe ve sayıları belli kişiler. Arz Kapısı. Bk. Babüssaade. Arz Odası. Hükümdarların arz gün leri Sadnâzam ve Divan-ı hüma yun büyüklerini kabul ettiği yer. Arzuhalciler. 157 Asâkir-i Mansure-i Muhammediye. 1826 yılında Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından sonra îkinci Mahmud'un emriyle kurulan ye ni düzenli asker. Âsitâne. Bk. İstanbul. Asitâne-i aliyye. Bk. İstanbul. Asitâne-i saadet. Bk. İstanbul. Asr-ı Hazır Tarihimiz Hakkında. 39 b Aşar. 423 Âşıkpaşazâde. 791 At Meydanı. 40 At Meydanı. Bk. Sultanahmed mey danı. , At Meydanı Sarayı, İbrahim Paşa Sarayı. Atatürk, bkz. 632 Atenayıs. 41 Ateş muharebesinde takım zabiti. 922 Atina. 652 Atranos. Bk. Orhaneli. Attilâ. 41 b August Boppe. 416, 469. Av merakı. 498 Avcılık. 498, 740 Avrat Pazarı. 104, 147

Avrupa’da eski Asyalılar, îberler ve Basklar. 42 Avrupa’da Keltler. 43 Avusturya. 86, 91, 131 Avusturya İmparatorunun haracı. 849 Avusturyalılar’ın sahte vesikaları. s. 111-113, 44 Aya Yorgi Kilisesi. 221 Ayastefanos. Bk. Yeşilköy. Ayastefanos Anlaşması. 93 Savaşını kaybeden Osmanlılar’ın Ruslar’la imzaladıkları anlaşma. Ayaslug. 45 Ayasofya Avlusu. 47 Ayasofya ve etrafındaki eserler. 46 Ayazma Sarayı. Üsküdar’da Humbaracı birliklerinin yerleştiği bina. Ayne-bahtı. İnebahtı. Azak muhasarası. 446, 590 — B — Babıâli. 346 Bâb-ı fetva. Bk. 687. Bâbı Hümayun. 48 Babüssaade. 49 Babüsselâm. Topkapı Sarayında orta-kapı. Baffa. 217, 529, 699 Bağçe-i Hümayun. Bk. Gülhane Par kı. Bağdat Kasrı. 631.4 Bağdat Köşkü. 50 Bahr-i Ahmer. Kızıldeniz. Bahri Hazar. Hazer denizi Bahr-ı Hazar Karadeniz kanalı ve Ejderhan seferi. 51 Bahr-i Sefıd. Akdeniz. Bahr-i Siyah. Karadeniz. Balıklı Manastırı. 52 Balta asmak. Yeniçerilerin bir yeri çıkar karşılığı korumaları. Baltacı Mehmed Paşa ve Büyük Petro. 792 Balyemez. Osmanlı topçu birliklerin de en ağır top. Balyos. Yabancı devlet temsilcisi. Barbaros Hayrettin Paşa. 511, 647

409

Bask’lar. 42 Başbakanlık Arşivi. İstanbul’da Vi lâyet Konağı bahçesinde. Baş Lala Kulesi. 143 Baş Lalalık. 143 Baştarde. Osmanlı deniz kuvvetle rinde kadırga cinsinden savaş gemisi. Bayezid Camiine dair. 53 Bayezid Köşkü. 54, 631.1 Bayezid Kulesi. 1828 yılında yangın kulesi olarak yapıldı. Bayram. 244 Bayram alayı. 138 Bayramlar. 148 Bayram Paşa. 601 Bec (Beç). Viyana. Bedestan. 113 Beğlerbeği Sarayı. İkinci Mahmud ta rafından ahşap ve Abdülaziz ta rafından 1865’de Mimar Serkis K alfa’ya yeniden yaptırılan ün lü saray. Behram Ağa. 826 Beklenmeden gelen ramazan. 55, 56 Bektaş Ağa. 163, 838 Bektaşilik. 514, 841. Belgrad Anlaşması. 18.9.1739 Bem Murad. 375 Bender’de Lehistan Kralı Stanislas. 57 Bergama. 58 Berlin’de ilk Osmanlı elçisi. 59 Beşik Alayı. Padişahların çocukları nın doğması dolayısıyla yapılan tören. Beşiktaş Sarayı. Bk. Dolmabahçe Sa rayı. Beşir Ağa. 277 (Bey) ve (Sultan) unvanları. 735.7 Beyoğlu. 149 Bozzazistan. 450. Biber Mehmed Paşa. 242 Bibliyografya. 60, 61, 636 Bilecik, 62 Binbirdirek ve leylek tılsımı. 63 Bir Bizans imparatoru. 64

410

Bir Mısır Paşası. Defterdar Ahmed Paşa. 65 Bir vicdansızlık. 777 Birinci Napolyon’un emsal-i harbiyye ve hikemiyyesi. 927 Birinci Viyana muhasarası ve netayici askeriyesi. 66 1131’de Viyana’ya sefir izâmı. 501 1253 senesinde Kavalalı Mehmed Ali P aşa ile bir mülakat. 67 1284 Bulgar ihtilâli. 68 1806 felâketinden sonra Prusya na sıl yükseldi?. 69 Bismark’ı ziyaret. 509 Bizans devrinde Büyükada. 70 Bizans İmparatoriçeleri. 793 Bizans İmparatoriçelerinin hayat tarzı. 71 Bizans karşısında Türkler. 794 Bizans kilisesi. 676 Bizans medeniyetinin sonu. 72 Bizans prensesleri. 656 Bizans’ın son zamanları. 553 Bizans’ın sukutuna dair. 73 BizanslIlar devrinde Büyükada. 74 Bizans’ta Türk hâkimiyeti. 75 Bizans’ta Türk nüfuzu. 191 Bizans’ta Türkler. 76 Bizde m esuliyet hissi. 77 Bizde şehnamecilik. Seyyid Lokman ve halefleri. 78 Bizde şehzadelerin tahsili. 79 Boğaz-Hisan. Çanakkale. Boğaz’ın kıymeti, güzelliği ve saray ları. 80 Boğaz’m Rumeli kısmı. 81, Boğaziçi. Eski Boğaziçi. 150, 151 Boğaziçi. Onbirinci asırda. 453 Boğaziçi. Onsekizinci asırda. 468 Boğaziçi. Sultan Mahmud-u Sâni dev rinde. 576 Boğazkesen, bkz. Rumelihisarı Bonaperte. 431, 432, 530, 531, 837, 927, 928. Boppe, August. Fransa’nın İstanbul elçilik müsteşarı. Hilliler’in en ünlü tablosu (Parkta I. Sultan

Abdülhamid) özel koleksiyonundadır. 416, 469. Boppe ve eserleri. 416, 469. Bosna Hersek ve Macarlar. 82 Boşnak Hüsrev P aşa’nın ölümü. 83 Boynuyaralı Mehmed Paşa. 84 Bölüğün talim ve terbiyesi. 918 Brik. İki direkli çok süratli savaş gemisi. Budapeşte. Türkler Budapeşte’den çıkarlarken. 673 Budim. Bk. Budin. Budin. M acaristan’ın baş şehri. Mohaç Savaşının ardından 1526’da Kanunî tarafından alındı. Budin valileri ve Macar lisanı. 85 Budin valilerinin Kont Esterhazy’e mektupları. 86 Budin’de bir Türk çocuğu. 87 Budin’de Osmanlılar. 88, 89 Budin’de Türkler. 90 Bulgar Hükümeti Ahmed Refik B ey’ in mesai-i ilmiyyesini takdiren mumaileyhe büyük salip nişanını verdi. 760 Bulgar ihtilâli. 68 Bulgar kilisesi. 482 Bulgaristan. Türk idaresinde Bulga ristan. 653, 868 Bulgaristan, Avusturya, İngiltere. 91 Bulgaristan. Bulgaristan istiklâli ve devletler. 92 Bulgaristan, Rumeli-i Şarkî, Bosna. 93 Burç. Kale surlarında belli aralıklar la yapılan savunma noktaları. Bursa. Onikinci asırda Kütahya ve Bursa. 458 Bursa. Orhan Bey Bursa önünde. 473 Bursa. Yeşil Bursa payitaht iken. 720 Burton. Yalnız yelkenle giden bir tür gemi. Burton, Sir Edward. İngiltere’nin 1586’dâ Türkiye elçisi. Bk. 681 Bütçe. OsmanlIlarda ilk bütçe. 493 Büyük Adamlar. 878 Büyük Frederik. 795, 846

Büyük Frederik’in generallerine ta limatı askeriyesi. 94, 920 Büyük İskender. 796 Büyük kayıp. Büyük müverrih Ah med Refik dün vefat etti. 766 Büyük Petro. 792 Büyük Petro ve karısı. 95 Büyük Tarih-i Umumî. 797 Büyükada. Bizans devrinde. 70 Büyükada. BizanslIlar devrinde. 74 Büyükada’ya ilk geliş. 96 —

—

Câm-ı Cem-Âyîn. bk. 570. Canım Hoca. 97, 861 Cariye. Savaşta tutsak veya para ile alınan kadın. Cariyeler. 441 Cebeciyan Kışlası. İstanbul’da Ayasofya civarında. Cehalet. 98 Cehil. 99 Celâlî. Yavuz Selim zamanında Tur hal’da mehdilik iddiasıyla baş kaldırarak devleti bir hayli uğ raştıran Celâl adlı kişi ve çevre sindekilere verilen ad. Sonraları devlete baş kaldıranlara genel likle Celâlî denilmiştir. Celâli. 321 Cellat. İdam kararlarını yerine ge tiren kişi. Cellât Kara Ali. 100, 101, 102, 844 Cellâtlar ve vazifeleri. 260 Cerbe’den dönerken. 103 Cerrahpaşa’ya dair. 104 Cevdet Paşa. Vakanüvis. Cezaların uygulanması. 258 Cezayir-i Bahr-i Sefîd Eyâleti. Geli bolu, Eğriboz, İnebahtı, Karlıeli, Mizistre, Rodos, Midilli, Kocaeli, Biga, Sığla, Sığacık, Sakız, Nakşe, Mehdiye’den oluşurdu. Cezayir-i Seb’a-i Müçtemia Cumhuri yeti. Korfo, Pakso, Ayamavra, Kefalonya, İtake, Zanta, Mora’dan oluşurdu. Charles Diehl. 602

411

Choiseul Gouffier. Fransa’nın İstan bul elçisi. Bk. 271 Ciğerdelen. İkinci Viyana bozgunun dan sonra, 9 Ekim 1683'te vira ile boşaltılan destanlar yaratan ünlü bir kale. Cihad. Din uğrunda yapılan savaş. Cihan Harbinde Avrupa muharrirleri. 105 Cinci Hoca. 106, 573, 852, 861 Circeli Ali Bey. 107 Cizvit. Tarikat. 15.8.1534’te kuruldu. Cizye. Müslüman ülkelerde hıristiyanlardan alman bir tür vergi. Cumhuriyet Arması. 663 Cübbe. Osmanlılarda ilmiye sınıfının giydiği bir tür elbise. Cübbe ve sarık. 108 Cülus. 240. Cülûs bahşişi, yahudiler. 109 Cülûs töreni. 240 Cüzam. Tedavisi güç, miskinlik il leti.

Çınar vakası. 822 Çırağan. M eşale ve kandillerle yapı lan bir tür ışıklandırma. Çırağan âlemleri. 115 Çırağan Sarayı. Beşiktaş’ta Sultan Abdülaziz tarafından yaptırılan ve 20 Ocak 1910’da yanan ünlü saray. Çırağan Yalısı. Bk. 453. Çini maçinî Rûm. 289 Çinili Köşk. Fatih Sultan Mehmed’in 1472’de İstanbul’da Gülhane Par kı üst sınırında yaptırdığı köşk. Çinili-Oda. Paşa-Kapısı’nda Patro na Halil ve arkadaşlarım yokedenlerin saklandığı yer. Sadrıâzamın yanma çıkmaya gelenler burada beklerdi. Çinicilik nasıl doğdu?. 116 Çocuklara Türk İstiklâl Harbi. 799 Çorbacı. Yeniçeri subaylarından.

- ç-

Dağınık nizamda dizi v e manganın talim ve terbiyesi hakkında. 916 Dağlar Delisi Süleyman. 117, 844 Dahilî ve ahlâki zaaflarımız. 118. Dalgakesen. Bk. Rumelihisarı. Dalkılıç. Serdengeçti, ölüm eri, fe daî. Daltaban Mustafa Paşa. 119 Damad. Padişah kızlarıyla evlenen kişiler. Damat İbrahim Paşa. 833 Damat İbrahim P aşa hakkında. 729.8 Damat İbrahim P aşa m eselesi. 729.4, 729.5 Damat İbrahim P aşa ve aleyhtarları. 729.6 Damat İbrahim Paşa zamanında Ür güp ve Nevşehir. 120 , 121, 122 Damat İbrahim Paşa. Bkz. Nevşehir li, Yine İbrahim P aşa. Damat Mahmut P aşa ve Sabahattin Bey. 123 Darphane. Para basılan yer. Topkapı Sarayı birinci avlusu içinde. Darülfünun ve eserleri. 738.1, 738.2

Çakaloz. Osmanlı Ordusunda kulla nılan bir tür top. Çaldıran Meydan Savaşı. 851 Çalık. Yeniçeri eri. Çalık Ahmed. 110, 861 Çanakkale. 111 Çanakkale. Turhan Sultan ve Ça nakkale. 648 Çandarlı. Osmanlı Hanedanı ile bir likte tarih sahnesine çıkan yüzelli yıl büyük mevkilerde kalan soylu bir aile. Çar Birinci Pol ve zamanı. 112 Çarşı içi ve bedestanlar. 113 Çekdiri. Bk. 459 b Çelebi. Çelebi Mehmed devrine ka dar padişah oğullarına, Celâleddin’i Rumî soyundan gelenlere, M evlevi tarikatı başına ve nazik, okur yazar kişilere de denilir. Çelebizade Sait Paşa. Bk. Yirmisekizçelebizade. Çezar’ın ölümü. 114

412

—D —

Darülfünunda meslek ahlâkı. 738.5 Dâr ül-Hilâfe. İstanbul. Dârü’s-sa’ade. Topkapı Sarayında bir daire. Dar üs-Saade Ağası, bkz. Kızlarağası Dar üs-Saade Ağası. 340 Dârüs’s-saltana. İstanbul. Davut Ağa. 406, 788 Davut Ağa (Mühtedi). 276 Davut Ağa. Büyük Mimar Sinan’ın halefi. 124 Davutpaşa Sahrası. Osmanlı ordula rının Rumeli’ye sefer edecekleri zaman toplandıkları yer. De Lahaye Vantelet. 351 De Lahaye’nin Köprülü hakkmdaki fikri. 125 Defterdar Ahmed Paşa. 65 Deli. Rumeli’deki Osmanlı ordusunda kurulan bir birlik. Müthiş cesa retleriyle ün yapmışlardır. Deli Birader. 168, 844 Deli Hüseyin Paşa. 877 Deli İbrahim’in çılgınlıkları. 126 Deli İlâhi. 127 Deli Kurd. 877 Demetrios Kidonis. 128 Demirbaş Şarl Bender’de iken. 129 Dergâh-ı Âli. Osmanlı Sarayı. Der-i aliyye. İstanbul. Dersaadet. İstanbul. Dersaadet Ailesi kimlerden müteşek kil?. 753 Despot. Ortodoks Rumların ruhanî lideri. Devlet-i aliyye. Osmanlı İmparator luğu. Devlet-i Osmaniye - Avusturya. 131 Devlet-i seniyye. Osmanlı İmparator luğu. Devlet ricali ve halk. 130 Devr-i istibdat ve zabitler. 132 Devr-i Süleyman-ı Kanünî’de Birinci Viyana muhasarası. 800 Devşirme m eselesi. 741.5 Devşirme usulü. 801 Devşirme usulü, acem i oğlanlar. 741.1

Devşirme usulü. Onbirinci asrı hic ride. 455 Devşirmeler, acemi oğlanlar. 741.3, 741.4 Devşirmelere dair. 741.6 Diehl, Charles. 602 Dindar Teodora. 135 Dipsiz kile boş ambar. 783 Dirhem. 3,25 gr. Dîvan-hâne. Topkapı Sarayı’nda dîvân’ın toplandığı bölüm, yer. Dîvân-ı âsafî. Sadâret dîvânı. Divan-ı Hümayun. Osmanlı İmpara torluğu’nda günümüzdeki kabine. Divan-ı Hümayun sicilleri. Osmanlı İmparatorluğu tarihini ışığa çı karan belgeler olup, ferman ve beratları özetleyen defterler. Dizdâr. Kale komutanı. Doğancı. Bk. 653 Doğum. 329, 330 Dolmabahçe Sarayı. Abdülmecid ta rafından 1853'de Ampir usulünde yaptırılan saray. Donanma. Bk. 459 b Dördüncü Murad zamanında Musul. 136 Dördüncü Murad’ın ölümü. 137 Döşeme Baha. Bk. 705 Dr. Spitzer’in hatıratı. 559 Duka altını. Floransa veya Venedik altını. Osmanlı altını değerinde. Düğünler. Onuncu asr-ı hicride saray düğünleri. 452 — E — Ebrim (İbrim). Bk. 234. Ebü’l-Feth. Fatih, II. Mehmed. Edirne. İkinci Murad zamanında. 248 Edirne Sarayı. I. Murad tarafından 1365 yılında Edirne’de inşa edil miştir. Edirne Vak’ası. 110 Edirne’de bir bayram alayı. 138 Edirne’de Sultan Selim Camii. 139 Ege hafriyatımn ortaya çıkardığı hakikatlar. 140 Ege Havzası ve Yunan. 802

413

Ejderhan (Astrahan). Hazer Denizi’nin kuzeyi ve Volga Nehri’nin delta bölümü. Ejderhan Seferi. 51 Elhaç Mehmed Paşa. 97 Elizabeth. Mari-Stvart: Elizabeth. 390 Elizabeth D’Autriche. 141 Encümen’in Raporu. 142 Endamının hayali. 744 Enderun tahsili. Onbirir‫؛‬ .ci asırda medrese ve enderun tahsili. 454 Enderun-u Hümayun. Topkapı Saray ı’nm bir bölümü. Enderun-u Hümayun ve terakkiyatı. Köprülü zamanında. 352 Enderun-u Hümanyun’da Baş Lala Kulesi, Baş Lalalık. 143 Engürüs. Macaristan. Ergiri Kasrı. 144 Ernest Laviss ve tarih. 145 Ernest Laviss’in hayatı ve eserleri: Ertuğrul Beğ. Osman Gazi'nin babaEsir Eski Eski Eski Eski Eski Eski Eski Eski Eski Eski Eski

Pazarı. 147 bayramlar. 148 Beyoğlu. 149 Boğaziçi. 150, 151 darphaneler. Mısır hâzinesi. 152 devirlerde Haliç. 153 devirlerde para tahsili. 154 imtiyaz müzakereleri. 155 İstanbul. 803 İstanbul albümü. 912 İstanbul kahveleri. 156 İstanbul’da arzuhalciler. 157

Eski kadın kıyafetleri. 158 Eski Kâğıthane âlemleri. 159 Eski meddahlar. 160 Eski Mısır hastahaneleri ve hekimle ri.16 1 Eski Mısır paşaları. 162 Eski Muhtekirlerden : Bektaş Ağa. 163 Eski nizamlara dair. 164

414

Eski-Odalar. İstanbul’da Şehzadebaşı’nda yeniçeri kışlaları. Eski Osmanlı Ordusunun esasları. 165 Eski Osmanlılar’da harp ve hissiyat-ı umumiyye. 166 Eski Saray. Fatih tarafından bugün Bayezit’te İstanbul Üniversitesi’nin bulunduğu yerde yapılan saEski soygunlar. 167 Eski Tophane. 169 Eski Türk zaferleri. 804 Eski zenginler: Deli Birader. 168 Eskişehir - Alaşehir. 170 Esma Sultan Sarayı. 172 Esseyid. Ali Efendi. 861 Estergon. Macaristan’da, şarkılara kadar geçen bir ünlü kale. 1529’ da OsmanlIlara katılmış, birkaç kez el değiştirmiş ve 1683’de ke sin olarak elden çıkmıştır. Et meselesi. Sultan Murad-ı Sâlis zamanında. 585 Etibba. Onikinci asr-ı hicride Osman lI etibbası ve nizamları. 462 Etiler ve İsrail oğullan. 171 Etmeydanı. İstanbul’da Aksaray’da bir meydan. Evlâd-ı Fatihan. Rumeli’nin belli bölgelerinde oturan Rumeli fa tihlerinin çocukları ile, Anadoludan bu bölgeye getirilenler. Se fer sırasında bunlar ayrı birlik halinde katılırlardı. Evliya Çelebi Seyahatnamesi: 804 b Eyüp’te Esma Sultan Sarayı. 172 —

____

Fatih devrine ait vesikalar. 173 Fatih Hazretleri ne yerdi?: 174 Fatih İstanbul’a girerken، 175 Fatih Sultan Mehmed Validesi. 176 Fatih Sultan Mehmed ve Ressam Bel lini. 579, 933 Fatih Sultan Mehmed’in fermanları. 177 Fatih zamanında Kocaeli. 178

Fatih zamanında Sultan-Öyüğü (Sultan-Önü), 179, 180 Fatih zamanında Teke-ili. 181, 182 Fatih’in gençlik resmi. 183 Fatih’in Kanunnameleri. 184 Fatih'in sarayı. 185 Fatma Sultan. 186, 463, 805 Fatma Sultan’ın hastalığı. 187 Fatma Sultan’la İbrahim P a şa ’mn mesut izdivaç hayatları ve akibetleri. 188 Fazıl Ahmed Paşa. Köprülü-Zâde. Sadrıâzam. Fazıl Ahmed Paşa ile mülakat. 358 Felâket seneleri. 189, 806 Felâketten sonra azim. 190 Fener patrikhanesi ve Bulgar kilise si. 482 Ferace. Ç arşaftan evvel kadınları mızın sokakta giydikleri giysi. Ferhat Paşa. 833 F er’iyye Sarayları. Beşiktaş’la Ortaköy arasında bulunan, halen okul olarak kullanılan üç saray. Sul tan Abdülaziz halen Kabataş Lise si’nin bulunduğu binada 3 Ha ziran 1876’da intihar etti. Ferman. Hükümdarın herhangi bir konu ile ilgili yazılı emri. Fes. Fas şehrinden yayılan, başa gi yilen bir giysi. 1828’den sonra ■resmen kabul edilmiştir. Fetih’ten evvel Bizans’ta Türk nüfu zu. 191 Fetva. Bir konu veya dâva için şeriatin ne dediğini anlatmak üze re, müftünün adsız cevabı. Feyzullah Efendi. 35, 687 Fındık altım. Üçüncü Sultan Ahmed zamanında 23 ayar, 3,4575 gram ağırlığında altın para. Fındıklılı Silâhtar Mehmed Ağa. 807 Fonder Goltz’m em sali harbiye ve hikemiyeleri. 192 Françe. Fransa. François De Noailles’in Türkiye’de tehlikeli bir sefareti. 193 François Totte. Bk. 469.

Fransa ile ilk ittifak. 194 Fransa ile ilk muhadenet. 195 Fransız. Türkiye’de Fransız heyeti talim iyesi. 665 Fransız İnkılabı. 808 Fransız müverrihleri. 809 Fransız müverrihleri: Michelet. 403 Fransız siyaseti. 677 Fuad Paşa. 29, 694 Fuad P aşa. Vakanüvis evrakı. 694 Fütüvvet. bkz. 37 — G — Galata Kulesi. İlk kez İmparator Zenon (474-491) zamanında yapıl mış, onarımlar geçirmiş ve 1877 yılında bugünkü haline getiril miştir. Galiçya’da Şanlı Osmanlı Askerine. 196 Gazavat-ı Celile-i Peygamberi. 810 Gazi. 618, 632 Gazi Zeynel Bey. 197, 198 Geçen asırlarda ulûfe meselesi. 199 Gedik Ahmed Paşa. 833 Gel beri, Topal Zorba başı. 200 Gemici Kara Mehmed. 877 General Bem. Türkiye’de. 666 Georges Sand. 201 Gerlach, Stephan. B k. 466. Geyikli Baba’ya dair. 202, 264 Gılman. Genç çocuk. Goltz Paşa. 192, 704 Gouffier, Choiseul. Fransız elçisi. Hillier’in İstanbul ile ilgili tab lolarının önemli bir bölümünü (Yunanistan’da Seyahat) adlı eserinde yayınladı. Bk. 272. Gönül (şiir) 913 Gülhâne. Topkapı Sarayında bir ka sır ve evvelce gül bahçeleriyle dolu bir bölüm. Gülhane Hatt-ı Hümayunu. Mustafa Reşit Paşa tarafından 3 Kasım 1839 günü Gülhane’de okunan Abdülmecid’in ünlü fermanı. Gülnüş Sultan. 203, 204, 481. Güzel Fatma. 205

415

Güzelcehisar en parlak zafer âbidemizdir. 206 Güzelhisar. 207 — H — Habeş valisi. Osmanlı idaresinde. 480 Habeşistan. 480 Hacı Halife. Kâtib Çelebi. Haçlı eserleri. 678 Haçlılar ordusuna karşı kazanılan za fer. 208 Haçova. Üçüncü Mehmed’in 1596’da katıldığı ve galip geldiği Maca ristan’da bir meydan savaşının olduğu yer. Hadım Abdurrahman Paşa. 209 H afif donanma. Bk. 459 b Hal’. Bir hükümdarın tahtından indi rilip, buyurma hakkının elinden alınması. Osmanlı imparatorlu ğunda tahtından indirilen ilk hü kümdar İkinci Bayezid ’ (salt. 1481-1512)’dir. Hal’ler. Padişahlar ve hal’ler. 497 Haliç. Eski devirlerde. 153 Halil. Bk. Patrona Halil. Halil Ağa (Pehlivan). Patrona Halil’ in mensup olduğu Orta'nın suba yı olup, âsilerin yokedilmesinde önemli rolü olmuştur. Halk idaresi ve hilâfet. 210 Hambeı-eci Ahmed P aşa ve Prens Öjen. 211, 864 Hammer, J. de. Osmanlı İmparator luğu tarihi (Histoire de l ’Empire Ottoman) adlı ünlü eserin yazarı. Handan Sultan. 819 Hanya. Girid adasında bir kale. Harbiye Mektebi’nin yüzüncü yıldö nümü. 212 Hareket Ordusu. 31 Mart 1325 (3 Ni san 1909)'da İstanbul’da başlatı lan başkaldırmayı bastırmak için Rum eli’den gelen askerî birlikler. Harem. Saray-ı hümayun’un merak edilen kadınlar bölümü. Haris bir vezir. 213 Haris vezirazamlar. 214

416

Harp edebiyatı ve eski şairlerimiz. 215 Harp ve matbuat. 216 Has. Yıllık geliri yüzbin akçeden faz la olan dirlik. Haseki. Saray cariyeleri arasında bir sınıf. Haseki Safiye Sultan. 217 , 529 , 699 Hasekiler. Odalıklar, haseküer ve cariyeler. 441 Hatt-ı Hümayun. Genellikle padişah ların el yazılarıyla verdikleri buyruk. Hayırsız Adalar. 218 Hazine Dâiresi. Enderun’da bir bö lüm. Hazine ıslahatı. Kâtip Çelebi. 219 Hazine ıslahatı. İbşir’in hazine ısla hatı. 236 Hazine. Onuncu asırda. 447 Hazine v e akçe m eselesi. 220 Hekim. Bk. 462. Hendesemi Mülkiye Mektebi. Türkiyede ilk kez 1884’de açılan Mühen dis Okulu. Henri de Valois. Bk. 373. Heşt Behişt. 238 Heybeli’de Aya Yorgi Kilisesi. 221 Hırka-i Saadet Dairesi. Topkapı Sa rayında Peygamberimizin (S.A. V.) giysilerinin korunduğu yer. Hicrî onbirinci asırda İstanbul ha yatı. 811 Hicrî onikinci asırda İstanbul hayatı. 812 Hicrî onikinci asırda İstanbul hayatı (F. Köprülü). 762 Hicrî onikinci asırda İstanbul’da Af gan elçisinin kabul m erasim i’ 222 Hicrî onüçüncü asırda İstanbul ha yatı. 223, 813 Hicrî yıl. Peygamberimizin (S.A.V.) Mekke’den Medine'ye hicretleri ni başlangıç alan müslüman tak vimi. Hicv (Hiciv). Şiü’ veya düz yazı ola rak birini yermek. Hidiv. Mısır valilerine verilen bir ad.

Hilâfet, Halifelik. Hilâfet. Halk idaresi ve hilâfet. 210 Hilâfet m eselesi ve Yeni Türkiye. 224 Hil’at. Padişahlar tarafından giydiri len bir tür üst giysi. Hilliers. İstanbul’da ecnebi ressam lar. 271 Hoca Feyzullah Efendi. 35 Hoca-i cihan Sadettin Efendi. 225, 226, 788, 814 Hoca nüfuzu. Osmanlı devrinde hoca nüfuzu. 842 Hoca nüfuzu. Tarihte. 633 Hoca Sadettin. 225, 226, 788, 814 Hoca-Zâde, Mesut. 418 Hotin. Leh ve Rus sınırında ünlü bir şehir ve kale. Hotin önünde OsmanlIlar. 227 Hubb-u şan ve hissiyatı cengâverane. 228 Hubyar Kadın. 821 Humbaracı. Humbara (bir tür top) denilen savaş aracını kullanan askerler. Humbaracı Ahmed Paşa. 211, 864 Hurrem Sultan. 229, 819 Hurrem Sultan’ın son seneleri. 230 Hutbe. Müslüman ülkelerde Cuma ve Bayram namazlarında hatip tarafından yapılan konuşma. Hüdâvendigâr Sancağı. Bursa ve dolaylarının Orhan Gazi tarafın dan alınmasından sonra Murad B eg’e verilm iş ve adlandırılmış tır. Hünername. 78 Hünkâr. 735.8 Hünkâr İmamı. Padişahlar namaz kı larken imamlık eder. Üç sınıftır. Hünkâr İskelesi. 231 Hürriyet fedakârları. 232 Hüseyin Hüsamettin Yasar, bkz. 735.1 —

—

Islahat Fermanı. 266, 667 Islahat Fermam, hıristiyanların hu kuku. 266

—

İberler. 42 İbrahim P aşa (Makbul). 331 İbrahim Paşa. Bk. Nevşehirli İbra him Paşa. İbrahim Müteferrika. 278, 461, 788 İbrahim P aşa sadaretinde meskükât. 233 İbrahim P aşa Sarayı. İstanbul'da Sultanahmed Camiî karşısında, Tapu Dairesi ile yeni Adliye ara sında idi. İbrim: Sürgün yeri. 234 İbşir Mustafa Paşa. 864 İbşir P a şa ’nın mesleki siyasisi, 235 İbşir’in hazine ıslahatı. 236 Ibşir’in ölümü. 237 İçki. Bk. Müskirât. İdare-i harbe dair kavaid-i esasiye. 925 İdrisi Bitlisi. 238 İğfal. 239 İhracat. 597 İkbal. Bir sınıf cariye. İki cülus. 240 İki komite, iki kıtal. 241, 815 İki vezir. 242 İki yüz sene evvelki bahar. 243 İki yüz sene evvelki bayram. 244 İki yüz sene evvelki ramazan. 245 İkinci Katerina’mn gözdeleri. 246 İkinci Katerina’mn son günleri. 247 İkinci Murad Zamanında Edirne. 248 İkinci Viyana muhasarasına dair. 249 İkinci Viyana muhasarasının çok acıklı sonucu. 250 İkinci Viyana seferinin hakiki se bepleri. 251 İlim ve liyakat erbabı. 252 İlk Kanun-u E sasî’den sonra. 253 İlk Türk matbaacılığı. 816 İlkbaharda Sa’dabat bahçelerinde. 752 İlmiye salnamesi. 817 İmparator Akil Leon. 254 İmparatoriçe Anna. 255 İmparatoriçe İrini. 256, 257

417

imparatorluk devrinde cezaların su reti tatbiki. 258 İmparatorluk devrinde insan zehir lemek. 259 İmparatorluk devrinde saray cellât ları ve vazifeleri. 260 ince donanma. Bk. 459 b İncili Köşk. 261, 631.2 İnegöl. 262 İngilizler. Türkler ve İngilizler. 679 Ingiltere. 91 İnkılabı hazır ve Ordumuz. 263 İnönü. 264 İren. Bizans İmparatoriçelerinden. Islâmbol. İstanbul. İsmail. Tuna nehri üzerinde bir şeİsrail-oğulları. 171 İstanbul. Onuncu asırda. 448 İstanbul. Osmanlı tarihinde İstanbul ve Anadolu. 488 İstanbul. Türkler ve İstanbul. 680 İstanbul albümü. 912 İstanbul hamamları. 267 İstanbul hayatı. Onuncu asr-ı-hicriİstanbul hayatı. Onbirinci asr-ı hic ride. 811 İstanbul hayatı. Hicrî onikinci asır da. 812 İstanbul hayatı. Hicrî onüçüncü asırda. 223, 813 İstanbul hayatı. Onaltmcı asırda. 840 İstanbul hayatı. Pasarofça suihünden sonra. 503 İstanbul muhasaraları. Türkler’in İs tanbul muhasaraları. 874 İstanbul surları. 268 İstanbul şairi. 269 İstanbul ve Anadolu. 270 İstanbul’da belediye işleri. Sultan Murad-ı Sâlis devrinde. 581 İstanbul’da ecnebi ressamlar: Van Mour, Hilliers. 271 İstanbul’da ekmek ve yağ meselesi.

İstanbul’da et m eselesi Sultan Murad-ı Sâlis devrinde. 582 İstanbul’da gümrük resmi. 273 İstanbul’da gümrük ve t‫؛‬ caret Onikinci asırda. 457 İstanbul’da hayatı umumiyye. 274 İstanbul’da ilk Fransız elçi$i. 275 İstanbul’da ilk itfaiye. 276 İstanbul’da ilk kâğıt fabrikası. 277 İstanbul’da ilk matbaa. 278 İstanbul’da inşaat. Onyedinci asırda. 467 İstanbul’da odun ve kömür meseleİstanbul’da sanayi ve ticaret. Onuncu asr-ı hicride. 450 İstanbul’da su meselesi. 280 İstanbul’da Venedikliler. 281 İstanbul’da Zafer sabahı. 282 İstanbul’un bir mahallesi: Silivri. 283. İstanbul’un ekmek derdi. 284 İstanbul’un Fethi. 851 Istanbulu’n görünüşü. 285 İstanbul’un su derdi. 286 İstanbul’un usul-ü iaşe ve ahval-i ticariyesi. Kanunî’nin son yıllarınigtiklâl günleri. 287 istiklâl Harbi. Çocuklara. 799 g r e t ve müskirat. 626 İsveç. Osmanlılar’ın Avrupahlar’la ilk ittifakı. 494 itfaiye. İstanbul’da ilk itfaiye. 276 itidal ve kuvvet. 288 ivan VI. Antonoviç. ivan Turgenief. 290 İzmir. 291 İzmir ve izmiroğlu. 29^ İzmir’de Lamartin’in çiftliği. 293 izmiroğlu. 292 İzmit, iznikmid. İzmit kanalını açmak teşebbüsü. 451 İznik. Türk idaresinde. 654 İznik çinileri. 289 iznikmid. Bk. İzmit. İznik’te mozaikler. 294 izzi Süleyman. XVIII. yüzyıl vakanüvislerinden.

—J — Jean-Baptiste Vanmour. 271, 368, 456 Jozefin. 295 Jul Sezar. 114, 296

—K— Kabakçı Mustafa. 297, 818 Kadı. Osmanlı İmparatorluğu’nda kazaî ve adlî yetkisi olan kişi. Kadı sicilleri. Şer'î Mahkemelere ait siciller. Kadı Ali Paşa. 213 Kadın. Onikinci asırda. 460 Kadın. Osmanlı tarihinde kadın. 489, 490 Kadın kıyafetleri. Eski. 158, 205. Kadın m eselesi. 298 Kadınlar saltanatı. 299, 728, 819, 820, 821, 822 Kadınlar ve ağalar saltanatı. 300 Kafkas yollarında. 823 Kaftan. Her tür üst giysi. Kâğıt fabrikası. 277 Kâğıthane âlemleri. Eski. 159 Kâğıthane, Lâle Devri ve sonu. 301 Kâğıthane’ye dair. 302 Kahire yollarında. 303 Kahraman erlerimize dair. 304 Kaht-ı rical. 333. Kahve ve tütün. 305, 306 Kahvehane. 156, 305, 306 Kahveler. Eski İstanbul kahveleri. 156 Kalaylıkoz, Ahmed Paşa. 307 Kalenderoğlu ve Âl-i Osman. 308 Kalyon sınıfı. Bk. 459 b Kamaniçe. Osmanlı idaresinde. 481 Kandiye’nin fethi. 309 Kanije. Macaristan’da Balaton Gölü ile Drava Nehri arasında ünlü bir kale. 1592'de sınır kalesi ol muş, 1683’de Viyana bozgunun dan sonra 1690’da kopmuştur. Kanije gazileri. 824 Kanunî Sultan Süleyman’a dair. 733 Kanunî’nin ölümü. 310 Kapdanpaşa (Kapudan-Paşa). Deniz kuvvetlerinin en büyük amirali. Kapı-arası. Topkapı Sarayı’nda dev

| i

let büyüklerinin göz altına alın dığı yer. Kapitülasyon. 138, 155 Kara Çelebi-Zâde Abdülaziz Efendi. 311, 687, 788 Kara Haşan oğlu Hüseyin Ağa. 312, 838 Kara Murat Ağa. 320, 838 Kara Mustafa Paşa ve Tökeli İmre. 313 Kara Mustafa P â şa ’nın katli. 314 Kara Mustafa P a şa ’mn ölümü. 315, 316 Kara Yazıcı. 844 Karabıyık-oğlu. 321 Karaborsa. 163 Karaca P a şa ’nm kemikleri. 317 Karacaahmet Mezarlığı. 318 Karacaahmet-Sultan. 318 Karacahisar. 319 Karahisarî. Bk. 546. Karaman-oğlu İbrahim B ey’in sara yında. 322 Karamürsel teknesi. Bk. 459 b. Kar’iye Camii ve mozaikleri. 323 Karlofça. Viyana bozgunundan (12.9. 1683)’den sonra imzalanan barış (26.1.1699) anlaşması. Karlofça’dan evvel Türkiye. 324 Kars’ta Türk hayatı. 325 Kasım Ağa. 343, 788 Katerina Çariçe olduktan sonra. 326 Katırcıoğlu. 327, 844 Kâtip Çelebi. 219, 825 Katolik propagandası. 668, 669 Kavak Kasrı. Üsküdar’da Selimiye Kışlasının deniz yönüne Kanunî tarafından 1555’de yaptırılan sa ray. Kavalalı Mehmed Ali P aşa ile bir mülakat. 67 Kavanoz Ahmed Paşa. 328 Kaya Esmihan Sultan. 329 Kaya Sultan. 330 Kaymakam (Kaimmakam). Sadrıâzam sefere çıktığında yerine bı raktığı kişiye verilen ad. Kefe. not. 59

419

Keltler Avrupa’da. 43 Kemankeş Kara Ali Paşa. 242 Kemankeş K ara Mustafa Paşa. 316, Kendine; Seraskeri Sultan dedirten İbrahim Paşa. 331 Kıbrıs seferine ait resmî vesikalar. Kıhç Ali P aşa Camii. 334 Kılıç alayı. Türklerde. 682 Kılıç kuşanmak merasim335 .‫؛‬ Kmalıada. 336 Kırkçeşme. 280 Kıyafet ve tasarruf meselesi. 337 Kızıl Adalar. 338 Kızıl Ahmetlu (Candaroğulları). Bk. Kızkulesi. AtinalI kumandan Alkibiades tarafından M .o. 410 yıiında Kizikos galibiyeti üzerine kıyıdan ortalama 150 metre uzaklıkta ahşap olarak yapılmış, yandığından Üçüncü Ahmed tarafından kâgire dönüştürülmüştür. Kızıl-elma nedir?.. 339, 849 Kızlarağası. 340, 826 Kızlarağası Süleyman Ağa. 341 Kidonis. 75, 128 Kiliseler ve hıristiyanlar. 342 Koca Mimar Kasım Ağa. 343 Koca Muslihiddin Ağa. 344, 838 Koca Ragıp Paşa. 788 Koca Ragıp Paşâ devrinde İstanbul. Koca Ragıp P aşa Sadaretinde Bâblâli. Koca Sinan. 347 Kocaeli, 178, 348 Kont Esterhazy. 86 Konya muharebesinden sonra §ehzade Sultan Bayezid’in İrana firan . 349 Kopyacılık münakaşası. 738.4 Kosova. Balkan yarımadasında ür،]ü bir oyanın adı. I. Murad (Hudâvendigâr)’ın şehit edildiği yerde bir türbe vardır. Kosova Meydan Savaşı. 851

420

Kossuth, Lajos. 365 Kostantmiyye. İstanbul’a verilen ad. Kozbekçi. Saray görevlilerinden olup, Bostancı Ocağına bağlıydı lar. Köle Siyavuş sadrazamlıkta da köle likten kurtulamamıştı. 350 Köprülü Mehmed P aşa ve Fransız elçisi. 125, 351 Köprülü Zâde Fazıl Ahmed Paşa ile mülakat. 358 Köprülü Zâde Fuad B ey’in bir mek tubu. 738.3 Köprülü zamanında enderun- hüma yun ve terakkiyatı. 352 Köprülüler. 353, 827, 828 Köprülüler devrinde İstanbul. 354, 356 Köprülüler devrinde, İstanbul ve Edirne’de bir sene. 355 Köprülüler devrinde maliye. 357 Kös. Deve veya fil sırtında taşman davul. Kösele ihtikârı. 585 Kösem Sultan. 821, 852 Kösem Sultan’m ölümü. 359 Kraliçe Elizabeth. 584, 681, 873 Kubbe-altı. Saray’da divân’m toplanKubbe vezâreti. Kubbe-altmda divâ na dahil vezirlik. Kule-heft. Yedi-kule. Kuleli Bahçe ve Kuleli Kışlası. 360 Kumbaracı Ahmed P aşa ve Prens Ojen. 211, 864 Kuvvetimiz Kanun-u Esasidir. 361 Küçük-Kaynarca Barış Anlaşması. Ruslarla (17 Temmuz 1774)’de. Küçük Müezzin. 362 Küçük Müezzin Çelebi. 363 Küçüksu Mesiresi. 364 Kürkçülük. Bk. 457 c Kütahya. Onikinci asırda. 458 Kütahya’da Kossuth. 365 —

—

Lady Montegü (Lady Montague). 371 Lala. Şehzadelerin eğitim ve öğre timleriyle meşgul olanlara bu ad

verildiği gibi, padişahlar vezir lerine (Lala) diye seslenirlerdi. Lala Mustafa Paşa. 833 Lala Şahin Paşa. 833 Lâle Devri. 366, 367, 786, 829 Lâle Devri ressamları. Jean-Baptiste Vanmour (1671-1737) ve tabloları. 368 Lâle yetiştiricileri. 750 Lâleli Camiî. 1759 yılında Üçüncü Mustafa tarafından ■ yapımına başlanılmışsa da, 1763 yılında bittiğinde tek minaresi vardı. Y e di yıl sonra ikinci minaresi ya pılmıştır. Lamartin. 369 Lamartin. Türkiye’ye muhaceret ka rarı. 830 Lamartin’e dam 370 Lehistan. Türkler ve Lehistan. 737 Lehistan Kıralı Stanislas Bender’de. 57 Lehistan'a giderken. 372 Lehistan’da Osmanlı nüfuzu. 373 Lehistan’da Türk hâkimiyeti. 374 Lozan. 555

—M — Mâbeyn Kapısı. Topkapı Sarayı’nda Üçüncü Ahmed’in tahttan çekil diği (1730) yer. Macar İstiklâl hareketi kahramanı. Bem Murad. 375 Macar lisanı ve Budin valileri. 85 Macar kanı ve Osmanlı. 491 Macar mültecileri Türkiye’de. 670 Macar vesikaları. Türk tarihine dair. 657 Macaristan’da Türk vesikaları. 376 Macarlar. 85, 86 Macarlar ve Bosna Hersek. 82 Madam De Montespan. 377 Madam De Recamier. 378, 382 Madam De Stael. 379 Madam Desbordes Valmore. 330 Madam Dö Tencin. 381 Madam Montegü’nün mektupları. 36, 926

Madam Tallien. 542 Mahfiruz Valide Sultan. 820 Mahmud-u Sâni’nin Validesi. 383 Mahyalar. 384 Makbul İbrahim Paşa. 331, 833 MakedonyalI Vasıl. 385 Maltepe’de Orhan Gazi. 386 Manga Başı. 917 Mangır felâketi; sikke fiyatı. 387 Manisa. 388 Maria Stuart. 390 Marie Antoinette’nin ölümü. 392 Marie Louise. 389, 391 Marki de Nevantel. Bk. 358.Marqüis de Bonnac. 18. yüzyılda İs tanbul’da Fransız elçisi. (Memoire Historique Sur l’ambassade de France â Çonstantinople) adlı eseri önemlidir. Marquis de Villeneuve. 18. yüzyılda İstanbul’da Fransız elçisi. Mâruzât, bkz: 557 Matbaa. 278, 461, 816 Mazide bahar seyranları. 393 Meddahlar. 160 Medenilik mefhumu. 394 Medrese. Onbirinci asırda medrese ve enderun. 454 Medreseler. Onikinci asırda. 459 Mehmed-Ağazade. 87 Mehmed Fenarî. 181 Mehmed Hoca. 362, 363 Mehmed Paşa. Bk. Canım Hoca. Mehmed-i Râbi zamanında Anadolu. 395 Mehmed-i Râbi zamanında Fransız politikası. 397 Mehmed-i R âbi’nin sarayında. 396 Mehterhane. Osmanlı Devleti’nin as keri Bandosu. Mekteb-i Maarif-i Adliye. Devlet per soneli yetiştirmek için 1839 yılın da kurulan bir okul. Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye. Batı usul lerine göre subay yetiştirmek için İkinci Mahmud tarafından Se lim iye Kışlasında (1834) temeli

421

atılan 1837’den sonra genel kad rosu kurulan Harp Okulumuz. Mektep, vatan, ordu. 398 Melekî Kalfa. 399 Memalik-i mahrûsa. Osmanlı İmpa ratorluğu. Memalik-i Osmaniye’de Demirbaş §arl’ 831 Memalik-i Osmaniye’de Kıral Rakozci ve tevabii, 832 Menfaat hırsı. 400 Menfada Nâima Efendi. 401 Merc-i Dabık. Yavuz Sultan Selim’in 24 Ağustos 1516’da Sultan Kansu Gavrî komutasındaki Mısır Memlûk ordusunu yendiği yer. Meremetçi. Devamlı onarımcı de mektir. Osmanlı yapılarının uzun yüzyıllar ayakta kalabilme sinin nedenini, bu binaların vak fiyelerindeki meremetçi kadro ve personelinde aramak gerekir. Merhum Ahmed Refik. 770 Meskükât. Basılı madenî para. Meskükât. Ahmed-i Sâlis ve mesküMeskükât. İbrahim Paşa sadaretinde meskükât. 233 Meskükât. Onuncu asr-ı hicride İs tanbul’da meskükât meselesi. 449 Meskükât. Osmanlı İmparatorluğun da meskükât. 483 Meşhed-i Hüdavendigar. Üçüncü Os manlI Beği, I. Murad’m 1389’da Kosova’da şehid edildiği yer ve türbesi. Anlaşmalar gereğince bakımı sürdürülmektedir. Meşhur Osmanlı kumandanları. 833 Mevacib. Kapıkulu askerine yılda dört, ÜÇ ayda bir verilen ücret. Mevlâna Ayas. Bk. 570. Mevlevilik. Mevlânâ Celâleddin-i Ru mî tarafından kurulmuş olan di nî bir tarikat. Mevleviyyet. Eyâlet kadılığı. Meyhane. Bk. 424. Mısır hastahaneleri ve hekimleri. 161 Mısır hâzinesi. Eski darphaneler. 152

Mısır baruthanesi. 402 Misil' paşaları. 162 Michelet. 403 Miğfer. Osmanlı miğferleri ve harb-.i hazır. 485 Mihrimah Sultan Camii. 692 Milletimizin saadeti için ne ‫آ§اله‬ ‫آ‬ ‫أ‬ '.‫أ‬ ‫ل‬yorsunuz?. 404 Milli tarihimize dair. 405 Mimar Davud. 406, 869 Mimar Hayreddin ve en güzel ese‫؛‬ '‫؛‬ . 407 Mimar Kasım. 869 Mimar Mustafa. 869 Mimar Sinan. 408, 788, 834, 869 Mimar Sinan, hayat ve asârı. 409 Mimar Sinan’a dair, 410, 411 Mimar Sinan’ın plânsız çalıştığı dogru değil. 412 Mimar Sinan’ın vefat tarihi. 413 Mimar Sinan. Bkz. Sinan. Mimârbaşı. Devlete ait binaların yapim ve onarımlarıyla görevli mimarlarm başı. Mirâbâd Köşkü. Damad İbrahim Paşa’nın kayınbabası üçüncü Ahme€İ için Kanlıca sırtlarında yaptırdığı ünlü köşk. Miskinler Tekkesi. Cüzam tedavisi için 1514 yılında Üsküdar’da Karacaahmed’de kurulan kurum. Mithat paşa ve Kanunu-u Esasi. 414 Mizan sahibi Murad Beyefendiye. 728 Mohaç Savaşı. 849, 851 Mommsen. 789 Moi’alı Ah Efendinin Paris sefaretnamesi. 415 Mösyö (Boppe) ve eserleri. 416 Muhac. Bk. Mohaç. Muharebeye dair mülahazat. 417 Muharebeye dair nefer neler bilmelidir?. 921 Muhtasar tarihi medeniyet. 931 Muhtasar Türkiye tarihi. 835 Murad Ağa. 877 Murad-ı Sâlis ve Kraliçe Elizabeth. Musavvir. Bk. 457 c

Muslihiddin Ağa. 344, 838 Muslu Beşe. 1730 Patrona isyanını düzenleyenlerden. Kahveci, is yandan sonra kul-kethüdası m a kamına yükselir. Mustafa P aşa (Daltaban). 119 Musul. Dördüncü Murad zamanında Musul. 136 Muşkara. Bk. Nevşehir. Müfti ve Divan. 419 Müfti-i fitne. 418 Mühr-i şerif. 420 Mühr-i şerif sevdası. 421 Mülteci hükümdarlar. Türkiye’de. 671 Mülteciler m eselesine dair. 422, 871 Mür’iyüt - tevârih. Şem’dâni - Zâde, Fmdıklı’lı Süleyman Efendi’nin tarihi. Müskirat. Tarihimizde işret ve müs kirat. 626 Müskirat ve âşar. 423 Müskiratın m en’iııe dair. 424 Müşir Recep Paşa. 726 Müteferrika Süleyman Ağa. 861 ■ Müverrih. Tarih yazan kişi. Tarihçi. Müverrih Ahmed Refik (M.H. Bayrı). 779 Müverrih Ahmed Refik (E. T. Til). 780 Müverrih Ahmed Refik Bey (M.H. Ymanç). 757 Müverrih Bay Ahmed Refik (C.N. Güler). 765 Müverrih Naima Efendi. 425 Müverrih Refik Beyefendiye açık mektup. 736 Müverrih Selâniki Mustafa Efendi. 426 Müverrihlerimize ve tarihe dair. 427 Müverrihte ilim. 428 Müverrihte sanat. 429 Müzehhepçilik. Bk. 457 c

—N — Nâdir Şah. XVIII. yüzyılda İran hü kümdarı. Nahv-i fransevinin sadeleştirilmesi. 914

Naima. 401, 425, 430, 836 Nakkaş. Bk. 457 c Nakşidil Valide Sultan hakikaten Fransız mıydı?. 575 Namazgâh-Ovası. Edirne dolayların da. Namdar Mehmed Han. 222 Nâme-i hümâyun defteri. Başbakan lık Arşiv Genel Müdürlüğünde bulunan önemli belgelerden. Napolyon. 432, 530, 531, 837 Napolyon’un âsar-ı müntahabesi. 928 Napolyon’un oğlu. 431 N asıl öldü? (Napolyon). 432 Nedim. 269 Nedim’in basılmamış şiirleri. 433 Nedim’in gayrı matbu bir kitabesi. 434 Nedim’in hayatı. 837 b Nemçe. Avusturya Kırallığı. Nevşehir. Damat İbrahim Paşa za manında. 120, 121, 122 Nevşehirli Damat İbrahim P aşa Türk’tü ve müslümandı. 729.3 Nevşehirli İbrahim Paşa ve elçiler. 436 Nevşehirli İbrahim P a şa ’ya dair: 437 Niğbolu. Tuna Nehri üzerinde bir şe hir. Niğbolu Meydan Savaşı. 851 Niğbolu muharebesine dair. 438 N is’te Barbaros. 439 Nişan talimleri. Kanunî devrinde. 591 Nişan taşı. 631.6 Nur Ali. 321 Nur-banû Sultan. 819 Nuruosmaniye Camii. 440 — O— Ocak Ağaları. 838 Odalıklar, Hasekiler ve cariyeler. 441 Odun m eselesi. 442, 443 Okçuluk 444 Okmeydanı. 444 Okul kitapları. 878-911 Onuncu asırda acem i oğlanlar. 445 Onuncu asırda açık deniz m eselesi ve Azak muhasarası. 446

423

Onuncu asırda hazine. 447 Onuncu asırda İstanbul. 448 Onuncu asr-ı hicride İstanbul hayatı. 839 Onuncu asr-ı hicride İstanbul’da meskükât m eselesi. 449 Onuncu asr-ı hicride İstanbul’da sa nayi ve ticaret. 450 Onuncu asr-ı hicride Sapanca-îzmit kanalını açmak teşebbüsü. 451 Onuncu asr-ı hicride saray düğünleri. 452 Onbirinci asırda Boğaziçi. 453 Onbirinci asırda medrese ve enderun tahsili. 454 Onbirinci Asr-ı Hicride Devşirme Usulü. 455 Onikinci asırda hayat. 456 Onikinci asırda İstanbul’da gümrük ve ticaret. 457 Onikinci asırda İstanbul’da kiremit ve mensucat fabrikaları. 457 b Onikinci asırda İstanbul’da kürkçüler ve müzehhepler. 457 c Onikinci asırda Kütahya ve Bursa: 458 Onikinci asırda medreseler. 459 Onikinci asırda Türk donanması. 459 b Onikinci asırda Türk kadını. 460 Onikinci asr-ı hicride ilk Osmanlı matbaası. 461 Onikinci asr-ı hicride Osmanlı etıb bası ve nizamları. 462 Ondört yaşında gelin ve elli yaşında ki damat, Fatm a Sultan’la İbra him P aşa’nın mesut izdivaç ha yatları ve akibetleri. 463 Ondördüncü Lui’nin m etresi Madam De Montespan. 377

ıI

Onbeşinci asırda Türk usul-ü harbi. 464 Onbeşinci asrın nısf-ı âhirine dair Türkçe vesikalar. 465 Onaltıncı asırda bir Avusturya elçi si ve o devrin İstanbul’u. 466 Onaltıncı asırda İstanbul hayatı. 840

424

Onaltıncı asırda râfızilik ve bektaşilik. 841 Onyedinci Asırda İstanbul’da İnşaat. 467 Onsekizinci asırda Boğaziçi. 468 Onsekizinci asırda Fransa ve «Türk askerliği». 469 Onsekizinci asırda P aris’te Türkkâri sanat. 470 Orduda fikr-i ittihat. 471 Ordumuz ve inkılâbı hazır. 263 Ordumuz ve inkılâp. 472 Orhan Bey Bursa önünde. 473 Orhan B ey’den Fatih’e kadar. 474 Orhan Gazi. 475 Orhan Gazi M altepe’de. 386 Orhan Gazi evladına dair. 735.2 Orhan Gazi ve Paleologlar. 476 Orhan Gazi’nin evladı. 735 Orhan Gazi’nin zevceleri ve oğulları. 477 Orhan Gazi’nin kayınpederi. 478 Orta Camii. Yeniçeri kışlaları içinde bulunan cami. Orta-Kapı. Topkapı Sarayı’nın, Bâbüs-selâm adı verilen ikinci ka pısı. Osman Gazi’ye dair. 479 Osmanlı devrinde hoca nüfuzu. 842 Osmanlı devrinde râfızilik ve bektaşilik. 514. Osmanlı devrinde Türkiye madenleri. 843 Osmanlı devrinde zorbalar. 844 Osmanlı hanımları. Ahmed-i Sâlis devrinde. 13 Osmanlı hükümdarlarında «Sultan» unvanı. 735.3, 735.5 Osmanlı hükümdarlarında «Sultan» unvanının eskiliğine dair. 735.6 Osmanlı İdaresinde İken Yerli Bir Habeş Valisi. 480 Osmanlı idaresinde Kamaniçe. 481 Osmanlı İmparatorluğunda Fener patrikhanesi ve Bulgar kilisesi. 482 Osmanlı İmparatorluğunda meskükât. 483

Osmanlı imparatorluğunu idare eden ler. 484 Osmanlı imparatorluğunun teşekkü lü m eselesi. 741.2 Osmanlı m âliyesi. Bk. 483 Osmanlı M iğferleri ve Harb-ı Hazır. 485 Osmanlı Ordusunun esasları. 165 Osmanlı saltanatında samur ve amber devri. 486 Osmanlı siyasetine dair iki vesika. 487 Osmanlı tarihinde İstanbul ve Ana dolu. 488 Osmanlı tarihinde kadın. 489 Osmanlı tarihinde kadınlar. 490 Osmanlı tarihine dair nefer neler bilmelidir?. 845 Osmanlı ve Macar Kanı. 491 Osmanlılar Akdeniz’e hâkim iken. 492 Osmanlılar Lehistan’a kıral nasbederken. 495 Osmanlılar ve Büyük Friedrich 846 Osmanlılar’da harp umumiyye. 166

hissiyat-ı

OsmanlIlarda ilk bütçe. 864 OsmanlIlarda ilk bütçe, Tarhuncu Ahmed Paşa. 493 OsmanlIlarda usul-ü harp. 851 OsmanlIların AvrupalIlarla ilk ittifa kı. 494 Osman-Oğulları. Onüçüncü yüzyıl so nunda, Batı-Anadolu’da bir aşi ret iken, beğlik ve sonunda bü yük bir imparatorluk haline ge len bir devlet kuran ve bu dev lete adlarım veren, Oğuz Türkleri’nin Üçok kolunun, Bozok şu besinin Kayı boyuna mensup Türk ailesi soyu. Birinci Osman (salt. 1281, 1300-1324), Orhan Ga zi (salt. 1324-1360), Birinci Mu rad (Hüdavendigar) : (salt. 13601389), Birinci Bayezid (Yıldırım): (salt. 1389-1402), Birinci Mehmed (Çelebi): (salt. 1402, 1413-1421), ikinci Murad (salt. 1421-1444,

1446-1451), ikinci Mehmed (Fa tih) : (salt. 1444-1446, 1451-1481), ikinci Bayezid (salt. 1481-1512), Birinci Selim (Y avuz): (salt. 1512-1520), Birinci Süleyman (Ka nunî) : (salt. 1520-1566), ikinci Selim (San ) : (salt. 1566-1574), Üçüncü Murad: (salt. 1574-1595), Üçüncü Mehmed: (Salt. 15951603), Birinci Ahmed: (Salt. 16031617), Birinci Mustafa: (Salt. 1617-1618, 1622-1623), ikinci Os man (Genç): (Salt. 1618-1622), Dördüncü Murad: (Salt. 16231640), İbrahim: (Salt. 1640-1648), Dördüncü Mehmed (Avcı): (Salt. 1648-1687), İkinci Süleyman: (Salt. 1687-1691), İkinci Ahmed: (Salt. 1691-1695), İkinci Mustafa: (Salt. 1695-1703), Üçüncü Ahmed: (Salt. 1703-1730), Birinci Mah mud: (Salt. 1730-1754), Üçüncü Osman: (Salt. 1754-1757), Üçüncü Mustafa: (Salt. 1757-1774), Birin ci Abdülhamid: (Salt. 1774-1789), Üçüncü Selim: (Salt. 1789-1807), Dördüncü Mustafa: (Salt. 18071808), İkinci Mahmud: (Salt. 1808-1839), Abdülmecid: (Salt. 1839-1861), Abdülaziz: (Salt. 1861-1876), Beşinci Murad: (Salt. Mayıs-Ağustos 1876), İkinci Ab dülhamid: (Salt. 1876-1909), Be şinci Mehmed (Reşad): (Salt. 1909-1918), Altıncı Mehmed (Vahideddin): (Salt. 1918-1922). Osmanoğulları. 847 Otlukcu. Osmanlı Ordusunda geri görev yerlerinde çalışanlardan Otuz Ağustos, bkz: 685 —

—

Ölümünün 16. yıldönümünde Ahmed Refik. 784 Özdemiroğlu Osman Paşa. 833 Özü (Ocsakow). Kuzey Karadeniz’de bir şehir v e kale.

425

— p —

Padişah kalbi. 496 Padişahlar ve halTer. 497 Padişahlarımız ve (sultan) unvanı. Padişahlarımızda av merakı. 498 Padişahlarımızda din gayreti ve vatan muhabbeti. 848 Pamuk Kalesi. 499 Para. 500 Para tahsili. 154 Para. Bkz. meskükât Paris sefaretnamesi. 415 P aris’te Osmanlı sefirleri. 723 P aris’te Türkkâri sanat. 470 Pasarofça. Tuna ile Morava Nehirlerinin birleştiği yerde bir kasaba. 1718 Anlaşmasının imzalandığı yer olmasıyla ün kazanmışPasarofça muahedesinden sonra Vİyana’ya sefir izâ،m. 501 Pasarofça musalahası aktedilirken.

Rafızilik. 841 Râfızilik ve bektaşilik. 514 Ragıp Paşa (Koca). Bk. 345 Rakoçi Ferenç. 515, 832 Rakoçi Yozef. 832 Ramazan. 55, 56, 245 Ranke. 516, 789 Raşid. 517, 788 Raziye Kalfa. 518, 519 Reaya. Türk idaresinde reaya. 655 Reis ül-etibba. Bk. 462 Ressam Bellini. 579, 933 Reşit Paşa. 29 Revan Kasrında. 520 Revan Köşkü niçin yapılmıştı?. 632.3 Rum Mehmed. 521, 844 Rumeli. Osmanlı Imparatorluğu’nun Avrupa kıtasındaki toprakları Rumelihisarı. 522 Rusya ve Avusturya’ya karşı 11481152 Seferi. 523 Rüşvet alan padişahlar. 524 Rüşvet ve defterdarlar. 525

Pasarofça sulbünden sonra İstanbul. Patrikhane. Bk. 482 Patrona Halil. 504 Peç (Bec). Viyana Peçevi. 849. Peçevi hakkında, notlar. 506 Peçevî İbrahim Efendi. 505, 788 Pompadur. 507 Peşte’de namına heykel dikilen Türk kumandam. 508 Piyade mektupları. 929 Piyadeye, süvariye, topçuya karşı piyade ateşlerinin idaresi. 924 Poltava. Kiyef ile Harkov arasında şehir ve kale , Prens 'Adaları. 338 Prens Bismark’ı ziyaret. 509 Prens Ojen. 211 Prens Sabahattin Bey. 123, 510 Preveze Muharebesi. 511 Prusya nasıl yükseldi?. 69, 850 Psellos. 513

426

Sa’ad-abâd. 526, 527 Sabah olmadı. 742 Sabahattin Bey. 123, 510 Sadaret ve ihanet. 528 Sadettin Efendi. 225, 226, 788, 814 Safiye Sultan. 217, 529, 699, 819 Sahaif-i Muzafferiyeti Osmaniye. 851 Said Efendi. 861 Saint Elen’de Napolyon. 530, 531 Sakız. Batı Anadolu’da, Çeşme Yarımadası’mn batısında bir ada Saltanat devrinde şeriat hâkimleri. Saltanat hırsının yaptırdığı cinayet ler. 534 Saltanat-ı aliyye. Osmanlı devleti Samur Devri. 852 Samur ve amber devri, 486 Samur ve amber vergisi. 852 Sanayi. Onuncu asr-ı hicride İstan bul’da. 450

Sapanca-îzmit Kanalı. 451, 535 Saray düğünleri. 452 Saray faciaları. 536 Saray-ı atik. İstanbul’da, Bayezid’de Eski-Saray Saray-ı hümâyûn. Padişahların otur duğu ve Osmanlı İmparatorluğu nu yönettiği saray Sarık ve cübbe. 108 Sarım Bey. 67 Saruhan. Bk. 388 Sart. 537 Savurganlık. 337 Sedan. 538 Sedan vakası. 538, 539 Selâniki. 853 Selâniki Mustafa Efendi. 426, 788, 853 Selçuk Hatun. 540 Selimiye Camii; 139, 541, 546 Sensiz içerken. 743 Sepetçiler Köşkü, bkz. 54 Serdar-ı Ekrem. Bk. 700 Seyyid Ali Efendi ve Mm. Tallien. 542 Seyyid Lokman. 78 Seyyid Lokman ve halefleri. 78, 788 Sezar’ın ölümü. 114, 296 Sıhah il-cevherî. Bk. 461 Sikke. Basılm ış para Sikke. 387, 717 Sikke fiyatı. 387 Silâhtar Fındıklı’lı Mehmed Ağa. 543. 788. 807, 854 Silivri. İstanbul’un bir mahallesi. 283 Simavnalı Şeyh Bedrettin. 841 Sinan. Büyük bir Türk sanatkârı. 544 Sinan. Hicaz’da Koca Mimar. 545 Sinan’ın en beğendiği eseri. 546 Sinan Paşa. 451, 833 Sinan P aşa Köşkü, bkz. 54 Sinan P aşa Köşkü, bkz. İncili Köşk. Siyavuş Paşa. 350 Sobyeski’nin nankörlüğü, s. 106-110, 547 Sofa Köşkü. 631.5 Soğuk-çeşme. Gülhane Parkı’nın Divanyolu yönü

Sokullu Mehmed P aşa ve Lehistan intihabatı. 549 Sokullu Mehmed P a şa ’nm Bahr-ı Ha zar ve Karadeniz kanalı teşebbü sü. 550 Solak-çeşmesi. Edirne dolaylarında. Ordunun sefere çıkarken konak ladığı ünlü yer Son asır saray israfatı. 551 Son Osmanlı padişahı. 552 Son zamanlarında Bizans. 553 Söğüt. 554 Spor sahaları. Topkapı Sarayında. 631.6 Stanislas. 57 Stephan Gerlach. Bk. 466 Su derdi. 286 Su m eselesi. 280 Subhî Mehmed Efendi. XVIII. yüzyıl ilk yarısı vakanüvisi Sulh. 555 Sulhten sonra. 556 Sultan Abdülaziz Han’ın ilk seneleri. 557 Sultan Abdülhamid-i Sâni’nin evsafı. 734.1 Sultan Abdülhamid-i Sâni'nin nâşı önünde. 3, 4, 558 Sultan Abdülhamid-i Sâni’ye dair. 734.2, 856 Sultan Abdülmecid Han’ın sarayın da. Dr. Spitzer’in hâtıratı. 559 Sultan Abdülmecid’e dair. 560 Sultân Abdülmecid’in son seneleri. 561 Sultan Abdülmecid’in irtihali. 562 Sultan Ahmed-i Sâlis çeşmeleri. 563 Sultan Ahmed-i Sâlis Çeşmesi. 564 Sultan Ahmed-i Sâlis devrinde melbüsat. 565 Sultan Ahmed-i Sâlis ve damadı. 566, 567 Sultan Ahmed-i Sâlis’in hayatına dair. 568 Sultan Ahmed-i Sâni’ye dair. 569 Sultan Cem. 570, 857

Sokullu. 548, 855 Sokullu Mehmed Paşa. 849

Sultan Cem ve sevgilisi. 571 Sultan düğünleri. 14

427

Sultan Hamid-i Evvel’in vatanperverliği. 572 Sultan İbrahim devrinde israfat. 573 Sultan İbrahim’in ilk veziri. 574 Sultan II. Mahmud’un annesi Nakşidil Valide Sultan hakikaten fransız mıydı?. 575 Sultan Mahmud-u Sâni devrinde ^0ğaziçi. 576 Sultan Mehmed Han-1 Hâmis hazretleri. 858 Sultan Mehmed-i Râbi ve ulemâ. 577 Sultan Mehmed-i Râbi’nin son sene*Mehmed-i Sâni ve ressam Bellini. 579, 933 Sultan Murad-ı Râbi’nin hatt-ı hümayunları. 580 Sultan. Murad-ı Sâlis devrinde istanbul’da belediye işleri. 581 Sultan Murad-ı Sâlis devrinde istanbul’da et meselesi. 582 Sultan Murad-ı Sâlis ve ingilizler. Sultan Murad-ı Sâlis ve Kraliçe Elizabeth. 584 Sultan Murad-ı Sâlis Zamanında; Et •Meselesi ve Kösele ihtikârı. 585 Sultan Murâd-ı Sâni’nin validesi. 586 Sultan-Onü. 179 Sultan-öyüğü. 180 Sultan Selim Camii. 139 Sultan Selim-i Sâlis ve iaşe işleri. 587 Sultan Selim-i Sâlis’in malî fikirleSultan Selim-i Sâlis’te halk ve milliyet muhabbeti. 589 Sultan Sül‫؟‬ yman -1 Kanunî devrinde açık deniz meselesi ve Azak muhasarası. 590 Sultan Süleyman-ı Kanunî devrinde nişan talimleri. 591 Sultan Süleyman-ı Kanunî’nin son senelerinde İstanbul’un usul-ü iaşe ve ahval-i ticariyesi. 592 Sultan Süleyman-ı Sânı ve tabayii.

428

Sultan unvanı.

735.1, 735.2, 735.3,

Sultanlardan halkın çektikleri. 594 Sultanların korkunç İsrafları. 595 Süleyman Aga. 341 Süleyman-ı Kanunî, müttefiki. 596 Süleyman-ı Kanunî’nin sön senelerinde kalp akçe ve ihracat meselesi. 597 , Süleymaniye Camii nasıl yapıldı-. 598 Sümerlerin kurduğu medeniyet ve tesirleri, 599 Sürgün yeri, ibrim. 234

Şaban Ağa. 600. 844 Şair Nedim. 269 Şair N ef’î ve Bayram Paşa. 601 Şâkir. XVIII. yüzyıl vakanüvislerinŞarap. Bk. ‫م‬2‫ء‬ Şark mektupları. 16, 926 ŞarI Dil (Charles Diehl). 602 Şehit K ara Ali. 603 Şehit Kara Mehmed. 603. 604 Şehnamecilik. 78 Şehremini (Şehir Emini). İstanbul’un §ehir işlerini yürütmekle g'örevü Şehzade. Bk. 605 Şehzade Süleyman Paşa. 833 Şehzadebaşı. 605 Şehzadelerin tahsili. 79 Şekerpâre Hatun. 821, 836, 852 Şeyhler ve tekkeler. 629 Şeyhülislâm. 419 Şeyhülislâm Abdurrahim Efendi. 687 Şeyhülislâm Feyzullah Efendi. 687 Şeyhülislâm Yahya Efendi. 788 Şiir ve kadın. 729.1 Şinasi’nin berayı tahsil P aris’e gitmesi. 606 Şumnu’da Koşut (Kossuth). 607 — T — Taaddüd-ü zevcat. 628 Tâbirlere dair. 630 Taburun talim ve terbiyesi. 919

Tahsil-i iptidai ve milliyet. 608 Taht Kapısı. Bk. Babüssaade Takım zabitlerine rehber. 915 Talman. XVIII. yüzyılda İstanbul’da Avusturya elçisi. Tamışvar. M acaristan’da bir eyâlet Tarhuncu. 609, 864 Tarhuncu Ahmed Paşa. OsmanlIlar da ilk bütçe. 493 Tarhuncu Ahmed Paşa idaresi. 610 Tarhuncu Ahmed P aşa ve akibeti. 611 Tarih Encümeni reisi Ahmed Refik Bey istifa eti. 761 Tarih nazarında İbrahim Paşa. 729.2 Tarih sayfalan . 859 Tarih ve felsefe-i tarihiyye. 612 Tarih ve fen. 613 Tarih ve İslâm nazarında İstanbul. 614 Tarih ve millî mevcudiyet. 615 Tarih ve müverrihler. 616, 923 Tarihe dair telâkkilerimiz. 617 Tarihî bir hakikat. 739.1 Tarihî bir müşabehet. 618 Tarih-i Gılmanî. 619, 860 Tarihî hakikat. 739.2 Tarihî hakikatlar. 620 Tarihi harp tatbikatı. 934 Tarihi harbimiz. 621 Tarihi medeniyet. 932 Tarihi Osmanî Encümeni. 142 Tarihi Osmanî Encümeni m eselesi. 730 Tarihi Osmanî Encümeni’nin vazaifine dair. 622 Tarihi Osmanî ve Ahmed Refik Bey. 747 Tarihi simalar. 861 Tarihi simalar hakkında. 746 Tarihimiz. 754 Tarihimiz değişiyor ve inkılap yürü yor. 759 Tarihimizde casusluk. 623 Tarihimizde devlet ricali. 624 Tarihimizde feragat hisleri. 625

Tarihimizde taaddüdü zevcat. 628 Tarihimizde tâbirlere dair. 630 Tarihimizde Tekkeler ve Şeyhler. 629 Tarihsel izlere göre Topkapı’daki köşkler. 631 Tarihte Gazi. 632 Tarihte Hoca Nüfuzu. 633 Tarihte kadın simaları. 862 Tarihte Osmanlı neferi. 634, 863 Tasarruf m eselesi. 337 Tavil Mehmed Paşa. Bk. Sokullu Tebdili kıyafet gezen padişahlar. 635 Tedrisat-ı Tarihiyye ve Tarih Kitap ları. 636 Teke-ili. Fatih, zamanında. 181, 182 Telhis. Padişaha sunulan özet haline getirilmiş yazı Telhisçi. Padişaha sunulacak özet yazıları hazırlamakla görevli sadrıâzamın emrindeki memur Telli Haseki. 821, 852 Teodora. 135, 637 Teofano. 638 Tercüman. 155 Terhan Sultan. Bkz. Turhan Sultan Tersane. Bk. 451 Tesavir-i rical. 864 Tesisat-ı medeniye ve tesirat-ı siya siye. 639 Tevarih-i Âl-i Osman. 640, 641 Tevfik Paşa. 642 Tezâkir. Bkz. 557 Tezkeret-ül bünyan. Bk. 410, 834 Tezkeret-ül ebniye. Bk. 410, 834 Timurtaş Paşa. 833 Tiryaki Haşan Paşa. 833 Topçu Kara Mehmed. 877 Tophane. 169 Tophane Camii. 643 Topkapı Sarayından getirilen vesika lar. 644 Totte, François. Bk. 469 Tökeli İmre. 313, 651, 867 Trablusgarp sularında Piyale Paşa. 645 Treitschke. 646, 789

Tarihimizde İşret ve Müskirât. 626 Tarihimizde medenî şecaatler. 627

Tulon’da Barbaros Hayreddin. 647 Turgutça Bey. 849

429

Turhan Sultan ve Çanakkale. 648 Turhan Valide. 536, 865 Turhan Valide’nin saltanatı. 536 Türk akıncıları. 866 Türk-Alman ilişkileri. Bk. 69, 846 Türk Asya’da hâkim iken. 649 Türk Donanması. Bk. 459 b Türk fedakârlığı. 650 Türk-Fransız kültür anlaşması. Bk.

Türkler Budapeşte’den çıkarlarken. Türkler Türkler Türkler Türkler Türkler Türkler Türkler Türkler Türkler

Türk hizmetinde Kır al Tököli İmre. Türk idaresinde Atina. 652 Türk idaresinde Bulgaristan. Türk Türk Türk Türk Türk Türk

Türkler ve Lehistan. 737 Türkler’de kılıç alayı. 682 Türklere dair. 684 Türkler’in İstanbul muhasaraları. 874 Türk’ün hakiki halas güneşi. 685 Tütün ve kahve. 305, 306

653,

idaresinde İznik. 654 idaresinde reâye. 655 Kadını. Onikinci asırda. 460 mimarları. 869 Ordusu. Bk. 464 sarayında Bizans prensesleri.

Ulûfe meselesi. 199 Usul'ü meşruta ve vazaif-i ahali. 686

Türk Tarihine Dair Macar vesika ları. 657 Türk toprağında Zirini İlona. 658 Türk ve Avrupa. 659 Türk ve Bizans. 662 Türk ve Bizans idaresinde Anadolu.

— ü —

Üç şeyhülislâm. 687 Üçüncü Ahmed Çeşmesi. 688 Üçüncü Ahmed’in ilk aşkı. 689 Üçüncü Murad. 217 Ürgüp. 120, 121, 122 Üsküdar Kadıköy arası. 690 Üsküdar Sarayı. Bk. Kavak Kasrı Üsküdar ve saranları. 691 Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii.

Türk’e dâir. 661 Türk’e ve Anadolu’ya dair. 731 Türkiye Cumhuriyeti’nin Arması na sıl oluyor?. 663 Türkiye Tarihi. 870 Türkiye’de çiçek zevki. 664 Türkiye’de Fransız heyeti talimiye-

_y __

Türkiye’de General Bem. 666 Türkiye’de Islahat Fermam. 667 Türkiye’de kahve. 849 Türkiye’de katolik propagandası. 668, Türkiye’de Macar Mültecileri. 670 Türkiye’de mülteci hükümdarlar. 671 Türkiye’de mülteciler meselesi. 871 Türkiye’de tütün. 849 Türkiye’de tütün meselesi. 672

ve Anadolu. 674 ve Bizans. 675 ve Bizans kilisesi. 676 ve Büyük Petro. 872 ve Fransız siyaseti. 677 ve Haçlı Eserleri. 678 ve İngilizler. 679 ve İstanbul. 680 ve Kraliçe Elizabeth. 681,

i 1

Vahidettin. 552 Vakanüvis. Bk. 693 Vakanüvis evrakı. 693 Vakanüvis evrakı. Fuad Paşa. 694 Valide Safiye Sultan. 217, 695, 699 Vankulu Lügati. Bk. 461 Vanmour, Jean-Baptiste (1671-1737). Varna Meydan Savaşı. 851 Varna Zaferini kazandığımız yıllar da Türk Ordusu. 696

Varna’da koca bir Haçlı ordusunu bir fırtına gibi nasıl yenmiştik? 697 Vâsıf Ahmed. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında vakanüvis ve elçi Vaşington ve Amerika istiklâli. 875 Vatan ve ordu. 698 Vefiyat. Tevfik Paşa. 642 Venedik. Akdeniz devletlerinden eski bir cumhuriyet Venedikli Baffa. 217, 529, 695, 699, 819 Venedikliler. İstanbul’da. 281 Veroennes. Charles. Bk. 346 Veziriazam intihabı. 700 Vilhelm Sâni (Wilhelm II) hazretleri Berlin Kongresinde. 701 Ziyana bozgunluğunun sebepleri ve ihanetler. 702 Ziyana hezimetinden sonra. 703 Viyana muhasarası. 800 Viyana muhasarasına dair. 249 Viyana muhasarasının çok acıklı so nucu. 250 Viyana seferinin hakiki sebepleri. 251 Viyana muhasarası ve netayici askeriyesi. 66 Viyana önünde Türkler. 703b, 876 Viyana’ya sefir izâmı. 501 Von der Goltz : hayat ve asarı. 704 Voynuk. Bk.. 653 — Y — Yahudiler. Cülûs bahşişi, yahudiler. 109 Yalı Köşkü. 631, 705 Yalı Köşkleri. 631.1 Yanya. 706 Y asef Nasi. 109 Yavuz Sultan Selim’in askerî deha sı. 707 Yavuz’un ölümü. 708

Yedigün kıymetli bir yazı arkadaşı nı kaybetti. 775 Yedikule. 709 Yemekler, melbusat, mefruşat. 710 Yemişçi Haşan Paşa. 711 Yena muharebesi. 712 Yeni Alman piyade talimnamesi. 935 Yeni Cami. 713 Yeni Cami nasıl yapıldı?. 714 Yeni Cami’ye ne vakit başlanıldı ve nasıl bitirildi?. 715 Yeni Hamam. Nevşehirli İbrahim P a şa ’mn yanan sarayı yerine I. Mahmud tarafından yaptırılan hamam Yeni Odalar. İstanbul’da Şehzadebaş ı’nda Yeniçeri Ortalarının kış laları Yeni Ordumuz ve kumandanları. 716 Yeni sikkeler darbı. 717 Yeni vesikalar. 718 Yeni Türkiye. 224 Yerebatan Sarayı. 719 Yerli malı. Bk. 457 b Yeşil Bursa payitaht iken. 720 Yine İbrahim P aşa m eselesi. 729.7 Yine tarihimiz. 732 Yirminci asır kahramanlarımız. 721 Yirmibeş sene siper kavgası. 722, 877 • Yirmisekiz Zâde Sait Mehmed Efen di. 723, 861 — Z — Zabitanda kendiliğinden hareket. 724 Zabitler. 132, 232 Zehirleme. İmparatorluk devrinde in san zehirlemek. 259 Zembilli Ali Efendi. Bk. 687 Zirini İlona. 658 Zirini Mikloş’un kellesi. 725 Ziya-ı elim, matem-i millî. 726 Zülfikar Efendi’nin sefareti. 727

431

YAZAR ADI DİZİNİ

Dizide; yazı ve eserlerde emeği geçenlerin ve yazar niteliğindeki tüzel kişi lerin adları yer alır. Dizide gösterilen numaralar, bibliyografik künyelerin so lunda bulunan sıra sayısını ve (s) harfi sayfayı göstermektedir.

— A — Abdullah Cevdet. 746 Abdurrahman Şeref. 856 Ahmed Cevdet. 39b, 732 Ahmed Cevdet P ş. 561 Ahmed Refik, Lütfen; Altmay Akşam Gazetesi, s. 19-21 Akyavaş, Ragıp. s. 78-80 Ali Kemal. 747 Ali Şeydi. 735.5 Alpbek, Muazzez. 785 Altınay, Ahmed Refik. Altınay, Ömer Hilmi. 781 Ataç, Nurullah. s. 26-27, s. 27, 770c, 770g Atay, Falih Rıfkı. s. 12-13, 773

— B — Banoğlu, Niyazi Ahmed. 768 Bayrı, M. Halit. s. 43-53, 779 Bismark. 538, 539 Boppe, August. 469 Bozok, Hüsamettin. 776 Byren, Von. 916 —

—

Cevad Rüştü. 752 Colman, Von. 917 Chueton. 296

—ÇÇapanoğlu, Münir Süleyman, s. 6468, 784

—D — Dersaadet Gazetesi, s. 80-83 Dragomirof. 918, 919 — E — Ebcioğlu, Hikmet Münir. 771 Elif Naci, s. 73-77 Ertem, Sadri. s. 28-30 —

—

Fatma Aliye. 729.1, 729.4, 729.5, 729.7, 729.8 Fındıklılı Mehmed Ağa. 854 Friedrich, Der Grosse II. 94, 920 — G — Gerlach, Stefan. 466 Giese, Frederik. 741.2 Goltz, Von. 192, 704, 921 Gökman, Muzaffer. 54 Gövsa, İbrahim Alaettin. s. 14-15, 774 Gundlach, Von. 992 Güler, Cemal Nadir. 765

— H — H.N. s. 55-57, 755 * Hanotaux, Gabriel. 616, 923 Hekert. 924 Hüseyin Hüsameddin. Lütfen; Yasar, H.H.

—K — Kaflı, Kadircan. s. 4-8, 770d

435

Kandemir, Feridun, s. 32-39, 764 Kidonis (Demetrius Cydones). 75, 128 Klasowıtch, Gnrl. 925 Koçu, Reşat Ekrem, s. 118-122, 782, 782b Köprülü, Ahmed Cemal. 741.2 Köprülü, Prof. Fuad. 735.3, 735.6, 738.3, 741.5, 762 Kutay, Cemal, s. 117-118 Kutlu, Şemsettin. 301

— L — Lady Montegue. 16, 926 — M — Mahmud Yesari. s. 83-85, 78$ Mehmed Halife. 619, 860 Muhiddin. 738.1, 738.2, 738.4, 738.5 Münif Fehim. Lütfen; Özarman

—N — Napolyon. 927, 928 N evsali Millî, s. 58 Noailles, François De. 193 —

—

Osman Nuri. 787 Ozansoy, Halit Fahri, s. 62-64 766b —

Ö-

Özarman, Münif Fehim. s. 70-71 Öztuna, Yılmaz, s. 99-105, 367, 786

— P — Poyraz, Türkân. 785

436

—

Raşit Rıza. s. 75 Rohenlohe, Prince. 929 — S — Safa, Peyam i. s. 2, 767 Schellendorf, Von. 930 Schveigger, Salomon. 466 Seignobos, Prof. Charles. 931, 932 Silâhdar, Fındıkh’lı Mehmed Ağa. 543 , 854 Simavi, Sedat. 763 Spitzer, Prof. Dr. 559 Süleyman Kâni. 739.1

—T — Talû, E. s. 21-22, 770e Tan, M. Turhan, s. 2-4, 769 Tepedelenlioğlu, Nizamettin Nazif. s. 22-25, 772b Til, Enis Tahsin, s. 40-42, s. 113-115, 780 Totte, .François. 469 Touan, L. 579, 933 — V — Vâlâ Nureddin. s. 31, 770f Verdy du Vernois. 934 — Y — Y.K. 749 Yasar, Hüseyin Hüsameddin. 735.1, 735.8, 754 Yesari, Mahmud. s. 83-85, 783 Yınanç, Prof. Mükremin Halil, s. 15-18, 757 Yusuf Ziya. 736 Yücel, Hasan-Âli. s. 1-2, s. 59-62, s. 72-73, 772

Notlar :

437